Neat út dizze útjefte mei op hokker wize dan ek fermannichfâldige wurde sûnder dat dêr skriftlike tastimming fan de útjouwer oan foarôf giet

Philologia Frisica

Fryske Akademy nr. 1060

Tussen Hemsterhuis en Grimm © 2012 Fryske Akademy (Postbus 54, 8900 AB Ljouwert) Foarmjouwing: Roelof Koster Opmaak: Jan Tiemersma Afûk, Postbus 53, 8900 AB Ljouwert NUR 616 ISBN 978-90-6273-895-3

Neat út dizze útjefte mei op hokker wize dan ek fermannichfâldige wurde sûnder dat dêr skriftlike tastimming fan de útjouwer oan foarôf giet. www.afuk.nl www.fryske-akademy.nl

Philologia Frisica Anno 2008

Ljouwert 2012

... Ynhâld Foarôf

11

Aldfrysk Anne Popkema Eine Perspektive der altfriesischen Lexikographie? Zu einem Online-Belegwörterbuch des Altfriesischen Gisela Hofmann Ansprache in der Fryske Akademy in Leeuwarden beim Philologenkongreß am 10. Dezember 2008 Andreas Deutsch Von der Kunst, einen Schatz zu heben – der altfriesische Rechtswortschatz und die deutsche Rechtsgeschichte Oebele Vries It Aldfrysk yn rjochtshistoarysk perspektyf Arend Quack Het oudste Oudfries Ben Hermans The strength of posttonic syllables in Riustring Old Frisian Leksikografy Piter Boersma Kartoteken, databanken, leksikografy en oars wat op ’e Fryske Akademy Willy Martin Nieuwe wegen voor de Friese lexicografie? Nils Arhammar Das Helgoländische (Deät Halunder): Stand und Perspektiven seiner Erfassung, Erschließung und Erforschung Letterkunde/Kultuerskiednis Jelle Krol Santich jier de romte oan en foar ûndersyk nei Fryske literatuer by de Fryske Akademy Ernst Bruinsma 50 jaar Fries letterkundig museum. Een geschiedenis van de oprichting

5

Goffe Jensma Passagieren op een veer. Literatuurgeschiedenis van Friesland anno 2009 Eep Francken De kunst of de boodschap? Schrijvers in de Zuid-Afrikaanse taalstrijd Roald van Elswijk Noarwegen en de wrâld. Over de ontwikkeling van het Nynorsk Jonathan Roper Some Varieties of English Frisophilia Taalsosjology/Sosjolinguistyk Durk Gorter De rispinge fan it sosjolingwistysk surveyûndersyk Alastair Walker Caught on the Tightrope. The Linguist between the Scientific Community and the Language Community Charlotte Gooskens /Renée van Bezooijen / Sebastian Kürchner Deens is makkelijker voor Friezen dan voor Nederlanders – feit of fabel?

6

P HILOLO G I A F R I S I CA

... Foarôf

... Foarôf It tema fan it trijejierlikse Frysk Filologekongres 2008, wie ‘Balâns en Perspektyf fan de Frisistyk. 70 jier Fryske Akademy en hoe no fierder?’ Dat tema waard benammen oan ’e oarder steld yn de plenêre lêzings. Op ’e earste dei waarden twa plenêre lêzings hâlden oer it tema leksikografy, ien oer de leksikografy op ’e Fryske Akademy en ien oer mooglike nije wegen foar de Fryske leksikografy, op ’e twadde dei rjochten de plenêre lêzings har op de mooglikheden en de romte foar ûndersyk nei de Fryske literatuer en op de tredde dei gongen se oer it taalsosjologysk ûndersyk, it plak fan de taalkundige tusken wittenskip en maatskippij en it ûnderwiis yn it Frysk. De earste dei stie nêst de leksikografy benammen yn it teken fan de stúdzje fan it Aldfrysk. Dêr waard net allinne in seksje oan wijd, mar oan ’e ein fan ’e dei waard it Altfriesisich Handwörterbuch fan Hofmann en Popkema oanbean. By dy oanbieding waarden taspraken hâlden en in lêzing oer it belang fan de wurdskat fan it Aldfryske rjocht foar de Dútske rjochsskiednis. De plenêre lêzings op ien nei en de taspraken en de lêzing by de oanbieding binne yn dizze Philologia Frisica opnommen. En dêrnêst in tal lêzings dy’t yn de ûnderskate seksjes hâlden binne. Philologia Frisica befettet altyd artikels dy’t nei it kongres foar publikaasje oanbean wurde. Op it kongres waarden 38 lêzings hâlden, de risping fan dit boek is 16 artikels plus twa taspraken, dy’t ûnderbrocht binne yn trije ôfdielings: Aldfrysk, Leksikografy, Letterkunde/Kultuerskiednis en Taalsosjology/ Sosjolinguistyk. It hat lang, te lang, duorre foar’t dizze Philologia Frisica 2008 it ljocht seach. Mar goed, de bondel is der no en kin syn wurk mar dwaan as bydrage oan de takomst fan de Frisistyk. De redaksje: P. Boersma G.T. Jensma R. Salverda

9

... Aldfrysk

Eine Perspektive der altfriesischen Lexikographie? Zu einem Online-Belegwörterbuch des Altfriesischen1 Anne Tjerk Popkema (Groningen)

Die Präsentation des Altfriesischen Handwörterbuchs2 während des Friesischen Philologenkongress vorzunehmen, stellt einen planerischen Glücksfall dar. Denn bei einem früheren Philologenkongress, dem fünften im Jahre 1969, legte Dietrich Hofmann erstmals seine Pläne zur Erstellung des Handwörterbuchs, das ich dann seit 2004 in Kiel fertigstellen konnte, der Öffentlichkeit dar.3 Ich werde hier auf die sehr interessante Entstehungsgeschichte des Handwörterbuchs nicht näher eingehen; sie wird in der Einführung zum Handwörterbuch sehr detailliert erläutert. Stattdessen möchte ich die Vorstellung des Handwörterbuchs zum Anlass nehmen, auf die Perspektive der altfriesischen Lexikographie näher einzugehen. Dabei geht es vor allem um die Frage, ob das neue Altfriesische Handwörterbuch als Ersatz für das seit Jahrzehnten als großes Desideratum der Frisistik bezeichnete, wissenschaftliche, umfassende Wörterbuch des Altfriesischen gelten sollte?4 Meine Antwort möchte ich kurz und knapp vorwegnehmen: Nein, das sollte es nicht. Dennoch ist es natürlich keineswegs meine Absicht, das Altfriesische Handwörterbuch irgendwie zu disqualifizieren. Es bietet ja im Vergleich zu den bisherigen Wörterbüchern des Altfriesischen sehr viel Neues und Nützliches, wie etwa Varianten, Quellenhinweise, idiomatische Informationen und zahlreiche neue Bedeutungen. Schließlich und das ist wohl am wichtigsten: die Gesamtzahl der Stichwörter hat sich, hauptsächlich wegen der Einbeziehung der sog. Sneker Rezessbücher und der etwa 1100 altfriesischen Urkunden (deren Sprachinhalt in den bisherigen Wörter-

1

2 3 4

Bei diesem Text handelt es sich um die überarbeitete und erweiterte Fassung des Vortrags, den ich bei der Präsentation des Altfriesischen Handwörterbuchs am 10. Dezember 2008 in Leeuwarden gehalten habe. Im Anschluss daran wurde das erste Exemplar des Wörterbuchs der Witwe Dietrich Hofmanns, Frau Dr. Gisela Hofmann, überreicht. Hofmann/Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch. Vgl. Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’. Für ein solches wissenschaftliches Wörterbuch des Altfriesischen haben sich u.a. ausgesprochen: Munske, ‘Die Frisistik – ein Mauerblümchen der germanischen Sprachwissenschaft’, S. 164; Dyk, ‘In pleit foar ien grut Aldfrysk wurdboek’, S. 130; Bremmer., ‘De leksikografy fan it Aldfrysk’, S. 88; Deutsch, ,Von der Kunst, einen Schatz zu heben – der altfriesische Rechtswortschatz und die deutsche Rechtsgeschichte’, Anm. 42.

13

bücher leider ziemlich vernachlässigt wurde), erheblich vergrößert.5 Weil bei seiner Bearbeitung erstmals sämtliche altfriesischen Quellen berücksichtigt wurden, gewährt das Altfriesische Handwörterbuch seinen Benutzern also leichteren und besseren Zugriff auf die altfriesischen Quellen als dies bisher möglich war. Kurz gesagt: ich halte es für ein gutes Wörterbuch, das einen bedeutenden Schritt zur weiteren Erschließung der altfriesischen Quellen darstellt. Seit seinen Anfängen in den frühen 60er Jahren wurde mit dem Altfriesischen Handwörterbuch nur eine lexikographische Zwischenlösung bezweckt. Es sollte einerseits mehr bieten als das knappe Altfriesische Wörterbuch von Ferdinand Holthausen, das 1925 in erster Auflage veröffentlicht worden war und 1985 von Dietrich Hofmann in einer zweiten, stark verbesserten Auflage erneut herausgegeben wurde.6 Andererseits musste es die erschöpfende lexikographische Bearbeitung der Quellen dem künftigen, umfassenden, wissenschaftlichen Wörterbuch des Altfriesischen überlassen. Das Ziel des Altfriesischen Handwörterbuchs war also ausdrücklich nicht, den altfriesischen Wortschatz erschöpfend zu inventarisieren und mit Hilfe von Belegstellen und Zitaten darzustellen. Das wäre für eine Einzelperson auch nicht zu leisten gewesen. Ich zitiere gerne den ursprünglichen Autor zu Anlass und Ziel des Handwörterbuchs: ‘Es wird aber sicher noch einige Zeit dauern, bis das [wissenschaftliche, ATP] Wörterbuch erscheinen kann […]. In dieser Situation und bei solchen Aussichten erscheint es sinnvoll, vor der endgültigen Erschließung des altfriesischen Wortschatzes noch einmal eine Zwischenstufe einzurichten und die Tradition des kleinen Wörterbuches von Holthausen fortzusetzen.’7 Hinsichtlich der ‘Vollkommenheit’ des Handwörterbuches sagt Hofmann, dass sie ‘von vornherein nicht an[gestrebt wurde], weil sie zu viel Zeit kostet und weil es wichtiger sein dürfte, daß so bald wie möglich überhaupt wieder ein altfriesisches Wörterbuch greifbar wird, auch wenn es immer noch Wünsche offen läßt. Diese werden ja von dem großen Wörterbuch erfüllt werden können.’8 In der dem Altfriesischen Handwörterbuch zugrundeliegenden Materialsammlung konnte lediglich ein Querschnitt der altfriesischen Quellen verarbeitet werden. Auch wenn sämtliche altfriesischen Texte Berücksichtigung fanden, so konnten sie doch nicht alle erschöpfend exzerpiert werden, so dass noch vieles unbeschrieben geblieben ist. Das Altfriesi-

5 6 7 8

14

Im Vergleich zu Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch hat sich die Zahl der Lemmata um etwa 60% vergrößert, vgl. Popkema, ‘A New Step in Old Frisian Lexicography’, insbes. S. 120-121. Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch; Holthausen/ Hofmann, Altfriesisches Wörterbuch. Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’, S. 108. Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’, S. 108.


sche Handwörterbuch ist ja ausdrücklich ein Handwörterbuch. An ein solches dürfen keine Vollständigkeitsansprüche gestellt werden, und so ist es auch nicht konzipiert worden. Auch vom Entwurf her steht das Altfriesische Handwörterbuch in der Tradition der Handwörterbücher, wie das Mittelniederdeutsche Handwörterbuch von August Lübben oder auch das Verdamsche Middelnederlandsch Handwoordenboek.9 Wie jene Wörterbücher bietet das Altfriesische Handwörterbuch ebenfalls keine Belegstellen (auch wenn die Siglen auf Texte hinweisen, in denen das Stichwort belegt ist); die zusätzlichen Informationen zur Wortart sind beschränkt (z.B. wurde die (In)Transitivität von Verben nicht bezeichnet; bei Präpositionen und Verben wurde die Rektion nicht angegeben; etymologische Angaben fehlen; bei Adjektiven wurde nicht erörtert, ob sie attributiv oder prädikativ verwendet werden); die unterschiedlichen Bedeutungen und idiomatischen Verbindungen werden nicht nach Quellen getrennt; die große Fülle idiomatischer (sehr häufig spezifisch rechtsbezogener) Verbindungen konnte nur in beschränktem Maße dargestellt werden. Das sind alles bedeutende Unterschiede zu einem wissenschaftlichen Wörterbuch. An Handwörterbücher können eben nicht die gleichen Anforderungen gestellt werden, die man an ein wissenschaftliches Wörterbuch stellen würde. Das gilt umso mehr für das Altfriesische Handwörterbuch, weil ihm, im Gegensatz zu den beiden anderen erwähnten Handwörterbüchern, kein umfassendes mehrbändiges, wissenschaftliches Wörterbuch zugrundeliegt, auf das die Benutzer im Zweifelsfalle mit Blick auf zusätzliche lexikographische Informationen und erläuternde Belegstellen zurückgreifen können. Es dürfte klar geworden sein: Auch nach dem Erscheinen des Altfriesischen Handwörterbuchs bleibt der Wunsch bestehen nach einem umfassenden, wissenschaftlichen Wörterbuch, das das Altfriesische wirklich erschöpfend erschließt. Zwar wurden schon seit den 40er Jahren in Groningen viele vorbereitende Schritte zu einem solchen Belegwörterbuch des Altfriesischen durchgeführt, allerdings mussten die lexikographischen Arbeiten wegen unzureichender finanzieller Möglichkeiten unterbrochen werden. Es ist deswegen äußerst erfreulich, dass die Fryske Akademy (Leeuwarden) die Notwendigkeit eines umfassenden Wörterbuchs des Altfriesischen feststellte und sich angesichts der nur sehr beschränkten personell-finanziellen Möglichkeiten der Abteilung Friesische Sprache und Kultur der Reichsuniversität Groningen zu einer diesem gemeinsamen Ziel verpflichteten Zusammenarbeit mit der Universität bereitfand.

9

Lübben, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch; Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek.

15

Hierzu wurde 1996 zwischen Universität und Akademy eine offizielle Vereinbarung getroffen,10 deren Anfangszeilen ich hier übersetze: „Die Fryske Akademy und das Frysk Ynstitút der Rijksuniversiteit Groningen schließen eine Vereinbarung über die Zusammenarbeit hinsichtlich der lexikographischen Erschließung des vollständigen Korpus altfriesischer Texte. Diese Vereinbarung über Zusammenarbeit beinhaltet: gemeinsam Verantwortung zu tragen über das Aufarbeiten eines wissenschaftlichen Wörterbuchs des Altfriesischen, in dem das vollständige Korpus altfriesischer Texte erschlossen wird (…)“.11 Eine klare Aufgabe, die, das wird wohl niemand bestreiten, bis heute leider immer noch nicht erfüllt ist.12 Das Altfriesische Handwörterbuch ist also keineswegs als Ersatz für ein wissenschaftliches Wörterbuch des Altfriesischen zu betrachten. Könnte13 dies eventuell durch eine digitale Verknüpfung altfriesischer Belegstellen, wie sie künftig in der Online-Sprachdatenbank der Fryske Akademy vorhanden sein werden, mit den zugehörigen Einträgen des Altfriesischen Handwörterbuchs erreicht werden?14 Wäre eine derartige Kombination von Belegstellen und Wörterbuchartikeln im Stande, Leistungen zu bieten, die sich mit denen eines wissenschaftlichen Wörterbuchs vergleichen lassen? Leider nicht: Eine solche Auffassung würde auf einer

10 11

12

13

14

16

Ut de Smidte fan de Fryske Akademy 30/4 (1996), S. 10; Bremmer, ‘De leksikografy fan it Aldfrysk’, S. 89; ders.: ‘Lexicography of Old Frisian’, S. 656. “1. De Fryske Akademy (FA) en het Fries Instituut (FI) van de Rijksuniversiteit Groningen gaan een samenwerkingsverband aan voor de lexicografische beschrijving van het volledige corpus Oudfriese teksten. 2. Dit samenwerkingsverband houdt in: a. Het onder gemeenschappelijke verantwoordelijkheid tot stand brengen van een wetenschappelijk Oudfries woordenboek, waarin het volledige corpus Oudfriese teksten wordt beschreven (…)”. Siehe auch: http://www.fa.knaw.nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/ leksikografy-terminology/projekt-aldfrysk (Stand: 1. Juli 2009), wo es (in Übersetzung) heißt: ‘Eines der Fortsetzungsprojekte (der Fryske Akademy, ATP) des WFT (Wurdboek fan de Fryske Taal/Woordenboek van de Friese Taal), des wissenschaftlichen Wörterbuchs des Neuwestfriesischen (ab 1800), wird ein vergleichbares Wörterbuch des Altfriesischen (das Friesische bis 1550) sein. Es wird in Zusammenarbeit mit dem Frysk Ynstitút der Rijksuniversiteit Groningen durchgeführt. Das Projekt wird im Moment noch vorbereitetet. Der Abschluss des WFT ist für 2010 vorgesehen, vgl. http://www.fa.knaw. nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/leksikografy-terminology/wurdboek-fan-e-fryske-taal/wurdboek-fan-e-fryske-taal (Stand: 1. Juli 2009). In diesem Abschnitt weiche ich von dem Originaltext meines Vortrags ab, indem ich Tendenzen, die während einer der Präsentation des Wörterbuchs unmittelbar vorangehenden öffentlichen Diskussion über die Zukunft der Altfrisistik (Teil des offiziellen Kongressprogramms) angesprochen wurden, wegen ihrer hohen Relevanz zum hier angeführten Thema eingearbeitet habe. Ein Prototyp, in dem eine derartige Verknüpfung benutzbar ist, ist im Moment schon über http://www.fryske-akademy.nl/tdb im Internet abrufbar (Stand 1. Juli 2009).


Fehleinschätzung der Art und der ,Vollkommenheit‘ des Altfriesischen Handwörterbuchs einerseits, und, wohl noch gravierender, auf einer Unterschätzung der Ansprüche an ein wissenschaftliches Wörterbuch andererseits beruhen. Bei der Ausarbeitung der Lemmata eines wissenschaftlichen Wörterbuchs wären ja sämtliche Belegstellen des Stichwortes zu berücksichtigen und nicht, wie im Fall des Altfriesischen Handwörterbuchs, lediglich ein repräsentativer Durchschnitt. Nur durch erschöpfendes Exzerpieren können sämtliche Verwendungsweisen eines Wortes gesammelt und beschrieben werden und könnte sich der Benutzer darauf verlassen, dass alle relevanten Informationen hinsichtlich des von ihm befragten Wortes sich im Wörterbuch auffinden lassen. Nach meiner Auffassung wäre eine falsche lexikographische Strategie in diesem Fall umso gravierender, als gerade diejenigen potentiellen Benutzer, die nicht zur engeren Frisistik gehören, mit einem neuen Wörterbuchprojekt angeregt werden könnten, das Friesische in ihre Forschungen mit einzubeziehen. Zu dieser Nutzergruppe gehören Wissenschaftler aus anderen Disziplinen und Sprachlandschaften, und sie würde den Weg zu der dringend erwünschten Internationalisierung der Frisistik öffnen. Unzugänglichkeit oder unzureichende Zugänglichkeit im lexikographischen Bereich können leicht dazu führen, dass die altfriesischen Quellen auch weiterhin von der internationalen wissenschaftlichen Gemeinschaft ausgeklammert bleiben. Hier trifft wohl immer noch die schon 1979 geäußerte Aussage von Munske zu: ‘Bedauerlicherweise ist heutzutage ein Germanist als Vertreter eines Massenfaches nur noch sehr begrenzt in der Lage, sich eingehend sogenannten fernerliegenden Gegenständen zu widmen. Er kann dies nur dann und vor allem in vergleichender Hinsicht, wenn die hauptamtliche Forschung dafür die Grundlagen geschaffen hat.’15 In der heutigen Situation bedeutet das: es sollte auch ein wissenschaftliches Wörterbuch des Altfriesischen erarbeitet werden. Anderenfalls dürfte die Frisistik, wie Munske konstatiert, den Status eines Mauerblümchens der germanischen Sprachwissenschaft wohl kaum entkommen können. Auch wenn eine Verknüpfung der oben erwähnten Online-Datenbank der Fryske Akademy mit den Einträgen des Altfriesischen Handwörterbuchs keinen Ersatz für ein umfassendes Belegwörterbuch bieten kann, würde sie selbstverständlich eine außerordentlich nützliche Möglichkeit zum Aufbau eines wissenschaftlichen Wörterbuchs bieten. Insbesondere bezüglich des erschöpfenden Exzerpierens der Quellen ist die OnlineDatenbank ein ausgezeichnetes Arbeitsmittel, und sie würde die lexiko-

15

Munske, ‘Mauerblümchen‘, S. 176.

17

graphische Bearbeitung und Einordnung der Daten erheblich erleichtern: Einzelwörter sowie Wortgruppen sind leicht abzurufen, zu kodieren und mit relevanten zusätzlichen Informationen auszustatten. Es ist also nicht die Frage, ob die Online-Datenbank eingesetzt werden sollte, sondern vielmehr wie sie eingesetzt werden sollte. Es ist hier nicht der Ort, tiefgreifend auf lexikographisch-methodische Probleme einzugehen. Jedoch wäre sehr zu hoffen, dass sich die Altfrisistik bald eine grundsätzliche Diskussion ihrer künftigen lexikographischen Aufgaben in Angriff nimmt. Dabei müsste es auch um die Art und Weise gehen, wie ggf. ein neues wissenschaftliches Wörterbuch des Altfriesischen erarbeitet werden sollte. Des Weiteren ist es von äußerster Wichtigkeit, dass Sachverständige und Interessenten aus möglichst vielen anderen der Frisistik verbundenen Fachgebieten, und zwar sowohl aus den Niederlanden als auch aus dem Ausland, zur Mitarbeit eingeladen werden: Nur so lässt sich ein klares Bild der Voraussetzungen für ein neues Wörterbuch des Altfriesischen gewinnen. Was den möglichen Ausgangspunkt für eine solche Diskussion angeht, so möchte ich an dieser Stelle gern eine Vorlage geben, wie man fußballerisch sagen würde. Die Vereinbarung zwischen Akademy und Universität bezüglich der Erarbeitung eines wissenschaftlichen Wörterbuchs wurde zu einer Zeit verfasst, in der die Möglichkeiten der EDV (Elektronischen Datenverarbeitung, niederl.: IT) noch keineswegs im vollen Umfang bekannt waren. Heutzutage wäre ein solch umfangreiches lexikographisches Projekt unbedingt, vor allem auch von der Methodik her, als Online-Wörterbuch zu konzipieren.16 Und genau zu einem solchen digitalen Projekt hat es niemals bessere grundlegende Bausteine gegeben als gerade heute: das hervorragende Handbuch des Friesischen, eine moderne Grammatik des Altfriesischen,17 zuverlässige Editionen und Übersetzungen vieler Handschriften und Rechtstexte18 und nun das neue Handwörterbuch des Altfriesischen. Sehr wichtig ist auch die Tatsache, dass schon zahlreiche

16

17 18

18

Relevant zur Methodik der Online-Lexikographie: Moerdijk, ‘Een nieuwe generatie electronische woordenboeken’, insbes. S. 199-217; (vergleiche auch meine Besprechung der Tagungsband in Us Wurk 58 (2009), S. 55-61, insbes. S. 59). Bremmer, An Introduction to Old Frisian. History, Grammar, Reader, Glossary. Z.B. Oebele Vries, Asega, is het dingtijd? Hinsichtlich weiterer Editionen und Übersetzungen vgl. ders.: ‘Metodyk âldfryske tekstútjeften‘.


vergleichbare lexikographische Online-Projekte existieren,19 so dass aus vielen relevanten Erfahrungen Lehren gezogen werden können. Überdies gibt es die schon erwähnte Online-Sprachdatenbank der Fryske Akademy, die das Friesische, unter Einbeziehung des Altfriesischen, auf möglichst vielseitige Weise erforschbar zu machen bezweckt. Gerade der digitale Entwurf der Sprachdatenbank, der einen bequemen Zugriff auf die Quellen ermöglicht, und die große Erfahrung mit digitalen sprachwissenschaftlichen Projekten bei der Fryske Akademy sollten meines Erachtens Anlass für die Fryske Akademy sein, sich unvermindert um die Ausarbeitung eines wissenschaftlichen Online-Belegwörterbuchs des Altfriesischen zu bemühen. Einen erheblichen Nachteil stellt die jetzige, aus meiner Sicht nicht optimale wissenschaftspolitische Kultur in den Niederlanden dar, die die sprachwissenschaftliche Grundlagenforschung benachteiligt. Vielleicht kann man daraus aber doch auch einen Vorteil ziehen, weil man hierdurch gezwungen ist, über seine engen Grenzen hinaus Vereinbarungen über die Zusammenarbeit zu treffen. Und gerade hierfür scheint im Moment das Klima erfolgversprechend, denn es besteht international ein großes Bedürfnis nach einer digitalen Vernetzung der friesischen Wörterbücher. Obwohl heute auch in den Niederlanden der Wunsch nach einer solchen Verknüpfung immer stärker hörbar wird, ist er vor allem im Ausland zu spüren. In persönlicher Korrespondenz haben Fachkollegen vom monumentalen Oxford English Dictionary es mir gegenüber beklagt, dass die (Alt)Frisistik im digitalen Wörterbuchnetz nicht zugänglich ist. Vor allem aber habe ich diesen Wunsch in den letzten Jahren häufig in Deutschland feststellen können, wo die digitale Wörterbuchvernetzung wohl den

19

Die meisten heutigen Online-Wörterbücher (wie z.B. die Online-Fassungen des Deutschen Rechtswörterbuchs (http://drw-www.adw.uni-heidelberg.de/drw/), des Woordenboek der Nederlandsche Taal (http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=468 &Itemid=540) oder des Oxford English Dictionary (http://www.oed.com/)) sind digitale Fortsetzungen bereits existierender traditioneller Wörterbücher. Obwohl diese und ähnliche Online-Projekte sicherlich sehr relevant sind für die Erstellung eines neuen Online-Wörterbuchs des Altfriesischen, sollten ebenfalls Wörterbuchprojekte berücksichtigt werden, die von Anfang an als Online-Wörterbuch konzipiert wurden. Diese sind allerdings noch nicht sehr zahlreich, Beispiele sind das Algemeen Nederlands Woordenboek des Instituut voor Nederlandse Lexicologie (http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id= 463&Itemid=526) sowie das Online-Wörterbuch zur deutschen Gegenwartssprache Elexiko (http://www.owid.de/elexiko_/index.html). Vgl. Moerdijk, ‘Een nieuwe generatie electronische woordenboeken’, insbes. S. 198-199.

19

größten Aufschwung erlebt.20 Während der alljährlichen Arbeitsgespräche zur historischen Lexikographie, an denen sich Kollegen der meisten bedeutenden deutschen Wörterbuchprojekte beteiligen,21 wurde mir klar, dass man sich sehr gerne friesischer Online-Wörterbücher bedienen würde – man war darüber erstaunt, dass es solche überhaupt noch nicht gibt. Und noch im November 2008, als ich in Heidelberg während einer vom Deutschen Rechtswörterbuch veranstalteten Tagung über den Wert der altfriesischen Rechtsquellen für die Erforschung des germanischen Rechtswortschatzes sprach, erfuhr ich erneut, dass die Möglichkeiten, die die Erforschung der altfriesischen Texte bieten, nicht nur von Sprachwissenschaftlern, sondern auch von Historikern und Juristen als sehr anregend betrachtet wurden. Dennoch werden sie derzeit nur sporadisch ausgewertet, weil es, so wurde mir klar, einfach zu wenig leicht zugängliche (und dann vor allem auch Online-)Zugriffsmöglichkeiten gibt. Eine Vorlage muss präzise sein, sonst findet sie ihr Ziel nicht: Ich hoffe, dass die Altfrisistik kurzfristig eine Diskussion anstoßen wird, in welcher der Wunsch nach einem wissenschaftlichen Wörterbuch des Altfriesischen zu thematisieren wäre. Nach meiner Einschätzung wäre es empfehlenswert, wenn nicht nur die niederländischen Institute der Frisistik, d.h. vor allem die Fryske Akademy und das Die Abteilung Friesische Sprache und Kultur der Reichuniversität Goningen, bei der Erstellung eines OnlineWörterbuchs des Altfriesischen zusammenarbeiteten, sondern wenn man sich zugleich auch um Anschluss bei geeigneten deutschen wissenschaftlichen Instituten bemühte, bei denen Interesse an der weiteren Erschließung des Altfriesischen besteh. Der Standort eines solchen lexikographischen Projektes müsste nicht unbedingt in den Niederlanden angesiedelt sein; er könnte angesichts der Tatsache, dass es sich um eine gemeinsame Heimatsprache handelt, grundsätzlich genauso gut an einem deutschen Institut angebunden sein. Die modernen Kommunikationsmöglichkeiten würden eine solche Organisation leicht zulassen. Jetzt habe ich also, ähnlich wie Dietrich Hofmann vor fast vierzig Jahren, einige programmatische Gedanken im Bereich der altfriesischen Lexikographie vortragen können. Wurde damals mit dem Hofmannschen Vortrag das Projekt des Altfriesischen Handwörterbuchs erstmals einer interessierten Öffentlichkeit bekanntgemacht, so wird mit dem heutigen

20

21

20

Vgl. beispielsweise: Plate, ‘Zur Online-Lexikographie des mittelalterlichen Deutsch und ihrer Vernetzung. Zwischenbalanz 2008’.S. 136-139 (ebenfalls verfügbar über http://www. zfda.de/beitrag.php?id=782&mode=maphilinet) und das sog. Wörterbuch-Netz der Universität Trier: http://germazope.uni-trier.de/Projects/WBB/. Siehe: http://www.uni-trier.de/index.php?id=14673 (Stand: 1. Juli 2009)


Vortrag dieses Projekt abgeschlossen. Das Altfriesische Handwörterbuch ist fertig. Jetzt habe ich die angenehme Pflicht, den Institutionen und Personen, die das Erscheinen des Handwörterbuchs ermöglicht haben, zu danken. Zunächst gebührt der Deutschen Forschungsgemeinschaft wegen der vollständigen finanziellen Förderung des Projektes mein herzlicher Dank. Auch der Nordfriesischen Wörterbuchstelle der Christian-Albrechts-Universität Kiel bin ich wegen der Unterstützung des Projektes sehr verbunden. Von den Anfängen in den sechziger Jahren bis zum Abdruck in Dezember 2008 wurde die Herausgabe des Handwörterbuchs vom Heidelberger Universitätsverlag Winter begleitet, wofür ich herzlich danke. Der Fryske Akademy bin ich für ihre Mitwirkung im Bereich der digitalen Unterstützung zu Dank verpflichtet. Des Weiteren danke ich allen Personen, die sich besonders um die Fertigstellung des Handwörterbuchs verdient gemacht haben. Ohne im Einzelnen auf ihre Beiträge einzugehen22 und ohne eine bestimmte Reihenfolge, nenne ich: Horst Haider Munske, Nils Århammar, Derk Drukker, Arjen Versloot, John Foulks, Aaron Mitchell, Dirk-Jan Henstra, Hermann Niebaum, Rolf Bremmer, Bram Jagersma, Han Nijdam, Willem Visser, Henk Meijering, Johanneke Sytsema, Sjoerd Siebinga, Redmer Alma und Tom Johnston. Spezielle Erwähnung verdient der 1970 verstorbene Jurist Meinte Oosterhout, der sich in den 60er Jahren sehr für das Wörterbuchprojekt eingesetzt hat. Besonders dankbar bin ich den Herren Dr. Oebele Vries, Mitarbeiter der Abteilung Friesische Sprache und Kultur der Reichsuniversität Groningen, und Prof. Dr. Jarich Hoekstra, Leiter der Nordfriesischen Wörterbuchstelle der Kieler Universität sowie Projektleiter dieses Wörterbuchprojektes. An Vries und Hoekstra, den Projektberatern und Mitlesern des Wörterbuchmanuskripts, hatte ich allzeit einen festen Rückhalt; von ihren großen Kenntnissen des Altfriesischen habe ich viel gelernt. Im persönlichen Bereich danke ich meiner Partnerin, Tina Lolkema, für ihre stete Unterstützung und Ausdauer. Es war nicht immer leicht, uns vier Jahre lang jede Woche für mehrere Tage trennen zu müssen. Ich danke Herrn Dr. Andreas Deutsch, dem Leiter der Forschungsstelle des Deutschen Rechtswörterbuchs, dafür, dass er die Präsentation des Altfriesischen Handwörterbuchs durch einen sehr interessanten, wissenschaftlichen Vortrag ergänzt hat.23

22

23

Im Vorwort zum Handwörterbuch wird ausführlicher auf die Leistungen der Personen, denen hier gedankt wird, eingegangen (Hofmann/Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch, S. viii-ix). Deutsch, ‘Von der Kunst, einen Schatz zu heben’.

21

Aber vor allem verdient Frau Dr. Gisela Hofmann eine ehrenvolle Erwähnung. Ohne ihren Einsatz hätte das Projekt gewiss nicht in vier Jahren zu einem befriedigenden Ende geführt werden können. Möglicherweise wäre die Vollendung gar nicht realisierbar gewesen. Die Bedeutung ihres Einsatzes und ihrer Leistung für die Fertigstellung des Handwörterbuchs kann kaum überschätzt werden; deshalb wird Gisela Hofmann zu Recht auf dem Titelblatt als Mitarbeiterin genannt. Und wie es mir immer eine Ehre war, das von ihrem Mann begonnene Altfriesische Handwörterbuch fertigstellen zu dürfen, so ist es mir jetzt eine große Freude, ihr das erste Exemplar überreichen zu können.

>

22

Literatur Rolf H. Bremmer jr., ‘De lezzksikografy fan it Aldfrysk’, in: Anne Dykstra/ Rolf H. Bremmer jr. (Hrsgg.), In skiednis fan ‘e Fryske taalkunde. Leeuwarden (2000), S. 75-94. Rolf H. Bremmer jr., An Introduction to Old Frisian. History, Grammar, Reader, Glossary. Amsterdam/Philadelphia (2009). Rolf H. Bremmer jr., ‘Lexicography of Old Frisian’, in: Horst Haider Munske u.a. (Hrsgg.), Handbuch des Friesischen/Handbook of Frisian Studies, Tübingen (2001), S. 653-657. Andreas Deutsch, ‘Von der Kunst, einen Schatz zu heben – der altfriesische Rechtswortschatz und die deutsche Rechtsgeschichte’, an anderer Stelle in diesem Band, Anm. 42. Sybren Dyk, ‘In pleit foar ien grut Aldfrysk wurdboek’, in: Us Wurk 41 (1992), S. 130-138. Dietrich Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’, in: Philologia Frisica anno 1969. Lêzingen en neipetearen fan it 5te Fryske Filologekongres septimber 1969. Groningen (1970), S. 100-118. Dietrich Hofmann/Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch. Heidelberg (2008). Ferdinand Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch. Heidelberg (1925). Ferdinand Holthausen/Dietrich Hofmann, Altfriesisches Wörterbuch (zweite, verbesserte Auflage). Heidelberg (1985). August Lübben, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Nach dem Tode des Verfassers vollendet von Christoph Walther (2 Bnde). Norden (1885-1888), reprographischer Nachdruck Darmstadt (1965). Fons Moerdijk, ‘Een nieuwe generatie electronische woordenboeken’, in: Piter Boersma u.a. (Hgg.): Philologia Frisica anno 2005. Lêzingen op it santjinde Frysk Filologekongres 14, 15 en 16 desimber 2005. Leeuwarden (2007), S. 195-217. Horst Haider Munske, ‘Die Frisistik – ein Mauerblümchen der germani-


schen Sprachwissenschaft, in: Us Wurk 28 (1979), S. 163-178. Ralf Plate, ‘Zur Online-Lexikographie des mittelalterlichen Deutsch und ihrer Vernetzung. Zwischenbalanz 2008’, in: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 138 (2009), S. 136-139 (ebenfalls verfügbar über http://www.zfda.de/beitrag.php?id=782&mode=maphilinet) und das sog. Wörterbuch-Netz der Universität Trier: http://germazope. uni-trier.de/Projects/WBB/. Anne Tjerk Popkema, Besprek Philogia Frisica anno 2005, in: Us Wurk 58 (2009), S. 55-61. Anne Tjerk Popkema, ‘A New Step in Old Frisian Lexicography’, in: Marijke Mooijaart/Marijke van der Wal (Hgg.), Yesterday’s Words. Contemporary, Current and Future Lexicography, Cambridge (2008), S. 110-122 Ut de Smidte fan de Fryske Akademy 30/4 (1996), S. 10. Jacob Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek, onveranderde herdruk en vanaf het woord sterne af opnieuw bewerkt door C.H. Ebbinge Wubben (2e druk). ’s-Gravenhage (1932). Oebele Vries, Asega, is het dingtijd? De hoogtepunten van de Oudfriese tekstoverlevering. Leeuwarden/Utrecht 2007. Oebele Vries, ‘Metodyk âldfryske tekstútjeften’, in: Anne Dykstra/Rolf H. Bremmer jr., In skiednis fan ’e Fryske taalkunde, Leeuwarden (2000), S. 95-110. Deutsches Rechtswörterbuch (http://drw-www.adw.uni-heidelberg.de/drw/) Woordenboek der Nederlandsche Taal des Instituut voor Nederlandse Lexicologie (http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=46 8&Itemid=540) Oxford English Dictionary (http://www.oed.com/) Algemeen Nederlands Woordenboek des Instituut voor Nederlandse Lexicologie (http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=46 3&Itemid=526) Online-Wörterbuch zur deutschen Gegenwartssprache Elexiko (http:// www.owid.de/elexiko_/index.html). http://www.fa.knaw.nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/ leksikografy-terminology/projekt-aldfrysk (Stand: 1. Juli 2009). http://www.fa.knaw.nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/leksikografy-terminology/wurdboek-fan-e-fryske-taal/wurdboekfan-e-fryske-taal (Stand: 1. Juli 2009). http://www.fryske-akademy.nl/tdb http://www.uni-trier.de/index.php?id=14673 (Stand: 1. Juli 2009)

23

Ansprache in der Fryske Akademy in Leeuwarden beim Philologenkongreß am 10. Dezember 2008 Frau Dr. Gisela Hofmann (...............)

>

24

Meine sehr verehrten Damen und Herren! Sie werden sich vorstellen können, daß es für mich ein sehr bewegendes Ereignis ist, den soeben von Herrn Anne Popkema vorgestellten stattlichen Wörterbuchband fertig vor mir zu sehen. Die Arbeit an diesem Wörterbuch hat meinen Mann über mehrere Jahrzehnte begleitet, da er sie ja niemals ausschließlich machen konnte, sondern eigentlich fast nur in seiner freien Zeit, die ihm neben seinen Lehrverpflichtungen blieb. Nach jahrelangem Materialsammeln, an dem in der ersten Zeit auch Herr Oosterhout großen Anteil hatte, begann mein Mann am 22. September 1973 mit der handschriftlichen Ausarbeitung der einzelnen Artikel, und es ist schon ein merkwürdiges Zusammentreffen, daß er auf den Tag genau 25 Jahre später am Abend des 22. September 1998 als letztes Wort das Lemma stal im Computer abspeicherte, bevor am nächsten Morgen die schwere Krankheit zum Ausbruch kam, die knapp drei Monate später zu seinem Tod führte. Schon im Sommer 1995 hatte ihn ein unerwarteter Schicksalsschlag getroffen, indem er durch eine Augenthrombose einen großen Teil seiner Sehkraft verlor, wodurch seine Arbeitsfähigkeit stark beeinträchtigt wurde. Es war eine bewundernswerte Leistung, daß er trotzdem weiter an seinem Wörterbuchprojekt arbeitete, wenn die Arbeit jetzt natürlich auch noch langsamer vorankam, als vorher. Mein Angebot, ihm sozusagen „meine Augen zu leihen“ und nach seiner Anweisung für ihn zu arbeiten, nahm er nicht an; er hatte schon immer größten Wert auf absolute Selbständigkeit und Unabhängigkeit gelegt. Auch den Vorschlag von Herrn Munske, sich durch eine Hilfskraft unterstützen zu lassen, welche die umfangreichen handschriftlichen Aufzeichnungen (im ganzen 1600 DinA 4-Bogen) in den Computer eingeben sollte, hielt er für undurchführbar, weil er meinte, daß niemand seine Handschrift, die außerdem noch durchsetzt war von stenographierten Eintragungen, würde lesen können. Am 3. April 1998, 51/2 Monate vor dem Ausbruch seiner schweren Erkrankung, schrieb er in einem Brief an Herrn Rolf Bremmer:“Wenn ich so weiterarbeiten kann wie bisher ... denke ich, daß ich für das Wörterbuch noch etwa 10 Jahre brauchen werde. Es ist sicher keine unrealistische Vorstellung, daß ein Gelehrter bis zu seinem 84., 85. Lebensjahr und länger in hinreichender körperlicher und geistiger Frische arbeiten kann“.


Es war meinem Mann nicht vergönnt, sein Werk zum Abschluß bringen zu können, aber dank des großartigen Einsatzes vieler Menschen konnte sein hier aufgestellter Zeitplan doch noch eingehalten werden: wir haben heute den 10. Dezember - am 13. Dezember jährt sich sein Todestag zum zehnten Mal und am 17. Dezember dieses Jahres wäre er 85 Jahre alt geworden. Die Gelegenheit, daß ich heute hier vor Ihnen stehen darf, möchte ich nutzen, um allen denen meinen aufrichtigen Dank zu sagen, die zum Gelingen dieses Vorhabens beigetragen haben. Dabei wird sich vieles von dem wiederholen, was Herr Popkema schon gesagt hat, ich möchte es aber doch selbst noch einmal aussprechen. Ich danke an erster Stelle der Deutschen Forschungsgemeinschaft, die so großzügig die finanziellen Mittel zur Verfügung gestellt hat, und Herrn Jarich Hoekstra, der das Projekt betreut hat (und der mich in die Geheimnisse des Altfriesischen eingeführt hat). Ferner danke ich den leitenden Mitarbeitern des Universitätsverlages Winter in Heidelberg, daß sie einen so langen Atem gehabt haben und das Projekt trotz der jahrelangen Verzögerung nicht aus den Augen verloren haben. Mit Namen nennen muß ich jetzt Einige, denen ich großen Dank schulde: Herrn Alastair Walker für viel persönliche Unterstützung, Herrn Nils Århammar für manchen guten Hinweis, der mir weiter geholfen hat, Herrn Oebele Vries für seine Mitarbeit an dem Projekt und für die große Geduld, mit der er meine vielen Fragen beantwortet hat, sowie einigen jungen Nachwuchswissenschaftlern für ihre Mitarbeit: Herrn Aaron Mitchell, Frau Wendy Vanselow und Herrn John Foulks. Im Deutschen kennen wir die Redensart „Das Beste kommt immer zuletzt“. In diesem Sinne nenne ich jetzt Herrn Anne Popkema, der es übernommen hat, das Werk meines Mannes fortzusetzen. Eine solche Aufgabe ist in keinem Fall leicht und manchmal sogar undankbar, weil nicht immer wirklich deutlich wird, wie viele eigene Anteile in dieser Arbeit stecken. Ich habe es mit großer Dankbarkeit empfunden, wie sehr er sich bemüht hat, im Sinne meines Mannes weiterzuarbeiten, ich habe aber auch erlebt, wieviel Eigenes er dazu gegeben hat, vor allem durch seine hervorragende Kenntnis des „Alten Druk“, der meinem Mann ja nur als Photokopie zur Verfügung gestanden hatte, und der altwestfriesischen Urkunden, zu denen er als gebürtiger Westfriese sicher einen besseren Zugang hatte. Was er da noch an Neuem gefunden hat, wäre für meinen Mann sicher eine große Freude gewesen. Auch mit der Überarbeitung der Siglen wäre er bestimmt einverstanden gewesen, denn er war selbst noch nicht damit zufrieden und hatte immer wieder Änderungen vorgenommen. Es war auch charakteristisch für ihn, daß er gut begründete abweichende Meinungen von jüngeren Kollegen gerne akzeptierte.

25

Ganz besonders möchte ich Ihnen, lieber Herr Popkema, und ebenso Ihrer Partnerin Tina dafür danken, daß Sie beide um der Sache willen die allwöchentlichen Trennungen über vier volle Jahre auf sich genommen haben; das war ein ganz persönliches Opfer, das ich wohl zu schätzen weiß. Erwähnen möchte ich auch noch, wie sehr es mich gefreut hat, daß wir so gut zusammen arbeiten konnten. Es war ein schönes Beispiel dafür, daß soetwas zwischen Angehörigen ganz verschiedener Generationen bei gegenseitiger Achtung und Anerkennung hervorragend gelingen kann. Meinen aufrichtigen Dank an Sie verbinde ich mit den besten Wünschen für Sie selbst und Ihre Familie und dem Wunsch, daß Sie bald wieder eine ähnlich wichtige und befriedigende Aufgabe bekommen, bei der Sie Ihre wissenschaftlichen und menschlichen Fähigkeiten zum Nutzen der Frisistik einsetzen können. Vielen Dank!

26


Von der Kunst, einen Schatz zu heben – der altfriesische Rechtswortschatz und die deutsche Rechtsgeschichte1 Andreas Deutsch, Deutsches Rechtswörterbuch an der Heidelberger Akademie der Wissenschaften

>

Die Anfänge der Erforschung der Altfriesischen Rechtsquellen Als um die Mitte des 19. Jahrhunderts die wissenschaftliche Strömung der ‘Rechtsgermanistik’ auf ihren Höhepunkt zuging, versuchten führende Rechtshistoriker, dem System des römischen Rechts ein zweites großes kontinentales Rechtssystem entgegenzusetzen: das Germanische.2 Man hoffte nicht zuletzt aus den zum Teil altertümlich wirkenden friesischen Rechtsquellen echt-germanische Rechtsinstitute herausdestillieren zu können. Bereits bei Karl Friedrich Eichhorn findet sich die Idee des Zusammenhangs aller ‘germanischen Rechte’, wenn er 1815 über die seiner Ansicht nach unbestreitbare ‘Einheit des Deutschen Rechts’ schreibt, ‘die man leicht aus den ältesten Gesetzen der deutschen Völkerstämme und aus den Rechtsbüchern des Mittelalters darthun’ könne.3 Wichtiger noch waren freilich die 1829 erstmals erschienenen Rechtsalterthümer von Jacob Grimm. Grimm setzte zur Darlegung seiner altertümlichen Rechtseinrichtungen auf die Zusammenstellung seiner Ansicht nach ähnlicher Institute oder Phänomene aus unterschiedlichsten Texten des germanischen Sprachraums, die zudem den verschiedensten Zeiten entstammen, wobei Grimm ohne Probleme viele Jahrhunderte überbrückte.4 Dem Grundgedanken nach setzte Grimm ‘deutsches’ und ‘germanisches Recht’ weitgehend gleich,5 primär der Praktikabilität halber schied er freilich für sein Deutsches Wörterbuch (1854) ‘den alten gotischen stamm aus’, ebenso den ‘nordischen’, so dass ‘deutsch’ zum Oberbegriff für die gesamte westgermanische Sprachfamilie wurde, weshalb auch ‘die

1

2 3 4 5

Um Fußnoten erweiterte Version eines Vortrags aus Anlass der Präsentation des Altfriesischen Handwörterbuchs auf dem ‘Frysk Filologekongres’ (10.-12. Dezember 2008) an der Fryske Akademy in Leeuwarden. Wenig ergiebig zu dieser Frage: Wolfgang Fliess, Die Begriffe Germanisches Recht und Deutsches Recht bei den Rechtshistorikern des 19. und 20. Jahrhunderts. Karl Friedrich Eichhorn, ‘Ueber das geschichtliche Studium des Deutschen Rechts’. Vgl. Jan Schröder, Art. ‘Jacob Grimm’. Hierzu auch Ruth Schmidt-Wiegand, ‘ Einleitung’, S. *34; Jacob Grimm, Rechtsalterthümer, S. X.

27

friesische, niederländische, altsächsische und angelsächsische noch der deutschen sprache in engerm sinn zufallen’ sollte.6 Diese Vorstellung färbte auf die gesamte Literatur der sog. ‘germanistischen Rechtswissenschaft“ bis weit ins 20. Jahrhundert hinein ab. So lesen wir etwa im Lehrbuch von Richard Schröder und Eberhard Freiherr von Künßberg über die ‘Nation der Germanen’: ‘Die sprachlichen Verschiedenheiten ergeben die Sonderung der Nation in zwei Gruppen, nach ihren ursprünglichen Wohnsitzen als Ost- und Westgermanen unterschieden.’ Hierbei zählten als ‘Westgermanen die Deutschen mit Einschluß der Franken und Friesen, sowie die Langobarden und Angelsachsen’7 Als wichtigstes Anzeichen besonders hohen Alters und echter Urtümlichkeit eines Rechtstextes befand Grimm die darin enthaltene Bildhaftigkeit und Poesie.8 Bei zwei ähnlichen Texten, sei der poetischere stets zugleich der ältere, denn so Grimm wörtlich: ‘Nachsammlungen gerathen beständig trockener, wie auch, verglichen mit dem sächsischen spiegel, der schwäbische beweist.’9 In Bezug auf das friesische Recht meinte Grimm: ‘Der alten Friesen Gesetzbuch hat durchgehends seinem altem besten Stück nach, poetisches Schrot und Korn in sich und es bleibt recht auffallend, daß die sonst damit so genau bis ins wörtliches stimmenden angelsächsischen Gesetze daneben gänzlich nüchtern prosaisch erscheinen. Ich bin der Meinung eher, die Poesie sei in ihnen absichtlich weggelaßen, als ins friesische später eingetragen worden.’10 Es ist übrigens kein Zufall, dass gerade der begeisterte Eichhorn-Schüler Karl Freiherr von Richthofen zum ersten Editor altfriesischer Rechtsquellen wurde, dass er seine Zusammenstellung ‘aus inniger Liebe und Verehrung’ seinem zweiten Lehrer Jacob Grimm widmete: Wie aus dem Vorwort seines Altfriesischen Wörterbuchs (1840) hervorgeht, sah auch er die friesischen Texte primär als ‘reiche fundgruben des älteren deutschen rechtes’. Er hatte sie zu untersuchen begonnen, weil „das studium des friesischen Volkslebens für das verstehen deutscher geschichte“ besonders wichtig sei, da die ‘rechtsdenkmäler Frieslands … in solchem reichthum vorhanden [seien], wie bei keinem andern deutschen stamme’.11

6 7 8 9 10 11

28

DWB, Sp. XIV. Richard Schröder/Eberhard Freiherr von Künßberg, Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte, S. 15, dort auch zu damaligen Streitfragen. Vgl. Jacob Grimm, Rechtsalterthümer, Einleitung, S. X ff. Jacob Grimm, ‘Von der Poesie im Recht’, S. 36; Sonderausgabe: Darmstadt 1957, S. 15 f. Jacob Grimm, ‘Von der Poesie im Recht’, S. 36; Sonderausgabe: S. 15 f. Karl Otto Johannes Theresius von Richthofen, Friesische Rechtsquellen, Vorrede.


In die gleiche Richtung weist rund 60 Jahre später Rudolf His mit seinem Strafrecht der Friesen im Mittelalter.12 Auch wenn sich His hier auf das Recht des friesischen ‘Stammes’ beschränkt, so entspricht die dahinter stehende Intention doch ganz jener der anderen Germanisten: ‘Eine zusammenfassende Darstellung [gemeint ist: für alle westgermanischen Gebiete], … ist für das Strafrecht des deutschen Mittelalters noch nicht möglich.’ Einzelne Vorarbeiten seien hierfür zwar schon gemacht. Jedoch, so betont His, ‘harrte ein Stammesrecht, das wegen seiner Eigenart, seines zähen Festhaltens an alten, anderswo längst überwundenen Grundsätzen ganz besondere Aufmerksamkeit verdient hätte, bis jetzt noch immer des Bearbeiters: das Recht der Friesen.’13 Dieses Grundverständnis entspricht dem Prinzip der Zeit. So zog Wilhelm Eduard Wilda in seinem 1842 veröffentlichten Strafrecht der Germanen, laut Kleinheyer/Schröder14 ‘der ersten den gesamten “germanischen” Quellenbestand einschließenden Bearbeitung’ des Rechtsgebiets, die vorgefundenen Quellen zu einem ‘System der nordischen Rechte’ (S. 583) zusammen, dessen Grundlage das ‘altgermanische System’ (etwa S. 553) sei. Nicht alle Rechtsquellen waren hierzu gleich tauglich. Wilda formulierte: ‘Es sind uns noch drei Rechtssammlungen von Volksstämmen aufbewahrt, bei denen sich die germanischen Verhältnisse in ihrem eigenthümlichen Charakter reiner und unvermischter erhalten hatten. Wir meinen die der Friesen, Sachsen und Thüringer. Wenngleich diese Völker nicht so fern und unberührt von dem Aufeinanderstossen und Drängen der Völker geblieben, welche der Gründung der germanischen Staaten im heutigen Europa vorhergegangen sind und diese begleitet haben, als es bei den nordischen Stämmen der Fall war, so sind sie doch auch nicht als Eroberer und Staatengründer in Ländern aufgetreten, welche von nicht-germanischen, auf einer ganz andern Stufe geselliger Entwickelung stehenden Völkern bewohnt waren.’15 Wilda räumt zwar ein, dass auch dort nicht reines germanisches Recht überliefert sei, dass vielmehr, ‘das, was der Rechtsverfassung der Friesen, Sachsen und Thüringer zur Zeit, als ihre Rechtssammlungen zuerst aufgezeichnet wurden, angehört hat, von den Aenderungen, fremdartigen Zusätzen u.s.w. zu scheiden’ sei. Dies sei ‘die schwierigste Aufgabe, der eine vollkommene Lösung wohl nie werden wird’, aber, so Wilda weiterhin wörtlich: ‘Eine genauere, ins Einzelne gehende Vergleichung der lex Saxonum mit dem Sachsen-

12 13 14 15

Rudolf His, Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter. Rudolf His, Das Strafrecht der Friesen, Vorwort. Jan Schröder/Eberhard Kleinheyer, Art. ‘Wilda, Wilhelm Eduard’. Wilhelm Eduard Wilda, Das Strafrecht der Germanen, S. 94.

29

spiegel, vorzüglich aber der lex Frisionum mit den späteren friesischen Volks- und Landesrechten, dürfte auf eben so interessante, als in ihren Ergebnissen vielleicht lehrreiche Untersuchungen führen.’16 Karl von Amira griff diese Idee der systematischen Analyse in seinem Grundriss des germanischen Rechts (1893)17 auf, forderte einen noch gründlicheren, breiteren Ansatz auf der Grundlage der ‘Rechtsüberlieferungen germanischer Nationalität’. Nicht die inhaltliche Ähnlichkeit ist für ihn allerdings der Beweis tatsächlicher Verwandtschaft. Vielmehr ist laut Amira, ‘der einzige, wenn auch nur relativ verlässige Maßstab in dem Satze gegeben, daß die Rechtsfamilien der älteren Zeit sich mit den Sprachfamilien (ost- und westgermanisch, gotisch i.w.S. und skandinavisch … usf.) decken. Die Sprachfamilien sind der Ausdruck der geschichtlichen Verwandtschaft unter den Völkern’.18 Merkwürdigerweise geht Amira auf das friesische Recht dann unter der Überschrift ‘Südgermanische Schriftwerke’ ein.19 ‘Erst aber, wenn man aufgehört haben wird, achtlos an der Fülle der angelsächsischen und friesischen Ueberlieferungen vorüber zu gehen, wird man von einer wahren geschichtlichen Wissenschaft des deutschen Rechts sprechen dürfen’, ist Amira bereits 1876 überzeugt.20 In seiner Programmschrift Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte sucht er die Rechtsgeschichte der ‘germanischen Cultur’ anhand der Entwicklungsstufen einzelner Rechtsinstitute zu ‘periodisiren’. Als Beispiel dafür, dass dies nicht schematisch geschehen könne, nennt er das Spätmittelalter und thematisiert, ‘wie weit damals hinter den Rechten der meisten andern deutschen Stämme das Friesenrecht zurück geblieben war, wie dasselbe … noch altgermanisches Gepräge trug’.21 Einen Beleg für die gewagte These vom germanischen Gepräge eines weit über tausend Jahre später aufgezeichneten Rechts liefert Amira freilich nicht. Umso waghalsiger ist sein Versuch, aus den schmalen Belegen ein System des gemeingermanischen Rechts zu entwickeln.22

16 17 18 19

20 21 22

30

Wilhelm Edurad Wilda, Strafrecht der Germanen, S. 95. Unter diesem Titel seit 1897. Zuvor: ‘Recht’, in: Hermann Paul (Hrsg.), Grundriss der germanischen Philologie. Karl von Amira, Grundriss des germanischen Rechts, S. 8. Die implizite Bezugnahme auf Jacob Grimm muss nicht zuletzt deshalb verwundern, weil dieser die Suche nach einem System des Rechts in der Geschichte im Vorwort seiner Rechtsalterthümer entschieden ablehnte. Hierzu: Jan Schröder, Art. ‘Jacob Grimm’. Vgl. Karl von Amira, Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte, S. 20. Karl von Amira, Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte, S. 15 und 16 f. Kritisch gegenüber den noch weitergehenden Konstrukten von Philip Heck (vgl. insb.: Die altfriesische Gerichtsverfassung): Hugo Jaekel, Forschungen zur altfriesischen Gerichts- und Ständeverfassung.


Aus Sicht der modernen Forschung kann die verallgemeinernde, wenn man so will ‘germanisierende’ Beurteilung des mittelalterlichen friesischen Rechts nicht aufrechterhalten werden. Zwar schreibt Nikolaas Egbert Algra23 2001 ‘...die Unterschiede zwischen friesischem Recht und dem Recht der anderen germanischen Stämme im Mittelalter’ seien ‘nur gering’, jedoch bezieht sich diese Äußerung auf einen Vergleich mit dem römischen Recht und dem vom römischen Recht geprägten modernen Recht. Im Übrigen stellt Algra durchaus die Spezialität des friesischen Rechts als eigenständiges ‘Stammesrecht’ heraus. Präziser formuliert Oebele Vries, wenn er in seiner Studie über die ‘altfriesische Terminologie im Bereich des Zivilprozessrechts’ vom ‘mittelalterliche[n] friesische[n] Prozessrecht germanischer Prägung’ schreibt24 - und ‘germanisch’ hier nicht zuletzt auf die Sprachfamilie bezieht. Vries verweist explizit auf den mittelalterlichen Charakter der Quellen und erklärt sie aus ihrer Zeit heraus. Ebenso ordnet Karl Kroeschell die überlieferten altfriesischen Rechtstexte klar dem Mittelalter zu, betont zugleich ihre Eigenständigkeit, indem er 2005 hervorhebt: ‘Auch in der Rechtsgeschichte ist Friesland bis in die Neuzeit hinein seine eigenen Wege gegangen... Angesichts der wirtschaftlichen und sozialen Unterschiede zwischen Friesland und den angrenzenden Landstrichen … ist dies gut begreiflich.’25 Insbesondere hinsichtlich des von der älteren rechtshistorischen Forschung propagierten hohen Alters der Texte (und der darin festgehaltenen Rechtsinhalte) sind Zweifel angebracht, wie sich anhand der von Jacob Grimm26 als ‘germanisches Rechtsaltertum’ qualifizierten dritten Not im Zweiten Landrecht illustrieren lässt. „Dio tredde need is: hwanneer dat kijnd is alle stocknaken iefta huuslas ende dan dio tiostere niewelnacht ende di truchkalda winter toekomt, soe faert allermannic oen zijn hoff ende jn zijn huus ende oen warma gaete ende dat berwilde diaer seect des birghes hlij ende den hoella baem, aldeer hit dat lijf oen bihalde. Soe weineth ende scryieth dat onierighe kijnd ende wypt

23 24 25 26

Nikolaas Egbert Algra, ‘Grundzüge des friesischen Rechts im Mittelalter’, S. 558. Oebele Vries, ‘Her Bendix is wrbeck fonden’, S. 429. Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, Rechtsgeschichte Niedersachsens, Göttingen 2005, S. 155. Jacob Grimm, Rechtsalterthümer, S. 71; ders., ‘Von der Poesie im Recht’, S. 52, Sonderausgabe: S. 29.

31

dan sijn nakeda leda ende sin huuslas ende zijn faedir, deer him reda sculd iens den hongher ende den kalda niewelwinter, dat hi so diae pe ende soe dimme mey dae fiouwer neilum is vndir eke ende vndir molda bisletten ende bitacht. Soe moet dio moedir des kijndes eerwa setta ende sella, omdat hio ple ende plicht aech, alsoe langhe als hit onierich is, dat hit oen froeste ner oen honghere wrfaere.“27 Zu Recht fasst Kroeschell den Stand der neueren Forschung wie folgt zusammen: ‘Wenn man lange geglaubt hat, hier gleichsam den feierlichen Rechtsvortrag eines28 altgermanischen Gesetzessprechers zu vernehmen, so wird man heute zurückhaltender urteilen. Angesichts der ernüchternden Ergebnisse von Untersuchungen zu vergleichbaren altnordischen Texten, ist es fraglich, ob die >>Poesie im Recht<< wirklich zum Nachweis großer Altertümlichkeit taugt.’ Über die Datierung der Landrechte herrscht große Unsicherheit. Die von Wybren Jan Buma, Wilhelm Ebel und Martina Tragter-Schubert zugrunde gelegte Handschrift J stammt aus der Zeit um 1530, geht aber auf eine Handschrift von 1464 zurück.29 Unzweifelhaft ist der Text selbst deutlich älter, aber so alt wie man früher glaubte, sicher nicht. Möglich ist eine Entstehung um 1100.30 Einiges spricht aber auch für die 1. Hälfte des 13. Jahrhunderts.31 Hinsichtlich der zitierten Stelle wird man sogar an eine jüngere Erweiterung denken müssen.32 Diese Bilanz lässt sich auf zahlreiche friesische Rechtsquellen übertragen. Auf die Unsicherheit in Bezug auf die friesischen Elemente der Lex

27

28 29 30 31 32

32

(WesterlauwersR I, 152 f.); Übersetzung (nach Buma/Ebel/Tragter-Schubert): ‘Der dritte Notfall ist: Wenn das Kind völlig splitternackt oder heimlos ist und dann die dunkle Nebelnacht und der bitterkalte Winter eintreten, so geht ein jeder auf seinen Hof und in sein Haus und in warme Ecken und das sehr wilde Tier sucht den Schutz der Berge und den hohlen Baum, in dem es sich am Leben erhalten mag. Da weint und schreit das unmündige Kind und beklagt dann seine nackten Glieder und seine Heimlosigkeit und seinen Vater, der es vor dem Hunger und dem kalten Nebelwinter schützen sollte, daß der so tief und so dunkel mit den vier Sargnägeln unter Eichenholz und unter der Erde beschlossen und bedeckt liegt. Alsdann darf die Mutter das Erbe ihres Kindes verpfänden und verkaufen, weil sie, solange es unmündig ist, die Verantwortung dafür hat, daß es weder vor Kälte noch vor Hunger umkomme.“ Vgl. Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Westerlauwerssches Recht I, S. 152 ff. Dieses ‘s’ fehlt im Druck (Druckfehler). Wybren Jan Buma/Wilhelm Ebel Ebel (Hrsg.), Westerlauwerssches Recht I, Einleitung S. 10. Wybren Jan Buma/Wilhlem Ebel, Westerlauwerssches Recht I, Einleitung S. 14. So Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, S. 159. Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, S. 158 f. unter Hinweis auf mehrere Detailstudien.


Frisionum (wohl um 802/803) wurde in der neueren Forschung wiederholt hingewiesen.33 Wenn sich die altfriesischen Rechtsregeln somit nicht ohne weiteres auf ein altgermanisches Recht zurückführen lassen, können sie auch nicht als Belege für ein angebliches ‘gemeingermanisches Recht’ herangezogen werden, als Teile für ein vorgebliches Rechtssystem einer vermeintlichen ‘germanischen Nation’, die es so sicherlich nie gegeben hat. Die Rechtstexte stammen vielmehr aus dem Mittelalter, sind ‘echt friesisch’ und müssen als eigenständige Rechtsquellen ihres spezifischen Rechtsraumes anerkannt werden.34 Soweit sich allerdings Gemeinsamkeiten mit anderen mittelalterlichen Rechtsquellen ergeben, sollten gemeinsame Einflüsse, etwa durch das kanonische Recht und ganz allgemein die Christianisierung, nicht übersehen werden.35 Im Ergebnis zeigt sich also, dass sich die Inhalte der altfriesischen Rechtsquellen v.a. aufgrund ihrer zahlreichen Besonderheiten von hohem Interesse sind – wenn sie so wollen: Ein wahrer Schatz der Rechtsgeschichte. Bei der Hebung dieses rechtshistorischen Schatzes erwies sich bis heute die lückenhafte Aufarbeitung der altfriesischen Rechtssprache als besonderes Manko. Das will ich nun aus der Sicht des rechtshistorisch geprägten Wörterbuchmachers schildern.

>

Das DRW und die Altfriesischen Rechtsquellen Das im Jahre 1896 begründete Deutsche Rechtswörterbuch ist ein Kind der Rechtsgermanistik des 19. Jahrhunderts. Zu seinen Paten zählen Männer wie Karl von Amira, Heinrich Brunner und Otto von Gierke.

33 34

35

Vgl. nur Harald Siems, Studien zur Lex Frisionum, u.a. S. 164, 286, 325 f. und 355 ff.; Karl August Eckhardt (Hrsg.), Lex Frisionum, Einleitung S. 13 ff. Kroeschell will nicht einmal ein einheitliches friesisches Recht anerkennen, meint vielmehr: ‘Wenn schon die Lex Frisionum regionale Unterschiede erkennen läßt, so zeigt sich im Mittelalter noch deutlicher, daß das friesische Recht keine Einheit bildete. Die sog. >gemeinfriesischen< Rechtstexte sind in ihrer Bedeutung womöglich überschätzt worden….’ Vgl. Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, S. 155. Zur Lex Frisionum als ‘christlich bestimmtes Gesetz’: Harald Siems, Studien zur Lex Frisionum, S. 339 ff. Zu kirchlichen Einflüssen im Prolog der Lex Baiuvariorum: Karl Kroeschell, ‘Germanisches Recht als Forschungsproblem’, S. 80 f. Zu kanonistischen Einflüssen auf das Recht in Friesland schon seit dem 14. Jahrhundert vgl. Pieter Gerbenzon, Excerpta legum – onderzoekingen betreffende enkele Friese rechtsboeken uit de vijftiende eeuw.

33

Richard Schröder und Eberhard Freiherr von Künßberg waren die ersten Forschungsstellenleiter. Rudolf His zählte zum großen Kreis derer, die für das DRW Quellen exzerpierten. Es verwundert daher kaum, dass die Grundidee vom ‘westgermanischen’ gleich ‘deutschen Recht’ auch zur Grundlage des DRW wurde und die große Mehrzahl der wichtigen altfriesischen Rechtstexte in das Quellencorpus des Wörterbuchs aufgenommen wurde.

>

Beispiel-Belegzettel 1

Als Beispiel sei ein Belegzettel zum Wort ‘Schatz’ herausgegriffen, der ein Zitat aus dem Fivelgoer Landrecht bringt. Dieses Landrecht wurde für das DRW von Rudolf His exzerpiert. Bei dem Belegzettel dürfte es sich also um ein Autograph des jungen (damals noch Heidelberger) Professors handeln. Die am unteren Rand des Zettels zu entziffernde Sigle ‘Hett.’ verweist auf die Edition Het Fivelingoër en Oldampster landregt : een oudfriesch Handschrift uit de 14. ceuw von Montanus de Haan Hettema (Dokkum 1841), die von der DRW-Redaktion nicht mehr verwendet wird. Der Beleg muss also ‘umgelesen’ werden, das heißt, die entsprechende Fundstelle in der neueren Edition ‘FivelgoR.’, also Wybren Jan Buma/Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Fivelgoer Recht (Göttingen 1972), gesucht werden. Die Stelle findet sich auf S. 154: ‘Sa thi breydgoma slain is in drecht, sa fulgat thio breyde tha lyke to howe ende to grewe and to huse and wint thermithe here drechtpund and thene wetma, thet sent xviij enza, and thet inreste

34


iefta thet vterste rider, vndschawidis kern. Sa ach thet mundlase meydene to kiasan hire fremeda formunde. Thet kapade se mith schette ende mith scillinge, tha capstedene. Hire halsepund thet sen xiij enza ende viij panningan.’ In den jüngeren Bänden des DRW wird bei altfriesischen und altenglischen Texten wegen ihrer großen Ferne zum Neuhochdeutschen die Übersetzung der Fundstelle (hier wieder aus Buma/Ebel) in kleinerer Schrift mit abgedruckt: ‘Wenn ein Bräutigam im Brautzug erschlagen worden ist, so folgt die Braut der Leiche zum Kirchhof und zum Grabe und [den Schwiegereltern] zum Hause und sie gewinnt damit ihr Brautzugsgeld und das Wittum, das sind achtzehn Unzen, und das innerste oder das äußerste Rind, ungesehen ausgewählt. Ferner hat das vormundlose Mädchen das Recht, ihren neuen Gatten zu wählen. Das kaufte sie mit Gut und mit Geld, [nämlich] die Gültigkeit des Ehevertrages. Ihr Beilagergeld beträgt dreizehn Unzen und acht Pfennige.’ Das Wort ‘Schatz’ mit allen seinen Komposita wird übrigens derzeit gerade für das aktuelle Doppelheft des Rechtswörterbuchs bearbeitet. Für das Grundwort ‘Schatz’ und das Verb ‘schätzen’ stehen naturgemäß auch aus dem Friesischen (friesisch hier sowohl im räumlichen wie im sprachlichen Sinne) zahlreiche Belege zur Verfügung, beispielsweise aus dem Westerlauwersschen Recht, Ostfriesischen Urkunden oder auch aus dem Ostfriesischen Bauernrecht.36 Das DRW greift heute auf ein weit über 8000 Titel umfassenden Quellencorpus zurück, das über rund 2,5 Millionen Belegzettel und ein stetig wachsendes elektronisches Textarchiv erschlossen wird. Während es daher zu ‘Schatz’ und ‘schätzen’ naturgemäß viele hundert Nachweise aus

36

Schatz: ‘djt sint dae sauwentien kesten, deer dae Fresen kaepeden mit schette ende mit scillinge etta koning Kaerle ende hia mey riochte habbe schelleth [dies sind die siebzehn Küren, welche die Friesen mit Schatz und Schilling von König Karl gekauft haben und die sie Rechtens handhaben dürfen]; WesterlauwersR. I, 146. um 1080 (Hs. 1464)’. Schätzen-1.4: ‘so einig vieh auf dem gemeinen escher, vor der zeit, daß das saat in den acker geworffen, biß es gäntzlich wieder eingeärndtet ist, ertapfft wird, soll solches gleichfalß angebunden und festgehalten werden, biß der schade geschätzet und bezahlet, auch den schüttemeistern 1 gl. als brüche erleget worden, OstfriesBauerR. 75, 1743‘; schätzen-4.0: ‘ellic sal ziine vanghenen scatten, als he hogest mach, na redene, ende sal dat ghelt opboeren, OstfriesUB. I, 235, 1420‘.

35

den verschiedensten ‘westgermanischen’ Sprachen und Sprachvarietäten gibt, die aus allen nur denkbaren Regionen stammen, finden sich in dieser Wortstrecke dennoch einzelne Komposita, die nur im Friesischen nachweisbar sind: So zum Beispiel die ‘(Schatzskiale)’, auf Neuhochdeutsch: Viehstall. Hier der Beleg, der ins DRW aufgenommen wurde: ‘vverther en mon slain ieftha vndad inna stule ieftha ina sketskiala [ieftha] inare bere, thrimne further al thetter sketh, ief the redieua thet onlet [wird ein Mann in der Vogelhütte oder im Viehstall oder in der Scheune erschlagen oder verwundet, (so ist) alles, was da geschieht, anderthalbfach (zu büßen), wenn der Redjeve das (die Tatumstände) bestätigt]; BrokmerR. 76, Ende 13. Jh.’37 An dieser Stelle sei darauf hingewiesen, dass das DRW seit jeher grundsätzlich alle Belege unter einem neuhochdeutschen Lemmaansatz einsortiert. So wird der zitierte ‘schette’-Beleg eben unter ‘Schatz’ zu finden sein.38 Gibt es für einen Beleg kein passendes neuhochdeutsches Wort, so wird ein Kunstwort geschaffen, gewissermaßen eine an der Wortbildung orientierte Übersetzung des vorgefundenen niederdeutschen, mittelniederländischen oder altfriesischen Wortes ins Neuhochdeutsche. Wenn es im Neuhochdeutschen bei einem Kompositum für einen Teil des Wortes keine Entsprechung gibt, wird notfalls auch nur ein Teil des Wortes ‘übersetzt’, so wird aus der ‘sketskiala’39 die ‘Schatzskiale’. Damit man erkennt, dass ein Lemmaansatz künstlich ist, wird das Lemma dann übrigens in Klammern gesetzt. Das Kunstlemma hilft bei der Einsortierung eines Wortes in die entsprechende neuhochdeutsche Wortstrecke, dies dürfte anfänglich aber vor allem deshalb betrieben worden sein, weil man so den ‘gesamtgermanischen’ Zusammenhalt des Wortschatzes besser darstellen konnte. Selbst wenn dieses Prinzip der Lemmatisierung und Wortsortierung aus heutiger Sicht nur noch begrenzt nachvollziehbar scheint, sollte man davon nach über elf fertiggestellten Bänden mit rund 90.000 Artikeln nicht mehr abweichen – zu groß wäre der Bruch. Wer jetzt Sorge trägt, er werde ein altfriesisches Wort unter diesem Umständen im DRW kaum finden können, der sei auf die Online-Version

37 38 39

36

Vgl. jetzt: DRW XII, Sp. 302. Bei Dietrich Hofmann/ Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch findet sich das gesuchte Wort unter dem altfriesisch normalisierten Lemma ‘sket, skat’, S. 438. Vgl. hierzu auch Dietrich Hofmann/Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches handwörterbuch, S. 439: ‘sketski leOL f. Viehstall – BEm-E3, BrB-B, PnB-E3‘.


des Wörterbuchs verwiesen, die für alle frei unter www.deutsches-rechtswoerterbuch.de verfügbar ist: Dort gibt es nämlich eine spezielle Suchfunktion ‘Schreibformen der Stichwörter’, die es erlaubt, jedes ins DRW aufgenommene Wort in allen im DRW belegten Graphien (also in der quellengetreuen Schreibweise) aufzurufen. Da eingegebene Suchbegriffe auch trunkiert werden können, sollte auf diesem Wege jede gesuchte Vokabel zu finden sein. In einer bereits gedruckten Wörterbuchstrecke des DRW findet sich ein anderes Wort, das für die besondere Rolle des Altfriesischen im DRW als Beispiel dienen kann: der ‘Mundschatz’. Das Wort begegnet zwar auch in anderen Regionen Deutschlands mit der Bedeutung ‘Zins, den ein Mundmann (I) für die Gewährung von Schutz an den Mundherrn zahlt’, im Altfriesischen hat das Substantiv aber eine ganz andere Bedeutung, wie dieser Ausschnitt aus der Online-Fassung des DRW belegt: II nur afries. Gabe des Mannes für die Übernahme der Vormundschaft über seine Frau vgl. Morgengabe (I) Sachhinweis: HRG.1 III 752 1 ief hij dyne mondschet naet iaen wol ende dat wyff aftes oenfenzen haet, dat hij des manendeys ende ford alle dae degan ont den saterdey ban tiwlda schel ende aller degalikes des halsfenges twirasim oenswerra ief den mondschet laesta ende des saterdeis den mondschet twischette laesta [wenn einer den Muntschatz nicht zahlen will und er die Frau zur Ehe erhalten hat, so soll er am Montag und weiter alle Tage bis zum Samstag einer richterlichen Ladung Folge leisten und sich jeden Tag mit einem Eidhelfer vom Beischlaf freischwören oder den Muntschatz zahlen, und am Samstag soll er den Muntschatz doppelt bezahlen oder aber einen gerichtlichen Zweikampf ausfechten] 2. Hälfte 11. Jh. (Hs. 1464) WesterlauwersR. I 78 Textarchiv: WesterlauwersR. I 78 2 soe aegh hi dis mondscettis fan der frouwa en colnsch pond, alsoe fijr so hi riocht mond hab wessen der frowa ende dera kijndena [dann gebührt ihm (dem Vormund) ein kölnisches Pfund vom Muntschatz der Frau, sofern er ein rechter Vormund der Frau und der Kinder gewesen ist] 1. Hälfte 13. Jh. (Hs. 1464) WesterlauwersR. I 362 Textarchiv: WesterlauwersR. I 362 3 uversa ma ene frowa afte deth and ihu mitha sogen vedden bi-

37

wrocht is and thi kerena se capad het mitha riuchta mundscette etta riuchta foremunda, sa stent thiu frowe thenne a fria foten [wenn man eine Frau zur Ehe gibt und sie durch sieben Gelöbnisse gesichert ist und der Bräutigam sie mit dem gesetzlichen Muntschatz gekauft hat, so steht die Frau damit auf eigenen Füßen] um 1300 HunsingoR. 62 Textarchiv: HunsingoR. 62 Eine oberflächliche Recherche in unserer Datenbank ergab, dass im DRW mehrere hundert Wörter abgedruckt sind, zu denen es entweder nur altfriesische Belege gibt oder wo sich aus den altfriesischen Belegen eine Spezialbedeutung ergibt, die sonst nirgendwo nachweisbar ist. Gerade unter diesen rein ‘altfriesischen’ DRW-Artikeln häufen sich übrigens Artikel, in denen nur ein singulärer Beleg vorkommt. Das bedeutet, dass das jeweilige ins Wörterbuch aufgenommene Wort ist in diesen Fällen – jedenfalls auf der Basis des Quellencorpus des DRW – nur in einer einzigen Textquelle nachgewiesen ist. Eine vorläufige Recherche ergab nicht weniger als 493 Artikel im DRW, die einzig einen singulären Beleg aus dem Altfriesischen aufweisen: So etwa – ich nenne jeweils das belegte Wort mit dem neuhochdeutschen Lemmaansatz in Klammern – morthcase (Mordkose), notscada (Notschaden), arclewis (Ohrklef ), piseldura (Pfieseltür), quickfia (Quickvieh) und saexdaede (Sachstat), um nur ein paar wenige zu nennen. Gerade bei derartigen nur selten oder gar nur singulär belegten Rechtswörtern ergeben sich bei der Lemmatisierung immer wieder Schwierigkeiten. Ohne fundierte sprachwissenschaftliche und rechtshistorische Aufarbeitung sind sie nicht seriös einzuordnen. Insbesondere was die sprachliche Seite betrifft, ergaben sich bislang – trotz der sehr hilfreichen Übersetzungen etwa in den Ausgaben von Buma und Ebel – erhebliche Defizite, die auch das 2005 erschienene altfriesische etymologische Wörterbuch von Boutkan und Siebinga40 nicht vollständig ausgleichen konnte. Völlig zu Recht wies Rolf H. Bremmer jr. noch im Jahre 2001 darauf hin: ‘The lexicographie of Old Frisian has known a long history, dating back to the 17th century, but it has not yet reached a satisfactory state.’41 Bremmer bedauerte in seinem Beitrag zum Stand der Friesischen Lexikographie,

40 41

38

Dirk Boutkan/ Sjoerd Michiel Siebinga, Old Frisian etymological dictionary; vgl. auch Rolf. H. Bremmer Jr., An Introduction to Old Frisian – History, Grammar, Reader, Glossary. Rolf H. Bremmer, ‘Lexicography of Old Frisian’.


dass Hofmanns hoffnungsvolles Projekt eines neuen altfriesischen Handwörterbuchs mit dessen Tod 1998 ein jähes Ende fand – und mit Bremmer bedauerten dies auch viele andere. Umso größer war die Freude, als wir vor nun schon einiger Zeit erfahren durften, dass sich ein DFG-Projekt in Kiel mit der Aufarbeitung des Hofmann´schen Nachlasses beschäftigt. Federführend sei ‘eine gewisse Anne Popkema in Kiel’ – dass es sich dabei in Wirklichkeit um einen ‘Oahne’ handelte, erfuhren wir erst später. Zweifellos wird das jetzt der Öffentlichkeit präsentierte Altfriesische Handwörterbuch eine ganz erhebliche neue Hilfestellung für das Verständnis und die Aufarbeitung der altfriesischen Rechtstexte darstellen. Bald schon wird der ‘Hofmann/Popkema’ eine feste Hausnummer in der Wörterbuchlandschaft sein.42 Bereits vor dem offiziellen Erscheinungstermin des neuen ‘Hofmann/ Popkema’ hatte ich die Gelegenheit ein wenig damit zu arbeiten, denn Herr Popkema war so freundlich, mir zur Vorbereitung dieses Vortrags die Druckfahnen zur Verfügung zu stellen. Daher kann ich Ihnen erste Beispiele nennen, die den hohen Nutzen des Handwörterbuchs für die tägliche Wörterbucharbeit illustrieren mögen. Ausgangspunkt sei nochmals ein Belegzettel aus dem DRW-Archiv, den Rudolf His exzerpiert hat.

>

Beispiel-Belegzettel 2 Auch diesmal ist die zitierte Quelle auf ‘FivelgoR.’, also Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Fivelgoer Recht (Göttingen 1972), umzulesen. Dort findet sich die Belegstelle auf S. 146: ‘Hwersa ma ene monne anne kap tosprecht and ma fon nena witum ni sprecht ni fon nena hondefta skette, sa is ma niar on tha witum den kap ti vntswerane, sa hi is iechta to daiane. Jef ma sprecht van witum and fon hondefta schette, sa is ma niar thene kap to haldane sa hi is to slitane [Wenn man einen Mann wegen eines Kaufs belangt und man keine Zeugen noch ein Handgeld anführt, so ist man (der Angeklagte) eher berechtigt, sich auf die Reliquien von dem Kaufe

42

Was freilich nach wie vor aussteht, ist ein großes Altfriesisches Wörterbuch, das auch Quellenbelege aufnimmt. Zu den schon lange bestehenden Plänen für dieses wichtige Projekt etwa: Oebele Vries, ‘Zu einem Wörterbuch der altfriesischen Urkundensprache’.

39

freizuschwören, als (gezwungen) sich die Anerkennung (desselben) gefallen zu lassen. Wenn man Zeugen und Handgeld anführt, so ist man (der Kläger) eher berechtigt, den Kauf geltend zu machen, als der andere, ihn für nichtig zu erklären].’

Was meint hier ‘skette’ bzw. ‘schette’? Die beigegebene Übersetzung – das muss ich offen zugeben – verwirrte mich hier (wegen der Umstellung der Wörter) mehr, als dass sie half. Ein Blick in das neue Handwörterbuch von Hofmann/Popkema führte aber dann zur Auflösung des Problems: ‘hondeftOL, hondechtOL (-e?) adj. (eig.) in der Hand befindlich. Nur in: hondeft sket ‘Handgeld’ – Kap-F’43 Aus Zeitgründen möchte ich mich auf ein zweites Beispiel aus unserer aktuellen Arbeit beschränken: Das Wort ‘Schächmach’, zu dem wir folgenden Beleg ins DRW aufgenommen haben: ‘fon skechmeke. hwersar en foune sketh, sa skeppe thet feder and brother, hu stor hia hire to boldbrenge resze [von der Heirat einer Davongelaufenen. Wenn ein Mädchen (mit einem Manne) davonläuft, so sollen (ihr) Vater und (ihr) Bruder bestimmen, wieviel sie ihr als Brautschatz geben wollen]; BrokmerR. 68, Ende 13. Jh’44

43 44

40

Dietrich Hofmann/Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch, S. 229. DRW XII, Sp. 41; vgl. Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Brokmer Recht, S. 68 f.


Bislang steht in unserer Erklärung hierzu: ‘(Schächmach), wohl neutrum, unerlaubte Heirat einer Frau, die zu diesem Zweck aus dem Elternhaus flieht’. Eine sichere Aussage zum Geschlecht des Substantivs finden wir bei Hofmann/Popkema – eine Information, auf die wir uns gerne verlassen45: ‘skekmekOL (oder skech-?) n. Ehe einer von Hause Fortgelaufenen – BrBB2‘46 Die Beispiele ließen sich fortsetzen. Aber ich denke, es ist bereits klar geworden, dass der neue ‘Hofmann/Popkema’ ein wichtiges, leicht handhabbares Hilfsmittel für die Arbeit mit altfriesischen Texten ist. Wenn mein Vortrag zum Thema hat ‘Von der Kunst einen Schatz zu heben’, so will ich damit sagen: Hier wurde ein Schatz gehoben, liebe Frau Hofmann, lieber Herr Popkema. Ein Wörterbuch, das in solcher Weise aus den Quellen arbeitet, wie Dietrich Hofmann und Anne Tjerk Popkema dies getan haben, hebt wahrhaft einen Schatz – einen Sprachschatz eben. Dafür gilt mein herzlicher Dank.

>

Literatur Nikolaas Egbert Algra, ‘Grundzüge des friesischen Rechts im Mittelalter’, in: Horst Haider Munske (Hrsg.), Handbuch des Friesischen/Handbook of Frisian Studies. Tübingen (2001), S. 555-570. Karl von Amira, Grundriss des germanischen Rechts, 3. Aufl.. Straßburg (1913). Karl von Amira, Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte, Akademische Antrittsrede (Freiburg). Berlin (1876). Dirk Boutkan/ Sjoerd Michiel Siebinga, Old Frisian etymological dictionary (Leiden Indo-European Etymological Series 1). Leiden/Boston (2005). Rolf H. Bremmer Jr., An Introduction to Old Frisian – History, Grammar, Reader, Glossary, (Amsterdam/Philadelphia (2009). Rolf H. Bremmer Jr. , ‘Lexicography of Old Frisian’, in: Horst Haider Munske (Hrsg.), Handbuch des Friesischen/Handbook of Frisian Studies. Tübingen (2001), S. 653-657.

45 46

Für eine Korrektur in der gedruckten Version des DRW (Bd. 12, Sp. 41) war es bereits zu spät, vgl. aber die Onlineversion (www.deutsches-rechtswoerterbuch.de). Hofmann/Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch, S. 434.

41

Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Westerlauwerssches Recht I, Jus municipale Frisonum (hrsg. unter Mitw. von Martina Tragter-Schubert). Göttingen (1977). Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Brokmer Recht. Göttingen (1965). Wybren Jan Buma/Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Fivelgoer Recht. Göttingen (1972). DWB: Deutsches Wörterbûch, Bd. 1. Leipzig (1854). Karl August Eckhardt (Hrsg.), Lex Frisionum. Hannover (1982). Karl Friedrich Eichhorn, ‘Ueber das geschichtliche Studium des Deutschen Rechts’, in: Zeitschrift für geschichtliche Rechtswissenschaft, 1 (1815). Wolfgang Fliess, Die Begriffe Germanisches Recht und Deutsches Recht bei den Rechtshistorikern des 19. und 20. Jahrhunderts. Hannover (1968). Pieter Gerbenzon, Excerpta legum – onderzoekingen betreffende enkele Friese rechtsboeken uit de vijftiende eeuw. Groningen (1956). Jacob Grimm, ‘Von der Poesie im Recht’, in: Zschr. für geschichtliche Rechtswissenschaft, 2 (1816) (Sonderausgabe: Darmstadt (1957). Jacob Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer. Nachdruck der 4., vermehrten Ausgabe, Leipzig (1899), besorgt von Ruth Schmidt-Wiegand (Die Werke Jacob Grimms, Bd. 17 u. 18), Hildesheim u.a. (1992). Philip Heck, Die altfriesische Gerichtsverfassung. Weimar (1894). Rudolf His, Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter. Leipzig (1901). Dietrich Hofmann/ Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch (unter Mitwirkung von Gisela Hofmann). Heidelberg (2008). Hugo Jaekel, Forschungen zur altfriesischen Gerichts- und Ständeverfassung. Weimar (1907). Gerd Kleinheyer/Jan Schröder, Wilda, Wilhelm Eduard’, in: Gerd Kleinheyer/ Jan Schröder (Hrsg.), Deutsche und Europäische Juristen aus neun Jahrhunderten, 5. Aufl., Heidelberg (2008). Karl Kroeschell, ‚Germanisches Recht als Forschungsproblem’, in: Studien zum frühen und mittelalterlichen deutschen Recht. Berlin (1995), S. 65-88. Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, Rechtsgeschichte Niedersachsens, Göttingen (2005). Hermann Paul (Hrsg.), Grundriss der germanischen Philologie, Bd.3. Straßburg (1893). Karl Otto Johannes Theresius von Richthofen, Friesische Rechtsquellen, Berlin (1840). Ruth Schmidt-Wiegand,‘Einleiting’, in: Jacob Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer. Nachdruck der 4., vermehrten Ausgabe. Leipzig 1899, besorgt von Ruth Schmidt-Wiegand (Die Werke Jacob Grimms, Bd. 17 u. 18). Hildesheim u.a. (1992). Jan Schröder, Art. „Jacob Grimm“, in: Gerd Kleinheyer/ Jan Schröder

42


(Hrsg.), Deutsche und Europäische Juristen aus neun Jahrhunderten, 5. Aufl.. Heidelberg (2008). Richard Schröder/Eberhard Freiherr von Künßberg, Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte, 7. Aufl.. Berlin/Leipzig (1932) (nur um einen Literaturnachtrag ergänzter Abdruck der Auflage von 1922). Harald Siems, Studien zur Lex Frisionum. Ebelsbach (1980). Oebele Vries, ‘Her Bendix is wrbeck fonden – Die altfriesische Terminologie im Bereich des Zivilprozessrechts’, in: R.H. Bremmer Jr., S. Laker en O. Vries (Hrsg.) Advances in Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik, Bd. 64; Estrikken 80.. Amsterdam/New York (2007), S. 427-462. Oebele Vries, ‘Zu einem Wörterbuch der altfriesischen Urkundensprache’, in: Rolf H. Bremmer jr., Geart van der Meer, Oebele Vries (Hrsg.), Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik, Bd. 31/32; Estrikken 69. Amsterdam/Atlanta; Groningen/ Grins (1990), S. 483-494. Wilhelm Eduard Wilda, Das Strafrecht der Germanen (Geschichte des deutschen Strafrechts, Bd.1). Halle (1842). www.deutsches-rechtswoerterbuch.de

43

It Aldfrysk yn rjochtshistoarysk perspektyf Oebele Vries (Rijksuniversiteit Groningen)

1.

Ynlieding Op 29 maart 1969 waard yn de senaatsseal fan de universiteit fan Utert in stúdzjekonferinsje hâlden oer it ûnderwerp “De studie van de Friese taal- en letterkunde aan de Nederlandse universiteiten, nu en in de toekomst”.1 De ûnderskate sprekkers beljochten de stân fan saken op it mêd fan de Nijfryske literatuer, de Nijfryske taalkunde, it Midfrysk, it Aldfrysk en de Aldfryske rjochtsliteratuer. It wie in rûzige gearkomste. Dat kaam benammen troch de sprekker oer de stúdzje fan it Aldfrysk, drs. H.D. Meijering, dy’t doe krekt beneamd wie ta wittenskiplik meiwurker by de stúdzjerjochting Frysk oan de Frije Universiteit yn Amsterdam. Meijering begûn syn útiensetting nammentlik mei ‘enkele persoonlijke opmerkingen, die niet direct op de studie van het Oudfries betrekking hebben’ en dy rûnen út op in fûleindige oanfal op it bestjoer fan de Fryske Akademy yn ferbân mei in kwestje dy’t doe krekt spile.2 Yn it saaklike part fan syn ynlieding gie Meijering ek yn op ‘e betsjutting fan de rjochtsskiednis foar de bestudearring fan it Aldfrysk. Hy hie dêr mar ien sin foar nedich, dêr’t lykwols fuortdaalk alles mei sein waard: “Door het numerieke overwicht van de rechtsteksten is de Oudfriese literatuurstudie buiten de rechtsgeschiedenis nauwelijks realiseerbaar”. Oars sein: sûnder rjochtshistoaryske ekspertize is in grut part fan it Aldfryske tekstcorpus ynhâldlik net goed tagonklik. As taalkundige, krekter sein as filolooch, liet er op ‘e oanhelle wurden noch wol in warskôging folgje: “Wel dient de filoloog bij voortduring de rechtshistorikus taalkundig na te rekenen.” Nei syn betinken wienen rjochtshistoarisy op it Aldfryske mêd dus net alhiel los fertroud, om’t se yn taalkundige kennisse fan it Aldfrysk wol ris tekoartsjitte koenen. Nei Meijering kaam de as rjochtshistoarikus spesjalisearre jurist prof. mr. P. Gerbenzon, heechlearaar Aldfrysk en kanonyk rjocht en elemintêre útwindige Nederlânske rjochtsskiednis oan de Ryksuniversiteit fan Grins, oan it wurd.3 Dy brocht earst nei foaren dat it Aldfryske rjocht op in tal punten ek bûten it strikt-Fryske kader, sa’t er dat neamde, fan belang is.

1 2

3

44

Sjoch it ferslach: Miedema (red.), De studie. Meijering, ‘De studie’. Dy kwestje wie dat it bestjoer fan de Fryske Akademy oergien wie ta opheffing fan it Taelkundich Wurkforbân, wat neffens Meijering in stap wie yn it konflikt tusken it Akademybestjoer en de skriuwster fan dat wurkferbân (Tony Feitsma). Gerbenzon, ‘De studie’.


Dêrnei joech er in momintopname fan de stân fan it ûndersyk en neamde er in tal desiderata. As lêste wiisde er der op dat yn Grins alle juridyske studinten yn it ramt fan it fak ‘elementaire uitwendige Nederlandse rechtsgeschiedenis’ ek wat Aldfrysk rjocht meikrigen. By it doktoraal eksamen koe Aldfrysk rjocht sels as ien fan de beide karfakken keazen wurde en it koe ek ûnderdiel foarmje fan in frij doktoraal eksamen. Mar dy beide gefallen kamen hast net foar, want de foarkar fan de studinten gie út nei fakken dy’t mear nut hienen foar de praktyk. Nijsgjirrich is dat de jurist Gerbenzon fan syn kant krityk hearre liet op ‘e oersetting fan Aldfryske rjochtsteksten sa’t dy troch de filologen levere waarden (hy hie benammen it each op ‘e heechlearaar Frysk yn Grins, prof. dr. W.J. Buma, dy’t op ‘e konferinsje ferstek gean liet). Neffens him wurke de ynterpretaasjemetoade fan Van Helten, in ‘Junggrammatiker’ dy’t ek in soad semantyske stúdzjes ferrjochte hie,4 dêr noch tefolle yn troch. Gerbenzon wie dus fan miening dat, as it om de ynterpretaasje fan Aldfryske rjochtsteksten giet, ek filologen der net altiten goed útkomme. Wy kinne wol stelle dat Meijering syn útspraak fan fjirtich jier lyn ek no noch jildt. Sels soe ik it no sa formulearje wolle: foar in optimale ynterpretaasje fan de Aldfryske rjochtsteksten is en bliuwt in mear as oerflakkige kennisse fan it Aldgermaanske, yn it bysûnder it Aldfryske rjocht nedich. Dat jildt benammen foar de âldere teksten, dy’t in argayske foarm fan rjocht befetsje. Foar de jongere, dy’t troch it ‘gelearde’, d.w.s. kanonike en Romeinske rjocht, beynfloede binne, is boppedat ek kennisse fan it kanonike en Romeinske rjocht fereaske. Ik jou no earst in koart oersjoch fan de skiednis fan it rjochtshistoarysk ûndersyk nei de Aldfryske rjochtsteksten. Dêrnei wol ik sjen litte dat der bliuwend ferlet is fan rjochtshistoaryske ekspertize by de stúdzje fan it Aldfryske tekstcorpus.

2.

Rjochtshistoarisy, filologen en it Aldfryske rjocht Der hat in tiid west dat der navenant in soad belangstelling wie fan rjochtshistoarisy foar it Aldfryske rjocht.5 In ieu lang, fan likernôch 1780 oant 1880, wie de stúdzje fan it Aldfrysk sels fierhinne it monopoaly fan rjochtshistoarisy, oars sein: fan juristen. Yn dit ferbân kinne de folgjende nammen neamd wurde: Van Halsema, Wierdsma en Brantsma, Wiarda, De Haan Hettema en Von Richthofen. Opfallend is dat de pionier fan de

4

5

Van Helten, Zur lexicologie des altwestfriesischen; idem, Zur lexicologie des altostfriesischen. In grut part fan de wurden dy’t yn dy beide stúdzjes behannele wurde, binne rjochtswurden (dat jildt wol hiel sterk foar de earste titel). By it folgjende is tankber gebrûk makke fan Miedema, Paedwizers.

45

Fryske filology, Wassenbergh, gjin bliken jûn hat fan belangstelling foar it Aldfrysk. Der wienen oars wol inkelde bûtelânske taalkundigen dy’t har yn dizze tiid mei it Aldfrysk dwaande hâlden ha en dat wienen net de minsten: Rask en Grimm. De grutte man op it mêd fan de Aldfryske stúdzje yn dit tiidrek wie sûnder mis Von Richthofen. Yn 1840 ferskynden twa standertwurken fan syn hân, dy’t no, nei mear as oardelieu, noch altiten grut respekt ôftwinge: de mânske boarneútjefte Friesische Rechtsquellen en it grutte Altfriesische(s) Wörterbuch. Von Richthofen (1811-1888) wie ôfgryslike goed kwalifisearre: hy hat earst rjochten studearre yn Breslau, dêrnei hat er him yn Berlyn útlein op ‘e rjochtsskiednis by de beide bêste rjochtshistoarisy fan dy tiid, Von Savigny en Eichhorn, en ta beslút hat er yn Göttingen ek noch in filologyske oplieding krige fan Grimm, de bêste germanist dy’t der doe te finen wie. Ek al die Von Richthofen mei syn beide publikaasjes út 1840 typysk it wurk fan in filolooch, hy wie dochs earst en meast rjochtshistoarikus. Yn feite wienen boarneútjefte en wurdboek foar him net mear as foarstúdzjes fan wat syn haadwurk wurde moast: in grutte Fryske rjochtsskiednis. Yn dat wurk, dêr’t pas mear as fjirtich jier letter de earste dielen fan ferskine soenen, is er úteinlik hingjen bleaun. Sûnt 1880 wienen it de filologen, en wol út de skoalle fan de ‘Junggrammatiker’, dy’t op it Aldfryske mêd foar master opsloegen: earst Siebs en Buitenrust Hettema, troch Miedema typearre as de twa paadwizers fan de Fryske filology, folge troch de al neamde Van Helten en letter troch Steller en benammen Sipma, lektor Frysk yn Grins fan 1930 oant 1942. Sipma kaam net allinnich sels op ‘e lappen mei in rige diplomatyske tekstútjeften, mar it wie ek foaral oan him te tankjen dat der yn Grins tusken 1937 en 1949 mar leafst sân dissertaasjes op it mêd fan de Aldfryske filology, stik foar stik edysjes fan rjochtsboarnen mei kommintaar, ferdigene waarden. Men soe hast sprekke kinne fan in ‘altfriesischer Wasserfall’. In filologyske wetterfal, wol te ferstean. Ien fan dy sân proefskriften wie fan Brouwer, dy’t fuortdaalk nei syn promoasje yn 1941 ta earste heechlearaar Fryske taal- en letterkunde yn Grins beneamd waard. Brouwer syn dissertaasje wie in útjefte mei kommintaar fan in Aldfrysk rjochtsboek mei gâns ûntlieningen oan it kanonike en it Romeinske rjocht.6 Dat wie in ûnderwerp dat eins net sa bêst by de filolooch Brouwer paste, want dêr wie frijwat rjochtshistoaryske kennisse foar nedich, en dêr hie Brouwer wol oan. Nei de oarloch sette it Frysk Ynstitút yn Grins ûnder syn lieding in stevich aksint op ‘e útjefte fan Aldfryske teksten en de leksikografy fan it Aldfrysk, typysk filologyske

6

46

Brouwer, Thet Autentica riocht.


saken.7 Brouwer hie lykwols skerp foar it ferstân dat er dêr net filologen, mar juristen foar oanlûke moast. ‘(I)n die Oudfriese rechtsteksten voelde hij zich niet veilig genoeg’, soe de yn it begjin al neamde Gerbenzon dêr folle letter fan sizze.8 Yn 1947 wist Brouwer dyselde Gerbenzon nei it Frysk Ynstitút ta te heljen. Gerbenzon hie yn Grins njonken syn juridyske oplieding mei rjochtshistoaryske spesjalisaasje by Immink, de heechlearaar ‘oud-vaderlands recht’, ek noch in deeglike ynlieding yn de Aldfryske filology krige fan Sipma en Brouwer. In pear jier letter koe oan it Frysk Ynstitút ek noch in plakje ynrjochte wurde foar in twadde jurist mei rjochtshistoaryske niget: Oosterhout. Gerbenzon en Oosterhout ha har beide fertsjinstlik makke mei it besoargjen fan tekstútjeften, mei typysk filologysk wurk dus. Gerbenzon promovearre lykwols by syn âlde learmaster Immink, en dus op in rjochtshistoarysk ûnderwerp, net in tekstútjefte mei kommintaar, mar in wiidweidich en tagelyk djipdollend ûndersyk nei it romanokanonistyske Aldfryske rjochtsboek Excerpta Legum (1956).9 Gerbenzon hie as rjochtshistoarikus sa’n goede reputaasje dat er yn 1964 beneamd waard yn de juridyske fakulteit fan de Grinzer Ryksuniversiteit as persoanlik heechlearaar yn it Aldfryske rjocht en it kanonike rjocht, syn twadde spesjalisme, en nei Immink syn dea yn 1965 ek yn de elemintêre útwindige Nederlânske rjochtsskiednis. Yn de achttjin jier fan syn heechlearaarskip hat er ien promovendus hân mei in dissertaasje op it mêd fan it Aldfryske rjocht. Dat wie Algra (1966), dy’t eins ek noch by Immink promovearje sild hie.10 Wol kin noch neamd wurde dat Gerbenzon yn 1974 ko-promotor west hat fan de filolooch Meijering, de ‘angry young man’ fan de frisistyk út it begjin fan dizze lêzing. It wie de bedoeling dat ek Oosterhout by Gerbenzon promovearje soe op in rjochtshistoarysk ûnderwerp, te witten de rjochtsprosedueres yn de Snitser Recesboeken. Oosterhout ferstoar lykwols yn 1970, doe’t syn proefskrift noch skreaun wurde moast. In pear jier letter waard op it Frysk Ynstitút dochs wer in plakje ynromme foar in jurist en noch wol ien dy’t ek yn de âldgermanistysk ôfstudearre wie: Martina Tragter-Schubert. Nei in jier (1975-1976) gie hja lykwols oer nei it Juridysk Ynstitút, dêr’t se

7 8 9 10

Ferl. Feitsma, Oud en nieuw, 15. Faber en Heirbaut, ‘Rechtshistorici’, 10, 12. Gerbenzon, Excerpta Legum. Algra, Ein. Immink hat mar twa promovendi hân. De oare wie Klaas de Vries (1955), de lettere wittenskiplik direkteur fan de Fryske Akademy. Dy syn dissertaasje gie lykwols net oer it ûnderwerp op it mêd fan it Aldfryske rjocht. Wol is er de auteur fan it haadstik oer rjochtsskiednis yn it hânboek oer de Fryske skiednis út 1968: De Vries, ‘That is riucht...’. Sjoch oer Immink: BWN III, 286-288.

47

better te plak wie. Hja hie in promoasjeûnderwerp dat lei op it mêd fan it Aldfryske famyljerjocht. Lykwols, al rillegau heakke se ôf om dêrnei karjêre te meitsjen by de rjochterlike macht. Brouwer syn opfolger, Buma, dy’t yn 1949 it lêste proefskrift fan de hjirfoar neamde ‘altfriesische Wasserfall’ ôflevere hie, hat him letter set ta in útjefte fan yn prinsipe alle Aldfryske rjochtshânskriften mei Dútske oersetting foar ‘in breder publyk’.11 Dat die er net allinnich, mar yn ‘e mande mei in foaroansteand Dútsk rjochtshistoarikus, Ebel, dy’t ferbûn wie oan de universiteit fan Göttingen. Fan de oankundige acht dielen binne tusken 1963 en 1977 seis ferskynd. Benammen Algra hie frijwat krityk: der soe te min ôfstân nommen wêze fan de wurdferklearringen fan Van Helten.12 Dy krityk waard, sa’t wy hjirboppe sjoen ha, op ‘e stúdzjekonferinsje fan 1969 troch Gerbenzon oernommen. Nei Gerbenzon syn ôfgean yn 1982 hanthavene de juridyske fakulteit yn Grins it byfak ‘Oudfries recht’. Dat waard no tabetroud oan syn learlinge Dieneke Hempenius-van Dijk. Dy lei har lykwols net út op it midsieuske Aldfryske rjocht, mar op it Fryske en Grinslanner rjocht fan benammen de 17de en 18de ieu.13 Har oanstelling hâldt op yn 2009 en dêrmei ferdwynt lang om let ek it oant no ta troch har noch fersoarge byfak. Yn 2001 like der yn Grins dochs wer in nije kandidaat mei niget oan it Aldfryske rjocht fûn te wêzen. Doe waard nammentlik Monique Smit, dy’t tagelyk mediévistysk en rjochten studearre hie,14 beneamd ta assistint yn oplieding oan it Frysk Ynstitút mei as ûndersyksûnderwerp: Ommelanner erfrjocht (1250-1600). Lykwols, doe’t it oangean soe, loek hja har werom, om’t in baan bûten de wittenskip ek har mear perspektiven like te bieden. Yn Nederlân is fanâlds de Universiteit fan Leiden it sintrum fan de stúdzje fan it ‘oud-vaderlands recht’. Dat is benammen te tankjen oan Fockema Andreae, dy’t yn 1877 oansteld waard ta heechlearaar op dat fakgebiet, yn itselde jier dat dat juridysk spesjalisme yn it Akademysk Statút as akademysk learfak talitten wie. Hy soe mar leafst 37 jier oanbliuwe en hat

11 12

13 14

48

Buma en Ebel, Das Rüstringer Recht, 5. Algra, besprek fan Buma en Ebel, Das Brokmer Recht, 605. Letter hat Algra him folle ôfwizender útsprutsen: “Als rechtshistoricus kan ik mij niet tevreden stellen met een vertaling die weliswaar een logische zin geeft, maar waarvan de rechtshistorische zin duister is”: Algra, Oudfries recht, 15. In foar de Fryske rjochtsskiednis fan nei 1500 wichtige publikaasje fan har hân is: Hempenius-van Dijk, Procesgids. Har doktoraalskripsje (foar beide stúdzjes) is: Smit, Het Hunsingoër Overrecht. In netjuridyske doktoraalskripsje út Nijmegen dy’t hjirre ek neamd wurde kin, is: Bary, Aspekten.


gâns ynfloed útoefene.15 Fockema Andreae wie in Fries,16 dy’t ek grutte belangstelling hie foar it Aldfryske rjocht.17 Yn 1921, ûnder syn opfolger De Blécourt (1917-1939), waard ‘oud-vaderlands recht’ in ferplichte ûnderdiel fan de kandidaatsstúdzje rjochten, wylst it boppedat as frij fak fan it doktoraal eksamen keazen wurde koe. De Blécourt, in Grinslanner fan komôf,18 joech ek rejaal omtinken oan it Aldfryske rjocht. Sa naam er yn it earste diel (1924) fan de Bewijsstukken by syn earder ferskynd Kort begrip van het oud-vaderlandsch burgerlijk recht, dat benammen yn Leiden sels lange tiid it learboek by útstek op dat mêd west hat, ek ûnderskate fragminten op fan Aldfryske rjochtsteksten (dêrnjonken ek inkelde Aldfryske oarkonden).19 Ien en oar wie sels de oanlieding ta it útbringen fan in yn earste opslach foar juristen ornearre Aldfrysk hânwurdboekje, dat in foaropwurd fan De Blécourt meikrige.20 De Blécourt hat ien promovendus mei in Aldfrysk ûnderwerp hân: Van Oosten, lyksa in Grinslanner (1938).21 Dy gie lykwols net fierder yn de wittenskip, mar makke karjêre by de rjochterlike macht (hy soe it bringe ta prokureur-generaal by de Hege Rie yn Den Haach). Wol binne der noch inkelde wichtige artikels op it mêd fan de Aldfryske rjochtsskiednis út syn pinne floeid.22 Nei de oarloch wie Fischer de heechlearaar ‘oud-vaderlands recht’ yn Leiden (1946-1964).23 Doe’t yn 1952 Fokkema as bysûnder heechlearaar

15 16 17

18 19

20 21 22 23

Sjoch oer him: BWN III, 7-8. Wumkes hat him sels opnommen yn syn ‘List fan wirkers en striders nei 1900’: Wumkes, Bodders, 700. Fockema Andreae hat boppedat as earste it Frysk as wittenskipstaal brûkt yn in publikaasje út 1903 oer de Aldfryske dedeth en dat noch wol yn in feestbondel foar in netFryske kollega-heechlearaar út Leiden: Fockema Andreae, ‘Dedeth’. Sjoch ek: Feitsma, ‘It Frysk as wittenskipstael’. Sjoch oer him: BWN III, 50-52. Hy hie ek grutte belangstelling foar it Grinslanner dialekt. De Blécourt, Bewijsstukken, I, 65-250 (hjirby ek gâns stikken fan nei 1500). Yn 19331938 ferskynde in learboek foar studinten ‘oud-vaderlands recht’ fan de hân fan in heechlearaar oan de Katholieke Universiteit fan Nijmegen. Dêryn wurdt folle minder, mar dochs ek noch frij rejaal omtinken jûn oan de Aldfryske rjochtsboarnen: Vn der Heijden, Aanteekeningen, II, 20-29. Nauta, Oudfriesche woordenlijst. Van Oosten, De ambtshalve vervolging. Sjoch Bremmer, A bibliographical guide. Sjoch oer him: BWN II, 156-157. Fan syn hân ferskynde yn 1950 in besprek fan ferskate publikaasjes fan Aldfryske rjochtsboarnen: Fischer, ‘Nieuwe uitgaven’. Dêrút it folgjende sitaat (480): “Op het gebied van de uitgave der oud-Friese rechtsbronnen hebben dus tegenwoordig de philologen de leiding; van die taalkundige editie kunnen echter de rechtshistorici veel profijt trekken, al hadden zij gaarne gezien, dat (…) met hun belangen wat meer rekening was gehouden!”.

49

Frysk oan de Leidske universiteit talitten waard (hy hie dêr trije jier earder al syn yntree dien as privaatdosint), kaam it ta in goed oparbeidzjen tusken Fischer en Fokkema. Lêstneamde bea in kolleezje ‘Lezen van Oudfriese rechtsteksten’ oan, dat spesjaal ornearre wie foar juridyske studinten. Fischer joech syn studinten it advys om dat te folgjen en plichte ek sels by dat kolleezje oan te skowen. Goed fan pas kaam no de yn 1950 by Brill yn Leiden mei troch Fokkema útjûne lytse karlêzing fan Aldfryske teksten.24 Earst skine der noch wol aardich wat dielnimmers oan Fokkema syn kolleezje west te hawwen, letter wienen de tallen lyts.25 Nei 1965 bea Fokkema syn opfolger Galama lyksa in kolleezje Aldfrysk foar juristen oan. Dêr kamen sa’t it liket earst flinke tallen studinten op ôf,26 mar letter wie it in saak fan mar inkelden, frijwol altiten studinten fan Frysk komôf.27 Ien en oar hong ek gear mei it feit dat ein jierren sechstich it fak ‘oud-vaderlands recht’ as ferplichte ûnderdiel fan de rjochtestúdzje skrast waard. Sa is ek yn Leiden de saak deablet.28 Oan de Universiteit fan Utert fersoarge de bysûnder heechlearaar Frysk Miedema, dy’t yn 1966 mei syn wurk úteinsette (hy wie ek de organisator fan de yn it begjin neamde stúdzjekonferinsje fan 1969), in skoftlang in kolleezje, titele ‘Oudfriese rechtsbronnen’, foar juridyske studinten.29 Wa’t dêr oan meidien hie, krige op it tentamen ‘Oudvaderlands recht’ ek fragen oer Aldfrysk rjocht. Yn 1972 kaam in ein oan dat kolleezje, mar dêrnei joech in meiwurker fan it Rechtshistorisch Instituut, mr. dr. L.W. Rosdorff, noch in tal jierren it fak Aldfrysk rjocht. Uteinlik bleau ek yn Utert lykwols fan dat alles neat oer. Te neamen falt fierders noch dat yn 1921 de heechlearaar rjochtsskiednis oan de Gemeenteuniversiteit fan Amsterdam, Van Apeldoorn, in oraasje hâlden hat oer in ûnderwerp op it mêd fan it Aldfryske rjocht.30 Fierders hat er him dêr ek noch wol ris mei dwaande hâlden,31 mar hy hat gjin

24 25 26

27 28

29 30 31

50

Brouwer e.a., Specimina. Freonlike meidieling fan prof. dr. A.H. Huussen, dy’t yn it stúdzjejier 1961-1962 it kolleezje folge hat. Huussen hat it oer trije of fjouwer meistudinten. Breuker, ‘Egidius Gerardus Antonius Galama’, 84. Galama wie ek bysûnder heechlearaar Frysk oan de Universiteit fan Amsterdam, dêr’t er lyksa in kolleezje Aldfrysk foar juristen oanbea. Freonlike meidieling fan mr. K. Rotschaeffer, dy’t it kolleezje fiif jier lang folge hat. Wol kaam fanút Leiden folle letter, ûnder Galama syn opfolger Breuker, noch in edysje ta stân fan in Aldfryske rjochtstekst, mar dêr ha gjin Leidske juristen oan meiwurke: Breuker (red), Landrecht. Miedema, Fries en Nederlands, 65-66. Van Apeldoorn, Ontbindende en samenbindende krachten. Sjoch oer him: BWN VI, 3-6. Sjoch Bremmer, A bibliographical guide.


studinten opkweekt mei niget oan dat terrein fan stúdzje.32 Dan bliuwt noch ien namme oer: Immink syn learling Algra. Dy hat heechlearaar west yn Utert, lykwols net yn de rjochtsskiednis, mar yn de ynlieding ta de rjochtswittenskip. Yn it bysûnder nei syn emeritaat yn 1992 hat er him wer útlein op ‘e stúdzje fan it Aldfryske rjocht, wat gâns publikaasjes opsmiten hat, mei as hichtepunt in mânske Aldfryske rjochtsskiednis, dy’t – en dat is wat bysûnders – spesjaal ornearre is foar filologen.33 Algra gie der sa’t it liket fan út dat der nei him gjin rjochtshistoarisy mear wêze soenen dy’t thús wienen yn it Aldfryske rjocht, en dat er syn eigen kennisse dêrom trochjaan moast oan de taalkundigen dy’t har mei it Aldfrysk dwaande hâlden. Yn 2002 is er ferstoarn en sa is ek dizze tried ôfbrutsen. Yn it Dútske taalgebiet is lyksa net folle oerbleaun fan de earder dochs sa opfallende belangstelling dêr foar it Aldfryske rjocht. Oant yn de earste desennia fan de 20ste ieu joegen ferneamde rjochtshistoarisy as Heck en His noch wol gâns omtinken oan de Aldfryske rjochtsboarnen. Beide publisearren, resp. yn 1894 en 1901, grutte monografyen oer in Aldfrysk ûnderwerp.34 Nei likernôch 1930 hat it Aldfryske rjocht yn it Dútske taalgebiet lykwols net mear echt objekt fan stúdzje west. Op ‘e stúdzjekonferinsje fan 1969 neamde Gerbenzon allinnich Ebel as ien dy’t yn Dútslân goed op ‘e hichte wie mei it Aldfryske rjocht.35 Nei dy syn dea yn 1980 hat inkeld Köbler, heechlearaar rjochtsskiednis oan de universiteit fan Innsbruck, wol ris wat op it Aldfryske mêd út ‘e wei set, mar folle fan belang hat dat net opsmiten.36

32

33

34 35 36

Oan de Vrije Universiteit yn Amsterdam is ien kear in dissertaasje op it mêd fan it Aldfryske (en it lettere Fryske) rjocht ferdigene, mar doe wie Van Apeldoorn al gjin heechlearaar mear: Winsemius, De historische ontwikkeling. Winsemius wie advokaat, mar hat ek nei syn promoasje noch wol oer Aldfryske rjochtsskiednis publisearre. Sjoch Bremmer, A bibliographical guide. Algra, Oudfries recht. Algra is ek de skriuwer fan de haadstikken oer (Ald)frysk rjocht yn de Encyclopedie van Friesland (de ynliedende paragraaf is fan Gerbenzon) en yn it Handbuch des Friesischen: Gerbenzon en Algra, ‘Oudfries recht’; Algra, ‘Grundzüge’. Heck, Die altfriesische Gerichtsverfassung; His, Das Strafrecht. His is ek de skriuwer fan it haadstik oer Aldfrysk rjocht yn Borchling en Muuss (red.), Die Friesen: His, ‘Das friesische Recht’. In moai blyk dêrfan is syn artikel oer de ‘rjochtskeunst’ fan de Friezen: ‘Etwas von der Rechtskunst’. Sjoch Bremmer, A bibliographical guide. Köbler is ek de skriuwer fan de lemma’s oer Frysk rjocht yn it gesachhawwende Lexikon des Mittelalters en de twadde edysje fan it Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte: Köbler, ‘Friesisches Recht’. In benammen op âldere literatuer basearre haadstik oer Frysk rjocht is te finen yn Kroeschell, recht unde unrecht, 155-172. Neamd moat ek noch wurde: Siems, Studien, in Münchener ‘Habilitationsschrift’, dêr’t de auteur yn 1982 de Halbertsmapriis fan de provinsje Fryslân foar takend is.

51

3.

Bliuwend ferlet fan rjochtshistoaryske ekspertize Yn it foargeande ha ik sjen litten dat der op dit stuit neist Gerbenzon, dy’t ûnderwilens 88 jier is,37 gjin juristen mear binne dy’t har yn it Aldfryske rjocht spesjalisearre ha. Dêrom is no oan my, gjin jurist, mar histoarikus,38 de taak tafallen om hjirre it rjochtshistoaryske belang fan it ûndersyk fan it Aldfrysk ta te ljochtsjen. Om te begjinnen slút ik my oan by Gerbenzon syn opmerking op ‘e stúdzjekonferinsje fan 1969 dat de stúdzje fan it Aldfrysk rjocht ek bûten it strikt-Fryske kader fan belang wêze kin.39 Ik bin it ek mei him iens dat by de ynterpretaasje fan Aldfryske rjochtsteksten de ynbring fan juristen net mist wurde kin. Yn dat ferbân wol ik graach wize op in útspraak fan Algra yn in lêzing op ditselde filologekongres, mar dan wol fan tolve jier lyn, nammentlik dat “nagenoeg elke Oudfriese tekst gebruikt kan worden om het belang van rechtshistorisch inzicht bij het vertalen van Oudfriese teksten aan te tonen”.40 Ik ha dat sels ek ûnderfûn by it oersetten fan de Aldfryske rjochtsteksten foar it boek Asega, is het dingtijd?, dêr’t ik de help by frege en krige ha fan rjochtshistoarika Dieneke Hempenius-van Dijk (en op ‘e eftergrûn ek noch fan Gerbenzon).41 In momintopname fan de stân fan saken hoech ik nei it hjirboppe presintearre histoarysk oersjoch wol net mear te jaan. Allikemin jou ik in brede opsomming fan rjochtshistoaryske desiderata. Wol konstatearje ik dat der sûnt de stúdzjekonferinsje fan 1969 frijwat út ‘e wei set is op it mêd fan de stúdzje fan de net-Frysktalige Ommelanner rjochtsteksten en dat de boetetaksen ûnderwilens yngeand ûndersocht binne, al is it ek net troch juristen.42 Dêrmei is foldien oan twa fan de desiderata dy’t Gerbenzon fjirtich jier lyn nei foaren brocht hat. Wêr’t ik it àl oer ha wol, is in saak dêr’t Gerbenzon ek al op wiisd hat, al wie de tastân yn 1969 minder dramatysk as no, nammentlik dat der gjin ‘Nachwuchs’ is fan rjochtshistoarisy mei niget oan it Aldfryske rjocht. Dat is fanút de frisistyk wei besjoen om mear as ien reden in minne boel. Yn it foarste plak moat der noch hiel wat flyt dien wurde op ‘e ynterpretaasje fan it almeast út rjochtsteksten besteande Aldfryske tekstcorpus, dêr’t – sa’t Algra as lêste dúdlik makke hat – rjochtshistoaryske ekspertize út noch yn net by mist wurde kin. Dan moatte der noch altiten Aldfryske teksten útjûn en oerset wurde. Twa dêrfan, Druk en noch mear Codex

37 38 39 40 41 42

52

Hy is net folle letter, op 2 septimber 2009, ferstoarn. Algra tsjut my yn Oudfries recht, 14, – grif by fersin – oan as jurist. Ferl. ek: Immink, ‘Remarques’. Algra, ‘Enkele Oudfriese rechtstermen’, 9. Vries (m.m.v. Hempenius-van Dijk), Asega. Johnston, Codex Hummercensis; Sytsema, De 17 Keuren; Nijdam, Lichaam.


Roorda, ha foar de net-juridyske tekstútjouwer it bykommende probleem dat dêr, lykas ek yn Codex Aysma,43 gâns Latynske glossen yn steane, dy’t nei it kanonike en Romeinske rjocht ferwize. De needsaak fan op syn alderminst assistinsje fan rjochtshistoaryske kant is yn sokke gefallen fansels evidint. Dy rjochtshistoaryske ekspertize is ek in conditio sine qua non foar de leksikografy fan it Aldfrysk. Want sels nei it ferskinen fan it Aldfrysk hânwurdboek fan Hofmann en Popkema44 is de leksikografy fan it Aldfrysk in fjild dêr’t noch fierder op wurke wurde moat. Dat hânwurdboek is ommers net as einprodukt fan de Aldfryske leksikografy bedoeld. Wat noch mist, is de slútstien, in grut Aldfrysk wurdboek. Hjirby kin men ek wer net om it feit hinne dat it Aldfryske tekstcorpus foar it grutste part út rjochtsteksten bestiet. Fan grut belang foar de Aldfryske leksikografy is en bliuwt in yngeand ûndersyk fan de rjochtsterminology, by útstek in ûndernimmen op it snijpunt fan filology en rjochtsskiednis.45 Iksels bin al in skoftlang dwaande mei in ûndersyk nei wat ik oantsjut as ‘juridyske wurdfjilden’. Ik seach en sjoch dat as foarwurk foar it grut Aldfrysk wurdboek en ek foar it Deutsche(s) Rechtswörterbuch.46 By dat wurk is my dúdlik wurden dat der ek noch altiten hiaten binne yn it rjochtshistoaryske ûndersyk fan it Aldfryske rjocht. Sa kaam ik by de bewurking fan de terminology fan it âldere prosesrjocht ta de ûntdekking dat dat prosesrjocht troch de rjochtshistoarisy amper ûndersocht is.47 Der is dus sa’t it liket foar rjochtshistoarisy noch wurk genôch op it mêd fan it Aldfryske rjocht.48 Mar ek as alle Aldfryske rjochtsteksten útjûn binne en it Aldfrysk leksikografysk optimaal ûntsletten is, ynklusyf dy faak lestige rjochtsterminology, bliuwe de Aldfryske rjochtsteksten foar rjochtshistoarisy in belangryk en ynteressant objekt fan stúdzje. Moat der fanút de ynstellingen dêr’t de frisistyk bedreaun wurdt (dêrby ynbegrepen de Fryske Akademy), prikken yn it wurk steld wurde om wer ien of mear spesjalisten op it mêd fan de Aldfryske rjochtsskiednis opkweekt te krijen? Soks is fansels min te stjoeren. Boppedat hat it fak rjochtsskiednis it, noch mear as fjirtich jier lyn, sels al dreech genôch om

43 44 45 46 47 48

Fan Codex Aysma is ûnderwilens in útjefte mei treflike oersetting ferskynd: Buma, Gerbenzon en Tragter-Schubert (ed.), Codex Aysma. Hofmann en Popkema, Handwörterbuch. Ferl. Munske, Der germanische Rechtswortschatz, 7. Vries, ‘The importance’. Vries, ‘HerBendix’, 429. Nijdam hat oanjûn dat er him yn syn takomstich ûndersyk konsintrearje wol op it Aldfryske erfrjocht.

53

oan ‘Nachwuchs’ te kommen. Sterker noch, it rjochtshistoarysk ûnderwiis oan de juridyske fakulteiten wurdt troch ferskillende ûntwikkelingen bedrige, sa’t de tsjintwurdige heechlearaar rjochtsskiednis oan de Universiteit fan Amsterdam, Cappon, in pear jier lyn op heldere wize nei foaren brocht hat.49 Troch op frisistyske ynstituten foar wurk op it Aldfryske mêd ek wer juristen oan te stellen, soe der yn alle gefallen foar rjochtshistoarisy wer in lyts stikje mear karjêreperspektyf ta stân brocht wurde kinne. Ta heil fan de Aldfrisistyk!

>

Literatuer N.E. Algra, Ein. Enkele rechtshistorische aspecten van de grondeigendom in Westerlauwers Friesland (Groningen 1966). N.E. Algra, besprek fan W.J. Buma en W. Ebel, Das Brokmer Recht (Altfriesische Rechtsquellen 2, Göttingen 1965), Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 36 (1968) 599-611. N.E. Algra, ‘Enkele Oudfriese rechtstermen rechtshistorisch belicht’, yn: Philologia Frisica anno 1996 (Ljouwer 1998) 9-40. N.E. Algra, Oudfries recht 800-1256 (Ljouwert 2000). N.E. Algra, ‘Grundzüge des friesischen Rechts im Mittelalter’, yn: H.H. Munske e.a. (red.), Handbuch des Friesischen Handbook of Frisian Studies (Tübingen 2001) 555-570. L.J. van Apeldoorn, Ontbindende en samenbindende krachten in het Friesche rechtsleven der Middeleeuwen (Leeuwarden 1921). E.H. Bary, Aspekten van de zeend. Een studie van de kerkelijke strafrechtspraak tussen Vlie en Weser, inzonderheid van het westerlauwers zeendrecht, tegen de achtergrond van haar ontwikkeling tijdens de Karolingische renaissance (doctoraalscriptie kerkgeschiedenis, Katholieke Universiteit Nijmegen, 1974). A.S. de Blécourt, Bewijsstukken behoorende bij het Kort begrip van het oudvaderlandsch burgerlijk recht, 2 dln. (Groningen-Den Haag 1924-1926). R.H. Bremmer Jr., A bibliographical guide to Old Frisian studies (Odense 1992). Ph.H. Breuker (red.), Landrecht der Vriesne: tekstuitgave en commentaar (Leeuwarden 1996). Ph.H. Breuker, ‘Egidius Gerardus Antonius Galama’, yn: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 2003-2004 (Leiden 2005) 76-88. J. Brouwer, Thet Autentica riocht. Met inleiding, glossen, commentaar en woordenlijst (Assen 1941).

49

54

Cappon, ‘Heeft de rechtsgeschiedenis’.


J.H. Brouwer, K. Fokkema, G. Gosses en J. Hoekstra, Specimina linguae Frisiae veteris (Leiden 1950). W.J. Buma en W. Ebel (ed.), Das Rüstringer Recht. Altfriesische Rechtsquellen 1 (Göttingen 1963). W.J. Buma, P. Gerbenzon en M. Tragter-Schubert (ed.), Codex Aysma. Die altfriesischen Texte (Assen-Maastricht 1993). BWN: Biografisch Woordenboek van Nederland, 6 dln. (’s-GravenhageAmsterdam 1979-2008). Ek digitaal beskikber: http://www.inghist.nl/ Onderzoek/Projecten/BWN. C.M. Cappon, ‘Heeft de rechtsgeschiedenis nog toekomst?’, Pro Memorie. Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden 5 (2003) 177-180. W. Ebel, ‘Etwas von der Rechtskunst der Friesen’, yn: idem, Rechtsgeschichtliches aus Niederdeutschland (Göttingen 1978) 1-18. S. Faber en D. Heirbaut, ‘Rechtshistorici uit de Lage Landen: Interview met P. Gerbenzon’, Pro Memorie. Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden 3 (2001) 3-18. A. Feitsma, ‘It Frysk as wittenskipstael’, yn: Fryslân Oerein! Bernlef Lustrumnûmer (okt. 1965) 58-67. A. Feitsma, Oud en nieuw in de Frisistiek (Ljouwert/Leeuwarden 1993). H.F.W.D. Fischer, ‘Nieuwe uitgaven van oud-Friese rechtsbronnen’, Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 18 (1950) 477-480. S.J. Fockema Andreae, ‘Dedeth, dedjuramentum’, yn: Album Kern. Opstellen geschreven ter eere van Dr. H. Kern (Leiden 1903) 161-163. P. Gerbenzon, Excerpta Legum. Onderzoekingen betreffende enkele Friese rechtsboeken uit de vijftiende eeuw (Groningen-Djakarta 1956). P. Gerbenzon, ‘De studie van de Oudfriese rechtsliteratuur’, yn: H.T.J. Miedema (red.), De studie van de Friese taal- en letterkunde aan de Nederlandse universiteiten nu en in de toekomst. Verslag der Utrechtse Studieconferentie van 29 maart 1969 (Utrecht 1969) 35-37. P. Gerbenzon en N.E. Algra, ‘Het Friese recht tot 1795’, yn: J.H. Brouwer (red.), Encyclopedie van Friesland (Amsterdam-Brussel 1958) 35-39. Ph. Heck, Die altfriesische Gerichtsverfassung (Weimar 1894). E.J.J. van der Heijden, Aanteekeningen bij de geschiedenis van het oude vaderlandsche recht, 2 dln. (Nijmegen-Utrecht 1933-1938). W.L. van Helten, Zur lexicologie des altwestfriesischen (Amsterdam 1896). W.L. van Helten, Zur lexicologie des altostfriesischen (Amsterdam 1907). B.S. Hempenius-van Dijk, Procesgids Hof van Friesland (Hilversum 2004). R. His, Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter (Leipzig 1901). R. His, ‘Das friesische Recht’, yn: C. Borchling en R. Muuss (red.), Die Friesen (Breslau 1931) 108-120. D. Hofmann en A.T. Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch (Heidelberg 2008).

55

P.W.A. Immink, ‘Remarques générales sur l’importance de l’ancien droit frison dans le cadre de l’histoire du droit occidental’, Revue du Nord 38 (1956) 179-183. Th.S.B. Johnston, Codex Hummercensis (Groningen, UB, PEIP 12). An Old Frisian legal manuscript in Low Saxon guise (Leeuwarden 1998). G. Köbler, ‘Friesisches Recht’, yn: Lexikon des Mittelalters, Bd. IV (MünchenZürich 1989) 978-979. G. Köbler, ‘Friesisches Recht’, yn: Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte, 2. Aufl., Bd. I (Berlin 2008) 1850-1854. K. Kroeschell, recht unde unrecht der sassen. Rechtsgeschichte Niedersachsens (Göttingen 2005). H.D. Meijering, ‘De studie van het Oudfries’, yn: H.T.J. Miedema (red.), De studie van de Friese taal- en letterkunde aan de Nederlandse universiteiten nu en in de toekomst. Verslag der Utrechtse Studieconferentie van 29 maart 1969 (Utrecht 1969) 28-34. H.T.J. Miedema, Paedwizers fan de Fryske filology. Th. Siebs (1862-1941), F. Buitenrust Hettema (1862-1922) en de Fryske filology tusken 1880 en 1940 (Ljouwert/Leeuwarden 1961). H.T.J. Miedema (red.), De studie van de Friese taal- en letterkunde aan de Nederlandse universiteiten nu en in de toekomst. Verslag der Utrechtse Studieconferentie van 29 maart 1969 (Utrecht 1969). H.T.J. Miedema, Fries en Nederlands in Leeuwarden, Groningen en Utrecht. Bijdragen tot de taalgeschiedenis van Nederland en van Friesland in het bijzonder. Met gegevens over onderzoek en onderwijs, studenten en bibliografie (De Bilt 1987). H.H. Munske, Der germanische Rechtswortschatz im Bereich der Missetaten. Philologische und sprachgeographische Untersuchungen, Bd. I: Die Terminologie der älteren westgermanischen Rechtsquellen (Berlin-New York 1973). G.A. Nauta, Oudfriesche woordenlijst (Haarlem 1926). J.A. Nijdam, Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland. Een studie naar de Oudfriese boeteregisters (Hilversum 2008). M.S. van Oosten, De ambtshalve vervolging naar oud-Friesch recht (Leiden 1938). H. Siems, Studien zur Lex Frisionum (Ebelsbach 1980). M.Y. Smit, Het Hunsingoër Overrecht (doctoraalscriptie mediaevistiek en rechtsgeleerdheid, Rijksuniversiteit Groningen, 1998). J. Sytsema, De 17 Keuren en de 24 Landrechten in de Ommelander rechtshandschriften (Amsterdam 1998). K. de Vries, ‘That is riucht...’, yn: J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek en K. de Vries (red.), Geschiedenis van Friesland (Drachten 1968) 165-181.

56


O. Vries, ‘The importance of legal history for Old Frisian lexicography’, yn: K.H. van Dalen-Oskam e.a. (red.), Dictionaries of medieval Germanic languages. Selected proceedings of the International Medieval Congress University of Leeds, 4-7 July 1994 (Turnhout 1997) 135-147. O. Vries (m.m.v. D. Hempenius-van Dijk), Asega, is het dingtijd? De hoogtepunten van de Oudfriese tekstoverlevering (Leeuwarden-Utrecht 2007). O. Vries, ’Her Bendix is wrbeck fonden. Die altfriesische Terminologie im Bereich des Zivilprozessrechtes’, yn: R.H. Bremmer Jr., S. Laker en O. Vries (red.), Advances in Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 64 (Amsterdam-New York 2007) 427-462. J.P. Winsemius, De historische ontwikkeling van het waterstaatsrecht in Friesland (Franeker 1947). G.A. Wumkes, Bodders yn de Fryske striid (Boalsert 1926).

57

Het oudste Oudfries (Arend Quak, Universiteit van Amsterdam)

1

58

Inleiding Zoals misschien bekend zal zijn, wordt er sinds 2000 bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden gewerkt aan een Oudnederlands woordenboek. Als het goed is zal de bewerking van de lemmata in de loop van 2009 zijn afgesloten en is het meeste materiaal op 18 mei 2009 on line gekomen. Bij de samenstelling van dit materiaal is de redactie nogal voortvarend geweest: al het materiaal voor 1200 is opgenomen met uitzondering van de persoonsnamen maar mét de plaatsnamen. Het jaartal 1200 is met opzet gekozen, want daardoor sluit het woordenboek nauw aan bij het ‘Vroegmiddelnederlands woordenboek’ dat het materiaal van 1200 tot 1300 omvat. Als zuidgrens van het Oudnederlands is daarbij de taalgrens met het Romaans gekozen. Die is immers redelijk duidelijk. De afgrenzing naar het oosten en noordoosten toe ligt natuurlijk veel moeilijker. Het verschil tussen Oudnederlands en Oudsaksisch is vanzelfsprekend gering en zeker bij korte teksten valt nauwelijks uit te maken tot welke taal men de betreffende tekst moet rekenen. Het feit alleen al dat in het Oudnederlandse gedeelte van het Corpus Gysseling (CG) teksten zijn opgenomen die door velen eerder als Oudsaksisch zijn gekwalificeerd, geeft al aan dat het uiterst moeilijk is om een grens te trekken. De redactie heeft ervoor gekozen niet al te precies te zijn. We zitten tenslotte in een periode waarin begrippen als “Oudnederlands” en “Oudsaksisch” eigenlijk anachronistisch zijn en eerder als overkoepelende aanduidingen voor een aantal dialecten met gelijksoortige kenmerken dienen. De ‘Hêliand’ is niet opgenomen, maar enkele kleinere teksten wel, met name zulke – zoals gezegd - die Maurits Gysseling in zijn corpus Oudnederlands noemt, al is dat eerder vanwege het feit dat het CG het uitgangspunt vormde dan dat men het volledig eens is met zijn interpretaties. Verder liet men – min of meer willekeurig - de taalgrens voor een groot deel laten samenvallen met de staatsgrens tussen Nederland en Duitsland. Alleen een gebied in Duitsland bij Kleef en Xanten werd ook opgenomen, zoals ook – op advies van met name Duitse (!) onderzoekers – werd besloten om de ‘Middelfrankische Rijmbijbel’ (1151-1200), ontstaan in het grensgebied tussen Neder- en Middelfrankisch in het woordenboek op te nemen. Er is ook naar gestreefd al het appellatieve materiaal uit de periode vóór 1200 in het latere Nederlandse en Vlaamse gebied (inclusief Frans Vlaanderen en een klein stukje Duitsland) te verzamelen, voorzover het nog herkenbaar is.


Het zal duidelijk zijn dat het hier genoemde gebied waaruit de bronnen voor het woordenboek komen, ook Oudfries – of in een wat meer algemene term: Noordzeegermaans - materiaal oplevert dat ook als zodanig gekenmerkt en dus in principe opvraagbaar is Dit zonder dat het in de bedoeling lag om “expansief ” bezig te zijn. Eerder ging het erom het complete materiaal, dat vóór 1200 in het nederlands- én friestalig gebied is geattesteerd, bijeen te brengen, onafhankelijk van de vraag of het nu allemaal werkelijk “Oudnederlands” is. De Groningse psalmglossen uit de tweede helft van de 12e eeuw en de meeste runeninscripties (6e-8e eeuw) zijn natuurlijk Fries en dat wordt ook keurig netjes vermeld. Ook een groot aantal plaatsnamen langs de kust is eerder Oudfries dan Oudnederlands. En hier hebben we dan ook te maken met een van de redenen waarom er geen “taalzeef ” is gebruikt. Bij bepaalde plaatsnamen blijkt uit sommige overgeleverde vormen dat ze van origine Oudfries zijn, maar tegelijkertijd dat de overlevering plaats vindt in niet-Friese kloosters die de neiging hebben de namen aan te passen aan hun eigen dialect. Dat betekent dat ze ook Oudnederlandse vormen bieden, want de monniken hebben vaak de Oudfriese vormen omgezet in Oudnederlandse of soms zelfs in Oudhoogduitse zoals het geval is bij de kloosters Fulda en Lorsch. Dat geldt bijvoorbeeld voor de plaats Akersloot in Noord-Holland. In het ‘Lexicon van Nederlandse Toponiemen’ wordt gezegd dat de naam is samengesteld met onl. slôt resp. ofri. slât met een onbekend eerste element (Künzel e.a. 1988: 59). We vinden als attestaties: Evo de Ekkerslato [1105-20], in Ekerslate [1105-20], in Ekerslato [<1083> falsum 1125-50], in Ekerslote [1125-30]. Hugo de Eckersloot [1174], parrochianos de Eckersslote [1175], in Ekkerslote – in Ekkerslato [12e e.] en Hugoni de Elkerslote [1182-1206]. De meeste attestaties stammen uit het klooster Egmond in Noord-Holland en lijken de Friese vorm slât van slôt te bevatten. De vraag is dan, of het eerste deel – waarvan het LNT dus zegt dat het een onbekend woord is - ook niet gewoon Oudfries is en het om de Friese vorm e(k)ker (Hofmann-Popkema 2008: 116) van het Oudnederlandse woord akkar gaat. De wisseling tussen enkele en dubbele is in dit woord niet uitzonderlijk. Het is hoogstens opvallend dat de Hollandse schrijvers soms wel het tweede element hebben aangepast aan hun dialect, maar niet het eerste. Dat hebben ze wel gedaan in het geval van de naam Franeker die geheel is omgezet: in Fronakre [<1085> falsum ca. 1200], maar deze attestatie komt dan ook uit Utrecht, dat nu eenmaal verder weg ligt van het Friese gebied dan het klooster Egmond, zodat de vorm ekker hier misschien minder vertrouwd was dan in de omgeving van Egmond. In elk geval zijn zowel de Oudfriese als de Oudnederlandse vormen van de plaatsnamen van betekenis voor het woordenboek. Het Oudfriese materiaal omvat zoals gezegd runeninscripties, de Groningse psalmglossen, wat materiaal in oorkonden en vooral plaatsnamen. Hieronder wordt in-

59

gegaan op een aantal aspecten van dit materiaal en op de problematiek van de overlevering. Ook zullen er wat mogelijkheden worden aangestipt die het eventueel voor toekomstig onderzoek biedt.

2

Runen Als we het Oudfriese materiaal bekijken, komen we een aantal bekende teksten tegen. Het oudst zijn natuurlijk de runeninscripties (6e-8e eeuw), maar voor een woordenboek vormen die een bron die met de nodige voorzichtigheid moet worden gehanteerd. Zoals bekend is de interpretatie van deze teksten vaak omstreden. De runeninscriptie Westeremden B bijvoorbeeld kan men nauwelijks als bron gebruiken, aangezien de lezing en de vertaling van de inhoud uiterst onzeker is. Zelfs de veel kortere inscriptie van Bernsterburen: tuda æwudukiriþu tuda levert eigenlijk weinig op. Iedereen lijkt het erover eens dat aan het begin en aan het eind de mannelijke persoonsnaam Tuda staat, die in Oudengelse bronnen inderdaad is geattesteerd. Voor de rest is de tekst onduidelijk. De w-rune is niet geheel zeker en zou ook een l-rune kunnen zijn. Eén interpretatie gaat uit van de wat problematische lezing æwudu kius þu met als betekenis: ‘een getuige kies jij’ (Looijenga 2003: 314-16). Taalkundig lijkt dat wat vreemd, omdat oe. æwda ‘getuige’ (BT 25) wel een parallel biedt, maar een geheel andere substantiefdeclinatie lijkt te zijn en wel een n-stam. Daar het over een persoon zou moeten gaan, verwacht je ook in het Oudfries iets als *æw(u)dan als accusatief enkelvoud. Zelf heb ik aan de interpretatie a wudu kiri þu ‘naar het bos keer jij’ gedacht, wat mogelijk zoiets als ‘loop naar de duivel’ betekent, maar dat is maar één mogelijkheid. Het zou wel een aardige Friese vorm opleveren: kiri, imperatief enkelvoud bij het zwakke werkwoord kêren met de ontwikkeling van lange ê naar î. Maar ook deze interpretatie is onzeker. Slechts af en toe kan men door deze problemen met de interpretatie in de runeninsripties met enige zekerheid Oudfriese vormen vinden, zoals kambu en vooral kombu ‘kam’ met een mooie overgang van /a/ naar /o/ voor een gedekte nasaal. Beide vormen staan inderdaad op een kam1 en lijken dus redelijk zeker. Tette Hofstra heeft enkele van de andere vormen beschreven in verband met een vergelijking met het Oudnederlandse materiaal, zoals deda in de inscriptie van Oostum en ek ‘ik’ in de inscriptie van Raskwerd (Hofstra 2003: 78). In die laatste inscriptie – met de tekst ekumæditoka – staat naast dit persoonlijke voornaamwoord mogelijk ook een imperfectvorm tok bij het sterke werkwoord *takan. Hier wordt het interessant, omdat dit werkwoord bijna uitsluitend in het Gotisch en in

1

60

Kam van Toornwerd: ko[m]bu en die van Oostum ka[m]bu.


de Noordgermaanse talen is overgeleverd. Maar de wortel ervan lijkt ook in de Westgermaanse talen te hebben bestaan. Dat blijkt uit een vorm als het zelfstandig naamwoord alachtaca ‘inbezitname van een hoeve’ in de Malbergse Glossen van de ‘Lex Salica’ (Quak 2008: 477-78) en het zwakke Middelnederlandse werkwoord taken ‘pakken, grijpen; krijgen’ (MNHW). Aan de andere kant staat echter het feit dat ook deze interpretatie omstreden is. Zo vindt men ook: ek unmædit oka ‘ik de niet verminkte, Oka’. Het laatste woord zou dan een persoonsnaam zijn. Het woord unmædit lijkt mij grammaticaal vreemd en ook syntaktisch gezien lijkt een werkwoord eerder voor de hand te liggen, vooral als men bedenkt dat in runeninscripties de runen twee keer gelezen kunnen worden, ook als ze in twee verschillende woorden staan: dus ek unmædit [t]oka. Maar Ray Page heeft in dit verband al terecht opgemerkt: “The variety of meanings given to a set of runes illustrates the readiness of runologists to seek for new versions without paying much attention to commons sense” (2001: 528).

3

Samenhangende tekst De enige min of meer samenhangende tekst wordt gevormd door de Groningse psalmglossen uit ca. 1151-75. Deze tekst werd al uitvoerig behandeld door Erika Langbroek in 1990 met name wat betreft de lezingen. Toch valt hier nog wel het een en ander toe te voegen. Zo is Langbroek niet diep ingegaan op de Latijnse varianten in de tekst en op eventueel verband met andere interlineaire psalmvertalingen uit de vroege middeleeuwen. In ps. 17,12 stelt zij voor om de onbegrijpelijke lezing lat. ed... met de glosse thusternesse ‘duisternis’ bij Gysseling te lezen als het zelfstandig naamwoord caliginem ‘duisternis’ inplaats van het adjectief tenebras (aquas) ‘donkere (wateren)’ zoals de Vulgata biedt. Ofschoon caligo in hetzelfde fragment in ps. 17,10 voorkomt met exact dezelfde Oudfriese vertaling, lijkt dit mij toch wat gewaagd, omdat er in geen enkel Latijns handschrift sprake is van een dergelijke vorm. Mogelijk heeft de vertaler verkeerd gelezen en tenebras opgevat als accusatief van tenebrae ‘duisternis’ en is hier dus alleen sprake van een leesfout. Ook in ps. 17,17 heeft het handschrift een variant: eripuit met de vertaling grep inplaats van eripiet ‘hij zal pakken’ zoals de Vulgata biedt. Hier hebben echter ook sommige handschriften van de Vulgata, met name de handschriften IWSK, dezelfde variant. Diezelfde handschriften WSK hebben in ps. 17,18 ook de variant confortati in plaats van confirmati. De Oudfriese vertaling creftegad bevestigt de juistheid van de eerste variant. Een minder begrijpelijke variant staat in ps. 17,19, waar de Oudfriese tekst use ‘onze’ heeft wat op nostre in de legger wijst – het handschrift is hier onleesbaar -, terwijl de Vulgata hier steeds meae heeft. In ps. 27,5

61

heeft het handschrift destrue met de glosse urdue, een gebiedende wijs enkelvoud, terwijl de Vulgata destrues ‘jij zult vernietigen’ heeft. De variant van de Groningse Psalmglossen staat ook in de handschriften RILWK en we zien hier dus weer de handschriften W en K opduiken die we bij de eerdere afwijkingen ook al zagen. Opvallend genoeg staat er in het Groningse fragment wel edificabis met een futurum, maar de Oudfriese tekst heeft ook hier de gebiedende wijs enkelvoud: timbrege. De laatste variant staat in ps. 28,9, waar de Vulgata heeft: et in templo eius omnis dicet gloriam ‘en in zijn tempel moge een ieder eer bewijzen’. De Groningse Psalmen hebben hier: et in templo eius omnis dicens gloriam, waarbij Langbroek opmerkt (1990: 270) dat de lezing dicens zeker is, hoogstens zou het een schrijffout voor dicent kunnen zijn. Die variant komt in enkele Latijnse handschriften van de Vulgata inderdaad voor o.a. in S. De Oudfriese vertaling is sprekath, wat Langbroek (1990: 277) met ‘hij spreekt’ weergeeft, maar wat gezien de vorm eventueel ook een meervoud zou kunnen zijn. Als men dan aanneemt, dat het futurum dicent met een onvoltooid tegenwoordige tijd is vertaald, zou dat goed passen en erop duiden dat dicens inderdaad een schrijf- of kopiëerfout is. Daartegenover staat dan wel benediath ‘hij zegent’ in ps. 27,11. Andere nog onbeantwoorde vragen in verband met de Groningse Psalmglossen zouden kunnen zijn die naar de woordenschat. Vertoont die overeenkomsten met andere Oudfriese teksten? Is er een relatie met andere interlineaire psalmvertalingen uit de vroegste periode van de Germaanse talen? Er wordt immers aangenomen dat een aantal van die vertalingen in het Nederlandse en Nederduitse gebied met elkaar in verband staat. Het lijkt niet uitgesloten dat de Oudfriese tekst op de een of andere manier met die traditie verbonden is. Of is er anders mogelijk verwantschap met de Oudengelse psalmvertalingen? Helaas bevatten de korte fragmenten zeer weinig vergelijkingsmateriaal. Maar een combinatie van Oudfriese tekst en Latijnse varianten kan misschien toch wat informatie verschaffen. Een korte blik op de oudste Middelnederlandse vertaling, het psalter van Leningrad (Heymans 1973), laat al zien, dat de bovengenoemde variant eripuit in ps. 17,17 ook hier staat: Hi verloste mi, wat dan ook weer overeenkomt met de Oudnederlandse psalmfragmenten: generida mi. Ook het Psalterium Leningradense heeft in ps. 17,18 vermoedelijk de variant confortati gehad gezien de tekst si waren starc over mi en in ps. 27,5 staat: destruerse ende du ne zulse niet wederstichten, wat met zijn combinatie van gebiedende wijs en futurum overeenkomt met de Groningse tekst. Ook hier lijken de Oudnederlandse psalmen dezelfde constructie te hebben: testore ‘vernietig’ in het eerste geval en stihtan ‘stichten’, een infinitief, in het tweede, wat wijst op een futurum in de legger. Dit als korte illustratie van wat er nog gedaan kan worden.

62


4

Woorden in Latijnse teksten De derde groep van teksten omvat woorden in Latijnse teksten. Ook dit is, voor wat het Oudfries betreft, maar een kleine groep, aangezien er in Latijnse teksten wel een aantal woorden in de volkstaal wordt genoemd, maar slechts uiterst zelden wordt uitdrukkelijk gezegd dat ze Fries zijn en zelfs dan kun je je nog afvragen wat er precies met Frisia is bedoeld. Een van de weinige gevallen staat in de inkomstenlijst van het klooster Fulda uit het begin van de 9e eeuw. De tekst luidt: ... hoc est in Lanthusa villa XII den. et XX solidi2: secundus census ad siceram emendam X den.; tercius census ad herbam solvendam XXX den., quod est apud Fresones rosbannare, id est equi commune pabulum habeant in prato post abscisionem feni; ab omnibus datur constitutus census; quartas census qui dicitur rutforst X denarii; Naschfelden de duobus unus census constitutus est, qui census erit XXX, et bis X. De possesione Gerwihi lantsture solvendam X den., ad siceram emendam X den., heribannum solvendum3 id est ad rosbannum XXX den., rutforstar X den.; hic census adhuc est. De ministerio Luterichi VII pondera frumenti et duas uncias et X den. De ministerio Einungi VIIII pondera frumenti et XXX denarii exceptis nascpendinge. We vinden hier enkele woorden in de volkstaal: lanthura – te vergelijken met ofri. londhêre ‘landhuur, pacht’ (Hofmann-Popkema 2008: 311) -, nascscelde, resp. nascpending ‘som geld ter betaling van het drinkgelag na afsluiting van een pachtverdrag’, rosbannare, -bannus ‘belasting voor het feit dat pachters na het hooien hun paarden op de gemeenschappelijke weide mogen laten grazen’, rutforst ‘bedrag voor het gebruik van struiken en struikgewas voor brandstof ’, vgl. Quak 2001: 305-7. Het gaat om verschillende soorten belasting, waarbij de exacte interpretatie overigens niet helemaal zeker is. Hetzelfde geldt voor het woord wurthaccher in de attestatie et duos pedes et unum wurthaccher virgarum et III pedum [ca. 825-45). Dit kan zowel bij wurt ‘kruid’ als bij wurth ‘woonheuvel’ behoren, al lijkt mij de eerste interpretatie waarschijnlijker. Een opvallende vorm vinden verder bij Walter van Terwaan in de ‘Vita Karoli’: “De tot dan toe ongetemde wildheid der barbaren die de kustgebieden van Vlaanderen bewonen – een wildheid waarbij het normaal was om, ongevoelig voor de vreze Gods, op wreedaardige wijze menselijk bloed te vergieten – bedwong hij met een verbazende gestrengheid ... Ten enenmale verbood hij hun ook om voortaan nog de tekens op te richten die zij gewoon waren in de hoogte te laten oprijzen om hun bondgenoten tot de strijd op te roepen; in hun taal plegen zij die tekens bachas te noemen, vast en zeker vanwege de waanzin die zij razend in de strijd aan

2 3

Waarschijnlijk te lezen als: hoc est ... lanthura ... XII den. ... solvendi. Waarschijnlijk te lezen als: herbam solvendam.

63

de dag leggen” [1127-28].4 Uit de kontekst blijkt dat hier het Nederlandse woord baken ‘teken’ moet zijn bedoeld met een Oudfriese â. We zien hier dus een zuidelijke attestatie voor een Oudfriese vorm, want invloed uit Engeland lijkt hier minder waarschijnlijk, omdat de vorm eenduidig Fries is. Ook hem ‘door een sloot omgeven stuk land’ (Hofmann-Popkema 2008: 210) is drie keer in Noord-Holland geattesteerd: ab occidentali parte Flet quartum decimum hem a via usque in Hi ‘vanaf het westelijke deel van de Vliet het zevende door sloten omgeven perceel vanaf de weg tot in Hij’ [1182-1206; ONW], ab occidentali parte Fliet quartum decimum hem de via usque in Hi ‘vanaf het westelijke deel van de Vliet het zevende door sloten omgeven perceel vanaf de weg tot in Hij’ [1182-1206; ONW], ... septimum hem in Thorengeest est abbatis hem ‘in Torengeest is het door sloten omgeven perceel van de abt’ [1182-1206; ONW]. Daarnaast staat natuurlijk de overlevering in plaatsnamen: in He[m] [<855>] onbekend in Westergo (LNT 174) en in Hemmwurð [10e-11e e.], in Hemuurth [11e e.] ‘Hemert, Gr.’ (LNT 174). Het verkleinwoord daarbij hemkîn verschijnt nog in een paar Zeeuwse plaatsnamen, een keer zelfs in combinatie met een duidelijk Noordzeegermaanse persoonsnaaam: Everdeishemkin [1181-1210] (LNT 135). Een bekende bron voor Oudfriese woorden is natuurlijk ook de ‘Lex Frisionum’. Daarbij kan men de gelatiniseerde woorden uit de volkstaal in de Latijnse tekst zoals bannus, weregeldus en campio maar beter buiten beschouwing laten. Die lijken eerder bij het Vulgairlatijn van de betreffende periode te behoren, daar ze ook in andere Latijnse teksten voorkomen. Het is beter zich te beperken tot de woorden die uitdrukkelijk met quod vulgo dicitur of een gelijksoortige omschrijving worden ingeleid zoals quam bortmagad vocant (Lex Frisionum XIII,1), of die als titel boven de betreffende hoofdstukken en paragrafen staan: thiubda ‘diefstal’. Daarbij moeten dan echter De mordrito (blz. 30 en 64) en quod mordritum vocant (blz. 64) weer vervallen, daar het hier ook weer om een woord uit de Latijnse traditie gaat (Niermeyer 918). Als men op die manier te werk gaat, komt men tot de volgende groep volkstalige woorden die mogelijk Oudfries zijn: barmbrakko ‘schoothond’, bortmagad ‘tafeldienares’ (vgl. bord ‘tafel’ – Hofmann-Popkema 2008: 75), brond ‘brand’ (Hofmann-Popkema 2008: 82), dolch ‘wonde’ (Hofmann-Popkema 2008: 103), du[st]slegi ‘zware klap’ (vgl. ofri. dudslêk ‘slag die iemand doet tuimelen’ – Hofmann-Popkema 2008: 108), farlegani ‘hoererij’, forresni aanstichting‘, herthamon ‘hartbuidel’ (Holthausen 1985: 43, alleen deze attestatie!), kladolg ‘krabwond’ (Holthausen 1985: 57), lithuwegi ‘verminking’ (Hofmann-Popkema 2008: 306), midhrithri

4

64

De -a- in bachas is tamelijk zeker vanwege het verband met Bacchanten dat Walter hier duidelijk legt.


‘middenrif ’ (Hofmann-Popkema 2008: 328), notnumfti ‘wegnemen met geweld’, sipido ‘verdiept litteken‘, smelido ‘vermagering’ (vgl. Nijdam 2008: 75), smelo ‘span’, tên ‘teen, rijs’, thiubda ‘diefstal’ (Hofmann-Popkema 2008: 49091)5 en wlitiwam ‘gezichtsverminking’ (vgl. wlitewemmelsa ‘gezichtsverminking’ – Hofmann-Popkema 2008: 597). Of al deze woorden in de volkstaal inderdaad Oudfries zijn is minder zeker. Met uitzondering van brond, wliti- en smelo – indien dat tenminste iets met ofri. smel ‘klein’ te maken heeft – zijn daaronder niet zoveel specifiek Friese vormen, maar het lijkt ook hier niet uitgesloten dat de Frankische bewerkers/schrijvers de woorden enigszins hebben aangepast aan hun eigen taal. Met name nôtnumft ziet er met nôt in plaats van nêd niet erg Oudfries uit. Munske meent zelfs dat het woord eerder naar het Zuidduits verwijst (“oberdeutsch”: 1973: 107), maar volgens het woordenboek van Schützeichel komt het ook in Frankische teksten als de ‘Tatian’ en in de ‘Weißenburger Kathechismus’ voor. Op een zuidelijk Oudfrankisch duiden misschien ook de spelling lidu- inplaats van lithu- en het konsekwente –ido voor een te verwachten –itha. Dus de mogelijkheid van “franconismen” is een reëel gegeven.

5

Plaatsnamen Veruit de grootste groep van eventueel Oudfriese attestaties wordt gevormd door de plaatsnamen. Alle plaatsnamen in het eerder genoemde gebied uit de periode vóór 1200 staan hier bij elkaar voorzover ze tenminste met enige zekerheid interpretabel zijn. Natuurlijk is hier ook al het een en ander aan onderzoek gebeurd, maar het kan m.i. geen kwaad om nog eens naar de totale overlevering te kijken. Ik heb zelf ooit al een aantal plaatsnaamelementen bij elkaar gezet in een vroegere studie (Quak 2003). Het is dan zaak te kijken, of er specifiek Friese elementen opduiken. Zoals ik al eerder heb gezegd, is dat soms het geval, maar vindt de overlevering nu eenmaal in niet-Friese kloosters plaats, zodat men rekening moet houden met aanpassing van de namen. Rolf Bremmer heeft onlangs in een artikel een aantal punten opgesomd op grond waarvan men het Fries kan definiëren (2008: 287-88): 1. de nasalering van /a/ voor /m n/; 2. de verdwijning van nasalen voor s, f, þ; 3. het ontstaan van /æ:/ uit /a:/ in gesloten lettergrepen;

5

De spelling met lijkt niet zo’n sterk tegenargument. Het komt vaker voor dat in Latijnse teksten staat waar men of zou verwachten, vgl. Liobulf [823-24], een mancipium in het ‘Liber Traditionis’ van de Sint-Pietersabdij te Gent.

65

4. 5. 6. 7. 8. 9.

de monoftongering van /ai/ en /au/ tot /e:/ of /a:/ en /a:/; het ontstaan van /æ/ uit /a/ in gesloten lettergrepen; palatalisering /k/ en /g/ voor of na palatale klinkers; i-umlaut van lange klinkers; breking van i en e voor c en ct; ontronding.

De vraag is of deze verschijnselen ook in het plaatsnamenmateriaal zijn te vinden.6 Het onder 1 genoemde verschijnsel lijkt zelden voor te komen, al zou men eventueel enkele vormen van de plaatsnaam Assendelft hier kunnen plaatsen: Eskmundelf [1125-30; <1083> falsum 1125-ca.1150; 1130-61; (2x) 12e e.] in plaats van *Askmanna-. Maar er kan hier natuurlijk ook sprake zijn van afzwakking in onbeklemtoonde lettergrepen. Opvallend is wel, dat deze vijf attestaties allemaal in het begin ook Esk- hebben in plaats van Ask-, vgl. punt 5 bij Bremmer, hoewel deze vorm ook in andere attestaties, die wel –a- in –manna- hebben, verschijnt. Helaas zijn er verder onder de plaatsnamen zeer weinig elementen met de combinatie aNC in de stam. De enige zekere vindplaats lijkt te zijn: in uilla qui dicitur Longonmor [819-25] voor een plaats op Texel. Er zijn nog wat andere vindplaatsen met long, maar die liggen in of nabij franstalig gebied en de mogelijkheid van invloed door Latijns longus ‘lang’ lijkt hier meer voor de hand te liggen. Wat punt twee betreft, vinden we een vorm Goselant [1093] bij Duinkerken (TW 416), die waarschijnlijk bij het woord voor ‘gans’ behoort’. Ook hier dus een zeer zuidelijke overlevering, vgl. het voorkomen van mêda ‘weide, hooiland’ hieronder. Natuurlijk zijn er nog de vindplaatsen met mûtha ‘monding’, maar Rentenaar heeft al naar voren gebracht dat deze vormen niet specifiek Fries zijn maar eerder algemeen Noordzeegermaans (2006: 195). De overgang van /a:/ naar /æ:/ in gesloten lettergrepen vinden we natuurlijk in de eerste plaats in het element mêda ‘weide, hooiland’. Rolf Bremmer heeft onlangs (2008) nog geschreven dat het Noordzeegermaans verder naar het zuiden reikte dan men vaak aanneemt. Vermoedelijk heeft hij gelijk. Dat wordt duidelijk als men de attestaties van mêda ‘weide’ uit de tijd vóór 1200 vergelijkt (vgl. Rentenaar 1972). In het (voormalig) Friese gebied liggen er twee: naast Lantlosemade [1125-30], Lantlosamade [<1083>] vindt men ook Landlosmede [12e e.] ‘onbekend bij Limmen, NH’, en verder extra Scaldmeda [11e e.] ‘onbekende plaats bij Schildwolde, Gr.’. We vinden

6

66

Het meeste vindt men trouwens al bij Gysseling 1960.


een groep van zulke namen in Zeeland: Birnemede [1181-1210]; in Bretmede [1181-1210]; in Burgermede [1181-1210]; in Grotmeda ... Grotemede [1181-1210]; in Holmet [1181-1210]; in Midelmeda [[1181-1210]; Northmede [1181-1210]; (in) Ostmede [3x; 1181-1210]; in Suthmet [1162], in Suthmeda [2x; 1181-1210]; Stekelmeda [2x; 1181-1210]; in Dirinmede [1181-1210]; Westmede, in Westmeda, in Westmede (2x) [1181-1210]; in Volqimed [1181]; in Keinzemede [1181-1210]; in Collerdesmede [1181-1210]; Frisemede ... in Frisemede [1181-1210]; in Vlimede [118-1210], allemaal onbekende plaatsen op Walcheren. Daarbij komen dan nog Cornemed [1060] ‘plaats bij Groede, Z.’, in Husmiet [2x;1189] naast in husmet [1189] ‘onbekende plaats bij Kadzand’ en Comet [1177-87], Cumed [2x; 1093] ‘onbekende plaats bij Kadzand’.7 In het tegenwoordige België en Noord-Frankrijk liggen dan nog: terra vocatur Meden [1184] ‘bij Loberge, W.Vl.’; Metcherche [1175], Metkerka [1193], Metkerca [1199] naast in Matkerke [1041], Madkerca [1089], Matchirca [1108] ‘Meetkerke ten noordwesten van Brugge, W.Vl.’; Fronemede [2x; 1093] ‘plaats bij Duinkerken’; Langemeeth [1162] ‘plaats bij Veurne, W. Vl.’; Hosmet [1171] ‘plaats bij Oostende, W. Vl.’; Suthmeeth [1162] ‘onbekende plaats bij Veurne, W. Vl.’; Tomed [1187] ‘onbekende plaats in W. Vl.’; Alfgeres meeth [1162] ‘plaats in W. Vl.’; Auinemed [1130] ‘plaats in de buurt van Oudenburg, W.Vl.’; Bertildmed [1176] ‘plaats bij Diksmuide, W. Vl.’; Ermennardes meeth [1162] ‘plaats bij Veurne, W. Vl.’; Euerardsmeeth [1162] ‘plaats bij Veurne, W. Vl.’; Uoplinmet [1171] ‘plaats bij Oudenburg, W. Vl.’; Liuildenmeeth [1162] ‘in de buurt van Veurne, W. Vl.’; Woburgmet [1171] ‘bij Oudenburg, W. Vl.’. We kunnen dus vaststellen dat de mêda-namen zelfs tot West-Vlaanderen en Duinkerken reiken. Mogelijk hebben we zelfs ook een vindplaats voor de overgang van /e:/ naar /i:/ in Husmiet ‘onbekende plaats bij Kadzand’, dat twee keer is geattesteerd in 1189 naast husmet in hetzelfde jaar. Een ander geval waarin sprake is van /æ:/ voor /a:/ is in grêva ‘kuil, gat’ dat te vergelijken is met oe. græfa, grêfa ‘gat. put, hol’ (BT 486). Het verschijnt in de gelatiniseerde vorm grevas in drie oorkonden uit Vlaanderen: salinas in Sintonis quas grevas dicunt [1067; ONW], quas incolae grevas vocant [1121; ONW] en et salinas quas grevas vocant [1183; de Flou V,174]. Ook hier zien we dus weer zeer zuidelijke attestaties. Mogelijk behoort hierbij ook Ler [91848], een onbekende plaats in Zuid-Holland (LNT 224), dat bij lâr ‘intensief benut bos’ behoort. Enkele verdere gevallen met een <e> in Vlaanderen en verder - bijvoorbeeld de Uflere [1169] naast Ufflar [1174], een onbekende plaats bij Gent - zouden nader onderzocht moeten worden, omdat hier eventueel van Romaanse invloed sprake kan zijn. Bovendien kan hier de positie in een onbeklemtoonde lettergreep een rol spelen.

7

Hierbij behoort dan ook nog het collectivum *gimêdi in Ostersgemede [1181-1210] een plaats in Zeeland (LNT 281).

67

De monoftongering van pgm. /au/ naar /a:/ is ook met zekerheid in de plaatsnamen geattesteerd. Zo verschijnt driemaal kâg voor onl. kôg ‘buitendijks land’: in Cache [?1116], in Abbatis cache in Harragan [<1105-19> falsum ca. 1200; LNT 55] en in Kimppenkaghere [1151-57; LNT 207], alle in de provincie Noord-Holland. Verder komt een paar keer âst- ‘oost-‘ voor: in Astbroech [1130-61], in Asbroke [1130-61], in Astbroeke [1130-61] ‘Oostbroek bij Velzen’ (LNT 272-73); Asdunc [eind 9e e.] ‘Oostdonk bij Gent, België’ (TW 765); in Ast(h)em [11e e.] ‘Oostum, Gr.’ (LNT 276); in Asthusa minore ... de Asthusa [12e e.] ‘Oosthuizen, NH’ (LNT 275). Het bijvoeglijk naamwoord rôd verschijnt enkele keren als in Radenburch [1125-34; <1083> falsum 1125-50], in Radenburgh [12e e.] naast in Rodanburg [918-48] ‘Roomburg bij Zoeterwoude, ZH’ (LNT 305) – daarbij ook de afgeleide bewonersnaam: in Radenburgherbroeke [1125-30], in Radenburgarebroke [<1083> falsum 1125-50], in Radenburgarebroeke [12e e.]. Ook de vindplaatsen ad villam que Saden dicitur [ca. 1180] bij Zaandam (LNT 414) en de Sadenhorn [1130-61] een samenstelling met dezelfde plaatsnaam (LNT 187-88) behoren mogelijk hierbij, als we de naam niet verbinden met *sâtha ‘zode’ zoals het LNT doet, maar met *sâtha ‘put, poel, meer’ dat bij oe. seaþ m. ‘put, gat, meer’ (BT 853) en mnl. sood behoort, vgl. Dat alle putten ofte sooden, kalckdobben off andere periculose ende sorchlijcke kuylen omme dezelve met deckselen of lidden te holden, dat ze bedect geholden werden (MNW III,1454-55). Verder vinden we de monofongering in namen met frâna – onl. frôno8, gâ – onl. gô, mogelijk hâ – onl. hô, skâta – onl. skôta, lâ – onl. lô, slât – onl. slôt en vermoedelijk ook in skrâ ‘spitsmuis’ als genitief meervoud in Scranaholt [918-48] ‘onbekende plaats in Noord-Holland’ (LNT 321). Gysseling (1980: 20) merkt al op dat dit verschijnsel tot in Vlaanderen voorkwam. De overgang van /a/ naar /æ/ (Bremmers punt 5) vinden we ook in de plaatsnamen: mogelijk in Ernauurd [11e e.] naast Arnuurd [10e-11e e.] voor Arwerd, Gr. (LNT 71), het bn. ber in Berle [1153] ‘Baerle, verdwenen plaats bij Aardenburg, Z.’ (LNT 76), in Greft [12e e.] naast in Graft [falsum ± 1200] ‘Graft, NH’ (LNT 153)9; in het eerder al genoemde element ekker ‘akker’ in de vindplaatsen voor Akersloot (LNT 59); in Heselon [944] naast Hasalon (2x), Hasulun en Haslum ‘Hieslum, Fr.’ (LNT 180); mogelijk in het bn. skald ‘ondiep’ in: in Scelduualda (2x; 10e—11e e.; 11e e., Werden] voor een plaats bij Slochteren, Gr. (LNT 318)10, super Smelengheest (2x) naast Smalegheest [1130-

8 9

10

68

Wrsch. ook in de afleiding frânig in de plaatsnaam in Franiglande [944] ‘ergens in Friesland’ (LNT 140). Interessant is ook de plaatsnaam Millengret [1178] voor een plaats bij Bourbourg in FransVlaanderen (de Flou X,619), wat mogelijk ook bij graft/greft behoort. Hiermee komen we weer ver naar het zuiden. Hiermee te vergelijken is misschien in Scelfleta [1003] ‘Schellevliet, een waterloop bij Zuienkerke, Brugge’ (TW 895-96).


61] ‘een plaats bij Velzen, NH’ (LNT 326). De vormen verschijnen maar een enkele keer, maar dat lijkt ermee te maken te hebben dat de monniken in de niet-Friese kloosters de namen aanpasten, als ze de verschillende elementen herkenden. Men is bij wijze van spreken afhankelijk van de slordigheid van een schrijver. Gysseling heeft er al op gewezen dat in de persoonsnamen nog meer voorbeelden te vinden zijn (1960: 78). De vorm gers, hier ‘maat voor grasland’ bij gras vinden we in Noord-Holland maar ook in gershura ‘pacht voor grasland’ [1190 en 1194; ONW] in West-Vlaanderen. Verder ook in de plaatsnaam Vivescapergers [1181-1210] in Zeeland (LNT 369). Misschien kan ook de onzekere plaatsnaam in Fifanbetan [2x; 11e-12e e.; ca. 1150] ‘onbekende plaats in Gr.’, overgeleverd in het klooster Werden (LNT 356) in dit verband verklaard worden, als men aanneemt dat men *Fif-ambe(h)tan moet lezen. Dan zou hier een nasaalstreep verkeerd zijn geïnterpreteerd. Ook de namen met ê ‘natuurlijke waterloop’ hebben hun kerngebied aan de kust. Zoals bekend is er een groep in Zeeland: aquam que sicitur E [±1200] ‘ergens in Zeeland’ (LNT 122); Arnoldus dictus He [1188] ‘misschien de Ee die langs Maldegem, Ede en Aardenburg loopt’ (LNT 167); super fluuium Laraha [976], Lara [1003] en Lara [1148-1200] naast Laræ [1040], Lare [1169; 1176] ‘onbekende waterloop’ (LNT 218-19; TW 596); insulam Bomne, [1165] naast Bomna [1189] en Bomena [1197-1212] ‘Bommenee’ (LNT 94); aqua que, dicitur Hildeheres he [1156] ‘Elkersee, voormalige waterloop op Schouwen’ (LNT 180); inter Sceld et Hiddenze [1167] ‘Heidenzee voormalige waterloop tussen Wulpen en Koezand aan de monding van de Honte’ (LNT 179); Otene [1160] ‘bij Zaamslag’ (LNT 282; TW 776); en zelfs een Leuedalee [1148] ‘waterloop bij Leefdaal, Leuven’ (TW 601). Daarnaast natuurlijk de vormen in het eigenlijk Friese gebied: in Emedun [944], in Emuthon [2x;11e e.] naast Amuthon [2x; 10e/11e e.] ‘Westeremden, Gr.’ (LNT 293) en in Emuthero uualda [12e e.] naast in Amuthariouualda [11e e.] ‘Emmerwolde, Gr.’ (LNT 130; TW 317). Het meest opvallend blijft natuurlijk Eewijk in Gelderland: Euuic [855], *Auuic [949], Awich [1076-81], Ewic [1196; 12e e.] (LNT 124) dat getuige de varianten in de spelling door de oorkondenschrijvers blijkbaar met ê/â is verbonden, maar nogal ver landinwaarts ligt, zodat men moet aannemen dat het of een ander woord als eerste element heeft of een exportproduct is. Palataliseringen van /k/ en /g/ lijken ook voor te komen, als men de spelling in enkele vindplaatsen zo mag interpreteren: Chinheim [908, ad 884] ‘Kennemerland’ (LNT 204) en Chinnelosara gemarchi [985] bij Medemblik, NH (LNT 207), in het laatste geval ook met een fraaie genitief meervoud op –a. Misschien ook in Chinicwirde [786-87] ‘Kenwerd, Gr.’ (LNT 206) uit Echternach. In verband met punt 7 bij Bremmer lijkt ook interessant het mogelijke voorkomen van de umlautvorm van bûr ‘woning, hoeve’ (in die beteke-

69

nis niet in Hofmann-Popkema). Die vindt men waarschijnlijk in de attestaties voor een onbekende plaats in Zuid-Holland: in Westerbieran tres mansas [1061-91], in Westerbeiran tres mansus [<1083> falsum 1125-50; OHZ 107]. Het LNT (393) geeft aan dat het tweede element onduidelijk is, maar vermoedelijk gaat het om een poging om de umlautsvorm van bûr in de datief meervoud weer te geven, zoals we die ook vinden in Friese plaatsnamen als Sexbierum: Sixtebeeren [1322]. Sexberum [1371]. In dat geval zal het niet identiek zijn met Westerlee, gem. De Lier, maar een ligging in de buurt van de kust lijkt wel aannemelijk. Natuurlijk behoren hierbij ook bekende en vaak geciteerde vormen als in Suetan [918-48], in Zweten [112530], in Suetan [<1083> falsum 1125-50; 12e e.] ‘Zwieten, ZH’ (LNT 419) en in Kinlesun [<855. interp. ca. 890], te Kinleson [10e e.] naast Kynlo[s]en [850-900] en Kintloson [850-90] voor een plaats bij Medemblik, NH (LNT 207). Voor de breking van /i/ en /e/ voor /c/ en /ct/ (punt 8) laten zich niet zo snel voorbeelden vinden omdat woorden met deze klankcombinatie in de plaatsnaamelementen zeldzaam zijn. Het enige voorbeeld is misschien: ofri. tioch ‘stuk land’ dat al vroeg voorkomt: in Euuagtiochi ‘plaats in de buurt van Termunten (Gr.)’ [eind 9e eeuw, Urbar Werden I,51], vgl. ook Hofmann 1973. Maar de ontronding vindt men wel, zoals door meerdere onderzoekers is gezegd. Ik geef hier alleen maar de betreffende vindplaatsen onder het lemma brugga ‘brug’ in het ONW: Heienbriga [1187] ‘Eienbrugge, Oostkerke, Brugge’ (TW 306), Hauekersbrighe [±1199] bij SintOmaars, Frans-Vlaanderen (TW 458), Hobriga [11e e.], juxta Hobrighe [1139], Hobrige [1139] ‘Haut-Pont bij Sint-Omaars, Frans-Vlaanderen’ (de Flou V,521), apud Hoghbriggam [1129] ‘een leengoed onder Voormezeele, W. Vl.‘ (de Flou VI,320), ad Stokbregga [1122] ‘les Attaques, gemeente in het kanton Calais‘ (de Flou XV,462), Cortabriga [1113] ‘Kortebrugge, Sint-Michiels, Brugge’ (TW 573), in uilla UUeinabriga [1089], Weinabrigga, Weinbrigga [1189] ‘oude naam van Sint-Michiels, Brugge’ (TW 1057). In dit verband zijn ook vormen als Colpith [1186] bij St. Acquin, Sint-Omaars (TW 239) of Grinberti pit [2x in 1139 en 1166] ook bij Sint-Omaars (TW 425) van belang, omdat ze opnieuw aangeven dat de grens van het Noordzeegermaans langs de kust zich ver in zuidelijke richting uitstrekte. Er zouden hier nog meer gevallen van Noordzeegermaanse/Oudfriese vormen kunnen worden genoemd. Ik denk bijvoorbeeld dat de vorm Occenvorth [1180] voor een onbekende plaats bij Alkmaar, NH (LNT 267) eerder ofri. oxa dan onl. osso weergeeft. Die vorm is dan te vergelijken met Saxheim [1e helft 11e e.] en Saxnem [2x, eind 11e e.; 1125-50; (2x) <1083> falsum 1125-50; 1162; 12e e.] ‘Sassenheim, ZH’ (LNT 315) en de overlevering van de naam van het eiland Tessel/Texel. Het gaat echter te ver om alle mogelijkheden hier in dit korte bestek te vermelden. Ik wil alleen op de mogelijkheden wijzen.

70


6

Woordenschat Het lijkt dus van groot belang dat al het materiaal vóór 1200 toegankelijk wordt. Alleen zo kunnen er ook studies gemaakt worden van de woordenschat in het materiaal. In veel gevallen valt natuurlijk niet met zekerheid te zeggen of een bepaalde vorm Oudfries is. Vaak hebben het Oudnederlands en het Oudfries dezelfde vorm zoals bij burg, hûs, etc. Maar er kan toch wel een vermoeden uitgesproken worden dat bepaalde woorden in de eerste plaats Oudfries zijn. Als de totale woordenschat is verzameld kan men ook een beter inzicht krijgen in de verbreiding van bepaalde woorden en met name ook van enkele zeer archaische woorden. Het Oudfries lijkt een aantal van dat soort woorden te kennen. Gysseling merkte in een lezing op het filologencongres in 1969 al op dat het toponiemisch materiaal in het Friese gebied archaische trekken vertoont (Gysseling 1970). Zo’n archaische vorm vindt men in een oude aanduiding voor een paard als ofri. wigge, widze ‘paard’ (Hofmann-Popkema 2008: 586) naast oe. wicg, os. wiggi en on. viggr. Deze komt ook voor in de glossen van de ‘Lex Salica’: Si quis admissarium <*cum grege, hoc est cum VII aut XII equabus> furauerit malb. huicthe sonistha MMDC den. qui faciunt solid. LXII cum dimidio, culpabilis iudicetur, excepto capitale et delatura. ‘Als iemand een dekhengst <*met een kudde, d.w.z. met 7 of 12 merries>, steelt, gerechtelijk huicthe sonistha (l. uuiccho sonista ‘kudde paarden’), dan wordt hij veroordeeld tot 2600 penningen, die maken 62en halve schellingen, zonder waarde en weigeringsgeld’ (PLS XXXVIII,5). Dit soort informatie kan aanwijzingen opleveren over een nader verband tussen bepaalde Oudgermaanse talen. Hetzelfde geldt voor ofri. *herd- ‘schouder’ dat in het Oudfries alleen in de samenstellingen herdafang ‘het bij de schouder pakken’, herdbled ‘schouderblad’ en herdlemithe ‘verlamming in de schouder’ verschijnt (Hofmann-Popkema 2008: 214). Ook dit woord verschijnt in de vorm chardi in de ‘Malbergse Glossen’ in eenzelfde kontekst als de Oudfriese woorden: Si super cubitum manu miserit, malb. milicharde sol. XXXV. ‘Als het boven de ellenboog komt, gerechtelijk milicharde, 35 schellingen’ met de variant: chamnin mane charde (PLS XX,3 – C6) en Certe si super cupitum manum miserit, mallobergo chrannis malichardi, solidus XXXV culpabilis iudicetur ‘Als het boven de ellenboog komt, gerechtelijk chrannis malichardi, 35 schellingen’, met de varianten: chrannes malichardi (LS XXVI,3 – D7). Verdere verwanten bestaan in het Oudnoords: herðar ‘schouders’ en in het Oudhoogduits harti, hartin ‘schouderblad’ (Glwb. 257-58). Zulke vergelijkingen worden iets gemakkelijker als ook al het Oudnederlandse materiaal is verzameld.

7

Slot In dat laatste punt, de woordenschat, liggen m.i. ook nog belangrijke onderzoeksmogelijkheden voor Friese filologen. Ik denk hierbij met name

71

aan de morfologische en semantische kant. De plaatsnaam Scranaholt in Noord-Holland lijkt een fraaie genitief meervoud te bevatten van een verder niet overgeleverde n-stam ofri. skrâ ‘spitsmuis’ dat overeenkomt met oe. screa ‘spitsmuis’. Zo zal het in de toekomst misschien mogelijk zijn om enkele tot nu toe duistere plaatsnamen te verklaren. Een - naar men hoopt – volledige verzameling van het “Oudnederlandse” materiaal zal mogelijk nadere inzichten verschaffen in de verspreiding van bepaalde Oudfriese of Noordzeegermaanse verschijnselen. Er is hier al enkele keren aangeduid dat bepaalde verschijnselen veel verder naar het zuiden reiken dan meestal wordt gedacht. Het moge echter duidelijk zijn dat bij een zulk verder onderzoek ook de persoonsnamen betrokken moeten worden. Met name geldt dat misschien ook voor de persoonsnamen in de plaatsnamen. Eerder al werd de plaatsnaam Everdeishemkiin [1181-1210] in Zeeland genoemd met de duidelijk Noordzeegermaanse naam Everdei. Deze naam is te vergelijken met Euerdei de Siricasha [1156], een getuige uit Zierikzee (LNT 417). Zo kan verder men het element ôs- in de namen van twee mancipia in Wieringen Osbraht en Oslef (DB 340), twee mancipia bij Gent; Osgarda en Osgiua (DB 133) en een pachter Ostet in Oostkerke, W.Vl. (DB 297) vergelijken met de plaatsnamen Osbragttashem, Osfrithhem en Osgeresgest in Zuid-Holland en de attestaties Ostmundi capella [1150] en apud ... Osmundi capellam [1166] voor Oostmankerke in Zeeland. Er is dus nog genoeg te doen.

>

72

Literatuur Bremmer, Rolf, 1997: “Het ontstaan van het Fries en het Hollands”, in: Ph. H. Breuker & A. Janse. Negen eeuwen Friesland-Holland. Geschiedenis van een haat-liefdeverhouding, Leeuwarden-Zutphen, 67.76. Bremmer, Rolf, 2004: Hir is eskriven. Lezen en schrijven in de Friese landen rond 1300. Hilversum –Leeuwarden. Bremmer, Rolf, 2008: “North-Sea Germanic at the Crossroads: The Emergence of Frisian and Hollandish”, in: Early and Pre-Historic Language Development in North-Western Europe (NOWELE 54-55), Odense 279-308. BT = J. Bosworth & T. Northcote Toller, An Anglo-Saxon Dictionary, Oxford 1976. CG = Gysseling 1980. DB = M. Gysseling & A. C. F. Koch. Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta (Bouwstoffen en studiën voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands I), Brussel 1950. de Flou = K. de Flou, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de gGraafschappen Guines en Boulogne, en een geddelte van het graafschap Ponthieu. Deel 1-18, Brugge 1914-38.


Glwb. = Taylor Starck & John C. Wells. Althochdeutsches Glossenwörterbuch (Germanische Bibliothek. Zweite Reihe: Wörterbücher). Heidelberg 1990. Gysseling, Maurits, 1960: “Chronologie van enkele klankverschijnselen in het oudste Fries”, in: Fryske studzjes oanbean oan prof. dr. J. H. Brouwer op syn sechstichste jierdei 23 augustus 1960, Assen, 77-80. Gysseling, Maurits, 1962: “Het oudste Fries”, in: It Beaken 24, 1-26. Gysseling, Maurits, 1970: “De oudste Friese toponymie”, in: Philologia Frisica anno 1969, Groningen, 41-51. Gysseling, Maurits, 1980: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II: Literaire handschriften, Deel 1: Fragmenten, s-Gravenhage. Heymans, J. G., (uitg.) 1973: Het Psalter van Leningrad (Verzameling van Middelnederlandse Bijbelteksten. Kleine Reeks, Afdeling V: Psalters: Deel 1, Leiden. Hofmann, Dietrich, 1973: “Teche und tiuche. Niederdeutsche und friesische Zeugnisse zur Geschichte eines alten germanischen Terminus genossenschaftlicher Arbeitsorganisation”, in: Niederdeutsches Wort 13, 1-17 (herdrukt in: D. H. Gesammelte Schriften. II: Studien zur friesischen und niederdeutschen Philologie, Hamburg 1989, 349-65. Hofmann, Dietrich & Anne Tjerk Popkema 2008: Altfriesisches Wörterbuch. Heidelberg. Hofstra, Tette, 2003: “Altfriesisch und Altniederländisch”, in: PijnenburgQuak-Schoonheim 2003, 77-92. Holthausen, Ferdinand, 1985: Altfriesisches Wörterbuch. Zweite, verbesserte Auflage von Dietrich Hofmann, Heidelberg. Langbroek, Erika, 1990: “Condensa atque tenebrosa. die altfriesischen Psalmen: Neulesung und Rekonstruktion”, in: Rolf Bremmer Jr., Geart van der Meer and Oebele Vries (eds.), Aspects of Old Frisian Philology = ABäG 31-32/Estrikken 69, 255-84. LNT = R. E. Künzel, D. P. Blok en J. M. Verhoef. Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200. Amsterdam 1988. Looijenga, Tineke, 2003: Texts and Contexts of the Oldest Runic Inscriptions (The Northern World, Vol. 4), Leiden. LS = Karl August Eckhardt (Hg.). Lex Salica (MGH. Leges nationum Germanicarum 4,2). 1969. MNHW = J. Verdam, Middelnederlandsch handwoordenboek. Onveranderde herdruk en van het woord sterne af opnieuw bewerkt door C. H. Ebbinge Wubben. -’s-Gravenhage z.j. MNW = E. Verwijs & J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek. Deel I-XI, ‘s-Gravenhage 1885-1941. Munske, Horst.Haider, 1973: Der germanische Rechtswortschatz im Bereich der Missetaten. Philologische und sprachgeographische Untersuchungen I. Terminologie der älteren westgermansichen Rechtsquellen, Berlin-New York.

73

Munske, Horst Haider, 2001: H. H. Munske, Handbuch des Friesischen, Tübingen. Niermeyer, J. F. & C. van der Kieft: Mediae latinitatis lexicon minus, Damstadt 2002. Nijdam, Han, 2008: Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland. Een studie naar de Oudfriese boeteregisters (Middeleeuwse Studies en Bronnen CXIV), Hilversum. ONW = Oudnederlands woordenboek. Leiden 2009 (via internet: http://gtb. inl.nl). Page, Ray I., 2001: “Frisian Runic Inscriptions”, in: Munske 2001, 523-30. Pijnenburg, Willy, Arend Quak und Tanneke Schoonheim (Hgg.), 2003. Quod vulgo dicitur. Studien zum Altniederländischen = ABäG 57. PLS = Karl August Eckhardt (Hg.). Pactus Legis Salicae (MGH. Leges nationum Germanicarum 4,1). 1962. Nachdruck: Hannover 2002. Psalterium Leningradense/Het Psalter van Leningrad, = Heymans 1973. Quak, Arend, 2001: “Unbekanntes altniederländisches Wortmaterial”, in: Rolf Bergmann, Elvira Glaser, Claudine Moulin-Fankhänel (Hgg.). Mittelalterliche volkssprachige Glossen (Germanistische Bibliothek 13), Heidelberg, 297-323. Quak, Arend, 2003: “Altfriesisches in altniederländischen Ortsnamen’, in: Pijnenburg e.a. 2003, 279-310. Quak, Arend, 2008: “Archaische Wörter in den Malbergischen Glossen der ‘Lex Salica’”, in: A. Lubotsky. J. Schaeken, J. Wiedenhof (eds.). Evidence and Counter-Evidence. Essays in Honour of Frederik Kortlandt. Vol. I: Balto-Slavic and Indo-European Linguistics, Amsterdam, 469-87. Rentenaar, Rob, 1972: “Mad en made in de toponymie van Westnederland’, in: Naamkunde 4, 284-319. Rentenaar, Rob, 2006: “Muide and mouth. A medieval place-name-element”, in: Peder Gammeltoft & Bent Jørgensen (eds.). Names through the Looking-Glass. Festschrift in Honour of Gillian Fellows Jensen. July 5th 2006, Copenhagen, 189-207. TW = Maurits Gysseling. Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) I-II (Bouwstoffen en studiën voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands 6), Brussel.

74


The strength of posttonic syllables in Riustring Old Frisian. Ben Hermans (Meertens Instituut, Amsterdam)

>

Introduction In Riustring Old Frisian high and mid vowels are in complementary distribution, at least in certain environments. The first to observe this phenomenon was Heuser in his Altfriesisches Lesebuch (Heuser 1903). Kock (1904) discovered that high vowels occur after a short stem, and mid vowels after a long stem, a pattern he called Vowel Balance. Kock also made the suggestion that the mid vowels are the result of a reduction process applying in a weak position. This interpretation of Vowel Balance was also adopted by Van Helten (1907). Since then it has never been questioned by later researchers, such as Boutkan (1995, 1996), Smith and van Leyden (2007), Versloot (2001, 2008) and Smith (2004, 2007). It is generally accepted, then, that Vowel Balance is a kind of reduction. Concretely this means that high vowels are lowered to mid in prosodically weak positions. In this article I want to show that this analysis is suspect on typological grounds. In Crosswhite’s extensive overview of vowel reduction, published in (2001), there is not a single case where the high vowels {i, u} are reduced to {e, o}. In fact, we find the opposite; in many languages the mid vowels {e, o} are reduced to the high vowels {i, u}. This indicates that vowel lowering cannot be a type of reduction. If Vowel Balance is not reduction, then what is it? I propose that it consists of two components, Lowering and Raising. The first component it is the exact complement of what the tradition takes it to be. It is a strengthening process lowering high vowels in prosodically strong positions. High vowels are of low sonority and for that reason they tend to avoid strong positions. When they do appear there, Riustring Old Frisian has the strategy of lowering them, so that the relation between positional strength and a vowel’s sonority is improved. The second component, Raising, is a weakening process, changing, among other things, mid vowels to high in a weak position. I propose that weak and strong positions can be defined in terms of foot structure. Following Smith (2004, 2007) I assume that Riustring Old Frisian had a moraic trochee. On the basis of this hypothesis the distribution of weak and strong positions can be stated in the following way. A syllable following a stressed light syllable occupies the dependent position

75

of a foot, which is a weak position; in any other position a syllable occupies the head-position of a foot, and this is a strong position. Although the strengthening process applies in strong positions, it does not apply in the strongest position of the entire word. This, I claim, is a consequence of a constraint that blocks changes in the main stressed vowel. This constraint is generally referred to as Positional Faithfulness. My proposal thus consists of three main ingredients: 1) a syllable immediately following a stressed light syllable is weak, and a weak domain is subject to weakening; 2) other syllable types are strong, and strong domains are subject to strengthening; 3) the main stressed vowel, however, is unchangeable, although it is strong. These three ingredients can be motivated by two processes of vowel harmony. One process, Stress Dependent Harmony, is also an instance of weakening, and, as it turns out, it applies in exactly the same domain as Raising. This shows that the syllable immediately following a stressed, light syllable is indeed weak. The second process, Metaphonic Harmony is a case of strengthening, on a par with Lowering, and it supports the second ingredient of my analysis, the idea that high vowels tend to be strengthened/lowered in strong positions. Finally, Positional Faithfulness is required independently, because this constraint determines the directionality of the two harmony processes. There is one aspect of my proposal that deserves further investigation. This concerns the relation between Old Frisian Vowel Balance and Scandinavian level stress. It is clear that these phenomena share many characteristics. In both phenomena, for instance, the syllable immediately following a stressed light syllable behaves differently from any other syllable. As in the Frisian tradition, the Scandinavian linguistic tradition unanimously claims that this syllable is relatively strong (cf. Kristofferson 2008 for an extensive overview). Is it possible to rephrase this tradition in complementary terms? I will not undertake this task in this article, but clearly it has to be done at some point. Concretely, the rather important question that remains to be answered is whether, in Scandinavian level stress, the syllable immediately following a stressed light syllable can be analyzed as weak, rather than as strong. The structure of this article is as follows. In the first section I present the facts of Vowel Balance and Vowel Harmony. In the second section I raise the question how to fit them into the typology of weakening and strengthening processes. Then, in the third section I propose an analysis of the two strengthening processes, Lowering and Metaphonic Harmony, in terms of Optimality Theoretic constraints. In the fourth section I develop an analysis of the two weakening processes, Raising and Stress Dependent Harmony.

76


1

Vowel Balance and Vowel Harmony; the facts In Riustring Old Frisian high and mid vowels are in complementary distribution in certain environments. After a stem with a single light syllable no mid vowels are found; after a stem with a heavy syllable, or two syllables the first of which is light no high vowels are found. The following forms illustrate this distributional pattern. They are taken from Smith (2004, 2007). 1

i and u after a light syllable mithi ‘with’ stidi ‘place, dat.sg.’

mugu sunu

‘may, 1pl.pres.ind.’ ‘son, nom./acc.sg.’

cumi

skipu

‘ship, nom.pl.’

‘come, 3sg.pres.opt.’

e and o after a heavy syllable (with a long vowel) st ne ‘stone, dat.sg.’ gon h se ‘house, dat.sg.’ b kon f re ‘travel, 3sg.pret.opt.’ f ror

‘eye, nom./acc.pl.’ ‘book’, dat.pl.’ ‘further, adv.’

e and o after a heavy syllable (with a vowel followed by consonant) alle ‘all, adj.’ gerso ‘grass, nom.pl.’ drochten ‘Lord, nom.sg.’ anglon ‘angel, dat.pl.’ wralde ‘world, dat.sg./gen.sg.’ e and o after polysyllabic stems stapule ‘block, dat.sg.’ himule ‘heaven, dat.sg.’ tholade ‘endure, 3sg.pret.ind.’ In those cases where the quantity of the stem varies, as happens in certain strong verbs, the following suffix adapts its quality according to the distributional rules mentioned above. A few examples illustrating this are given in (2). These examples are taken from Smith (2007). 2

quantity switch in stems + quality switch in suffix fari ‘travel, 3sg.pres.opt.’ f re ‘travel, 3sg.pret.opt.’ skilu ‘must, 1pl.pres.ind.’ skille ‘must, 1sg.pres.opt.’

The forms in (1) and (2) demonstrate that what is called Vowel Balance consists of two distributional patterns. Firstly, mid vowels are not allowed in a syllable that immediately follows a light stressed syllable, but high vowels are allowed in this position. I refer to this distributional rule as

77

Raising. Secondly, high vowels are not tolerated in a syllable that follows a heavy syllable, or two syllables the first of which is light. I refer to this rule as Lowering. Both Raising and Lowering can create alternations. This is shown by examples like stidi and st ne. These forms have the same inflectional ending. Yet in one case the suffix is realized with a high vowel, but with a mid vowel in the other. There is one systematic exception to the rule disallowing mid vowels after short, stressed syllables (i.e. Raising). If the stressed vowel is light and contains a mid vowel, then the posttonic syllable is mid, not high. It seems that this is a type of Vowel Harmony. Since it is the stressed vowel which determines the quality of the posttonic vowel it is an instance of Stress Dependent Harmony, in the terminology of Majors (1998). Some examples illustrating this process are given in (3). They are also taken from Smith (2004, 2007). 3

Stress Dependent Harmony kere ‘law, nom.sg.’ fretho ‘peace, acc.sg.’ sletelon ‘keys, dat.pl.’ skeron ‘ploughshare, dat.sg.’ steue ‘staff, dat.sg.’ felo ‘many’

Like Raising and Lowering, Stress Dependent Harmony can create alternations. Comparing the forms stidi and steue, for instance, we note that the dative ending is realized as a high vowel or as a mid vowel, depending on the height of the stem vowel. Riustring Old Frisian has a second harmony process, as has been pointed out in Löfstedt (1932) and, recently, in Bremmer (2009). This process lowers a high vowel in a light stressed syllable to mid if a low vowel follows in the neighboring syllable. Since in this process it is the posttonic vowel which determines the height of the stressed vowel, I refer to it as Metaphonic Harmony. Examples illustrating this process are given in (4). The last two forms in (4) are taken from Smith and van Leyden (2007). All remaining forms are from Bremmer’s book (ibid.: 42-43). 4

78

Metaphonic Harmony Riustring letha ‘bodily parts, gen.pl.’ nema ‘to take’ wetanda ‘to know, infl.inf.’ koma ‘to come’ dora ‘doors, gen.pl.’ opa ‘up’


non-Riustring litha nima witanda kuma dura upa

No Metaphonic Harmony after heavy syllables libba ‘to live’ buuta ‘outside’ Metaphonic Harmony can also result in alternations. Bremmer (2009: 112) gives the pair letha, lith where the first form is the gen. plur. and the second the nom. sg. Another illustrative pair, also taken from Bremmer (ibid.: 112) is dora, durum. The first form is the gen. plur. again, and the second form is the dat. plur. Obviously, the examples in (4) also demonstrate that low vowels are tolerated in a syllable that immediately follows a light stressed syllable. Earlier I given one other form showing the same. This is tholade in (1). Let me now summarize these facts and put them in the perspective of the overall short vowel system of the language. There are five short vowels in Old Frisian {i,u,e,o,a}. All vowels can appear in the main stressed syllable of a word, as is shown by forms like fisk ‘fish’, iung ‘young’, feld ‘field’, holt ‘wood’, nacht ‘night’. These are all taken from Bremmer (2009: 42-43). Since all vowels can appear in the main stressed syllable, it is clear that neither Raising nor Lowering applies in this environment. In other words, in main stressed syllables the contrast between high and mid vowels is preserved. In larger words vowels of adjacent syllables can influence each other. In the main stressed syllable high and mid vowels are neutralized to mid if the stressed syllable is light, and the neighboring syllable contains the low vowel a. This is Metaphonic Harmony. Furthermore, if the stressed syllable contains a mid vowel, and if the stressed syllable is light, then no contrast is possible between high and mid vowels in the posttonic syllable. In that case the contrast is neutralized to mid. This is Stress Dependent Harmony. In words where neither Stress Dependent Harmony nor Metaphonic Harmony can apply we also find neutralization. After a light stressed syllable the contrast between high and mid vowels is neutralized in the direction of high vowels. This is Raising. We can also say that in this environment the five vowel set is reduced to a three vowel set {i,u,a}. After a heavy stressed syllable, or after two syllables the first of which is light, the contrast between high and mid is also neutralized, this time in the direction of mid vowels. This is Lowering. Due to Lowering the five vowel set is reduced to {e,o,a}. Traditionally, the distributional patterns that I call Lowering and Raising are referred to as Vowel Balance. In the next section I raise the question whether Raising + Lowering (= Vowel Balance), Stress Dependent Harmony and Metaphonic Harmony are instances of weakening or of strengthening.

79

2

Vowel Balance and Vowel Harmony; a first approximation The traditional view of Vowel Balance holds that Lowering is an instance of reduction applying in weak positions. In strong positions, the process does not apply, a pattern I have called Raising. According to the tradition, then, Lowering applies in weak positions, whereas Raising applies in strong positions. How can these rules be related to well established typologies of vowel raising and vowel lowering. Due to Crosswhite’s overview of these phenomena (Crosswhite 2001), we know that raising of mid vowels is particularly frequent in a weak, or unstressed position. She shows that there are many languages where this phenomenon occurs. One example is the Native American language Luseño. On p. 28 of her book Crosswhite writes ‘In the Luseño case, unstressed mid vowels are eliminated by raising’. Another language is Bulgarian. Also in this language mid vowels are raised when they appear in an unstressed position. Particularly revealing are alternating forms. A few of them are given in (5); they are taken from Crosswhite (2001: 40). (5) Bulgarian vowel raising vowels under stress sélu ‘village’ róguf ‘of horn’

same vowels unstressed silá ‘villages’ rugát ‘horned’

root /sel/ /rog/

In (5) I have tried to indicate that vowel raising can result in alternations. Roots with an underlying mid vowel undergo this process if it appears in an unstressed syllable. Of course, looking just at these two examples one could easily be tempted to postulate the complementary process; high vowels are lowered in a stressed syllable. However, Crosswhite convincingly demonstrates that this analysis is impossible for Bulgarian (op. cit.: 39-43). All in all, we can conclude that raising of mid vowels is well attested, and that it typically applies in weak positions. Lowering of high vowels is also well attested. Looking at typological studies again, we find that this only happens in stressed positions. A clear example is given in Crosswhite (2001). She shows that in the Zabi e dialect of Slovenian ‘… etymological short accented high vowels are realized as mid vowels’ (p. 47). Similar lowering processes apply in the Saipanese dialect of Chamorro (ibid.: 48). This clearly suggests that high vowels tend to be lowered in stressed positions. Comparing the traditional view of Vowel Balance with what is found cross-linguistically, we observe that the Frisian processes of Raising and Lowering are not very well behaved. In the traditional view mid vowels are raised in strong positions, and high vowels are lowered in weak

80


positions. Cross-linguistically, however, we find the exact opposite; mid vowels are raised in weak positions, and high vowels are lowered to mid in strong positions. Is it possible to redefine the domains of Riustring Old Frisian Raising and Lowering in such a way that Raising applies in a weak position, and Lowering in a strong position? The answer to the first half of this question is easy. Recall that Raising applies after a light stressed syllable. Can the syllable that immediately follows a stressed light syllable be identified as a weak position? Interestingly, theories of stress, such as Hayes (1995), have established that there is a foot type, the moraic trochee, that allows us to characterize this position as weak. A moraic trochee typically contains one syllable that is heavy, or two syllables if the stressed syllable is light. Now consider the foot structure of two of the examples given in (1), mithi and mugu. In these forms the stressed syllable is light, so the posttonic syllable can be parsed in the same foot that also dominates the stressed syllable. In (6) I clarify this with the foot structure of mugu (‘ ’ and ‘F’ represent syllables respectively foot structure).

(6) Foot structure of mugu F mu gu In this representation, the first syllable is the head of the moraic trochee. It therefore counts as a strong position. On the other hand, the second syllable occupies the dependent position of the foot. It is therefore a weak position. Headship is indicated by straight lines; dependent positions have a slanted line. It seems clear, then, that the raising part of Vowel Balance can very well be interpreted as a process applying in a weak position. The process can now be rephrased in the following way: mid vowels are raised in a foot’s dependent position. Thus, mugo, for instance, would be raised to mugu. Typologically, this is not a strange process at all, because, as we have seen, mid vowels are typically raised in weak positions. What about Lowering? Can its domain of application be identified as a strong position? I have shown in (1) that high vowels are lowered to mid in a syllable that immediately follows a stressed heavy syllable, or two light syllables. Three representative examples are st ne, gerso (with a stressed heavy syllable in the stem) and stapule (with two syllables in the stem, the first of which is light). A syllable following a heavy syllable, or two light syllables, does not

81

occupy the dependent position of a moraic trochee. In fact, I propose that they occupy a foot’s head position, as in (7).

(7) Foot structure of st ne, gerso and stapule F F

F F

st ne

gerso

F

F

stapule

In st ne, the first syllable is heavy. Hence, the next syllable cannot be parsed in the same foot, because that violates the basic properties of a moraic trochee. Exactly the same situation obtains in the example gerso. The difference is that in this form the heaviness of the stressed syllable is caused by the fact that it is closed. In stapule the third syllable cannot be parsed in the moraic trochee dominating the first two syllables, because a trochee can never contain more than two syllables. We can now rephrase Lowering in the following way: high vowels are lowered in the head position of a foot. A foot’s head is typically a strong position, and, as we have seen, lowering in a strong position is not an uncommon process. The problem with this approach is that the strongest position of a word should not undergo lowering, because the contrast between high and mid vowels is preserved under main stress. A form like fisk, for instance, maintains its high vowel. In fact, it is very easy to solve this problem. Optimality Theory (OT) recognizes a constraint, or family of constraints, called Positional Faithfulness. The precise formulation will be given in the next section. At this moment it is sufficient to know that this constraint blocks any change in the strongest position of a word. Assuming that this constraint is active in Riustring Old Frisian, we get the following situation. High vowels in strong positions are lowered, but not in the strongest position. To sum up my proposal so far: in Riustring Old Frisian there is a process of Lowering. This process changes a high vowel to mid in a foot’s head position, typically a strong position. It does not apply in the strongest syllable of the word, though, because Positional Faithfulness inhibits a change in a main stressed vowel. The language has another process, Raising, which applies in a foot’s dependent position, typically a weak position. Due to this process, a mid vowel is changed to high in a weak position. Cross-linguistically these processes are not uncommon at all. Obviously, Metaphonic Harmony is closely related to Lowering, in the sense that it also has the effect of lowering a high vowel in a strong position. In that respect it can also be seen as a strengthening process. In the

82


next section I will show that both Lowering and Metaphonic Harmony are triggered by the same force. Metaphonic Harmony differs from Lowering in that it is not blocked by Positional Faithfulness. In the next section I will explain why Positional Faithfulness cannot block Metaphonic Harmony. This leaves us with Stress Dependent Harmony. I claim that this process is a weakening process, applying in a foot’s dependent position. In that sense it is closely related to Raising. In section 4 I will show that both Raising and Stress Dependent Harmony are triggered by the same force. At first sight it might seem rather counterintuitive, to say the least, that Stress Dependent Harmony is a case of weakening. How could that be possible if it changes high vowels to mid? This seems strange, indeed, because mid vowels are typically stronger than high vowels. Strange though it might seem, it is true, nonetheless, as I will show in section 4. In this section I have suggested that Riustring Old Frisian has two strengthening processes, applying in a foot’s head position: Lowering and Metaphonic Harmony. The language also has two weakening processes, applying in a foot’s dependent position. These processes are Raising and Stress Dependent Harmony. In the next section I will develop an analysis of the strengthening processes, trying to uncover their common source. In section 4 I propose an analysis of the two weakening processes, arguing that they too have a common trigger.

3

An analysis of strengthening; Lowering and Metaphonic Harmony Before we can proceed we need a theory of vowel height. Various theories, like Government Phonology (Harris 1994, 1998), Contrastive Phonology (Dresher 2009) and the Parallel Structures model (Morén 2003, 2007) propose that mid vowels (can) have a more complex representation than the peripheral vowels. Here I follow the Parallel Structures model. My main reason for doing so is that it allows us to refer to high vowels as a natural class in a relatively straightforward way. In the Parallel Structures model high vowels have the feature Closed at the level of the (Vowel) Manner node. Low vowels are characterized by the feature Open. The representation of mid vowels consists of the combination of these two features. I propose that, in Riustring Old Frisian, low vowels are central vowels, phonologically, and therefore do not have a Place node. I will motivate this step in the next section. The essential properties of the five vowels {i,u,e,o,a} can be depicted in the following way (here I neglect the fact that, strictly speaking, in vowels there is second Manner node and also a second place node).

83

(8)

High vowels Place Closed

Mid vowels Place Closed

Low vowels Root node Vowel Manner

Open

Open

The three representations differ from each other in various important ways. In the next section I will focus on the differences in structural complexity. In this section I will be concerned with the fact that high vowels differ from mid and low vowels in that they lack the feature Open. To ensure that a high vowel is lowered in a strong position, we need the following constraint. (9) STRENGTHENING The head vowel of a foot must have the feature Open This constraint penalizes high vowels, but not mid and low vowels, in the head position of a foot. In order to satisfy this constraint the feature Open is inserted, lowering a high vowel to mid. Let us now go back to our earlier examples and see where exactly Open is inserted. For the time being I will neglect the main stress position. We have seen in (1) that the dat. sg. has two realizations, depending on the structure of the preceding syllable. This alternation is exemplified by forms like h se, ‘house, dat.sg.’ and stidi, ‘place, dat.sg.’ Looking at the foot structure of these forms, we can understand why, in h se, but not in stidi, the vowel of the suffix must be mid. In the former case the suffix is located outside of the moraic trochee dominating the initial heavy syllable. The next syllable therefore has a foot of its own. Thus, the vowel of the suffix occupies a foot’s head position, for that reason it is subject to STRENGTHENING. A form like wralde ‘world, dat. sg.’ is similar to h se. The difference is that, in wralde, the initial syllable is heavy because it is closed, not because its vowel is long. In polysyllabic stems, the stressed syllable of which is light, we also find a lowered suffix, as we have seen in (1). We thus have forms like stapule ‘block, dat.sg.’ and himule ‘heaven, dat. sg.’ In forms of this type the stem’s initial syllable is light. The next syllable can therefore be incorporated in the moraic trochee. The remaining syllable receives its own foot. Being in the head position of a foot, the suffixal vowel is subject to STRENGTHENING. As a result it is lowered to mid. The precise representations of forms like h se, wralde and himule have already been given in (7).

84


In stidi, on the other hand, the initial syllable is light, and the next syllable can therefore be incorporated in a moraic trochee, occupying a dependent position in that foot. This being the case, it is not subject to STRENGTHENING, so that there is no necessity for Lowering to apply in this environment. The precise prosodic representation of forms of this type can be found in (6). Naturally, STRENGTHENING must be able to take effect. In terms of constraint ranking this implies that it must be higher ranked than the constraint blocking the change from high to mid. This is a typical Faithfulness constraint. It is formulated in (10). (10) IDENT(VOWEL-MANNER) Two corresponding root nodes must have the same Vowel-Manner features This constraint requires that an underlying segment (root node) preserve its values for the features Open and Closed. In other words, it is not possible to insert or delete Open or Closed. Ranking STRENGTHENING above IDENT(VOWEL-MANNER) accounts for the fact that a high vowel is lowered to mid in a foot’s head position. The ranking argument is summarized in the tableau in (11). (11) STRENGTHENING » IDENT(VOWEL-MANNER) h si h si h se

STRENGTHENING

IDENT(V-M

*! *

This tableau shows that an underlying form like h si is mapped onto the optimal surface candidate h se. High vowels in the main stressed syllable are not lowered. This can be accounted for with a member of the family of Positional Faithfulness. The constraint we specifically need is formulated in (12). (12) MAIN-STRESS/IDENT(VOWEL-MANNER) Two corresponding root nodes, one of which occupies the main stress position, must have the same Vowel-Manner features This is a more specific version of Faithfulness, one that forbids a change in a segment located in the main stressed syllable. This specific version must dominate STRENGTHENING. The effect of this ranking is shown in the tableau in (13).

85

(13) MAIN-STRESS/IDENT(VOWEL-MANNER) » STRENGTHENING » IDENT(V-M) fisk

M-Stress/IDENT(V-M)

fesk

*!

STRENGTHENING

IDENT(V-M) *

*

fisk

This tableau shows that, if Positional Faithfulness were absent, fesk would be the optimal candidate. Due to the blocking effect of the new constraint, however, the contrast between high and mid vowels is preserved in main stressed syllables. We have seen that there is another process which also has a lowering effect, Metaphonic Harmony. Due to this process stressed high vowels in a light syllable are lowered to mid if they are followed by a low vowel. Illustrative examples have been given in (4). The feature Open seems to spread from the vowel in the foot’s dependent position to the vowel in the foot’s head position. The spreading of Open proceeds in the following way:

(14) underlying structure /kuma/ Place

surface structure [koma] F

Place k

m

k

m

root nodes Vowel Manner nodes

Closed

Closed Open

Open

In these configurations only the structure of vowels is taken into consideration. In the underlying representation of this form the first vowel is high and the second is low. Phonologically, the initial vowel is therefore specified as Closed and the following vowel as Open. In the surface representation, where foot structure is present, the feature Open spreads from the dependent position to the foot’s head position, creating a mid vowel in the domain of the stressed syllable. If this account is correct, then this process is truly metaphonic, because in metaphonic processes of the type found

86


in Romance dialects a height feature spreads from the posttonic syllable to the stressed syllable (Calabrese 1988, Walker 2005, among many others). Obviously, spreading is activated by STRENGTHENING, and in this sense Metaphonic Harmony constitutes independent evidence for the existence of this constraint. The problem, though, is that spreading seems to change the vowel quality of the main stressed syllable. This should not be possible, because, as we have seen in the tableau in (13), STRENGTHENING is not able to change the quality of the main stressed syllable. Why, then, can it do so in cases where a feature spreads from the unstressed to the stressed syllable? After spreading the feature Open is linked to two Vowel Manner nodes, as is shown by the representation in (14). Could this be the reason why Faithfulness is not able to block STRENGTHENING? I propose that Positional Faithfulness constraints of the type formulated in (12) indeed do not control branching features. In other words, the spreading of a feature is allowed, as far as Positional Faithfulness is concerned, even though spreading seems to change the quality of the main stressed segment. In the next section I will come back to this issue, and be more precise about the interaction between Positional Faithfulness and spreading. We have seen in (4) that Metaphonic Harmony does not apply if the stressed syllable is heavy. How can this be explained? Why is it that buuta is not changed to boota? The answer to this question is quite simple. We have to assume that the Open cannot spread across a foot boundary. Since a heavy syllable constitutes a foot of its own, the stressed vowel cannot undergo spreading from a vowel to the right of the heavy syllable, because that vowel is located outside the foot. In this section I have proposed an analysis of the two strengthening processes of Riustring Old Frisian, Lowering and Metaphonic Harmony. The most important claim is that STRENGTHENING is the source of both processes. Normally STRENGTHENING cannot take effect in the main stressed syllable, because Positional Faithfulness is high ranked. Yet sometimes Positional Faithfulness cannot block a change, and this happens when a neighboring vowel supplies a spreading feature. The fact that vowels are lowered exactly in the environment where Faithfulness does not play a role provides independent evidence for my claim that STRENGTHENING is active in Riustring Old Frisian. 4

An analysis of weakening; Raising and Stress Dependent Harmony In (1) we have seen that mid vowels cannot occur in a syllable immediately following a stressed light syllable. Only the vowels {i,u,a} can appear in that position. Concretely this means that words like fare and stapole, or stide and mugo are not allowed. Words of this type have to be changed to

87

fari ‘travel, 3sg.pres.opt.’, stapule ‘block, dat.sg.’, respectively stidi ‘place, dat. sg.’ and mugu ‘may, 1pl. pres. ind.’. These examples can be found in (2) and (1). I have called this distributional pattern Raising. We have also seen that, under certain conditions, high vowels are not tolerated either in the dependent position of a foot. This happens when the vowel occupying the foot’s head position is mid. Forms like steui and felu are systematically ruled out. Instead we find steue ‘staff, dat.sg.’ and felo ‘many’, as was demonstrated in (3). I have referred to this distributional pattern as Stress Dependent Harmony, because it involves spreading from the stressed vowel to the vowel on its right. In section 2 I have suggested that both processes are instances of weakening. Specifically, I will propose that they are both triggered by a constraint imposing severe limitations on the type of segment appearing in the dependent position of a foot. This constraint is formulated in (15). (15) NO-COMPLEXITY A branching node must be licensed by the foot’s head segment The foot’s head segment is the vowel occupying the stressed syllable, of course. It is not too difficult either to understand what it means for a node to be branching. A node branches if it has two daughters. Let us go back to the representations in (8) to pinpoint the branching nodes. At the level of the root nodes two out of three segments have a branching node. These are the high vowels and the mid vowels. They branch at this level because they have a Place node and a Vowel Manner node. The low vowel, on the other hand, does not have a branching root node, because a low vowel does not have a Place node; phonologically it is a central vowel. Proceeding to the nodes at the level of Vowel Manner we note that mid vowels are branching, whereas the high vowels and the low vowels are not. The mid vowels branch, because they have two Aperture features, whereas the high vowels and the low vowels have just one. Defining complexity in terms of branching nodes leads us to conclude that low vowels are the least complex, followed by high vowels, followed by mid vowels; low vowels do not branch at any level, high vowels branch at the root node level only, and mid vowels branch at the root node level and the Vowel Manner level. What does it mean for a segmental foot head to license another segment? In the literature the notion of licensing has been used in a variety of ways and there is much confusion about this concept. Here I propose that it ought to be understood as a special type of autosegmental relation between the segmental head of a foot and some other segment. The definition of licensing I have in mind is the following:

88


(16) What does licensing mean? A foot’s head root node, Rhead, licenses another node, Rnon-head, iff there exists an autosegmental path between Rhead and Rnon-head that exclusively consists of Nodes. To understand this definition of licensing consider the following representations: (17) R head does not license R non-head R head licenses R F

F R head

non-head

R non-head

R head

R non-head root nodes Vowel Manner nodes

Closed

Closed

In the representation on the left, the branching feature Closed constitutes the autosegmental link between the heading root node and the root node in the dependent syllable. It is therefore not the case that one can follow a path from the head to the dependent which exclusively contains nodes; one crucial member of this path is a feature, not a node. On the other hand, in the representation on the right, the heading root node does license the dependent root node. Now there is a path leading from the heading root node to the foot’s dependent root node that consists of nodes only. This is a consequence of the fact that now the autosegmental bridge between the two root nodes is a node itself. Therefore, given the definition of licensing in (16) the heading root node does not license the dependent root node in the representation on the left, whereas it does license it in the representation on the right. The definition of licensing given in (16) entails that a licensing relation is possible across a branching node, but not across a branching feature. Let us now see how NO-COMPLEXITY can account for the two weakening processes, Raising and Stress Dependent Harmony. I will start with the latter. Stress Dependent Harmony lowers a high vowel after a stressed mid vowel in a light syllable. Thus, a form like felu is ruled out and should be changed into felo. To see why this happens, consider the essential aspects of the representation of this form if Stress Dependent Harmony would not have applied.

89

(18) ill formed [felu] Place

Place f

l


Closed

Closed

Open there is no autosegmental bridge of any kind conIn this configuration necting the foot’s segmental head (the first root node) with the nodes located in the foot’s dependent position. The dependent root node branches, because it carries a Place node and a Vowel Manner node. NOCOMPLEXITY does not allow this. There are various options to repair this undesirable situation. The first option one can think of is deletion of the Place node, creating a central high vowel. Obviously, this must be excluded, and this can be done by placing the Faithfulness constraint that penalizes deletion of Place very high in the hierarchy. In Riustring Old Frisian, I claim, it is not possible to manipulate Place in order to satisfy NO-COMPLEXITY. The second option would be to remove the Vowel Manner node located in the second syllable. This would create an empty root node. Although it is allowed cross-linguistically, it is not a possible repair in Riustring Old Frisian. To account for this we have to say that empty vowels are not possible in this language. Yet another option would be to spread the Vowel Manner node of the first vowel to the right. The effects of this operation are illustrated in (19). (19) rightward spreading, creating [felo] Place

Place f

l

root nodes Vowels Manner nodes

Closed Open After spreading of the Vowel Manner Node, indicated with an arrow, an agreeable autosegmental link is established between the foot’s heading root node and the root node in the foot’s dependent position. From the heading root node to the dependent root node there is a path that exclu-

90


sively consists of nodes. To see this, just follow the track leading from the first root node to the Vowel Manner node, and then down again to the second root node. Having followed that track you will notice that you did not cross any feature at all. Rightward spreading associates the aperture features of the stressed vowel to the unstressed vowel. In other words, the second vowel assimilates to the stressed vowel. The effect is that a high vowel is lowered to mid after a mid vowel. It is important to understand that this type of lowering is not an instance of strengthening at all, even though the sonority of the unstressed vowel seems to increase. As we have seen, strengthening means that a strong prosodic position attracts the feature Open. This implies that Open is inserted in the domain of a stressed syllable, or that it spreads to the stressed syllable, as happens when a low vowel follows. The type of lowering induced by Stress Dependent Harmony is of a completely different type. This is an instance of weakening, in the sense of the NOCOMPLEXITY constraint. Dependent positions, so this condition states, do not like complex structures. When a complex configuration does appear in a weak position, something must be done. Riustring Old Frisian follows the strategy of removing the offending Vowel Manner node and spreading the Vowel Manner node of the stressed vowel to the vacated position. Stress Dependent Harmony, then, is an instance of weakening in the sense that it is triggered by the NO-COMPLEXITY constraint. This is true, even though the weakened vowel is lowered, misleadingly creating the phonetic impression that it has been strengthened. One final repair mechanism, leftward spreading, would be quite catastrophic. It would have the effect of raising the stressed mid vowel, so that felu would incorrectly be changed to filu. While this might be possible, cross-linguistically, as in metaphonic processes in Romance dialects, it certainly is not possible in Riustring Old Frisian. How, then, can we explain why leftward spreading is impossible? The obvious answer is provided by Positional Faithfulness, the constraint that blocks any change in the domain of the main stressed vowel. Apparently, then, this constraint blocks the leftward spreading of the Vowel Manner node from the second vowel to the main stressed root node. However, if this approach is on the right track, then we have to explain what the difference is between the spreading of an individual feature, which is not under the control of Positional Faithfulness, as I have shown with Metaphonic Harmony, and spreading of a full node, which is controlled by Positional Faithfulness. The crucial difference between the two types of structure is depicted in (20).

91

(20) Positional Faithfulness to R head does not control Feature F R head R non-head root nodes Vowel Manner nodes Feature F Positional Faithfulness to R head does control Feature F R head R non-head root nodes Feature F

Vowel Manner nodes

The first configuration is representative for Metaphonic Harmony, where an individual feature spreads from the dependent root node to the root node occupying the foot’s head position. We have seen that this type of spreading should not be restrained by Positional Faithfulness. On the other hand, the type of spreading whereby a Vowel Manner node spreads from the dependent position to the foot’s head position has to be blocked by Positional Faithfulness, as we now discover. To account for the difference between the two spreading modes with respect to Positional Faithfulness, I propose the following condition: (21) The Scope Condition A Positional Faithfulness constraint governing a root node in a word’s head position only has scope over a feature F if every intermediate node to which F is linked occupies that head position. In the representation on the left in (20) Feature F is linked to two intermediate nodes. These are the two Vowel Manner nodes. One of these intermediate nodes occupies the word’s head position (i.e. the main stressed vowel), whereas the other does not. This being the case, Feature F is not in the scope of Positional Faithfulness. As a result, this constraint is not able to block the spreading of a feature from a dependent position to the word’s head, even though this changes the quality of the main stressed vowel. Concretely this means that, in Riustring Old Frisian, Metaphonic Harmony cannot be blocked by Positional Faithfulness, although this constraint is highly ranked in this language. In the representation on the right in (20), however, there is just a single intermediate node to which Feature F is linked. This node occupies the head position. Therefore, every intermediate node to which Feature F is linked occupies the head posi-

92


tion. According to the Scope Condition just formulated, Feature F is now in the scope of Positional Faithfulness. Consequently, this condition now does block spreading from the dependent to the word’s head position. In sum, due to the Scope Condition, Stress Dependent Harmony cannot be satisfied by leftward spreading of a Vowel Manner node. Doing so would change the features of the main stressed vowel, and that is not allowed by high ranked Positional Faithfulness. Stress Dependent Harmony can only be satisfied by rightward spreading, because spreading of the Vowel Manner node from the word’s head vowel to a dependent vowel does not involve a change of the head vowel. I have now shown how Stress Dependent Harmony works, a phenomenon that changes a posttonic high vowel to mid after a stressed mid vowel. Let us now turn to another important environment, and see what happens when the stressed vowel is high and is followed by an unstressed mid vowel. At the beginning of this section I have shown that forms of the type stide and mugo do not exist in Riustring Old Frisian. In these forms the posttonic mid vowel undergoes a process I have called Raising. I will start the discussion with the representation of the impossible form stide, given in (22).

(22)

ill formed [stide] Place

Place st

d


Closed Closed Open In a form like stide the stressed vowel contains the feature Closed, whereas the unstressed vowel has two features, Open and Closed. This heavily violates NO-COMPLEXITY. Not only does the root node of the unstressed vowel branch, this time also its Vowel Manner node branches. NO-COMPLEXITY is therefore violated at the root node level, and at the level of the Vowel Manner node. This situation is undesirable and should be repaired. The best repair mechanism consists of elimination of the Vowel Manner node from the unstressed position, and filling the vacated position by spreading the Vowel Manner node of the stressed vowel to the right. The resulting structure is given in (23).

93

(23 ) rightward spreading, creating [stidi] Place

Place st

d


Closed Since the Vowel Manner node is now connected to two vowels, these vowels are pronounced with the same height. In other words, the unstressed mid vowel assimilates to the height of the high, stressed vowel. In this account the raising of the unstressed mid vowel after a stressed high vowel is really an instance of Stress Dependent Harmony. Just as high vowels are lowered after a stressed mid vowel, so the unstressed mid vowels are raised after a stressed high vowel. In both cases this only happens in the foot’s dependent position, which is the vowel of the syllable that immediately follows a stressed light syllable. Under this interpretation Riustring Old Frisian uses Stress Dependent Harmony more widely than the tradition has acknowledged. Usually, only the lowering of high to mid after a mid vowel is seen as the result of Stress Dependent Harmony, as I have explained in the second section. So far my analysis covers the distribution of high and mid vowels in a foot’s dependent position following high and mid stressed vowels in light syllables. In this context the quality of the unstressed vowel is determined by the stressed vowel. This is a consequence of various interacting constraints. Most importantly, NO-COMPLEXITY does not allow complex vowels in a foot’s dependent position. At the instigation of this constraint the Vowel Manner node of the unstressed vowel is removed, and the vacated root node is filled again by the Vowel Manner node of the stressed vowel. Positional Faithfulness plays an important role as well, because it decides which Vowel Manner node spreads. Without this constraint NOCOMPLEXITY could in principle be satisfied by removing the Vowel Manner node of the stressed syllable, and spreading the Vowel Manner node of the unstressed syllable leftward to the vacated root node. This possibility, however, is blocked by Positional Faithfulness. Recall that I have proposed this constraint in order to prevent the constraint STRENGTHENING from applying in the domain of the main stressed syllable. The facts of Stress Dependent Harmony, then, provide us with independent evidence that Positional Faithfulness is indeed active in Riustring Old Frisian. Let us now see what happens when we combine a low vowel in any position, stressed or unstressed, with high and mid vowels in any position.

94


To some extent we already know what happens when a low vowel is located in a foot’s dependent position. Strictly speaking, a low vowel is free to appear in this position, because it is not complex at any level. To demonstrate this I repeat the representation of underlying /kuma/.

(24) /kuma/, ill formed at surface level Place k

m


Closed Open The low vowel in dependent position is not complex at all; it does not have a branching root node, neither does it have a branching Vowel Manner node. It is therefore not subject to NO-COMPLEXITY. As far as this constraint is concerned, there should be no spreading at all. And yet the vowel does undergo spreading, as I have shown in (4). This indicates that other forces must be at work urging the low vowel to spread, even though it is not complex. Of course, this is the constraint STRENGTHENING. Due to this constraint, the feature Open spreads to the left, making the high vowel more sonorous. I have already stressed the point that the leftward spreading of Open at the instigation of STRENGTHENING provides independent evidence for this constraint. Not only do we need it to account for ‘spontaneous’ lowering, we also need it to enforce the leftward spreading of Open. The final environment we have to pay attention to is the sequence stressed low vowel followed by an unstressed mid vowel. We have seen that a mid vowel cannot occur in this environment. Thus, words like fare and stapole do not exist, because the mid vowels immediately following the stressed (light) syllables are raised to high. The well formed congeners of these words are fari ‘travel, 3sg.pres.opt.’ and stapule ‘block, dat. sg.’ They appear in (1) and (2). Let me start the discussion by presenting a configuration that has to undergo raising. The relevant part of the structure of fare is given in (25).

95

(25) ill formed [fare] Place f

r

root nodes Vowel Manner nodes Closed

Open

Open

The unstressed syllable contains a heavily complex vowel, branching at no less than two levels, the root node and the Vowel Manner node. This is not allowed by NO-COMPLEXITY, and we are therefore led to expect that the usual procedure applies; the Vowel Manner node is removed from the unstressed syllable, and the Vowel Manner node of the stressed syllable spreads to the right to fill the vacated position. The result looks as follows:

(26) ill formed [fara] f

r


Open The phonetic realization of this configuration is [fara], which is blatantly wrong. Why is it wrong? It is here that one fundamental property of low vowels becomes crucial: the fact that low vowels do not have a Place node. In itself it is legitimate to spread the Vowel Manner node to the right in an attempt to license the branching root node in the unstressed syllable. However, if the spreading Vowel Manner node contains just the feature Open the effect will be that the spreading low vowel receives the Place node of the unstressed vowel. Since the language does not tolerate low vowels that are specified for Place, the Place node must be removed. The result of this repair mechanism has been incorporated in the representation in (26). Once we realize that spreading of just Open implies deletion of Place, it becomes obvious how we can avoid the spreading of the Vowel Manner node containing only Open. The Faithfulness constraint controlling Place must be high ranked in Riustring Old Frisian. Given the high ranked status of this constraint it is impossible to create a representation that violates it. This explains why the representation in (26) is impossible.

96


I have suggested before that Faithfulness to Place must be high ranked in Riustring Old Frisian. In the discussion accompanying ill formed felu in (18) I have suggested that, in principle, NO-COMPLEXITY can be satisfied by removing the Place node. This, I said, should be avoided, and that can be done by high ranking Faithfulness to Place. Here again, we see that this is indeed necessary. Riustring Old Frisian just does not tolerate any repair mechanism that involves the deletion or insertion of a Place node. In sum, it is high ranking Faithfulness to Place which explains why a Vowel Manner node just containing Open cannot spread to the dependent position. Let us now turn to the representation of (25) again and see how we can explain the raising of the mid vowel in the unstressed position. Obviously, in this representation not only does the root node branch, also the Vowel Manner Node has a complex configuration. It would be a significant improvement if one of the aperture features would be removed from the Vowel Manner node. If that were done, the node would no longer be complex. In (27) I give the output of deletion of Open.

(27) deletion of Open, creating [fari] Place f

r

root nodes Vowel Manner nodes Closed

Open At the level of the Vowel Manner node, there is no complexity anymore, since it contains one feature only. This, indeed, is a significant improvement from the perspective of NO-COMPLEXITY. But why is the feature Open deleted, rather than Closed? The latter operation would lead to a representation that would be realized phonetically as [fara]. The output of this repair is given in (28).

(28) ill formed [fara] f

r


Open Open

97

Again this can be explained in terms of the fundamental property of the low vowel; the vowel a should not have a Place node. As a consequence of a’s fundamental property, deletion of Closed to satisfy NO-COMPLEXITY necessitates deletion of Place. However, in Riustring Old Frisian it is not possible to delete a Place node, as we have seen before. Since it is not possible to delete the Place node, it is not possible to remove Closed. This, then, explains why, in Riustring Old Frisian, it is not possible to reduce a mid vowel by lowering it. In this language mid vowels are reduced by raising them. The raising applying after low vowels is entirely different from the type of raising attested after high vowels. The first process is truly raising, not only phonetically, but phonologically as well, in the sense that it involves deletion of Open. The second process is a spreading process involving the Vowel Manner node of the stressed syllable. The phonetic effect might be the same, but the phonological machinery involved in it is different. On the other hand, in a more abstract sense, the two processes are closely related, of course, because they are both triggered by the same constraint, NO-COMPLEXITY. I would like to point out again that raising of mid vowels in unstressed syllables is not uncommon in the languages of the world, as has been shown, among others, by Crosswhite (2001). The removal of Open from the unstressed syllable might be an improvement, but the representations created by it are certainly not perfect yet. The structure in (27), for instance, still branches at the level of the root node, constituting a violation of NO-COMPLEXITY at the root node level. This might be so, and yet there is nothing the language can do about it. There is simply no repair available to solve this problem. Spreading of the unstressed Vowel Manner node leftward to the stressed syllable is not allowed, because in Riustring Old Frisian it is not possible to change the quality of the main stressed vowel (pace Metaphonic Harmony). Spreading of the stressed Vowel Manner node rightward to the unstressed root node is impossible as well, because that would enforce the removal of the Place node, which is not allowed in Riustring Old Frisian. Finally, removing the Vowel Manner node is not possible, because the language does not tolerate empty root nodes. No option is left, therefore, but to preserve the Vowel Manner of the unstressed syllable. In this section I have developed an analysis of the two weakening processes of Riustring Old Frisian. I have proposed that NO-COMPLEXITY is high ranked in this language. Therefore, complex mid vowels in a foot’s dependent position must be simplified. After high and mid vowels in the stressed syllable the Vowel Manner node of the unstressed syllable is completely deleted, resulting in the spreading of the Vowel Manner node in the stressed syllable. These are instances of Stress Dependent Har-

98


mony. After a low vowel in the stressed syllable elimination of the Vowel Manner node, with subsequent spreading, is not possible. The reason is that, in Riustring Old Frisian, low vowels do not have a Place node, and it is not possible to insert or to delete a Place node. Since mid vowels cannot be simplified by deletion of the entire Vowel Manner node, they are simplified by deletion of Open. After a stressed low vowel mid vowels are therefore typically raised. The two weakening processes are of immense importance for one of the main arguments of this article. I have claimed that the syllable immediately following a stressed light syllable is a weak position. This is confirmed because, as I have extensively argued in the current section, it is indeed a position where the weakening force par excellence, NO-COMPLEXITY, applies.

5

Conclusion In this article I have suggested that what has traditionally been termed Vowel Balance is really a combination of two processes, Lowering and Raising. The former typically applies in strong positions, the latter in weak positions. Typologically, this makes perfect sense, as I have shown in the second section. Whether a position is strong or weak is entirely determined by foot structure. Vowels in the head position of a foot occupy a strong position, and vowels in a foot’s dependent position occupy a weak position. Riustring Old Frisian has a moraic trochee, and from this it follows that the posttonic syllable immediately following a stressed light syllable is weak. It also follows that a syllable which is separated from a stressed light syllable by one syllable is strong. Likewise, a posttonic syllable immediately following a heavy stressed syllable is strong. Lowering is triggered by the constraint STRENGTHENING, formulated in (9). It has the effect of lowering a high vowel in strong positions. Although Lowering applies in strong positions, it typically does not apply in the strongest position of the entire word. This might seem very strange indeed, and yet it makes perfect sense from the perspective of OT, which holds that main stressed syllables tend to preserve their quality. Positional Faithfulness is formulated in (12). In section 3 have tried to show that there is independent evidence for the constraint STRENGTHENING. In those cases where Positional Faithfulness cannot take effect, high vowels can be lowered by Metaphonic Harmony. Due to this process, the feature Open spreads from the posttonic low vowel to the stressed high vowel, thereby strengthening it. My claim that the posttonic syllable immediately following a stressed light syllable is weak is independently motivated by the weakening pro-

99

cesses applying in this position. There are two such processes, Raising and Stress Dependent Harmony. The former reduces mid vowels to high after low vowels. This is truly raising in the sense that the feature Open is removed, leaving the feature Closed behind. The other process applying in weak positions is Stress Dependent Harmony. This process spreads the Vowel Manner node from the stressed syllable to the adjacent unstressed syllable, giving it the same height quality. Stress Dependent Harmony applies after stressed high and mid vowels, but only if the unstressed vowel is not low. Neither Raising nor Stress Dependent Harmony have any formal status in my account. As I have shown in section 4, the real force behind them is the constraint NO-COMPLEXITY, formulated in (15). The precise details of the weakening processes also provide us with independent evidence for Positional Faithfulness. Without this constraint it is not possible to understand why Stress Dependent Harmony induces spreading from the stressed vowel to the unstressed vowel, rather than the other way around. The central hypotheses on which my analysis is based constitute a break with the traditional view of Vowel Balance. Tradition holds that the lowering of high vowels to mid is a case of weakening. Typologically, this is very strange, to say the least, as I have shown in section 2. My account fits better with typology, because I have decomposed Vowel Balance into phenomena that can be interpreted as instances of strengthening in strong positions and weakening in weak positions. I am aware of the fact that, recently, Versloot (2008) has argued that a syllable immediately following a stressed heavy syllable is weak. I would like to end this article by dedicating a few words to his claim. First of all, as far as I can see it does not harm my approach of Vowel Balance in Riustring Old Frisian in any way. Regarding this language Versloot just follows the tradition, adding nothing new, and my analysis has shown that the tradition is wrong. Yet Versloot is probably right with respect to other variants of Frisian. There is good evidence that, in Old West Frisian, vowels immediately following a stressed heavy syllable tend to be reduced to schwa. Is this a problem for the analysis of strong and weak positions I have proposed in this article? The answer is both positive and negative. It is indeed a problem if it were true that all variants of Old Frisian had the same foot structure at all times. If that were true it would indeed be difficult to understand why in West Frisian vowels are reduced to schwa in a syllable immediately following a heavy syllable. This should not be possible, because it would mean that a weakening process applies in a strong position. It is not a problem, however, if we assume that Old West Frisian and Riustring Old Frisian differed in their foot structure. This is not unlikely, since West Frisian is quite distant from Riustring both tem-

100


porally and geographically. It might be the case that West Frisian allowed uneven trochees, allowing it to parse the syllable immediately following a heavy syllable in a foot’s weak position. The vowel occupying that position would then be liable to undergo reduction. I suggest, then, that over time, Frisian changed its feet from strict moraic trochees to uneven trochees. Whether this claim can be motivated independently must be left for further research.

>

References Boutkan, D. (1995), The Germanic ‘Auslautgesetze’, Amsterdam: Rodopi. Boutkan, D. (1996), A concise grammar of the Old Frisian dialect of the First Riustring Manuscript, Odense: Odense University Press. Bremmer, R. H. (2009), An introduction to Old Frisian; History, grammar, reader, glossary, Amsterdam: John Benjamins. Calabrese, A. (1988), Towards a theory of phonological alphabets, Ph. D. Dissertation, MIT, Cambridge, Massachusetts. Dresher, B. E. (2009), The contrastive hierarchy in phonology, Cambridge: Cambridge University Press. Crosswhite, C. (2001), Vowel reduction in Optimality Theory, New York, London: Routledge. Harris, J. (1994), English sound structure, Oxford: Blackwell. Harris, J. (1998), ‘Licensing inheritance: An integrated theory of neutralisation’, Phonology, 14, 315-370. Hayes, B. (1995), Metrical stress theory: Principles and case studies, Chicago: University of Chicago Press. Helten, W. van (1907), ‘Nachträge zur Vocalbalance und -harmonie im Altfriesischen’, Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, 32, 517-532. Heuser, W. (1903), Altfriesisches Lesebuch mit Grammatik und Glossar, Heidelberg. Kristoffersen, G. (2008), ‘Level stress in North Germanic’, Journal of Germanic Linguistics, 20, 87-157. Kock, A. (1904), ‘Vocalbalance im Altfriesischen’, Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, 29, 175-193. Löfstedt, E. (1932), Zwei Beiträge zur Friesischen Sprachgeschichte, Lund: Ohlson. Majors, T. J. (1998), Stress dependent harmony: Phonetic origins and phonological analysis, PhD Dissertation, University of Texas, Austin. Morén, B. (2003), ‘The Parallel Structures Model of feature geometry’, in: J. Brugman and A. Riehl (red.), Working Papers of the Cornell Phonetics Laboratory, 15, 194-270. Morén, B. (2007), Minimalist/substance-free feature theory: Why and how. Course held at the 14th EGG Summer School, Brno, the Czech Republic.

101

Smith, L.C. (2004), Cross-level interactions in West Germanic phonology and morphology, Ph. D. Dissertation, University of Winsonsin, Madison. Smith, L. C. (2007), ‘Old Frisian vowel balance and its relationship to West Germanic apocope and syncope’, in: R. H. Bremmer, S. Laker and O. Vries (red.), Advances in Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur Alteren Germanistik, 64, 379-410. Smith, N. and K. van Leyden (2007), ‘The unusual outcome of a levelstress situation: The case of Wursten Frisian’, North-Western European Language Evolution, 52, 31-66. Versloot, A. (2001), ‘Vergleichende Aspekte friesischer Lautgeschichte’, in: H. H. Munske (red.), Handbuch des Friesischen, Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 767-775. Versloot, A. (2008), Mechanisms of language change; Vowel reduction in 15th century West Frisian, Ph. D. Dissertation, University of Groningen. Walker, R. (2005), ‘Weak triggers in vowel harmony’, Natural Language and Linguistic Theory, 23, 917-989.

102


... Leksikografy

103

104


Kartoteken, databanken, leksikografy en oars wat op ’e Fryske Akademy Piter Boersma (Fryske Akademy)

1

Ynlieding Ien fan ’e fakgroepen op ’e Fryske Akademy is de fakgroep Taalkunde. Yn 1952 wie dêr noch gjin sprake fan en yn 1977 doe’t ik op ’e Fryske Akademy kaam te wurkjen ek net. Der wie in wurdboekstêf. Yn 1952 waard op it Frysk Ynstitút fan ’e Grinzer universiteit it tydskrift Us Wurk oprjochte. As prof. dr. J.H. Brouwer yn 1956 Grins ferruilet foar Ljouwert om wittenskiplik-direkteur fan ’e Fryske Akademy te wurden skriuwt de redaksje fan Us Wurk dit: ‘Hy (Brouwer dus) hie foar it ferstân, dat der nêst It Beaken plak wie foar in orgaen, dêr’t de taelkunde better har gerak yn krije koe.’ (Us Wurk 1956) It Beaken is it wittenskiplik tydskrift fan ’e Fryske Akademy, dêr’t doe en no noch de taalkunde swak yn byspilet. Dat seit wat oer wat hiel lang de oriïntaasje fan de Fryske Akademy op it mêd fan de taalkunde west hat. Op ’e Fryske Akademy waard net yn ’e brede sin oan taalkunde dien, mar waarden kartoteken opboud en wurdboeken skreaun, de Akademy rjochte him op dokumintaasje, fêstlizzen en it soargjen foar foarsjennings. Dat wie yn 1977 noch sa. Der waard folop skreaun oan it Grut Frysk Wurdboek, wat doe de wurktitel wie fan wat yn 1984 de wrâld yn gean soe as Wurdboek fan de Fryske taal / Woordenboek der Friese taal (WFT), dêr’t al fan fan 1938 ôf materiaal foar sammele wie en fan 1960 ôf oan arbeide waard. Yn dizze lêzing sil oan ’e oarder komme wat de ôfrûne 70 jier de wei west hat dy’t de Fryske Akademy op it mêd fan de Fryske taalkunde gongen is. Ik lit dêrby de aktiviteiten fan wurkferbannen en wurkgroepen gewurde en bygelyks ek it sûnt 1956 organisearjen fan it Frysk filologekongres. It sil dúdlik wurde dat it op ’e yn 1938 oprjochet FA de earste tritich jier eins allinne om wurdboekwurk giet en pas sûnt 1980 in ferskowing nei oare taalkundige mêden op gong komt, lykwols net mei faasje, want hieltyd tsjinne him wer in nij wurdboekprojekt oan en dêrnêst waard úteinset mei it ‘projekt taaldatabank’. Wat it wurdboekwurk oangiet krijt it grutste projekt, it WFT, fansels it measte omtinken.

105

2

It primaat fan de leksikografy en it WFT1

2.1 De oanrin By de iepening fan de Fryske Akademy yn 1938 sei Piter Sipma, de earste Akademy-foarsitter, yn syn taspraak ‘Wurk en wêzen fan de Fryske Akademy’ it folgjende: ‘Nou oer it wirk fen de Fryske Akademy. Yetris moat ik werom nei de kêst fen ús Karbrief, dy’t ús opleit ús út to lizzen op “de wittenskip, dy’t mei Fryslân en it Fryske folk yn al syn uteringen yn de wiidste omfieming to krijen hat”. Hjir sit in oeribel great program yn, dat alle wittenskippen, meije wy wol sizze, rekket: de geasteswittenskippen, de natuerkindige en mathematyske wittenskippen, de sociale en de tapaste wittenskippen. Wy binne wol sa elf om yn to sjen, dat it ondwaenlik is, fen de miet ôf oan alles syn gerak to jaen, wy scille sikersonk net bisiikje, alle hea yn ien foarkfol op to nimmen. Wy moatte ús der op biriede, hwet in goed en in útfierber bigjin wêze kin.’ (Sipma 1938) En dan komt Sipma mei in útstel: ‘Neffens my scoene wy earst in ôfdieling for linguistyk meitsje kinne, om’t dit it measte driuwt en om’t wy hjir de measte wirkers for hawwe. Binammen de ûnderdielen: lexicografy, nammekinde, dialektology en syntaxis scoene oanlein wirde kinne.’ En fierder tinkt er oan ôfdielingen biografy, bibliografy en dokumintaasje. As de Fryske Akademy dan út ein set, is der finansjele romte om dat te dwaan mei ien wurknimmer yn dieltiid en dat wurdt de taal- en letterkundige Ype Poortinga. Yn 1939 wurdt dêr yn It Beaken dit fan sein: ‘It wier dêrom in skoan ding for ús, det de Heer IJ. Poortinga ré foun waerd om for in minimale forgoeding, - om it sa mar to neamen, - wittenskiplik assistint to wirden. It wier ús hast to slim, mar de winsk om fen ’e ein to setten mei it wirk, hat dien, det wy syn help oannamen.’ (P. Sipma 1938-’39a) Ien fan de ûnderdielen dy’t Sipma by de ôfdieling linguistyk neamde wie ‘lexicografy’ en de taak dy’t Poortinga krige lei op dat terrein: hy moast in begjin meitsje mei it oanlizzen fan in kartoteek. Dat de Fryske Akademy as taak ynearsten foar linguistyk en dêrbinnen foar leksikografy keas wie logysk. It lei foar de hân. It idee foar in Fryske Akademy wie ûntstien binnen de rûnten fan de Fryske Beweging mei syn striid foar it behâld fan de Fryske taal. It wiene Frysk bewegers, taalkenners en taalwittenskippers dy’t yn it foarste plak belang hiene by sokssawat as in Fryske Akademy. Dat komt moai ta utering yn it memorandum fan 7

1

106

By it skriuwen fan dizze paragraaf is gebrûk makke van Van der Veen 1988b.


jannewaris 1938 fan de Federaesje fen Fryske Studinteforienings oan de De Provinsjale Underwiisrie. It giet dêryn oer de winsklikheid fan in sa breed mooglike ‘Fryske Akadeemje fen Wittenskippen’, mar der wurdt klam lein op it beoefenjen dêrfan yn ‘Fryske sfear’, it Frysk moat fiertaal wêze en seit it memorandum: ‘De Fryske tael- en âldheitkindige wittenskippen nimme nou al wol sa’n plak yn, det se siker wirdich binne, om yn in Akadeemje fen Wittenskippen opnomd to wirden en det ek forneare kinne.’ (Memorandum 1938). De winsklikheid fan in ‘Fryske Akadeemje fen Wittenskippen’ wie troch de opsteller fan it memorandum, de biology-studint S. Bloembergen yn 1937 oan ’e oarder steld yn in skôging yn it Frysk Studinte-almenak , dy’t er besleat mei: ‘As ien fen de foarste bilangrike risseltaten fen dizze Fryske Akadeemje for de Fryske tael biskôgje ik, det den de needsaek komt om in wittenskiplike nomenklatuer for alle rjuchtings to skeppen en dizze nomenklatuer den ek wezentlik sin kriget.’ (Bloembergen 1937) En lykoprinnend mei it idee fan in Fryske Akademy (yn 1914 pleite S. Huismans dêr al foar) (Huismans 1914) waard fuort nei it ferskinen fan it tredde en lêste diel fan it Friesch Woordenboek fan Waling Dysktra yn 1911 al it ferlet field fan in nij wurdboek. Yn 1919 komt G.R. Veendorp mei de winsk om taalmateriaal dat yn dat wurdboek oerslein wie te sammeljen om sa letter ta in útwreide wurdboek te kommen, mar eins wol er mear: ‘Koe it wirde den scoe ik sa graech ús Wirdboek biarbeide hawwe wolle op in wize lyk as it greate “Woordenboek der Nederlandsche Taal” gearstald wirdt; wol sa wiiidweidich net, mar dochs scoene de wirden folle mear omskreaun wirde moatte as nou dien is.’ (Veendorp 1919) En yn 1937, it jier dat Bloembergen syn skôging publisearre, wie it Sipma, krekt al neamd as earste foarsitter fan de Fryske Akademy, dy’t op it fjirde Greatfrysk Kongres kaam mei in plan foar in nij Frysk wurdboek. (Van der Veen 1988b). Fuort nei de oprjochting fan de Fryske Akademy publisearret Sipma yn in it earste nûmer fan it Akademytydskrift It Beaken it wurkplan dat er foar de leksikografy yn ’e holle hat (Sipma 1938-‘39b): ‘Ien fen de allerearste - en allernedichste - dingen dêr’t wy oan wirkje kinne, is it lexicografysk plan. It leit yn ús foarnimmen, in Wirdboek-apparaet gear to stallen, yn de foarm fen in great kaert-systeem, dat yn de kartotheek fen it Coulon-hûs birgen wirde scil en dêr troch elk rieplachte wirde kin. Dêr wolle wy gearfandelje en opstelle alle wird-materiael fen it Frysk en syn tongslaggen, fen nou en fen earder tiid, en dat sa folslein as dwaenlik is.’ En dêr heakket er dan noch wat opfallends oan ta: ‘Hokker Wirdboek dêr ienkear út skreaun wirde scil, is fen letter soarch en wirdt hjir nou net neijer útlein, it giet der nou mar om, de earste stap to dwaen.’ Wol apart fansels dat it doel dêr’t de samling foar oanlein waard troch Sipma net krekter oanjûn waard, mar faaks woe er noch neat útslute en hie er miskien gruttere ambysjes as op dat stuit foar mooglik achte wurde soene. Lykwols leit yn

107

de útwurking fan dy ‘earste stap’ al besletten hokker kant it útgean soe. Foar it gearstallen fan de kartoteek neamt er sân aksjepunten: 1. It op kaart bringen fan de besteande wurdboeken. 2. it op kaart bringen fan wurden dy’t neamd of behannele binne yn stúdzjes, samlingen, listen, opmerkingen hjir of dêr, wêr ek mar te finen, yn printing of yn hânskrift. 3. it op kaart bringen fan mûnlinge of skriftlike opjeften (de minsken wurde ta it dwaan fan sokke opjeften oantrune) fan wurden, sprekwurden en siswizen dy’t net yn it wurdboek fan Waling Dykstra stean. 4. It sammeljen fan fakwurden, beneamingen fan wurksumheden, nammen fan ark en de ûnderdielen dêrfan. 5.‘It opskriuwen fen wirdskiften lyk as fûgelnammen, plantnammen, ensfh.; wirden oer waer en yn, lân en wetter, bosk en fjild, loft en ierde, minske en dier, en sa foart hinne. Ek hjir is alles wolkom, ta de lytste bydrage ta.’ 6. De dialektwurden, dat wol sizze ‘de inkele ôfwikingen hjir, de rike foarrie dêr, fen wirden (mei hjar bitsjutting), en fen wirdfoarmen (lyk as bg. fen it tiidwird), as dy ôfwike’. En dan as lêste 7. it ekserpearjen fan boeken en tydskriften. By dat lêste punt wurdt sein, dat it giet om de wichtichste wurden. En Sipma stelt dan út om te begjinnen mei wat sûnt 1800 ‘yn it ljocht jown is’. De boarnelist fan it Wurdboek fan de Fryske Taal (yn diel 1) docht út bliken dat Sipma syn programma útfierd is. In protte frijwilligers ha dêr oan mei holpen. Oangeande Sipma syn punt 6, it sammeljen fan dialektwurden wol ik noch in opmerking meitsje. Yn it Friesch Woordenboek fan Walinga Dykstra hie ek al omtinken west foar dialektysk ferskaat. By it Wurdboek fan de Fryske Taal kin wat dat oangiet in ûntjouwing konstatearre wurde: de redakteurs kamen geandewei losser te stean fan it dêrfoar libjende idee fan in wurdboek ‘mei in noarmative ynslach’, sadat yngeander besocht waard om it dialektysk ferskaat yn it wurdboek syn gerak te jaan. Dêrta wurde fan 1978 oan 1996 skriftlike dialektenkêtes hâlden en yn 2001 in boek útbrocht mei de neilitten dialektgeografyske oantekens fan Jan Jelles Hof, dy’t al yn 1933 it standertwurk Friesche Dialectgeographie publisearre hie. It Wurdboek fan de Fryske Taal beskriuwt it sammele Frysk út de perioade 1800-1975. Yn 1950, doe’t de wurdboekstêf miende ‘dat der al safolle materiael byinoar wie, dat mei frucht oer de opset fan it wurdboek praet wurde koe’ wie oars ien fan de fragen dy’t de doe ynstelde advyskommisje foarlein krige, oft der ek Midfrysk yn it wurdboek opnommen wurde moast. Foar it Wurdboek fan de Fryske Taal is dat der dus net fan kommen. Yn syn wurkplan hie Sipma it hân oer ‘alle wird-materiael fen it Frysk en syn tongslaggen, fen nou en fen earder tiid, en dat sa folslein as dwaenlik is’, mar en ek in kartoteek mei alle Frysk kaam der op ’e Fryske Akademy net, want om 1950 hinne ûntstie op it mêd fan de taalperioaden in ferdieling tusken de Fryske Akademy en it Frysk Ynstitút fan de

108


universiteit fan Grins: it Nijfrysk (it Frysk fan 1800 ôf ) foar de Akademy en it Mid- en Aldfrysk foar Grins, dêr’t kartoteken fan it Frysk út dy twa perioaden opboud waarden. Dat ek yn Grins kartoteken opboud waarden is tekenjend foar wat binnen de Frisistyk as gehiel en dus net allinne foar de Fryske Akademy de prioriteit wie: it beskikber krijen foar ûndersyk fan alle Frysk fan no en earder. Doe’t op oanstean fan de nije wittenskiplik-direkteur Brouwer yn 1956 besletten waard dat it net gean moast, sa’t earst it idee wie, om ‘in soarte fan ‘Fryske ‘Van Dale’ mei in noarmative ynslach’, mar om in wittenskiplik beskriuwend wurdboek die bliken dat de oant dan ta opboude kartoteek dêr noch net op berekkene wie. Yn de kartoteek gong it benammen om de ynhâldswurden en wie fan funksjewurden en guon tiidwurden gjin of lang net genôch materiaal oanwêzich. Yn twa jier waard doe mei wer in grutte groep frijwilligers in trochsneed fan ’e brûkte boarnen (boeken en artikels út tydskriften) wurd foar wurd op kaart brocht en yn in nije kartoteek ûnderbrocht. Mar doe koe mei it skriuwen fan it wurdboek út ein set wurde. Alhoewol, der moast earst noch al in striid útfochten wurde, in striid oer de fiertaal fan it wurdboek, moast dy Frysk of Nederlânsk wurde. Wittenskiplike, taalpolitike en kulturele arguminten en de fraach ‘wat is praktysk en helber’ spilen dêrby in rol. It waard it Nederlânsk. (Brochure 1960). Yn 1982 kaam dat punt nochris op it aljemint en it bestjoer fan de Fryske Akademy besleat doe dat it dochs Frysk wurde moast, mar de minister lei dêr it near op. Der waard om’t it om in wittenskiplik wurdboek gean soe fansels tocht oan it WNT, it Woordenboek der Nederlandse Taal, sa’t Veendorp dat yn 1919 ek al dien hie en doe’t yn 1960 mei it redigearjen fan it wurdboek úteinset wurde koe, ha twa leden fan de wurdboekstêf in skoftke nei Leiden west om dêr by it INL har ljocht op te stekken.

2.2 Inkelde aspekten fan it WFT It earste diel fan it wurdboek kaam pas út yn 1984. By neier ynsjen hat dat in gelok west, want doe’t om 1980 hinne serieus oer útjefte praat waard, wie it advys fan it INL om te kiezen foar in elektroanysk printprosedee en de tekst dus earst yn ’e kompjûter yn te fieren en sadwaande stapte it wurdboek fan it earste diel ôf it digitale tiidrek ynstapte. Dat fan it wurdboek no nei 48 jier, want safier leit 1960 al achter ús, 23 dielen útjûn binne en binnen twa jier ek de twa lêste dielen der wêze sille, is ôfsjoen fan de jildlike middels dy’t yn ’e rin fan ’e jierren beskikber kamen om mear leksikografen oan te stellen en it feit dat de lieding fan de Akademy it dien meitsjen fan it wurdboek altyd as earste prioriteit sjoen hat, hjiroan te tankjen, dat net wer fan de opset út 1960 ôfwykt is en

109

de kartoteken dêrnei noch mar beheind oanfolle binne. Der is winliken mar ien feroaring trochfierd, doe’t ein santiger jierren besletten waard om foar de lemmayngongen ensfh. te kiezen foar de nije stavering dy’t yn 1980 yngean soe, mar dat wie in betreklik beheinde yngreep. Oangeande de opset fan it Wurdboek fan de Fryske Taal wol ik trije dingen oanstippe dy’t reitsje oan de gearstalling fan de brûkte kartoteken. In beslút hat west om by in wurd altyd ek it âldste sitaat op te nimmen, dat wie dan fansels it âldste sitaat út de kartoteken, net it earste foarkommen fan dat wurd yn in boarne fan nei 1800 om’t ommers mar in beheind part fan dy boarnen hielendal op kaart stiene; de measte boarnen binne allinne mar gaadlik achte sitaten út helle en de iene boarne is dêrby aardich yngeander ekserpearre as de oare. Sipma woe in kartoteek mei ‘alle Frysk’, mar de metoade fan sammeljen jout net iens de garânsje dat alle wurden út de brûkte boarnen yn it wurdboek stean en dêrnêst spilet by in taal as it Frysk ek noch mei dat it folle mear in sprutsen as in skreaune taal is. Troch de withoefolle mûnlinge opjeften en moai wat faktaalsamlingen is dat lêste probleem fansels mar foar in part ûnderfongen. Dan binne fan guon wurden soms sa’n bytsje sitaten oanwêzich dat dy net alle betsjuttingen fan in wurd dekke. Dan is it foar de leksikograaf behelpen. No’t op ’e Fryske Akademy databanken fan it Frysk sûnt 1800 opboud binne mei dêryn de folsleine boeken dy’t brûkt binne foar it opbouwen fan ’e wurdboekkartoteken, is it ferliedlik om by it redigearjen fan de wurdboekartikels de taaldatabank ek te rieplachtsjen mar dat wurdt yn ferbân mei de planning mar yn útsûnderlike gefallen dien.

3

Dialectwurdboeken en hânwurdboeken It gong en giet op ’e Fryske Akademy lykwols net allinne om dat wittenskiplike wurdboek. Yn 1977 waard ek wurke oan in wurdboek fan in ôfwikend Frysk dialekt, it Hylpersk, en yn dat jier waard it begjin makke mei nije hânwurdboeken Frysk-Nederlânsk en NederlanskFrysk. It gong en giet op ’e Fryske Akademy ek om hânwurdboeken en dialektwurdboeken. Nêst de kartoteken foar it Wurdboek fan de Fryske Taal binne op ’e Fryske Akademy yn it begjin fan ’e sechtiger jierren kartoteken fan de ôfwikende Fryske dialekten it Skiermuontseagersk, it Aastersk op Skylge, it Hylpersk en ek it Bilts opboud en dêrnei waarden op basis fan dy kartoteken wurdboeken makke, yn 1966 kaam de Wezzenlist fan it Schiermonnikoogs út, yn 1976 it Wêdenboek fon et Aasters, yn 1981 it Hylper wurdboek en einlings yn 1996 it Woordeboek fan ’t Bildts. Wat dat lêste oangiet, de Fryske Akademy jout dus net allinne omtinken oan de fan it gewoane

110


Frysk ôfwikende Fryske dialekten, mar ek oan de net-Fryske dialekten yn Fryslân. Al foar it Woordeboek fan ’t Bildts koene sadwaande yn 1987 it Woadeboek fan ut Amelands en yn 1991 it Woardeboek fan ut Leewarders útkomme. Dêrnei binne noch wurdlisten fan alle Fryske stedsdialekten opsteld, dy’t yn parallelle pleatsing yn 1998 yn boekfoarm útbrocht binne. En dan kaam yn 2002 sels in nij Skiermuontseager wurdboek út, Eilander Wezzenbuek - Woordenboek van het Schiermonnikoogs en wurdt op ’t stuit wurke oan in nij Amelanner, in nij Biltsk en in nij Hylper Wurdboek. Dan de hânwurdboeken. Yn ôfwachting fan it grutte wurdboek waard yn 1944 earst mar ris in útwreide twadde printinge útbrocht fan it Lyts Frysk Wirdboek - Frysk-Nederlânsk fan 1934 (diel 1 neamd om’t der ek in diel Nederlânsk-Frysk op priemmen stie). Dat diel kaam der yn 1952 ûnder de titel Frysk Wurdboek - Nederlânsk-Frysk (de oantsjutting ‘Lyts’ wie der ôfhelle) en yn 1956 kaam in opfolger út fan it diel Frysk-Nederlânsk út 1944. Dy Frysk-Nederlânske en Nederlânsk-Fryske dielen waarden yn 1971 op ’en nij útbrocht yn ien bân mei in pear siden oanfollings en ferbetterings. En de opfolger dêr wer fan waard dus mei úteinset doe’t ik yn 1977 krekt myn earste lemma’s foar it wittenskiplike wurdboek skreaun hie. Yn 1984 kaam earst it diel Frysk-Nederlânsk en in jier letter it diel Nederlânsk-Frysk út. Net lang dêrnei wurdt dan op it mêd fan ’e hanwurdboeken in nije stap set. Der wurdt besletten ta it skriuwen fan in ientalich Frysk hânwurdboek en in hânwurdboek Frysk-Ingelsk. It beslút om in ientalich Frysk hânwurdboek te meitsjen - dus in wurdboek mei it Frysk as fiertaal - wie in streekrjocht gefolch fan it ministeriële beslút yn 1983 om gjin tastimming te jaan ta ferfrysking fan it grutte wittenskiplike wurdboek. It nije Frysk hânwurdboek kin sjoen wurde as in stap yn ’e emansipaasje fan it Frysk en mei it Ingelsk-Frysk Wurdboek waard einlings foarsjoen yn it ferlet om in ynternasjonaal publyk tagong ta it Frysk te jaan. Ik kom op it ta stân kommen fan dy beide wurdboeken noch werom.

4

Taaldatabanken It wurd taaldatabank is fallen. Yn 1981 hie K. F. van der Veen, doe haad fan ’e wurdboekstêf, al pleite foar in taaldatadabank (Van der Veen 1988a) dêrnei is it ferlet derfan fierder ûndersocht. Mei it ynstellen fan de fakgroep Terminology, Kompjûterlinguïstyk en Grammatika yn 1985 koe it opbouwen fan de taaldatabank dan oangean. De taaldatabank waard dus net ûnderbrocht by de fakgroep Leksikografy. De prinsipiële reden dêrfoar wie

111

dat de databank net allinne in foarsjenning wurde moast foar it meitsjen fan wurdboeken mar ek foar taalkundich ûndersyk. Der waard besletten om as earste stap moderne boarnen yn ’e databank op te nimmen, dat wol sizze boarnen fan nei 1975 - it einjier fan de kartoteken dêr’t Wurdboek fan de Fryske Taal gebrûk fan makket - en dêrnei ek it eardere tweintichste ieuske Frysk. Ferrassender wize - mar hielendal passend yn de Fryske Akademy-tradysje - waard doe besletten om de databank yn earste ynstânsje te brûken foar twa al earder neamde wurdboekprojekten, it ientalige Frysk Hânwurdboek en it Frysk-Ingelsk Wurdboek. Mar net allinne dat ta it meitsjen fan dy wurdboeken besletten waard wie opfallend, it wiene ek nochris leden fan de fakgroep Terminology, Kompjûterlinguistyk en Grammatika dy’t as redakteur ynskeakele waarden. Dat tsjûget derfan hoe swier as de taak om foar dokumintaasje, fêstlizzing en it meitsjen fan foarsjenningen as hânwurdboeken der by de Fryske Akademy yn waacht. Dat docht ek letter noch bliken as ein njoggentiger jierren leden fan de fakgroep Taalkunde belêste mei it skriuwen fan in nije grammatika ek ynset wurde foar it redigearjen fan in nij wurdboek fan it Skiermuontseagersk en no is dat wer sa by it gearstallen fan in nij Amelanner Wurdboek. Op it mêd fan ’e databanken is sûnt 1985 in soad bard. Nêst in databank Nijfrysk fan nei 1900 is der in databank njoggentjinde-ieusk Frysk opboud. In databank Midfrysk is der yntusken ek en der wurdt wurke oan in databank Aldfrysk. Dêrnêst binne dan noch in databank Sprutsen Frysk en in Databank dialektologysk Frysk oanlein. It wie yn Grins sûnt it opbouwen yn ’e fyftiger jierren fan ’e kartoteken Miden Aldfrysk net slagge om op basis fan dy kartoteken wurdboekprojekten fan ’e grûn te krijen. De minskkrêft ûntbruts en der wie winliken gjin perspektyf. Dy situaasje en dêrnêst it feit dat it digitale tiidrek oanbrutsen wie en de Fryske Akademy in databank Frysk oan it opbouwen wie en it ek noch it gegeven dat de Fryske Akademy omseach nei nije projekten foar it tiidrek nei it Wurdboek fan de Fryske Taal soarge derfoar dat om 1990 hinne earst it Midfrysk nei de Akademy oerhevele waard en letter yn in oerienkomst tusken de Akademy en Grins fêstlein waard dat de Akademy in databank Aldfrysk opbouwe soe om op basis dêrfan yn ’e mande in Aldfrysk wurdboek te realisearjen. Piter Sipma hie it yn 1938 oer it sammeljen fan ‘it Frysk en syn tongslaggen, fen nou en fen earder tiid, en dat sa folslein as dwaenlik is.’ De dream fan Sipma begjint út te kommen. Mar faaks bedoelde er ek noch de Fryske tongslaggen yn Dútslân. Dat soe in folgjend doel wêze kinne. Doe’t it Midfrysk en it Aldfrysk nei de Akademy tahelle waarden wie it doel om aparte wurdboeken Mid- en Adfrysk te meitsjen. Wat it Midfrysk

112


oangiet is dêrta alle materiaal út ’e databank lemmatisearre, dat wol sizze dat alle foarmen (sawol bûgings- as staveringsfoarmen) oan ien yngong keppele binne. Mar in apart wurdboek sil it faaks net mear fan komme. It Midfrysk stiet sa ticht by it Nijfrysk, dat ek wol praat wurdt fan ierNijfrysk, en it idee is dêrom no dat it faaks effisjinter is om it Midfrysk te yntegrearjen yn de digitale ferzje fan it Wurdboek fan de Fryske taal . Mar hoe’t dit útpakke sil is ôfwachtsjen en itselde jildt foar it Aldfrysk. Op de Fryske Akademy binne ûnderskate databanken yn opbou. Wêr’t it yn alle gefallen op ta moat is in keppeling of yntegraasje fan dy databanken en it optimaal tagongklik meitsjen dêrfan. Dat is ien fan de útdagings dêr’t de fakgroep Taalkunde foar stiet.

5

Utwreiding fan it taalkundich ûndersyk Yn 1977 hie de Akademy op it taalkundich mêd allinne mar in wurdboekstêf, mar yn 1980 feroaret der wat, der komt dan gjin wurdboekprojekt by, mar de Akademy wurdt ferrike mei in Ynstânsje foar Taalûntjouwing en Taalbystân (koartwei it Taalburo neamd) en yn 1985 - it jier dat de Akademy der ûndersyksplakken by krijt en fakgroepen ynsteld wurde - ûntstiet dan echt in nije situaasje. De wurdboeken komme ûnder de Fakgroep Leksikografy te fallen en der komt in Fakgroep Terminology, Kompjûterlinguistyk en Grammatika, dêr’t de Ynstânsje foar Taalûntjouwing en Taalbystân ûnder de oantsjutting Terminology yn opnommen wurdt. Yn 1990 is dan sprake fan twa subtile feroarings op it mêd fan de nammejouwing: de Fakgroep Leksikografy komt Fakgroep Leksikografyske projekten te hiten en de Fakgroep Terminology, Kompjûterlinguistyk en Grammatika wurdt omdoopt ta Fakgroep Taalkundich Undersyk. De reden is strategysk: it moat klear en dúdlik wêze dat op ’e Fryske Akademy dan wol wurdboeken skreaun wurde mar ek oan taalkunde dien wurdt. De fakgroepen Leksikografyske Projekten en Taalkundich Undersyk bliuwe oant 1996 ta njonken inoar bestean, mar dan wurdt om sa mar te sizzen de lêste stap set: de fakgroepen wurde gearfoege ta ien fakgroep en de namme wurdt Fakgroep Taalkunde. Ik jou earst apart omtinken oan de wurksumheden op it mêd fan Taalûtjouwing en Taalbystân. Dat foar beskate terreinen terminology ûntwikkele wurde moast, woe men op dy terreinen it Frysk brûke, hie sa’t ik al momorearre ha ien fan ’e pleitbesoargers foar de Fryske Akademy, S. Bloembergen yn 1937 al oanjûn: ‘As ien fen de foarste bilangrike risseltaten fen dizze Fryske Akadeemje for de Fryske tael biskôgje ik, det den de needsaek komt om in wittenskiplike nomenklatuer for alle rjuchtings to

113

skeppen en dizze nomenklatuer den ek wezentlik sin kriget.’ Mar dêr hat de Akademy him net ta set. Net dat op it mêd fan ’e nomenklatuer, fan ’e taalûntjouwing hielendal neat dien waard, mar it bleau beheind ta soks as it útjaan fan in offisjele list fan plantenammen en ûnderskate offisjele listen fan bistenammen. Mar dêr siet gjin struktureel belied achter, it barde om’t it Biologysk Wurkferbân fan ’e Fryske Akademy jierrenlang tige aktyf wie en ien fan ’e leksikografen dat wurk der út spesjale belangstelling by die. It omtinken foar taalûtjouwing libbe ein santiger jierren binnen de provinsjale polityk doe’t der geandewei mear romte bestribbe waard foar it brûken fan it Frysk yn it bestjoerlike en jurydyske ferkear. De Fryske Akademy krige mei om dy reden yn 1980 as foarsjenning de Ynstânsje fan Taalûntjouwing en Taalbystân. Yn 1980 ferskynde al de útjefte Lytse oanrikkemendaasje: wurdlist fan amtlike wurden en yn 1986 de Wurdlist foar it offisjele ferkear en yn 2000 sels in kompleet Juridisch Woordenboek Nederlands-Fries. Op dit stuit wurdt wurke oan in Frysk modelleboek foar de bestjoerspraktyk en ek oan oare opdrachten út it fjild sa as it meitsjen fan kompjûterterterminology en fan in digitale Taalhelp Mei de oprjochting fan de fakgroep Terminology, Kompjûterlinguistyk en Grammatika yn 1985 koe op ’e Fryske Akademy dan einlings ek oan grammatikaal ûndersyk dien wurde. Wat yn ’e jierren dêrnei ek spile wie dat it redigearjen fan it Wurdboek fan ’e Fryske Taal al safier foardere wie dat der romte kaam foar oare dingen, sa as promoasje-ûndersiken. Om dat sjen te litten set ik op in rychje wat respektivelik yn 1977, 1987, 1997 en 2007 yn ’e jierferslaggen fan ’e Akademy de projekten binne dy’t bûten de leksikografy en it opbouwen, ûnderhâlden en tagonklik meitsjen fan databanken falle (mar dêr soms mei yn ferbân stean of tsjin oan hingje). Yn 1977: neat. Yn 1987: it projekt Fonology en morfology fan de Fryske dialekten op basis fan fjildwurk; it Morfologyprojekt en it Grammatikaprojekt. It jier 1997 jout al in hiel oar byld: it promoasje-ûndersyk ‘Nomenynkorporaasje yn it Frysk’; it promoasje-ûndersyk ‘De syllabe yn it Frysk’; partisipaasje yn it Handbuch des Friesischen; it promoasje-ûndersyk ‘It leksikografyske wurk fan Joast Hiddes Halbertsma’; partisipaasje yn it boek Skiednis fan de Fryske Taalkunde; it ûndersyk ‘Bakkersfaktaal’; it promoasje-ûndersyk ‘Burmania-sprekwurden’; it projekt ‘Moderne Ingelsktalige lûdlear fan it Frysk’; it promoasje-ûndersyk ‘The Syntax of infinitives in Frisian’. It jier 2007 jout in befêstiging fan it byld út 1997: it promoasje-ûndersyk ‘Joast Hiddes Halbertsma en it Lexicon Frisicum’ (earder It leksikografyske wurk fan Joast Hiddes Halbertsma)(yn 2011 ferskynd: Anne Dykstra, J.H.

114


Halbertsma als lexicograaf. Studies over het Lexicon Frisicum (1872); it projekt ‘Morfologyske ferriking fan de Taaldatabank’; it promoasjeûndersyk ‘Aldfryske Boete registers’(yn 2010 ferskynd: Johannes Adrianus Nijdam, Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland. Een studie naar de Oudfriese boeteregisters; it projekt ‘Utjefte Ommelanner rjochtshânskriften’; it projekt ‘Nijfryske grammatika’; it projekt ‘Nijfryske Spraakleare’; it promoasje-ûndersyk ‘Ypy-konstruksje (ek neamd de en + ymperatyf-konstruksje)’; it promoasje-ûndersyk ‘Lûdreduksje yn it jongere Aldfrysk’. (Jierferslaggen 1977-2007)

6

Slotopmerkings Ik bin ta oan myn slotopmerkings. De kar foar leksikografy, de kar foar hieltyd mar wer nije wurdboeken hat in hiele protte oplevere, mei as útspringend resultaat it wittenskiplike Wurdboek fan de Fryske Taal en dêrnêst de stap nei de digitale taaldatabanken mooglik makke, mar oan ’e oare kant ek betsjutten dat oar taalkundich ûndersyk op ’e Fryske Akademy hiel lang net fan ’e grûn komme koe en foar de leksikografy hâlde it yn dat de teoretyske kant, de leksikology te min omtinken krije koe. Op dat mêd is yn ferbân mei it wurk oan ’e databanken, de yntergraasje fan it Midfrysk yn it Wurdboek fan de Fryske Taal en te meitsjen nije wurdboeken FryskNederlânsk en Nederlânsk-Frysk dus ek noch in wrâld te winnen.

>

Literatuer Bloembergen, S. (1937), ‘In Fryske Akadeemje fen Wittenskippen mûglik en nedich’, yn: Frysk Studinte-Alemak, 36-40. Boersma, P. e.a. (2000-2011), Wurdboek fan de Fryske Taal / Woordenboek der Friese taal, Leeuwarden: Fryske Akademy. Veen, K.F. van der e.a. Brochure 1960. Brochure van het bestuur van de Fryske Akademy aan de leden en donateurs over de controverse betreffende de voertaal van het nieuwe woordenboek. Ljouwert, 25 augustus 1960. Huismans (1914), ‘Preekjen yn it Frysk en in Akademy for Fryske Witttenskip’, yn: Yn ús eigen taal, jiergong 6, 170-172. Jierferslaggen (1977-2007), Jierferslaggen fan de Fryske Akademy, 1977- 2007. Memorandum (1938), Brief ‘Oan de provinsjale Underwiisrie fan Fryslân to Ljouwert’ fan de Federaesje fen Fryske Studinteforienings (Wageningn 7 Jan. 1938) Sipma, P (1938), ‘Wirk en wêzen fen de Fryske Akademy’, yn: De iepening fen de Fryske Akademy. Assen, Van Gorcum & Comp., 16-26. Sipma, P. (1938-’39a), ‘It foarste jier fen de Fryske Akademy’, yn: It Beaken, jiergong 2, 11-16.

115

Sipma, P. (1938-’39b), ‘Ta it wirkplan fen de Fryske Akademy’, yn: It Beaken, jiergong 1, 29-32. Us Wurk (1956), ‘By it ôfskied fan Prof.Dr. J.H. Brouwer’ (fan de redaksje), yn: Us Wurk. Meidielingen fan it Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit yn Grins, jerigong 5. s. 50-51. Veen, K.F. v.d. Veen, (1988a), ‘Taalkunde op de FA’, yn: It Beaken, jiergong 3, 165-174. Veen, K.F. van der (1988b), ‘Leksikografy by de Fryske Akademy’, yn: It Beaken, jiergong 3, 175-194. Veen, K.F. van der e.a. (1984-1999), Wurdboek fan de Fryske Taal / Woordenboek der Friese taal (1984-1999). Leeuwarden: Fryske Akademy. Boersma, P. e.o. Veendorp, G.R. (1919), ‘Friesch Woordenboek’, yn: Swanneblommen. Tydskrift for Fryske Tael- en Skiedkinde, jiergong 1, 74-78. Wurdboek fan de Fryske taal / Woordenboek der Friese Taal (WFT) (19842011) Van der Veen e.o. (1984-1999); Boersma e.o. (2000-2011).

116


Nieuwe wegen voor de Friese lexicografie? Willy Martin (VU, Amsterdam) (Emer. Prof. dr.)

1

Inleiding en Overzicht Wie ooit het genoegen heeft gehad vanuit het diepe Zuiden van ons taalgebied naar het hoge Noorden ervan te reizen, zal zowel de geografische uitgestrektheid van dit gebied, als de ruimte die erin geboden wordt voor linguïstische variatie, niet zijn ontgaan. In de Lage Landen klinkt het Nederlands inderdaad niet overal gelijk en zijn er naast verschillende natiolecten1 ook diverse regiolecten, sociolecten, dialecten en ja, zelfs, verschillende andere talen dan het Nederlands, te horen. Eén van die andere talen is het Fries, de taal waarvoor tijdens dit congres de balans van zeventig jaar frisistiek aan de Fryske Akademy (= FA) wordt opgemaakt. Aan mij de eervolle, maar tegelijkertijd ook moeilijke taak om op een weldoordachte manier vooruit te blikken, te kijken naar wat de FA in de toekomst zou kunnen of moeten doen, meer bepaald, met betrekking tot de lexicografische beschrijving van het Fries. Gegeven het voorafgaande zal u begrepen hebben dat het vraagteken bovenaan in de titel van dit stuk er niet voor niets staat en in het overzicht dat u onderaan deze paragraaf vindt, is bij punt drie ‘Conclusie’ het vraagteken evenmin verdwenen. Zekerheid is dus niet iets wat u van mij hoeft te verwachten en a fortiori al zeker niet voor de komende zeventig jaar. In plaats daarvan zal ik in het kort zeven wegen, zeven richtingen schetsen die relatief nieuw zijn voor de Friese lexicografie en die, m.i., het waard zijn om onder de loep te worden genomen. Tegen deze achtergrond zal dit artikel uit drie delen bestaan. In een eerste deel wordt de notie ‘lexicografie’ zo gedefinieerd dat zij een perspectief kan bieden voor de komende jaren. In deel twee worden, vanuit deze definitie vertrekkend, zeven ‘nieuwe’ wegen voorgesteld. Zij voeren telkens vanuit een bepaald vertrekpunt, X, naar een verder afgelegen doel, Y. In een laatste deel ten slotte, wordt gekeken waarheen de zeven nieuwe wegen ons uiteindelijk hebben gebracht of zouden kunnen brengen. Overzicht:

1

Onder natiolect wordt begrepen die variant binnen een taal die gebonden is niet aan een regio (regiolect), een stad of dorp (dialect) maar aan een land. Zo telt het Nederlands drie natiolecten: het Belgisch, het Nederlands en het Surinaams Nederlands (zie Martin 2001).

117

1. Lexicografie(definities) in perspectief 2. Van... Naar... 2.1 Van Semasiologie naar Onomasiologie 2.2 Van Corpusopbouw over Corpusverrijking naar Corpusexploratie 2.3 Van Lexicografie naar Metalexicografie 2.4 Van Stand-alone naar Koppelbare Lexicale Bestanden 2.5 Van Lexicografische Producten naar Lexicografische Diensten 2.6 Van Woorden naar Woordcombinaties 2.7 Van Beschrijving van Taal naar Beschrijving voor de Taalgebruiker 3. Conclusie: een zevensprong?

2

Lexicografie(definities) in perspectief Van de bekende Franse lexicograaf Paul Imbs komt de uitspraak ‘l’art suprême de la lexicographie c’est la définition’. Redelijkerwijs zou men dan ook mogen verwachten dat lexicografen hun eigen vak, de lexicografie, op een heldere, bevattelijke en precieze wijze weten te definiëren. Helaas, niet alles is, wat het lijkt. Slaat men bijvoorbeeld Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal erop na, dan vindt men - in de 8e uitgave (1969): lexicografie = ‘het schrijven van woordenboeken’; lexicograaf = ‘woordenboekschrijver’ - en zesendertig jaar en zes uitgaven later, in de 14e uitgave (2005): lexicografie = ‘het samenstellen van woordenboeken’; lexicograaf = ‘samensteller van een woordenboek’. Om het zachtjes uit te drukken: veel informatie bevatten deze definities niet en, hoewel men ervan kan uitgaan dat er binnen de lexicografie in de laatste drie, vier decennia heel wat is gebeurd en veranderd, enig spoor van deze evolutie valt in bovenstaande definities nauwelijks te bespeuren. Minder direct in het oog springend misschien maar desalniettemin duidelijk aanwezig, is het feit dat het hier om een erg ‘vlakke’ definitie gaat, een definitie met weinig, in feite slechts één dimensie, namelijk het object van de actie (‘woordenboeken’). Als wij ‘perspectief ’ opvatten in de betekenis die het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (= EWN) eraan geeft, namelijk ‘diepte in vlakke weergave, vooruitzicht’ (M. Philippa e.a. 2007, 259), dan biedt een framegebaseerde definitie veel meer soelaas. Frames, zoals ik elders heb betoogd, (zie onder meer Martin (2008)) zijn namelijk kennisstructuren die gebruik maken van slots en fillers. Slots zijn dan algemene conceptuele categorieën: dimensies, aspecten, attributen zo men wil, fillers zijn de waarden of specifieke invullingen van de slots. Daar fillers op hun beurt

118


weer slots met fillers kunnen bevatten zijn zij recursief en dynamisch. Een framegebaseerde definitie van lexicografie anno 2008 kan er dan ook uitzien als volgt (gebaseerd op Martin 2003): lexicografie isa activiteit subtype productie agent lexicograaf co-agent metalexicograaf goal (wetenschappelijke) beschrijving has-object (delen/aspecten van) vocabulaire has-format boek, CD-ROM, databank… means IT-gereedschap agent IT-ontwikkelaar beneficiary gebruiker other-participants uitgever, sponsor, dataleverancier, projectmanager... Overigens kan deze definitie ook ´lineair’ gelezen worden als: ‘lexicografie is een activiteit waarbij lexicografen, in samenwerking met anderen zoals meta-lexicografen, uitgevers, sponsors, dataleveranciers, projectmanagers etc. een (wetenschappelijke) beschrijving van (delen/aspecten van) de woordenschat van één of meer talen in de vorm van een boek, CDRom, databank etc. produceren met behulp van IT-gereedschap en ten dienste van een of meer doelgroepen.’ Belangrijk daarbij is in te zien dat lexicografie een veelzijdige activiteit is waarbij er een interactie plaatsvindt tussen verschillende actoren op verschillende gebieden. Met andere woorden, het gaat meer om een scène met verschillende personages en invalshoeken dan om een eenmansbedrijvigheid. Juist door deze veelheid aan personages en foci laat lexicografie anno 2008 veel meer dynamiek toe en kunnen er ook ten aanzien van deze dynamiek ‘voorspellingen’ worden gemaakt. Dat wil zeggen dat men, gegeven een ‘huidige waarde’, een ‘huidige filler’ voor een bepaald slot, kan kijken naar andere mogelijke in de toekomst. Een gedachtengang die wij in het tweede deel (‘van’ … ‘naar’) dan ook zullen volgen.

3

Van … Naar In wat volgt wordt van een vast stramien uitgegaan: vertrekkend van een thans bestaande toestand/praktijk binnen (de FA op het gebied van) de lexicografie naar een ‘nieuwe’, nog niet of minder vaak voorkomende toestand/praktijk. De focus op het ‘nieuwe’ impliceert niet dat het ‘oude’

119

daarom minderwaardig is of niet langer nodig. Dat is een andere discussie. Het gaat erom in eerste instantie een aantal ‘nieuwe mogelijkheden voor te stellen zodat bij een keuze voor nieuw op een gefundeerde wijze uit het aanbod, zo nodig, kan worden geselecteerd.

3.1 Van semasiologie naar onomasiologie Zoals P. Boersma in zijn artikel in deze bundel aantoont (Boersma 2011) is het Wurdboek fan de Fryske Taal/Woordenboek der Friese Taal een typisch verklarend, semasiologisch woordenboek gemaakt in de geest van de grote, nationale woordenboeken uit de 19e en 20e eeuw (cf. het WNT (Woordenboek der Nederlandse Taal)). Woordenboeken kunnen echter vandaag de dag niet langer volstaan met één perspectief: het begrijp- of semasiologisch perspectief zoals men dat ook in de semiotische driehoek van Ogden en Richards (1923) terugvindt (zie fig. 1).

[hier figuur 1 invoegen] Dit figuur is trouwens niet alleen de representatie van een bepaalde functie (het begrijpen van woorden), het weerspiegelt ook een visie op de woordenschat als een verzameling vormeenheden waaraan betekenis wordt gekoppeld. In een onomasiologische benadering nu verschuift niet alleen het perspectief (nu vertrekkend vanuit concepten naar lexicaliseringen) en de functie (produceren in plaats van begrijpen), tegelijkertijd ondergaat ook de visie op het lexicon een wijziging: het lexicon is, primair, geen verzameling van vormen meer, maar wel van onderling, conceptueel gerelateerde, semantische eenheden (zie fig. 2).

120


[hier figuur 2 invoegen] Met andere woorden, als iemand wil weten hoe dat in het Nederlands heet, ‘het toeschrijven van een kind aan iemand anders dan aan de echte ouders’2 dan doorzoekt hij zijn lexicon niet zozeer aan de hand van woordvormen maar aan de hand van gerelateerde betekenissen en betekeniseenheden: ‘kind’, ‘biologische ouders’, ‘draagmoeder’, ‘wensouders’ et cetera. Woordenboeken die daarbij kunnen helpen worden onomasiologische, en ook wel eens, ‘omgekeerde’ woordenboeken genoemd. En, hoewel er voor meerdere talen al verwante producten bestaan – denk aan thesauri, synoniemwoordenboeken, beeldwoordenboeken, thematische woordenboeken en dergelijke – het zou voor de FA een mooie uitdaging kunnen zijn om voor een écht omgekeerd Fries woordenboek te zorgen. Een dergelijk woordenboek zou immers niet alleen een productieve functie vervullen (de taalgebruiker in staat stellen zijn concepten te lexicaliseren), het zou tevens een radicale omwenteling van de lexicale organisatie met zich meebrengen: een organisatie die niet langer op vorm maar op betekenis is gebaseerd. Een dergelijk woordenboek moet dan ook in eerste instantie gezien worden als een grafisch derivaat van een onderliggende, on-line semantisch raadpleegbare lexicale databank (zie ook 2.2 en 2.4).

2

Zie ook par. 2.5.

121

3.2 Van Corpusopbouw over Corpusverrijking naar Corpusexploratie Daar waar de vorige paragraaf op een accentverschuiving qua object wees, gaat het bij dit punt over de data die de empirische basis vormen voor het te beschrijven object. Een dergelijke basis wordt een corpus (van teksten of taaluitingen) genoemd. Aan de FA wordt dan ook sinds enige tijd aan corpuslexicografie gedaan. Dit betekent dat corpora van het Fries worden aangelegd en – tot nu toe – morfologisch verrijkt. Dankzij die morfologische verrijking van het corpus kunnen vormvarianten van hetzelfde woord onder één trefwoord worden samengevat en het empirische materiaal aanleveren voor de (semasiologische) beschrijving van het desbetreffende item. Eén stap verder in dit proces brengt ons bij de semantische verrijking van het Corpus. Het Friese hinket bijvoorbeeld, kan dan niet alleen een vorm van het werkwoord hinkje in de betekenis ‘hinken’ zijn, het kan ook de betekenis ‘opzien tegen’ krijgen, zoals bijvoorbeeld in de context sy hinket wol faker aan eksamens. Is het Corpus eenmaal semantisch verrijkt3, dan kan het niet alleen gebruikt worden om op een onomasiologische, ‘inhoudelijke’ manier te zoeken (zie punt 2.1 hierboven), het kan ook aanleiding geven tot een andere, meer dynamische wijze van het exploreren en beschrijven van betekenis. Tot nu toe zijn de meeste woordenboeken vrij statisch wat hun betekenisrepresentatie betreft: bij polysemen bijvoorbeeld, geven zij niet zozeer een coherent betekenispotentieel weer dan wel een opsomming van (ooit) geactualiseerde betekenissen. In de Hedendaagse Van Dale (2e uitgave, 2002) vindt men bijvoorbeeld de volgende weergave van ei: 1. 2. 3. 4.

eerste cel waaruit na bevruchting een nieuw individu groeit vogel- of kippenei als voedsel iets wat de eivorm heeft doetje

Indien het Corpus naast morfo-syntactische ook semantische tags zou bevatten, zou dit het werk van de lexicograaf bij het exploreren van een Corpus enorm kunnen veranderen. Waar hij nu soms verdrinkt in de grote hoeveelheden ruwe, semantisch-ongefilterde data zou hij dan van semantische hypotheses of verwachtingspatronen kunnen uitgaan en die toetsen aan de in het Corpus voorhanden zijnde semantische data. Dit semantische verwachtingspatroon zou bij een woord als ei bijvoorbeeld kunnen impliceren dat de belangrijkste semantische actanten de

3

122

Semantische verrijking of ‘ tagging’ gebeurt heden ten dage voornamelijk door statistische vergelijking tussen een getagged met een niet-getagged corpus.


producenten, de gebruikers, de functies en de formele karakteristieken van het item in kwestie zijn, en dat bij deze actanten een bepaalde prototypische waarde verwacht wordt, bijvoorbeeld ‘kip’ voor de ‘producent’ of ‘ovaal’ voor de vorm. Als ei nu met andere producenten zoals andere vogels of andere dieren (bijvoorbeeld met merels of met schildpadden) wordt verbonden, of als ei een artefact van de mens blijkt te zijn (bijvoorbeeld in chocolade-ei) kan de verschuiving van waarde, al naar gelang van het geval, ook voor een betekenisverschuiving zorgen zonder dat de samenhang met de andere ‘betekenissen’ uit het oog wordt verloren (voor meer informatie hierover zie Martin 1993). Om het bovenstaande te realiseren is er niet alleen een semantisch getagged corpus maar tevens corpusexploratie-gereedschap nodig dat de lexicograaf in staat stelt dergelijke semantische hypothesen op te roepen en te toetsen. Dit laatste impliceert ook een ‘mapping’ tussen de semantische actanten en hun syntactische realisering. Al blijft dit voorlopig nog verre toekomstmuziek, toch zou dit de FA niet mogen beletten om nu al na te gaan hoe de weg naar semantische corpusverrijking kan worden geëffend.

3.3 Van Lexicografie naar Metalexicografie Net zoals een lexicograaf behoefte heeft aan data als basis voor zijn lexicografische descriptie, zo-ook heeft hij behoefte aan een theorie waarop hij zijn beslissingen tot opname of weglating, tot categorisering of tot representatie van lexicale items kan baseren en rechtvaardigen. Een dergelijke theorie voor de lexicografie wordt ook metalexicografie genoemd. In feite is een (beetje) lexicograaf ook steeds een (beetje) metalexicograaf, anders zou hij niet weten waarom hij bepaalde dingen doet zoals hij die doet. Vaak is hij dat echter niet bewust of handelt hij impliciet. Een meer expliciete metalexicografie heeft echter het voordeel dat onderliggende theorie zichtbaar, en daardoor controleerbaar en dus ook verbeterbaar wordt. In de regel zijn metalexicografische theorieën of modellen gebaseerd deels op linguïstische feiten/data, deels op de gebruiker van die data. Een voorbeeld van een dergelijke model is dat voor de representatie van lexicale data bij talen die zeer nauw met elkaar verwant zijn, bijvoorbeeld omdat zij tot dezelfde familie behoren. Zo bestaat er tussen het Nederlands en het Afrikaans een moeder-dochter-relatie wat voor mij, nu ongeveer tien jaar geleden, de aanleiding was om het zogenaamde amalgamatiemodel te ontwerpen. Dit model in detail te bespreken zou te ver voeren. In wat volgt geef ik dan ook slechts een korte karakterisering van het bovengenoemde model samen met een voorbeeld. Voor meer informatie verwijs ik naar Martin 2009.

123

Het amalgamatiemodel is: 1. een contrastief beschrijvingsmodel voor lexica van taalparen die nauw verwant of aan elkaar gerelateerd zijn; 2. in plaats van de traditionele dubbele macrostructuur gespreid over twee volumes (A-B, B-A) worden de macrostructuren van de twee talen (A en B) geünificeerd/geamalgameerd tot één geheel; 3. de unificatie gebeurt op basis van formele en semantische verwantschap (tenminste 1 betekenis moet gemeenschappelijk zijn, vorm moet ‘dezelfde’ zijn); 4. dit proces leidt tot verschillende lemma-types zoals absolute en partiële cognates, non-cognates, valse vrienden4; 5. daar het leeuwendeel van de lemmata cognates zijn, leidt een niet-geamalgameerde weergave van de lexica tot een zeer grote redundantie, het beschreven model kan deze redundantie zowel in de macro als in de micro drastisch reduceren; 6. deze reductie heeft niet alleen een vermindering in kwantiteit maar ook een verhoging/verfijning van de kwaliteit tot gevolg; het model garandeert immers een optimale en directe vergelijkbaarheid tussen de lexica van twee verwante talen en resulteert zodoende in een contrastief lexicon. Een heel eenvoudig voorbeeld van wat een dergelijk lexicon bevat, volgt hieronder: paniek <-; de> paniek <-> [n+a] 1. [plotse angstaanval] paniek =n= paniek zaaien paniek saai >>n<< grote paniek grootskalig paniek; geen paniek! moenie worry nie; in paniek raken paniekerig raak, [inf.] die wilde weghol kry paniekerig paniekerig [n+a] 1. [schrikachtig] paniekerig >>a<< paniekerig raak in paniek raken.

4

124

Ter illustratie enkele voorbeelden: - absolute cognates (woorden met dezelfde vorm en dezelfde betekenis(sen)): bijvoorbeeld paniek (N. en A.) - partiële cognates (woorden met dezelfde vorm waarvan tenminste één betekenis dezelfde en één betekenis verschillend is): bijvoorbeeld bek (in A. 1 additionele betekenis) - non-cognates (woorden met verschillende vorm maar met dezelfde betekenis):bijvoorbeeld N. wegversperring – A. padblokkade - valse vrienden (zelfde vorm en verschillende betekenis): N. amper (= nauwelijks) – A. amper (= bijna)


Commentaar: ‘Paniek’ en ‘paniekerig’ zijn voorbeelden van combinatielemmata waarbij én vorm én betekenis volledig gelijk zijn. Dit sluit niet uit dat er naast gelijkheid (=n=) ook verschillen zijn, met name in de combinatoriek en/of de pragmatiek (zie de rubrieken >>n<< en >>a<<). Een van de claims van het model is dat het ook naar andere taalparen exporteerbaar is5. Een geamalgameerde representatie van het Nederlandse woord broek en het Friese woord broek bijvoorbeeld, zou er kunnen uitzien als volgt: Voorbeeld geamalgameerd NFFN-artikel op basis van het Prisma Woordenboek (FN en NF) (J. Spoelstra e.a. 2007): broek broek [N+F] 1. [kledingstuk] broek =n= een lange broek in lange broek; zijn vrouw heeft de broek aan syn frou hat de broek oan; hij zit mij voortdurend achter de broek hy sit my oanienwei achter de broek >>n<< hij heeft het in zijn broek gedaan hy hat it yn ’e broek dien; je kunt je korte broek wel aantrekken kinst de koarte broek wol oandwaan; een gestreepte broek in streekjebroek; daar zakt mijn broek van af dêr sakket my de broek fan of; het in zijn broek doen van het lachen it yn ’e broek dwaan fan it laitsjen; >>f<< út ‘e broek moatte zijn behoefte moeten doen; ien de broek fan it gat freegje iemand het hemd van het lijf vragen Tot slot van deze paragraaf het volgende: wie een belangrijke plaats wil geven aan de lexicografie dient ook een belangrijke plaats in te ruimen voor de metalexicografie. Niet alleen biedt deze laatste de lexicograaf de voordelen van explicietheid, zij zorgt er tevens voor dat hij de richting waarin de lexicografie evolueert, mee helpt bepalen.

3.4 Van stand-alone naar koppelbaar lexicaal bestand In het masterplan van de FA wordt het werk aan een geïntegreerde taaldatabank voor het Fries als volgt voorgesteld: ‘Op de Fryske Akademy wordt sinds jaren gewerkt aan de opbouw van een Geïntegreerde Wetenschappelijke Taaldatabank van het Fries (hierna afgekort TDB). Hierin is op termijn de Friese taal te raadplegen, van de 6e eeuwse runeninscripties via het Oud-Fries (vanaf de 13e eeuw) tot aan het Fries van anno 2008. Deze databank bestaat thans uit een aantal subcorpora, zoals Oudfries, 19e-eeuws Fries, Dialektmateriaal en Nieuwfries. Verder

5

Zie Martin 2009.

125

zijn getranscribeerde geluidsopnamen van het moderne Fries beschikbaar in Korpus Sprutsen Frysk (KSF). De Taaldatabank Fries is nu al een bruikbaar onderzoeksinstrument, maar thans is de tijd rijp om een substantiële bewerkings- en verrijkingsslag te maken. Resultaat van deze ‘slag’ zal zijn dat de diverse architecturen van de subcorpora aaneengesmeed worden en de TDB als één geheel op internet gepresenteerd kan worden.’6 Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat de FA van de koppeling van de verschillende sub-databanken één van haar prioriteiten wil maken. Dit is beslist nuttig en lovenswaardig. Het zou echter nog mooier zijn als de koppeling verder zou gaan dan een verbinding van grafische en morfologische varianten door de eeuwen heen. Échte integratie veronderstelt immers de koppeling tussen woorden als semantische, niet als loutere vormeenheden. Echte integratie veronderstelt ook dat de eventuele pragmatische restricties en verschillen die tussen semantische eenheden gelden (zoals bijvoorbeeld in het Nederlands de verschillen tussen rijwiel en fiets) worden opgegeven. Alleen dan kan er recht worden gedaan aan de eenheden die in het lexicon functioneren. Met andere woorden, alleen wanneer de koppeling op het semantische niveau plaatsvindt (woorden als semantische eenheden) én de relatie tussen die eenheden wordt geexpliciteerd, kan er zo worden gekoppeld dat de bestanden ook binnen nieuwe toepassingen opnieuw gebruikt kunnen worden. De figuren 3 en 4 kunnen dit verduidelijken. Wil men bijvoorbeeld het Nederlands aan het Fries koppelen (en omgekeerd) dan maakt fig. 3 duidelijk dat, waar de koppeling alleen op vormniveau plaatsvindt, het N. knol (ook in de betekenis ‘paard’) met het F. knol zal verbonden worden (dat deze betekenis niet kent). Koppelt men op semantisch niveau dan komen dergelijke ‘mis-koppelingen’ niet langer voor (zie fig. 4).

[hier figuur 3]

6

126

Zie Versloot 2008, 1.


[hier figuur 4]

3.5 Van lexicografische producten naar lexicografische diensten Al vaker is de vraag gesteld of het einde van het papieren woordenboek nabij is, of het papier op zijn retour is7. Het antwoord hierop dient m.i. genuanceerd te worden. Uiteraard is er een onmiskenbare evolutie aan de gang van grafische naar elektronische informatiedragers. Echter, wanneer de eerste zullen ophouden te bestaan is moeilijk te voorspellen: wat langzaam verloopt kan plotseling in een stroomversnelling komen of, andersom, nog decennia lang blijven verder hobbelen. Maar wat het antwoord extra bemoeilijkt, is het feit dat niet alle woordenboeken ‘gelijk’ zijn: zo leent een onomasiologisch woordenboek zich beter tot on-line raadpleging (zie hierboven 2.1 en 2.4) dan een semasiologisch. Verder lijkt mij, paradoxaal genoeg, het ‘grote’ woordenboek (zowel verklarend als vertalend) minder tegen het web bestand dan zijn ‘kleine’ broertje: niet de pocket wordt op het web geplaatst, wel de grote broer en ‘printing on demand’ geldt vooral voor de grotere naslagwerken. Hoe dan ook, allicht tekenender voor de evolutie die wij thans meemaken is het feit dat de tijd van de grote all-round lexicografische producten stilletjesaan voorbij is en plaats ruimt voor specifieke lexicografische diensten. Stilletjesaan want twintig jaar geleden al voorspelde Dodd het volgende:

7

Zie Martin 2006, 63-70.

127

‘It is clear that we are not far from the point at which the dictionary will cease to be merely a product such as a book, or a somewhat more sophisticated substistute for a book, for example a CD-ROM, which remains as fixed in its contents as a book is, and will become a service. This implies that instead of multiple identical copies of a dictionary, sold to users, there would be a single version of a database, from which clients of the dictionary services obtained the infomation they required much as professionals of various sorts already get abstracts and similar data ‘online’.’ (Dodd 1989, 87, in Burke 2003, 241) Wat Dodd toentertijd niet zomaar kon voorzien was de opkomst van het wereldwijde web en de zoekmachines die daarop kunnen worden losgelaten, als bron van informatie, ook lexicografische. Toch vormt deze ontwikkeling van (grafisch) product naar elektronische dienst niet meteen een bedreiging voor de lexicografie. Integendeel, nog meer dan vroeger maakt een goede lexicograaf het verschil. Hij dient er immers voor te zorgen dat bijvoorbeeld het antwoord op de vraag: ‘Spel ik het woord ‘jood’ met een hoofd- dan wel met een kleine letter?’8 correct is, of dat men bij onderschuiven terechtkomt als men het woord zoekt voor ‘het toewijzen van een kind aan iemand anders dan zijn echte ouders’ (zie ook 2.1). Met andere woorden, het geven van correcte, betrouwbare informatie is cruciaal en zal niet snel door zoekmachines à la Google worden overtroffen. ‘Goede’ informatie is echter niet goed genoeg. Die informatie dient ook goed georganiseerd te zijn en er dient ook goed gereedschap (interfaces) ontwikkeld te worden om de informatie te vinden, zowel in de aquisitie- als in de consultatiebetekenis van het woord. In dit opzicht staat de lexicograaf niet langer alleen, maar dient hij samen te werken met anderen (onder meer IT-ontwikkelaars) zo hij volwaardig en op een professionele wijze aan deze nieuwe ontwikkeling wil participeren. Hoewel het bovenstaande impliceert dat er in feite ‘a long way’, een lange weg, af te leggen valt vooraleer tot optimale resultaten te komen, mag dit m.i. lexicografische instituten er niet van weerhouden dergelijke demarches te ondernemen. Juist integendeel.

3.6 Van woorden naar woordcombinaties Hoewel de meeste lexicografen ervan overtuigd zijn dat woorden alleen in context betekenis krijgen, blijven vele woordenboeken nog altijd woor-

8

128

Zoals bekend is de spelling hier afhankelijk van de betekenis. In de politieke betekenis wordt ‘Jood’ gespeld, in de religieuze ‘jood’.


denboeken: boeken waarin woorden worden opgenomen samen met hun betekenis. De eersten die dit beeld hebben weten te doorbreken zijn niet zozeer de makers van verklarende (semasiologische), maar wel die van vertalende woordenboeken. Zoals bekend zijn er immers twee soorten vertaalwoordenboeken: enerzijds de begrijp- of passieve vertaalwoordenboeken waarbij men van de vreemde taal naar de moedertaal gaat (bijvoorbeeld van Frans train naar Nederlands trein), en anderzijds de actieve of productieve vertaalwoordenboeken waarbij men van de moedertaal naar de vreemde taal gaat. Vooral in deze laatste, productieve situatie wordt het duidelijk hoezeer wij op vaste verbindingen, zogenaamde ‘chunks’ of ‘prefabs’ een beroep doen wanneer wij, zowel in de moeder- als in de vreemde taal, produceren9. Zo spreken wij in het Nederlands (tussen haakjes volgt het Franse equivalent) van:

- de/zijn trein halen - de/zijn trein missen - iem. naar de trein brengen - in de trein stappen - uit de trein stappen - de trein rijdt het station binnen - in de trein zitten - met de trein gaan - de trein van … uur - iem. van de trein afhalen - iem. op de trein zetten - een extra trein inzetten

(avoir son train) (manquer son train) (mettre qqn. dans le train) (monter dans le train) (descendre du train) (le train entre en gare) (être dans le train) (aller en train) (le train de … heures) (aller chercher qqn. à la gare) (mettre qqn. dans le train) (dédoubler un train)

Op het eerste gezicht is het dan ook vreemd dat in een (verklarend) woordenboek als Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal (14e uitgave, 2005) alleen de eerste vijf verbindingen voorkomen, terwijl in het Van Dale Groot Nederlands-Frans Woordenboek (3e uitgave, 2000) alle twaalf de voorbeelden te vinden zijn. Uiteraard heeft e.e.a. met een verschil in functie te maken. Maar het blijft merkwaardig dat ‘combinaties’ pas laat als ‘object’ ontdekt zijn in de lexicografie10. Het ontbreken

9 10

Naar sommigen beweren bestaat 70% van onze taaluitingen uit deze ‘prefabs’ (= vaste verbindingen, frasen, pragmatische formules e.d.m.) Een van de eersten om de aandacht hierop te vestigen is Mel uk (zie Mel uk e.a. 1984). Pas in 2003 verscheen het eerste grote combinatorische woordenboek voor het Nederlands (zie De Kleyn 2003).

129

van combinaties heeft m.i. dan ook niet alleen met een verschil in functie te maken (begrijpfunctie in semasiologische woordenboeken, productiefunctie in actieve vertaalwoordenboeken), maar eveneens met een visie op wat (lexicale) betekenis is. Als de betekenis van een woord in feite de som is van alle combinaties waarin het voorkomt dan dienen die combinaties ook een prominente plaats in te nemen in het woordenboek11. Hedentendage kan dit ook veel makkelijker dan vroeger omdat wij thans over grote corpora beschikken waarin deze combinaties kunnen worden opgespoord, al zal een corpus, hoe groot ook, hier niet altijd volstaan12.

3.7 Van beschrijving van taal naar beschrijving voor de taalgebruiker In zijn lezing over de lexicografische stand-van-zaken aan de FA haalt P. Boersma de eerste voorzitter van de FA, P. Sipma aan waar hij schrijft: ‘Direct na de oprichting van de Fryske Akademy publiceert Sipma in het eerste nummer van het Akademytydskrift It Beaken het werkplan dat hij voor de lexicografie in gedachten heeft: ‘Een van de allereerste - en allernoodzakelijkste - dingen waar wij aan kunnen werken, is het lexicografische plan. Het is ons voornemen een Woordenboek-apparaat samen te stellen, in de vorm van een groot kaartsysteem, dat in de kartotheek van het Coulonhuis opgeborgen zal worden en dat daar door éénieder geraadpleegd kan worden. Daarin willen wij verzamelen en opstellen alle woord-materiaal van het Fries en zijn dialecten, van nu en eerder, en dat zo volledig mogelijk.’ En daar voegt hij dan nog iets opvallends aan toe: ‘Welk woordenboek daar éénmaal uit geschreven zal worden, is van later zorg en wordt hier nu niet uitgelegd, het gaat er nu om de eerste stap te doen.’ (Boersma 2010, ...). Boersma vindt dit vreemd, maar, schrijft hij verder: ‘misschien wilde hij (= Sipma) nog niets uitsluiten en had hij grotere ambities dan op dat moment voor mogelijk geacht zouden worden.’ (Boersma, 2010, …). In feite is de uitspraak van Sipma opvallend modern in die zin dat hij het woordenboek niet als primair product beschouwt maar als een afgeleide. Naar onze tijd vertaald: niet woordenboeken, maar data zijn de primaire gegevens, zij dienen in een centrale databank te worden opgeslagen. Van hieruit kunnen dan door middel van gebruikersprofielen aangepaste producten/derivaten (= woordenboeken) worden afgeleid. Figuur 5 illustreert deze gedachtegang.

11

12

130

Met name dient dit het geval te zijn bij leerwoordenboeken. Op dit ogenblik bereidt drs. Martha Hofman aan de VU een proefschrift voor waarbij zij de rol niet alleen van collocaties maar vooral ook van frasen in de taalproductie van 2e-taalleerders aan de orde stelt. Voor de notie frase (E. phrase) zie onder meer Sinclair 2009. Een mogelijkheid om dit te verhelpen wordt aangereikt in Martin 2008.


[hier figuur 5] Het feit dat de centrale databank niet gebruikersgeoriënteerd is maakt hem daarom niet gebruikersonvriendelijk, wel integendeel, door geen enkele gebruiker a priori uit te sluiten is dit juist én de meest gebruikersvriendelijke én de meest efficiënte wijze van werken13. Een en ander wijst wel op het belang van gebruikersonderzoek en van gebruikersprofielen (doelgroepen met hun specifieke noden, denk aan T1- tegenover T2-sprekers, leken tegenover vaklui, kinderen tegenover volwassenen, et cetera). Alleen op die manier kan de informatie die de centrale taaldatabank bevat, worden gefilterd en op maat van de gebruikersnoden aangepast (bijvoorbeeld selectie uit macro en micro, aanpassen van metataal, gebruik van ostensieve definities (plaatjes en dergelijke) et cetera).

4

Conclusie In Brussel prijkt in de hal van het gebouw ‘Huis van de Toekomst’ – een gebouw waarin getoond wordt hoe onze huizen er over pakweg tien, twintig jaar uit zullen zien, welke voorzieningen, apparatuur en technische spullen er voorhanden zullen zijn, et cetera – het opschrift: ‘We cannot predict the future but we can invent it’. De toekomst, de lexicografische toekomst van de FA kan ik niet voorspellen – daarvoor zijn er te veel ook niet-lexicografische aspecten in het spel – maar ik heb wel geprobeerd in dit artikel nieuwe wegen voor de lexicografie aan de FA uit te vinden. Aan het einde van dit stuk kan men zich dan ook afvragen waarheen deze nieuwe wegen leiden. Wat ik in elk geval hoop is dat zij niet de indruk zouden wekken van mijl op zeven te zijn: lang en eindeloos en zonder uitzicht. Integendeel, ook al hebben zij ons voor een zevensprong gebracht – een plaats waar keuze is tussen zeven wegen – dit hoeft geen sprong in het

13

Zie hiervoor Martin en Al 1990.

131

duister te zijn: de visie op het lexicon als een goed georganiseerde lexicaal-semantische kennisbank in dienst van taalgebruikers die ons deze wegen heeft doen inslaan, diezelfde visie, zoals u hopelijk zelf zal hebben vastgesteld, scheidt deze wegen niet, maar houdt hen bijeen, brengt hen, uiteindelijk, weer samen.

>

132

Literatuur Boersma, P. (2011), ‘Kartotheken, databanken, lexicografie en nog andere zaken op de Fryske Akademy’ in: Philologia Frisica, Anno 2008, Ljouwert: Fryske Akademy -Afûk, 2011, ...-.... Burke, S.M. (2003), ‘The design of on-line lexicons’ in: P. van Sterkenburg (Ed.), A practical guide to lexicography, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 240-249. Dodd, W.S. (1989), ‘Lexicomputing and the dictionary of the future’, in: G. James (Ed.), Lexicographers and their Words, Exeter: University of Exeter, 88-93. Kleyn, P. de (2003), Combinatiewoordenboek van Nederlandse sub-stantieven (zelfstandige naamwoorden) met hun verba (werkwoorden). Amsterdam. Martin, W. (1993), ‘Corpuslexicografie’ in P. van Sterkenburg (Ed.), Op je woorden passen, Leiden: Instituut voor Nederlandse Lexicologie, 35-44. Martin, W. (2001), ‘Natiolectismen en hun lexicografische beschrijving’ in: Revue belge de philologie et d’histoire (themanummer over pluricentrische talen), vol. 79, 709-736. Martin, W. (2003), ‘Lexicography, lexicology, linking and the hub-andspoke model’ in: W. Botha (Ed.) Festschrift D. van Schalkwyk, Stellenbosch: Buro van die WAT, 268-285. Martin, W. (2006), ‘Het papieren imago van de lexicograaf ’ in: W. Martin, Over Woordenboeken, Utrecht: Het Spectrum, 63-70. Martin, W. (2007), ‘The lexicon is a (kind of ) frame’ in: L.R. Miyares e.a. (Eds.), Actes X Simposio Internacional Comunicasión, Santiago de Cuba: Centro de Linguïstica Aplicada, 410-418. Martin, W. (2008), ‘A unified approach to semantic frames and collocational patterns’ in: S. Granger en F. Meunier (Eds.), Phraseology. An interdisciplinary perspective, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 51-65. Martin, W. en B. Al (1990), ‘User-orientation in dictionaries: nine propositions’ in: Budalex ’88 Proceedings, Budapest: Akademia, 393-399. Mel uk, I. e.a. (Eds.) (1984), Dictionnaire Explicatif et Combinatoire du Français Contemporain, Montréal: Presses de l’Université de Montréal.


Ogden, R. en I.A. Richards, J. (1923), The meaning of meaning, Chicago. London: Routledge & Kegan Paul. M. Philippa e.a. (2007), Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (Ke-R). Amsterdam: University Press. Sinclair, J. (2008) ‘The phrase, the whole phrase and nothing but the phrase’ in: S. Granger en F. Meunier (Eds.), Phraseology. An interdisciplinary perspective, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 407-410. J. Spoelstra e.a.(2007), Prisma Woordenboek Fries Nederlands Nederlands Fries, Utrecht: Het Spectrum. Versloot, A. (2008), Masterplan Geïntegreerde Wetenschappelijke Taaldatabank van het Fries, Fryske Akademy, Leeuwarden, januari 2008, memo, 1. Hedendaagse Van Dale (2e uitgave, 2002) Van Dale Groot Nederlands-Frans Woordenboek (3e uitgave, 2000).

133

134


Das Helgoländische (Deät Halunder): Stand und Perspektiven seiner Erfassung, Erschließung und Erforschung Nils Århammar (Bräist/Bredstedt)

1

Einleitung Die Fryske Akademy hat den 18. Friesischen Philologenkongress unter das Rahmenthema ‘Balâns en Perspektyf fan de Frisistyk’ gestellt. Da bot es sich für meinen Sektionsvortrag geradezu an, über Fortgang und Zukunft des Gesamtprojekts ‘Halunder Spreek en Halunder Würderbuk’ zu referieren. Bereits auf dem 7. Philologenkongress im Oktober 1975 hielt ich einen Doppelvortrag mit dem Titel ‘Die Sprache Helgolands und ihre Erforschung’.1 Im zweiten Teil habe ich damals Rechenschaft abgelegt über die bisherigen Bemühungen um die Erfassung, Erschließung und Erforschung des Helgoländischen, angefangen mit Theodor Siebs’ Buch ‘Helgoland und seine Sprache’ (1909)2 über das Lesebuch ‘Van Boppen en Bedeelen’ (1937)3 und die von James Krüss begründete und von James Packroß fortgeführte Evakuierungszeitschrift ‘Helgoland. Ein Mitteilungsblatt für Hallunner Moats’ (1948-1956)4 bis hin zu Willy Krogmanns gleichzeitigen Sammelarbeiten und der Herausgabe eines umfassenden ‘Helgoländer Wörterbuchs’5 im Auftrage der ‘Mainzer Akademie der Wissenschaften und der Literatur’. Letztere musste ich damals aufgrund meiner als Nachfolger Krogmanns inzwischen erworbenenen Einsichten als in vielfacher Hinsicht unzulänglich beurteilen, wie dies übrigens Dietrich Hofmann in einer ausführlichen Rezension der ersten, 1958 erschienenen Lieferung in ähnlicher Weise bereits getan hatte.6

2

Die Erfassung des Helgoländischen Im Herbst 1968 hatte ich im Auftrage und mit finanzieller Unterstützung der Mainzer Akademie die notwendigen ergänzenden Sammelarbeiten auf der Insel begonnen,7 und zwar in der Form von Aufzeichnungen und Tonbandaufnahmen,8 in welchen Techniken ich eine zehnjährige Erfahrung aus Nordfriesland mitbrachte, angefangen mit der dem Helgoländischen am nächsten verwandten Sprache der Inseln Amrum und Föhr. Besonderes Augenmerk verlangten dabei die Fachsprache der Fischer und Bootsbauer sowie der ganze von der extremen maritimen Umwelt dieser Hochseeinsel geprägte Wortschatz. Hinzukam dann im 19. und

135

20. Jahrhundert die Wortschatzerweiterung im Zusammenhang mit dem Kurgastbetrieb und dem Ausbau der Insel zur Seefestung. Bei meinem dritten Helgoland-Aufenthalt im Herbst 1970 hatte ich dann das Glück, eine außergewöhnliche Informantin und Mitarbeiterin zu gewinnen: die 1906 geborene Maria Leitgeber-Dähn, die durch ihren familiären und sprachlichen Hintergrund das ganze Spektrum des älteren und auch neueren Helgoländisch repräsentierte und – da persönlich unabhängig – über ihre Zeit frei verfügen konnte. Mit einem beinahe absoluten Sprachgedächtnis und einer außerordentlichen verbal-erzählerischen Begabung ausgerüstet, hat sie während unserer acht Jahre dauernden, zeitweise recht intensiven Arbeitsgemeinschaft einen selten reichen sprachlichen und lokalhistorisch-volkskundlichen Schatz produziert bzw. festgelegt: 150 Stunden Tonbanderzählungen und -befragungen, 200 Briefe, 150 Schulhefte mit Lebenserinnerungen, aber auch Erzählungen aus zweiter Hand vor allem nach ihrer Großtante Anna Catharina Boymann (1852-1939) sowie umfangreiche Übersetzungen ins Helgoländische. Ein bedeutender Teil der in den ersten zehn Jahren von mir gemachten Aufzeichnungen, die rund 80 Schulund Oktavhefte füllen, geht zurück auf Befragungen von und Gespräche mit Frau Leitgeber-Dähn – auf Helgoland, in Marburg und auf gemeinsamen Reisen.9 Auch nach dem zu frühen Tode meiner Hauptinformantin, bei der meine spätere Frau und Mitarbeiterin Ritva Mikkola noch Helgoländisch sprechen gelernt hatte, habe ich die Sammel- und Aufnahmearbeit bei unseren alljährlichen Helgoland-Aufenthalten bis heute fortgesetzt. Seit 1980 sind so hinzugekommen: 70 Oktavhefte Aufzeichnungen, 120 Stunden Tonband- und Kassettenaufnahmen sowie im letzten Jahrzehnt bisher 18 Stunden Videoaufnahmen. Auf den seit den 1960er Jahren gemachten Tonaufnahmen mit einer Gesamtlaufzeit von über 300 Stunden ist die Sprache von 50 verschiedenen Sprechern und Sprecherinnen festgehalten.

3

136

Die Erschließung des Helgoländischen Und wie steht es nun mit der Erschließung bzw. Bearbeitung dieses gewaltigen Sprachmaterials? Sie setzt sich aus den folgenden Tätigkeiten zusammen: Exzerpierung der vorhandenen Quellen (Literatur, Wörterlisten, Aufzeichnungen etc.), Abschreiben der Tonbänder und anderer Tonaufnahmen, Verfassen eines Lehrbuchs und – als Endprodukt – (zum Teil korpusgestützter) Lexikographie, wobei die letzten beiden durchaus auch Elemente der Erforschung beinhalten. Im Hinblick auf die Fortführung des ‘Helgoländer Wörterbuchs’, das 1968 also bis einschließlich L erschienen war, hatte ich vorerst Krogmanns


und meine eigenen Aufzeichnungen für die Wortstrecke M – P exzerpiert und mit Satzkontext auf Karteizettel eingetragen. Zu einer redaktionellen Ausarbeitung und Veröffentlichung ist es dann jedoch wegen anderer Arbeiten und Aufgaben leider nicht mehr gekommen. Im Herbst 1974 hatte ich mit dem Verleger der in Otterndorf an der Niederelbe erscheinenden Monatszeitschrift ‘Der Helgoländer’10eine Vereinbarung getroffen, in dieser regelmäßig eine Rubrik ‘Halunder Spreek’ mit sprachlichen Beiträgen und helgoländischen Erzählungen und Gedichten mit Kommentar und teilweise auch Übersetzungen zu versorgen. In der Folgezeit sind so – bis zum heutigen Tage – schätzungsweise 800 vierspaltige Foliodruckseiten erschienen.11 Die Erzählungen stammen zum allergrößten Teil von Maria Leitgeber-Dähn, dann auch von Carmen Streithof-Singer, die in den 50er Jahren als Dichterin hervorgetreten war, sowie von Max Dähn, Kurt Friedrichs und anderen. In den letzten beiden Jahrzehnten kamen zunehmend auch die Insel betreffende namen- und familienkundliche sowie volkskundlich-kulturgeschichtliche Artikel mit Fotodokumentation hinzu. Ab Mitte der 80er Jahre hat meine Frau auf Honorarbasis – zuerst im Auftrage der ‘Mainzer Akademie’, dann des schleswig-holsteinischen Kultusministeriums – die in den 60er und 70er Jahren gemachten 175 Stunden Tonbandaufnahmen ausgeschrieben, etwa die zweite Hälfte direkt in den Computer. Diese PC-Ausschriften bilden zusammen mit den im ‘Helgoländer’ 1975 bis 1982 veröffentlichten Texten, die nachträglich eingescannt wurden, unseren vorläufigen lexikographischen Textkorpus. Mit Hilfe eines von Gerald van Berkel entworfenen Computerprogramms können wir hieraus jedes beliebige Wort mitsamt Kontext abrufen bzw. ausdrucken.12 Obwohl diese automatisch abrufbare Textmasse nur ein Drittel des Gesamtkorpus ausmachen dürfte und die Primäraufzeichnungen nicht darin enthalten sind, lässt sich mit ihrer Hilfe zumindest von den frequenteren Lexemen ein relativ gutes Bild von deren Bedeutung und Vorkommen in mehr oder weniger festen Verbindungen (also Phraseologismen und Kollokationen) gewinnen. Jedenfalls hat das so erschlossene Belegmaterial im Vergleich zum Krogmannschen Wörterbuch eine ungleich größere Dichte und Repräsentativität. Hinzukommt dank der hohen sprachlichen Kompetenz besonders der Informantin und Textproduzentin Maria Leitgeber-Dähn eine in verschiedener Hinsicht bessere Sprachqualität. Dies alles lässt sich augenfällig demonstrieren, wenn wir Krogmanns Wortartikel Deer ‘Tür’ mit dem neu erstellten deutsch-helgoländischen Artikel Tür, der also lediglich auf dem obengenannten Datenbankauszug basiert, miteinander vergleichen.13

137

Ich muss mich hierzu auf einige wenige Hinweise beschränken. Erstens: Es fehlen bei Krogmann nahezu alle Kollokationen mit Deer als Subjekt und Objekt sowie mit Attribut (vgl. das erste Viertel unseres Artikels) sowie Präpositionalphrasen mit ‘an’, ‘durch’, ‘hinter’, ‘von’ und ‘zu’; mit ‘vor’ bringt er nur das Lesebuchzitat „wan hi feer di Deer küm“ (4. Zeile von oben), was genuiner it feer Deer heißt; fehlen tun auch tu’n Deern iin ‘zur Tür herein’14 und bitten Deer ‘zur Tür hinaus’, für welches Letztere Krogmann nur das wohl jüngere it di Deer und einmal bit di Deer verzeichnet. Die Redensart hi lapt mi de Deeren iin habe ich in das genuinere hi lapt miin Deern iin geändert. Das Helgoländische, das auch sonst westliche Züge zeigt, ist als einziger nordfriesischer Dialekt eine ausgesprochene ‘Possessivsprache’. Was die Artikellosigkeit in festen Präpositionalphrasen betrifft (vgl. z.B. feer Deer ‘vor der Tür’), so sind das Helgoländische und das Föhring-Amring mit dem Niederländischen und Westfriesischen vergleichbar, während das Sylterfriesische hier noch die weitergehende altgermanische Artikellosigkeit konserviert hat. Durch die zunehmende hochdeutsche Interferierung befindet sich aber auch diese Eigenart der inselnordfriesischen Dialekte im Abbau.15 Nachdem ich bereits Mitte der 70er Jahre im ‘Helgoländer’ ausführliche Beiträge zur Geschichte der helgoländischen Orthographie und zur Morphologie des Helgoländischen veröffentlicht hatte,16 konnten meine Frau und ich 1987 das helgoländische Lehrbuch ‘Wi lear Halunder’ herausbringen.17 Die Lesestücke stammen von der 1911 auf Helgoland geborenen Helgoländischlehrerin Mina Borchert-Pauls, die Grammatik und die Wortlisten von meiner Frau und mir sowie das Kapitel ‘Schrift und Aussprache’, in dem auch die generations- und familienbedingte phonetische Variation beschrieben wird, von meiner Hand.18 Zu den folgenden beiden Auflagen wurde eine Kassette mit den Lesestücken, gesprochen von vier Sprechern und Sprecherinnen verschiedener Generationen, hergestellt, um vor allem das Selbststudium zu erleichtern.19 Ende der 90er Jahre wurden am Nordfriisk Instituut in Bredstedt fünf verschiedene nordfriesische und eine niederdeutsche Ausgabe des Bilderwörterbuchs ‘My First Thousand Words’ von Amery & Cartwright erarbeitet, darunter auch eine helgoländische, die meine Frau und ich unter Hinzuziehung geeigneter Muttersprachlerinnen zusammenstellten.20 Von Oktober 1992 bis Mitte 1998 war Ritva Århammar mit einer halben Stelle und mit finanzierungsbedingten Unterbrechungen am Nordfriisk Instituut Ausführende des Projekts ‘Helgoländisches Gebrauchswörterbuch’.21 Zunächst wurde der Teil ‘Helgoländisch-Deutsch’ in Angriff genommen, wobei alle Wortlisten und Krogmanns Helgoländer Wörterbuch A – L

138


sowie die von mir gemachten Primäraufzeichnungen exzerpiert wurden und zu vorläufigen, kleinen Wortartikeln ausgearbeitet wurden. Noch geraume Zeit vor der Fertigstellung dieses Teils wurde auf Bitte der beiden auf Helgoland tätigen Helgoländischlehrerinnen der arbeitsintensivere zweite Teil ‘Deutsch-Helgoländisch’ vorgezogen. Beim Ablauf des kofinanzierten Projekts lag eine vorläufige Fassung dieses Teils vor, die verschiedenen Interessenten auf Helgoland sowie den friesischen Institutionen zur Verfügung gestellt wurde.22 Die unkorrigierte Rohfassung des helgoländisch-deutschen Teils liegt bisher nur in wenigen Exemplaren in Bredstedt und auf Helgoland vor.23 Im Laufe der Jahre habe ich die vorliegende Erstfassung einer gründlichen Durchsicht unterzogen und durch Lektüre und Neuexzerpierung stark erweitert. Diese mit Unterbrechungen erfolgende Arbeit wie auch die von meiner Frau besorgte Anpassung und Ergänzung des Wörterbuchmanuskripts werden uns noch einige Zeit beschäftigen. Der Charakter eines Gebrauchswörterbuchs mit einer begrenzten Auswahl der Lemmas und Wortverbindungen hat sich dabei schon längst hin zu einem möglichst erschöpfenden Wörterbuch gewandelt.24 Wir tragen uns nunmehr mit dem Gedanken, dieses Wörterbuch in progress allen Interessenten im Internet zugänglich zu machen. Hierfür benötigten wir jedoch die technische Unterstützung eines lexikographischen Instituts wie z. B. der Fryske Akademy. Als längerfristiges Projekt steht noch aus die Schaffung einer Datenbank der helgoländischen Sprache auf der Grundlage der gesamten vorhandenen Aufzeichnungen und der gedruckten und ungedruckten Textkorpora. Für die Finanzierung des Projekts bedürfte es der Mitwirkung der zunächst in Frage kommenden Institutionen, wobei versucht werden sollte, gemeinsam Drittmittel einzuwerben.

4

Die Erforschung des Helgoländischen Was nun die Erforschung des Helgoländischen im engeren Sinne betrifft, so muss ich mich hier auf einige wenige Stichworte beschränken. Außer den bereits in den Anmerkungen 2, 5, 10 und 17 genannten Veröffentlichungen zur Morphologie, Phonetik und Orthographie sei zunächst auf meine drei Artikel im ‘Handbuch des Friesischen’ hingewiesen, in denen das Helgoländische mehr oder weniger umfassend berücksichtigt wird.25 Im Laufe der Jahre sind weitergehende Vorarbeiten zur Syntax und zur Morphologie einschließlich der Wortbildung sowie zur Lautgeschichte und Etymologie des Helgoländischen entstanden, zur letzteren eine Kartei mit zur Zeit rund 1500 Zetteln; zu vergleichen ist hierzu auch eine Reihe von Wortstudien im ‘Helgoländer’.26 Auf dem 3. EUROPHRASKongress 2004 in Basel hielt ich einen Vortrag über ‘Phraseologismen und

139

bildliche Ausdrücke im Helgoländischen aus den drei inseltypischen Ausgangsdomänen Seefahrt, Lotsen- und Rettungswesen, Fischerei sowie Vogelfang und Vogeljagd’.27 Die durch den Vogelzug bedingte überaus reiche Ornis der Insel generierte eine sehr umfangreiche und differenzierte helgoländische Vogelnomenklatur, die ich von den ersten Quellen um 1800 an erfasst und etymologisch behandelt habe.

4.1 Exkurs zum gegenwärtigen Stand des Helgoländischen Die Sprachsituation und die Bestrebungen zur Förderung und Erhaltung des Helgoländischen, schließlich, habe ich in verschiedenen veröffentlichten Vorträgen behandelt,28 zuletzt vor genau einem Jahr im Rahmen einer Vorlesungsreihe an der Universität Erlangen, und zwar über den Stand des Friesischen im allgemeinen, aber speziell über den der nordfriesischen Dialekte (abrufbar im Internet unter www.dialektforschung.phil. uni-erlangen.de/sterbendialekte).29 Etwa um die gleiche Zeit erschien eine Dissertation über die letztlich vergeblichen Bemühungen um den Erhalt des Helgoländischen, mit der Paulina Zielinska an der Europa-Universität ‘Viadrina’ in Frankfurt an der Oder promovierte.30 Fest steht, dass das ‘Halunder’, wie übrigens die meisten anderen nordfriesischen Varietäten, im Laufe dieses Jahrhunderts mangels sprachlichen Nachwuchses aussterben wird, nachdem es immer mehr Gebrauchsfunktionen und Sprechgelegenheiten eingebüßt hat.31

5

140

Schlussbetrachtung In meinem gerafften Vortrag habe ich eine etwas trockene, überwiegend quantitative Übersicht einer 40 Jahre dauernden Sammel-, Aufnahmeund Auswertungsarbeit gegeben. Dabei konnte wohl nur unvollkommen vermittelt werden, worum es bei alledem in Wirklichkeit geht, nämlich um den ganzen Mikrokosmos einer kleinen, aber sehr besonderen Community. In ihrer wie oben geschildert extensiv dokumentierten Sprache – deät Halunder – sind Leben und Leid dieses Inselvölkchens während der letzten so wechselhaften zwei Jahrhunderte niedergelegt und für die heutigen und künftigen Generationen aufbewahrt bzw. in Teilen zugänglich gemacht worden. Erst recht nicht vermittelbar ist aber das persönliche Erlebnis eines Dialektforschers, dem es durch günstige Umstände vergönnt war, tiefe Einblicke in diese Sprache und die sie tragende Gemeinschaft zu gewinnen und innigen Anteil an deren Geschicken in Vergangenheit und Gegenwart zu nehmen.


>

Anmerkungen 1 Kurzfassung in: Philologia Frisica anno 1975. Fryske Akademy: Ljouwert 1977, S. 92-100. 2 Theodor Siebs, Helgoland und seine Sprache. Beiträge zur Volks- und Sprachkunde. Aug. Rauschenplat: Cuxhaven / Helgoland 1909 (Reprint im Verlag Martin Sändig: Wiesbaden 1969). – Eingangs besprach ich damals auch die älteren Veröffentlichungen zum Helgoländischen, darunter P. A. Oelrichs, Kleines Wörterbuch zur Erlernung der Helgolander Sprache für Deutsche, Engländer und Holländer. Nebst einem Anhange enthaltend einfache Dialoge aus dem Leben in deutscher und helgolander Sprache. Im Selbstverlag: 1846 (Reprint im Verlag F. Dörling: Hamburg 1981). Zweite verbesserte Auflage: Snake Jim Hollunder? Kleiner Wörterschatz zur Erlernung der Helgolander Sprache für Deutsche, Engländer und Franzosen. […] Gespräche und Lesestücke […]. C. A. Koch’s Verlag: Leipzig 1882 (Reprint im Verlag Schuster: Leer 1976). 3 Van Boppen en Bedeelen. Hallunner Veersnakkestekken feer Letjen en Grooten [Vom Ober- und Unterland. Helgoländische Erzählungen für Kinder und Erwachsene] soamelt en apskrewwen van de „Helgoländer Heimgruppe“ im Ring der Volkstumsgruppen der NSG. „Kraft durch Freude“. Otto Meißners Verlag: Hamburg 1937. Mit einer losen Beilage mit einem Nachwort des Herausgebers Friedrich Panse, Anmerkungen, Wörterverzeichnis und Vogelnamen (S. 5 – 20). – Vollständiger fotomechanischer Nachdruck im Auftrag von Cläre und Friedrich Panse beim Karl Wachholtz Verlag, Neumünster 1976. 4 Am 15. Aug. 1948 erschien eine Nullnummer, dann Nr. 1/2 (Sept./Okt. 1948) bis Nr. 99/100 (Dez. 1956). Druck: Thomas Wree (Gustav-Adolf Janssen), Flensburg. Die Nummern 92 (Mai 1956) und 97 (Okt. 1956) sind nicht erschienen. – In der von Dr. James Packroß redigierten Rubrik „Gud Heep [Gute Hoffnung]. En Bleed feer arkjan wölk Hallunner snakket“ erschienen mehr oder weniger regelmäßig helgoländische Gedichte und Erzählungen; in der letzten Ausgabe der umfangreiche Schwank „Ho Haik Haikens uun’e Hemmel kümm“, eine Nacherzählung von Gorch Fock’s „Wat Hein Saß in’n Heben keem“ (Wie H. S. in den Himmel kam), die in einer von Dr. W. Krogmann geleiteten Übung an der Universität Hamburg von helgoländischen MuttersprachlerInnen angefertigt worden war. Eine Bibliographie der ‘Gud Heep’-Texte erstellte Angelika Renk i. J. 1995 als Semesterarbeit am Seminar für friesische Sprache und Literatur und ihre Didaktik an der Universität Flensburg. Zum Teil 2 ‘Die Autoren’ vgl. Verf., Das helgoländische Schrifttum (vervielfältigt 1989 mit späteren Zusätzen). – Vgl. ferner Thorsten Schmidt, Das Nachkriegsschicksal der Insel Helgoland im Spiegel der Zeitschrift „Helgoland – ein Mitteilungsblatt für Hallunner Moats“. In: Uwe

141

Danker et al. (Hrsg.), Demokratische Geschichte. Jahrbuch zur Arbeiterbewegung und Demokratie in Schleswig-Holstein VI (1991), S. 213237. 5 Helgoländer Wörterbuch, bearbeitet von Willy Krogmann. 1. – 5. Lieferung. Vorwort: Hamburg, den 20. Januar 1957. – Einleitung: A. [Historische] Lautlehre (S. 3-45), B. Zur Formenlehre (S. 46-62), C. Zur Wortbildung (S. 63f.). A – L (S. 69-444). Akademie der Wissenschaften und der Literatur [zu Mainz]. Veröffentlichungen der Kommission für germanische Sprach- und Literaturgeschichte Band 1. Im Franz Steiner Verlag: Wiesbaden [1957/8 – 1967/8]. 6 Im „Anzeiger für deutsches Altertum und deutsche Literatur“ 71 (1959), 89-94, nachgedruckt in: Dietrich Hofmann: Studien zur Friesischen und Niederdeutschen Philologie, hrsg. von G. Kreutzer, A. Walker und O. Wilts (= Dietrich Hofmann: Gesammelte Schriften Band II). Helmut Buske Verlag: Hamburg 1989, 103-108. Hofmanns Kritik gilt der unvollständigen Auswertung der recht spärlichen älteren Überlieferung sowie der unübersichtlichen, mit vielen Fehlern behafteten historischen Lautlehre, die vom germanischen statt besser vom rekonstruierten ains.-nordfries. Lautsystem ausgeht und das oft entscheidende Zeugnis der beiden anderen nordfries. Inseldialekte nicht heranzieht. 7 Als Kontaktperson und ‘Lotse’ leistete mir dabei Dr. phil. James Packroß als gebürtiger Helgoländer und Kenner der helgoländischen Sprache und Literatur unschätzbare Dienste (vgl. meinen ausführlichen Nachruf, Anm. 11). Bei meinem ersten Aufenthalt lebte noch Mary Franz, die Verfasserin auch sprachlich besonders wertvoller Erzählungen (vgl. Anm. 11), und ich habe die Gelegenheit genutzt, sie zu veralteten Wörtern zu befragen und mehrstündige Tonbandaufnahmen mit ihr zu machen. 8 Die Aufzeichnungen (Primärnotizen) erfolgten mittels gezielter Befragung der InformantInnen sowohl in deren Wohnung als auch bei Wind und Wetter auf der Landungsbrücke und vor und in den ‘Hummerbuden’ (Tiinerbuuder), wo die Fischer und ‘Börteleute’ zu bestimmten Zeiten anzutreffen waren – hier großenteils auch Notizen von mitgehörter spontaner Rede bei ‘teilnehmender Beobachtung’. Ähnlich wurde bei den Tonbandaufnahmen verfahren, nur überwogen hier bei der Erzählgabe und -freudigkeit meiner Hauptinformantin Frau Leitgeber-Dähn das freie Erzählen zu vorher abgesprochenen Themen, weitgehend aus ihrem schier unerschöpflichen Fundus eigener Erinnerungen und Erlebnisse, jedoch auch Erzählungen aus zweiter Hand. 9 Vgl. meine Nachrufe und Gedenkartikel: (1) „Maria Leitgeber-Dähn zum Gedenken. Die unermüdliche Erzählerin und Schriftstellerin in helgoländi-

142


scher Sprache nach schwerer Krankheit verstorben“ im ‘Helgoländer’ Nr. 183 (Okt./Nov. 1979), 8f. – (2) (Zum 10. Todestag): „Übersicht und Würdigung des schriftstellerischen Werkes von Maria Leitgeber-Dähn“ im ‘Helgoländer’ Nr. 302, 14; 303, 11f. (mit einer Bibliographie der in der Zeitschrift veröffentlichten Texte); 304, 12 (Sept. – Nov. 1989). – (3) „Zum 100. Geburtstag von Maria Leitgeber-Dähn. Vom ‘ferdjetten Börriger’ zur verdienten Bürgerin ihrer Heimatinsel“ im ‘Helgoländer’ Nr. 500 (Febr. 2006), 21-24 (mit ergänzender Bibliographie). 10 ‘Der Helgoländer’, im Folgenden HEL abgekürzt, erscheint seit August 1964 (Nr. 1), zunächst als „Sonderbeilage der Cuxhavener Allgemeinen / Niederelbe-Zeitung“, ab Nr. 10 (Juni 1965) mit dem Zusatz „Offizielles Veröffentlichungsorgan des Vereins Helgoland e.V. – Geschichte und Kultur der Deutschen Bucht“; ab Nr. 59 (Juli/August 1969) lautete der Untertitel „Die Monatszeitung für die Insel Helgoland“, um dann ab Nr. 334 (April 1992) ersatzlos gestrichen zu werden. War die Zeitschrift bis Nr. 510 (Dez. 2006) vierspaltig im Folioformat erschienen, so trat mit Nr. 511 (Jan. 2007) eine sowohl äußere wie allmählich auch inhaltliche Änderung ein: seither ist das Format auf A4 verkleinert, der Text dreispaltig und in einer größeren Schrifttype gesetzt; der Untertitel (als Balken oben am Umschlag angebracht) lautet jetzt – zum neuen redaktionellen Stil passend – „Das Magazin für Helgoland – Geschichte und Kultur der Deutschen Bucht“, wobei das letztere stets mehr hinter die aktuellen Berichte zurücktritt, wodurch die davor reichlich vorhandenen Möglichkeiten zur Unterbringung sprachlicher und historisch-volkskundlicher Beiträge eingeengt werden. – Die von mir versorgte Rubrik „Halunder Spreek“ wurde in der Weihnachtsausgabe des Jahres 1974 (HEL 125) mit dem Übersichtsartikel „Die Helgoländische Sprache“ eröffnet. Es folgten Artikelreihen zur (Geschichte der) „Schrift und Aussprache des Helgoländischen“ (illustriert mit Faksimiles und Sprachproben) (HEL 126-131; 128 mit einer kritischen Besprechung samt Ergänzungen zu Krogmann, Helg. Wb., S. 433: Long – Looatjen) – „Kurzer Abriß der helgoländischen Grammatik“ (HEL 135) – „Helgoländische Grammatik: Das Zeitwort“ (HEL 175, 187, 189 – 1979/80) – „Leitfaden des Helgoländischen“ (HEL 250-251, Mai-Juni 1985), die erste Folge mit Grundsätzlichem zu ‘Sprache : Dialekt’ sowie über die lautgeschichtlich bedingten Besonderheiten des Helgoländischen. Vgl. ferner Anm. 9, 11, 26 und 28. – Ab Nr. 125 ist ‘Der Helgoländer’ in verschiedenen (v.a. frisistischen) Institutionen und Bibliotheken einsehbar, darunter auch in der ‘Provinciale Bibliotheek’ in Ljouwert/ Leeuwarden. 11 Vgl. unter C. Helgoländisch – Halunder die von V. Tams Jörgensen begründete Dokumentation „Nordfriesische Texte in Zeitschriften und Zei-

143

tungen“, die seit 1975 im ‘Nordfriesischen Jahrbuch’ erscheint. – Auch ältere Gedichte und Erzählungen wurden mit sprachlich-inhaltlichem Kommentar und teilweise auch Übersetzungen in der seit 1970 gültigen Orthographie veröffentlicht; ferner die von mir verfassten Dichterportraits und z.T. mit Bibliographien versehenen Werkübersichten (vgl. auch Anm. 9): Vom ersten Helgoländer Dichter und Schriftsteller, dem Schiffscapitain Hans Frank Heikens (1780-1862) im HEL 199, 201 und 202 (Febr.-Mai 1981). – Von der ersten Helgoländer Dichterin Anna Catharina Becker-Lorenz (1836-1919), von der allerdings nur Gedichte und zwei ‘Idyllen’ in deutscher Sprache überliefert sind, im HEL 399 (Sept. 1997), 16f. – Vom bekanntesten älteren Helgoländer Dichter Heinrich E. Claasen (1842-1917) im HEL 211-213 (Febr.-April 1982) und (mit Foto) im HEL 442 (April 2001). – Gerrit Singer (1858-1944) im HEL 258 und 259 (Jan./Febr. 1986). – Mary Franz (1895-1969) im HEL 376 (Okt. 1995), 14-17 (vgl. Anm. 7). – Heinrich Krüß (‘Hein Marder’; 1901-1976): „Ein helgoländischer Liedertexter und -sänger“ im HEL 255 (Okt. 1985); die Texte seines i. J. 1974 von mir auf Tonband aufgenommenen Repertoires wurden 1987-89 im HEL veröffentlicht (vgl. die obengenannte Bibliographie im ‘Nordfries. Jahrbuch’). – Max Dähn (1909-1971) im HEL 420 (Juni 1999), 16f. – James Packroß (19092001): „Zur helgoländischen Lyrik von James Packroß“ im HEL 452 (Febr. 2002), 12f., auch in ‘Nordfriesland’ 140 (Dez. 2002), 22-25; „Dr. James Packroß, Leben und Werk. Dem verdienten Wahrer und Mehrer des sprachlich-kulturellen Erbes der Helgoländer zum Gedenken“ im HEL 462 (Dez. 2002), 46-50; 464 (Febr. 2003), 9-11. – Jacob Lorenzen (1878-1968): „Der Helgoländer Jacob Lorenzen schrieb in der Ferne volkstümliche Lieder und Gedichte“ im HEL 522 (Dez. 2007), 41-45, worin der Anfang mit der (Wieder)veröffentlichung seiner Gedichte mit Übersetzung und Kommentar gemacht wurde. – Vgl. noch die von mir betreute Examensarbeit „Das friesischsprachige Werk des Helgoländer Schriftstellers James Krüss“ (Maschinenschr., Univ. Flensburg 2008) von Björn Ketelsen. 12 Siehe im Anhang 1 die als Handout verteilte S. 4 von 21 Seiten mit dem Lexem Deer ‘Tür’ (dazu drei Seiten mit dem Plur. Deern), hier durch Weglassung von überlappenden Textsegmenten usw. bereinigt. – HEL 163-182 (1978-79) sind den Kindheitserinnerungen von Maria Leitgeber-Dähn entnommen, während HEL 185 (1979) aus zwei Erzählungen von Mary Franz stammt (vgl. Anm. 8/9 bzw. 7 und 11). 13 Siehe Anhang 2 und 3. – In Krogmanns Wortartikel Deer sind die folgenden Korrekturen vorzunehmen: ‘er läuft mir die Türen [ Tür] ein’ – hi falt … iin’t [ uun’t] Hüs – … stun [ stunn, heute stun’n] bliuw – ‘aus der Tür werden [ werfen]’. – Es fehlt der Verweis auf die Zuss.

144


14

15

16 17

18 19

20

21 22

23

24

Bütterdéér ‘Haus-/Außentür’, ferner unter den Teilen der Tür und des Türrahmens Lokstaf ‘Türpfosten’ (= aofries. locstef, vgl. Anm. 14). Über diese Pluralform Deern als Rest des alten Pluraletantums (so auch etwa im Wfries. und Engl.) s. Verf., Was bedeutet dura and derne, loc and locstef in den altemsfriesischen Bußtaxen? Mit etymologischen und wortgeographischen Beiträgen zu afries. derne, andern und (lok-)stef, in: K. Dekker, A. MacDonald and H. Niebaum (eds.), Northern Voices. Essays on Old Germanic and Related Topics, Offered to Professor Tette Hofstra (Peters: Leuven – Paris – Dudley, MA 2008), S. 173-189, h. 176, Fußn. 4. Vgl. Verf., Das Nordfriesische im Sprachkontakt, in: H. H. Munske et al. (Hrsg.), Handbuch des Friesischen (Max Niemeyer Verlag: Tübingen 2001), Sp. 326b (3.1.3.2.b) und 346b (5.1.2.3.). Vgl. Anm. 10. „Wi lear Halunder. Helgoländisches Lehrbuch“ von Mina Borchert, Ritva und Nils Århammar. Herausgegeben vom Verein zum Wiederaufbau des früheren Helgoländer Nordseemuseums e.V. (= Veröffentlichung Nr. 85 des Nordfriisk Instituut, Bräist/Bredstedt, NF). Helgoland 1987. – Zweite, verbesserte Auflage. Helgoland – Bredstedt 1991. – Dritte, verbesserte Auflage. Herausgegeben vom Förderverein Museum Helgoland e.V. Helgoland 2002. Auch als Sonderdruck erschienen. Helgoland 1987 (Herstellung [wie auch des Lehrbuchs] Husum Druck- und Verlagsgesellschaft, Husum). Aufgenommen von Peter Mangelsdorf (†), Helgoland. Inzwischen auch auf CD erhältlich. Zur generationsbedingt unterschiedlichen Aussprache der SprecherInnen s. Verf., Die Begleitkassette zum helgoländischen Lehrbuch im HEL 360 (Juni 1994), 21. „Miin iaars duusend Würder Halunder“. Beoarbooidet fan Ritva en Nils Århammar. Verlag Nordfriisk Instituut: Bräist/Bredstedt, NF. 1999 (Veröffentlichung Nr. 150). – Die zu kleine Auflage von 200 Exemplaren war nach kurzer Zeit ausverkauft; leider ist bis heute kein Nachdruck der helgoländischen Ausgabe erfolgt. Vgl. Ritva Århammar, Med Futten oawer ’e Nak. En Halunder Gebrikswürderbuk uun ’e Moak. In: ‘Nordfriesland’ 103/104 (Dez. 1993), 38. „Helgoländisches Gebrauchswörterbuch. Teil I: Deutsch – Helgoländisch“, bearbeitet von Ritva und Nils Århammar. Nordfriisk Instituut, Bräist/ Bredstedt 1998 (unverkäuflicher Vorabzug). „Helgoländisch – Deutsches Wörterbuch“. Auf der Grundlage der Sammlungen von Nils Århammar und anderen zusammengestellt von Ritva Århammar. Nordfriisk Instituut, Bräist/Bredstedt 1994 (vervielfältigt). Als Ergebnis meiner Beschäftigung mit der Phraseologie wurde in einem späteren Stadium eine Neuerung eingeführt, nämlich die dop-

145

pelte Bedeutungsangabe: an die phraseologische Lesart (Übersetzung) wird seither in Klammern zwischen Gänsefüßchen die wörtliche Lesart (Übersetzung) hinzugefügt (vgl. Verf., Phraseologie […], in Philologia Frisica anno 2005, S. 167-194, h.: 171). Diese Praxis wurde dann auch auf vom Deutschen abweichende Kollokationen und Komposita etc. ausgeweitet, gegebenenfalls auch bei Einzelwörtern (vgl. s. v. zeigen). Beispiele: zeigen wiise („weisen“); das wird sich (noch) z. (ergeben, herausstellen, an den Tag kommen) deät wür wi do (no) woor („das werden wir ja [noch] gewahr“), vgl. auch: deät es en Klauen, wat hem fan sallow wint / de wint hem fan sallow („das ist ein Garnknäuel, der/das sich von selbst wickelt“ [vgl. wfries. dat is in kleaun dy’t him sels ontwynt; WFT 10, 393f.]. – leichenblass wit as/es en Gais („weiß wie ein Geist“), krit-wit („kreideweiß“); l. werden siin Dooadenkleer sat („seine Totenfarbe setzen“). – ordnungsgemäß soo as/es ’et heart („so wie es sich gehört“). – Eine weitere Besonderheit des Wörterbuchs ist die Unterscheidung von älterem (auch veraltetem) und jüngerem Sprachgebrauch bei den zahlreich registrierten Synonymen und Wortvarianten. 25 Horst H. Munske et al. (Hrsg.), Handbuch des Friesischen (Max Niemeyer: Tübingen 2001): 31. Das Nordfriesische im Sprachkontakt (unter Einschluss der Lexikologie), S. 313-353, und zwar unter 2. Nordfries.-Dänisch (S. 316), 3. Nordfries.-Niederdt. (S. 320f. und 324ff.), 4. Nordfries.-Niederländ. (S. 333), 5. Nordfries.-Hochdt. (S. 336-349, passim) und 6. Nordfries.-Englisch (S. 350). Zu 2. ist die folgende Spezialstudie des Verf. zu vergleichen: „Der dänische Anteil am Helgoländer Wortschatz“ (1996; s. die Bibliographie im Handbuch S. 351). – 50. Die Herkunft der Nordfriesen und des Nordfriesischen, S. 531-537 (vgl. auch in der Bibliographie S. 537: Århammar 1968, 1990 und 1995). – 75. Grundzüge nordfriesischer Sprachgeschichte, S. 744-765 (bes. Kap. 1. Lautgeschichte, passim). 26 Wenn wir von den gelegentlichen etymologischen u.a. Hinweisen in den Kommentaren zu den im HEL veröffentlichten Erzählungen und Gedichten absehen, handelt es sich um die folgenden HEL-Artikel (ab Nr. 329 (1991) unter der Rubrik „Ii Spreekhörn (Unsere Sprachecke)“): 168 (Juli/Aug. 1978), 8: „Die ‘Börte’. Über Bedeutung und Herkunft einer typisch Helgoländer Bezeichnung“ [zusätzlich mit einer Vielzahl bei Krogmann fehlender Redensarten mit Beert]. – 177 (April/Mai 1979), 13: „Zwei alte helgoländische Wörter“ [benklooats ‘innen (drin)’ (vgl. afries. binna clathum) und seelt fol ‘übersät mit’]. – 291 (Okt. 1988), 11: „Fastewal“ und „uuderweegen“ [‘Festland’ und ‘auf dem Festland’ („anderswo“)]. – 329 (Nov. 1991), 8: 1. „heilig“ im Helgoländischen. – 330 (Dez. 1991), 31: 2. Die Bezeichnungen des Körpers und seiner Teile im Helgoländischen. 2.1 (der ganze) Körper (engl. body) [nicht weitergeführt; Liste der helg. Bezeichnungen liegt vor]. – 344 (Febr. 1993), 111: „Was bedeutet helg. Huaachensneem

146


[älter Uaakelsneem ‘Ökelname’] eigentlich?“ – 358 (April 1994), 18: „Beerigers und tu beerigen keem. Ein Beitrag zum Helgoländer Brauchtum [und Sprache] um die Konfirmation“. – 393 (März 1997), 15: Helg. Balkiiners ‘Grubenhölzer (als Treibgut)’. – 397 (Juli 1997), 16: „Zu den ältesten Helgoländer Familiennamen. Die ‘Patronymika’ vom Typ Bartz/Harlichs, Rickmers, Heikens/Payens und Keiken/Thaten“. – 401 (Nov. 1997), 14: „Skit, der helg. Name der Lumme“. – 428 (Febr. 2000), 15: „Hölkers und Koksen: 1. Hölk(er) ‘kleine Strandschnecke’, 2. Koks ‘große Strandschnecke, Wellhornschnecke’“ (430, 16 Nachtrag zur Redensart dear lait en Koks bi). – 450 (Dez. 2001), 47: „Helg. Rudder – vom Ruder- zum Motorboot“. – 455 (Mai 2002), 18f: „Die helgoländischen Bezeichnungen der Mahlzeiten. Mit einem Exkurs über den dänischen Einfluss auf das Helgoländische“ [vgl. Anm. 25]. – 473 (Nov. 2003), 10: „Klef und Kläow – Klippe/Kliff und Fels.“ – 483 (Sept. 2004), 12: „Zu der bildlichen Redensart en Bumm bi de Futt“. – 512 (Febr. 2007), 23: „Düpp, das helgoländische Wort für Trinkgeld“. – Vgl. noch mit anderer Thematik HEL 167 (Juni/Juli 1978), 9: „Helgoländische Lotsenexaminierbücher. Einziges Beispiel eigenständiger nordfriesischer Gebrauchsprosa in älterer Zeit“; mit leicht abweichendem Wortlaut des Titels auch in Us Wurk 27 (1978), 51f. 27 Noch ungedruckt geblieben. Das Handout mit der gegliederten und im Einzelnen erläuterten Materialsammlung findet sich im Anhang meines auf dem 16. Friesischen Philologenkongress gehaltenen Phraseologie-Vortrags, s. Philologia Frisica anno 2005 (Ljouwert 2007), S. 179-190. 28 (1) Historisch-soziolinguistische Aspekte der nordfriesischen Mehrsprachigkeit, in: Friesisches Jahrbuch 1976, 55-76. – (2) Damit die ‘Halunder Spreek’ nicht verstummt, in: HEL 254 (Sept. 1985), 10f.; auch unter dem Titel „Damit die ‘Halunder Spreek’ nicht verstummt …“ [vgl. Anm. 31] Spracharbeit auf Helgoland und das Helgoländische Wörterbuch, in: Nordfriesland 75 (April 1986), 71-75. – (3) At Nuurdfresk jister, daaling an maaren. – Das Nordfriesische gestern (1978), heute (1989) und morgen (2000), in: Th. Steensen und A. Walker, Friesen heute. Beiträge zu einer Tagung über Sprache und Kultur der Nordfriesen in Sankelmark 1989. Verlag Nordfriisk Instituut, Bräist/Bredstedt, NF 1990, S. 15-30. – (4) Sterben und Überleben von Minderheitensprachen am Beispiel des Nordfriesischen (Antrittsvorlesung, gehalten am 10. Mai 1990 in Flensburg), in: Nordfriesisches Jahrbuch N. F. 26/27 (1990/1991), 7-22. – (5) Überlebenschancen des Helgoländischen, HEL 378 (Dez. 1995), 26-29; auch unter dem Titel Die Chancen des Halunder. Wie können die friesischen Kleinsprachen überleben? (Vortrag gehalten am 13. Mai 1995 auf Helgoland im Rahmen der ‘Sternfahrt der Friesen’), in: Nordfriesland 111 (Sept. 1995), 12-17. – (6) Gesteuerte und ungesteuerte Modernisierung des Nordfriesischen: Wortschatzausbau und Re-

147

duktion sprachlicher Redundanzen, in: G. Spieß (Hrsg.), Modernisierung des Wortschatzes europäischer Regional- und Minderheitensprachen (Gunter Narr Verlag: Tübingen 1999), S. 1-17. – Ferner (7) der Handbuchartikel „Nordfriesisch“, in: Jan Wirrer (Hrsg.), Minderheiten- und Regionalsprachen in Europa (Westdeutscher Verlag: Wiesbaden 2000), S. 144-158, sowie (8) Die Hochseeinsel Helgoland birgt Europas kleinste Sprachgemeinschaft (anlässlich der Auszeichnung als ‘Sprachenfreundliche Gemeinde’), HEL 489 (März 2005), 14. – Vgl. auch (9) „Wan wi al keen Dren mear hoa, …“ [Wenn wir schon kein Zuhause mehr haben, …] Ein Fall von ‘umgekehrter’ Sprachverweigerung, HEL 400 (Okt. 1997), 15; bei der Evakuierung der Helgoländer Bevölkerung aufs Festland im April 1945 wollte eine Mutter von der bisherigen Haussprache Halunder zu Frem (‘Fremd’ = Hochdeutsch) überwechseln, welches Ansinnen jedoch am entschiedenen Einspruch ihrer vier Kinder scheiterte. Vgl. dazu meine Glosse „Verweigerung der Minderheitssprache durch Kinder – Was können Eltern tun?“, HEL 400, 16. 29 „Das Nordfriesische, eine bedrohte Minderheitensprache in zehn Dialekten: eine Bestandsaufnahme“. Über das Helgoländische in 4.4. Weiterer Rückgang des [Nord-]Friesischen trotz verstärkter sprachfördernder Anstrengungen und Maßnahmen insbesondere seit den 1970er Jahren. 30 Paulina Zielinska, Das Helgoländische. Eine empirische Untersuchung (für die Promotion überarbeitete Diplomarbeit vom 8.11.2005). Liegt inzwischen im Druck vor: Paulina Wanke, Das Helgoländische (Books on Demand: Norderstedt 2008). 31 Vgl. James Krüss, Helgoland: eine Sprache verstummt, in: GEO Nr. 4 (April 1985), 168-186; vgl. Anm. 28 (2).

148


>

Anhang 1: Auszug aus der Datenbank Århammar (s. Anm. 12) HEL163 hi hikket med siin Füddeljool soo iip ii Beenken, dat hi de Stemmen beeter feer ‚t Oog hid. Soo wear deät do alle Djooarn ween. Nä, iaan Dai wart de Deer eepenrewwen Welk komt dear iinklotsen? En alheel djong, nai Maister. Wi kiid is goorni weer besent wen. HEL164 en hoaket djam uun ‚e Iaarem. En wi sung en sung it foller Hals dear mank. Langs Stroat stin deät suaart fan Mensken. Alles lüp dear bitten Deer. Wi küm do bi ii Wai feerbi. Welk kiid dear wel om Hentüsgungen teenk? En dat ii Mem iip is teeft! Dji heart deät uun Keeken en lüp it. HEL164 De tau Wüffen ging med-arker hen noa ii Oot en Groofoor. Wi hid al en letjet slüppen, do woaket hi ap fan en ooriges Klappen djin ii Deer. Hi hid do sek en alheel lech Sleap. Hi skoddet en nokket mi, ik kiid mi ni bedaareft wen. Do sooit hi: „Miik, Miik, woake ap, de Rewoluschtjoon HEL164 Skiilt alheel sach it uun Toal. Dear wür soo regeart djin ii Draier. Wi tau uun ii Noachtjich reddelket fan Kol en Huaachens beäf ‘e Deer. Do wür dear rüppen: „Miik gau, moake de Deer eepen! Ii Foor es hiir! Ii Foor, ii Foor, ii Foor!!!” Wi tocht do ni om Leäch uundrain... HEL164 hat hiir ween, dja sen wel bi ii Oot.”--”Oo neä” sooit ii Foor, “wet dja dan ni, wat dear nais es?” Uun deät ging deät Leäch uun. Ii Mem stin uun ‘e Deer! Dji luuket-- her Oogen din‘n ging her oawer. Dji sakket soo djin ii Foor siin Börs uun, en dji gaalt, gaalt en gaalt. Wi schtjuur es en Reddungsring HEL172 tu luuken, of dear Moats fan is medküm. Soo lüp deät oawerlang iip Wiinachen tu. Ii Mem en Foor dja hid deät dren soo hül, dja küm do ni bitten Deer. Do brocht de Damper de iaars Wiinachenbooamen med. Natiirli fel tu men, din‘n wear ben iaan Stin wechrewwen. HEL172 Strikkers, en dan uk no Böddeler fol Schiedammer. Iaan groot Skachel dear kiid wi keen Kloorn it wen, wat deät wel wees moch. Feer Pinkus siin Deer mos wi deät no iaars nons önnerseek, wat dear wel uun wear. Deät wear »Hindenburg-Leächter« (Teeleächter sen deät dollung). Wi schtjeät iin dearmed HEL172 herrem Kwappen ufrakt. Iaaremer hid dja es gurt Meäsen fan en Djöl. En alles greält en skreäk dear mank-arker ombi. Wi stin dear soo blich bi de Deer en woaget is dear iaars goor ni mank-iin. Do wür de iaan is woor. „Hollah“, greält hi, „wat hebbt wi hier denn!? Ho fel Lid‘n sen djüm dan dren, hü?“ HEL178 Unkel mos nä apharke. Tuiaars fuurt dji siin heele Sportgefras, siin Geweern, Tiiners en Pütteroons, Seestoweeln en siin heele Seetschich bitten Deer. Dear küm nai, riin Fokken ap feer ‚t Fenster, en nä hid de Wüffen dear weer deät Kummando. Hi wear do no en Djonggas fan Djooar, en ii Tante dji

149

HEL180 iip ‘e Nak, en dear rüstet dja med alle Börriger henboppen. Ii heele Skuul med Gebrül en Gedjuuch noa. En Muurt! Oh, en Stoad! Alle Lid’n küm it feer Deer tu luuken. Nä trakket dja de ap iip Kosernplats. Dear wear al en gurt-beesti djüp Gat greewen. Luuket dear uun iin, hi sooit: „Dear önner kan ‚em HEL181 kans do klook snakke, diin es deät do ni! Diin hi lait do wel ferwoort uun ‚t Baad tu sleapen. Ik hoa schtjuur dear mank. Wan dja en Mooremens bitten Deer siise, dan wet ik ni, wen ik djam en Innemen heel weer. En wear dja alleweegen ombikreep ! Man gud, ik wet deät ni! HEL182 dji wul uk oawer Noach bi mi bliuw. Dji lat mi al ni aleen set uun de gurt Kruk. Lik oawer hid do Skreeder Rikkemers siin Keelhandel. Dear wear önners Deer en boppers Deer uun, es deät uk wear uun ‚e Tiinerbuuder. Nä, fan deät Muurt dear kiid do wel de Dooaden iip Noorders apwoake! HEL182 Noa ‚t Iiten sooit ii Foor tu ii Mem en mi: „Ik ben fer keen Mensk tu spreeken. Hool mi de Kunden fan ‚e Liuw! Ik hoa tu dun‘n uun ‚e Werkstel. De Deer slit ik dear tu. Wan di Weeter briks, mus beäf-om keem. „ (Deät hid do al weer Wekken en Muunten ni raint.) HEL185 bi de Kaflummen tu Deerwaaremen! De Man med de Spint wul oaber ni soo rech, hi hid doch goorkeen Tid, hi mos mediaans weer hen. Do ging uk al de Deer eepen, en iaan noa de uur küm iin: de Stiirlid‘n, din‘n fan ‚e Maskiin en de Kwoddermaister, soo dat de Man med de Spint ni weer tu Loop keem kiid. HEL185 deät Spelwerk uunsen‘n en heemelken oawerlooin, ho de Künner tu helpen wear. „Keen roor Wedder, wat djüm dear tu wachen itsocht hoa!“ rüp hi it ‚e Deer. „Djüm mos eegentli en Letjen tu Deerwaaremen hoa!“ - „Wel tu wetten, wan di en Letjen his tu is!“ HEL185 soo ‚n potsi Gesech luuket siin Moats uun en lüp gau beäf en Rudder hen. De uur en de dör ging deät iiwen soo. „Nä gau, Künners!“ rüp Apteeker Franz it ‚e Deer. En gau es ‚e Win küm dja fan alle Hörner fandach en ful oawer deät Bit heer. Iaan Stek uun Skrap, en Stek önner ‚e Fuuremt, iaan önner ‚e Kwap en

150


>

Anhang 2: Faksimile des Wortartikels Deer ‘Tür’ in W. Krogmann, Helgoländer Wörterbuch, 2. Lieferung, Sp. 144a

>

Anhang 3: Ritva und Nils Århammar, Deutsch-Helgoländisches Wörterbuch (1998; erweiterte und verbesserte Version in Arbeit) Tür (Zimmer-, Schranktür etc.; kurz für Haus-/Außentür) Deer, -n (de); altertümlich ist in bestimmten Verbindungen der Gebrauch des Plur. für die Haustür (vgl. das Westfries.) – eine breite/schmale T. en bread/smaal Deer, hintere/vordere (Eingangs-)T. beäfter/feerder Deer; doppelte T. dübbelt Deer; zweiteilige T. (‘Klöntür’) önners Deer en boppers Deer („unterste T. und oberste T.“); eine T. aus Glas (Glast.)/Holz en glassen/holten Deer, eine (schwere) T. aus Eichenholz/Eisen en (gurt swoor) eeken/iirn Deer – die T. ist offen/zu/abgeschlossen de Deer es eepen/tu/tusleeten; (sperrangel)weit offen spant eepen („gespannt o.“), angelehnt (uun)djin („(an)gegen“), einen Spalt offen en Sliuw eepen; die T. ging auf de Deer ging eepen; die T. hat sich verzogen (geworfen) de Deer hat hem smetten – die T. aufmachen/ öffnen de Deer eepen moake, aufhalten eepen hool u, aufschließen eepen slit u, aufreißen eepen

151

rak/veralt. riuw u, zumachen/schließen tumoake; eine T. aushängen en Deer ufschtjit u („abschießen“); Ra. sie laufen uns die T. ein dja loop ii Deern („unsere T.en“) iin – an der T. sitzen bi de Deer set u; an der/die T. klopfen djin („gegen“) ’e Deer klappe, an der T. klingeln bi de Deer klingele; sie gingen an unserer T. vorbei dja ging bi ii Deer feerbi; aus der T. gehen/kommen/rufen/etw. sehen it ’e Deer gung u/keem u/rup u/wat si u; durch die T. deer ’e Deer; hinter (an) der T. horchen/stehen beäf ’e Deer stun tu harken/stun u; in der T.(öffnung) stehen uun ’e Deer stun u; bleib nicht in der (offenen) T. stehen! span („spanne“) ni uun ’e Deer! mit den T.en schlagen med de Deern smit u („werfen“); Ra. er fällt mit der T. ins Haus hi falt med de Deer uun ’t/’e Hüs; von: wie kriege ich bloß die Gören (die Rasselbande) von der T. [weg]? ho wen ik deät Rotten-/ Swintschich blooat fan ’e Deer? vor: (draußen) vor der T. sitzen/stehen/fegen/ herumgrölen/-toben (bitten) feer Deer (jünger auch feer de/’e Deer) set u/ stun u/foage/ombigreäle/-wiite; (hinaus) vor die T. gehen/kommen/ausgießen/ setzen/stellen/ zerren it feer Deer gung u/keem u/djit u/sat/ tiise; wenn der Ausrufer kam, ging jeder hinaus vor die T. wan de Itrupper küm, ging arkiáán it feer Deer; Ra. vor der T. stehen (nahe bevorstehend sein) feer ’e Hun lai u („vor der Hand liegen“), iip Kums wees („auf Kommen [‘Kunft’] sein“); zu: jetzt kommt uns was zur Tür! (z.B. ein sonderbar aussehender/-es Kurgast/-paar) nä komt is wat tu Deer! zur T. hinaus/raus (nach draußen) bitten Deer (ndt. buten Dör): werfen/schmeißen, kommen, stürzen usw. bitten Deer smit u/faife/ fakkele/fuure/kuchele, keem u, schtjit u/siise („schießen/sausen“) usw.; der Teppich muss zur T. raus (zum Klopfen) de Mat mut bitten Deer; zur T. hinaus (mit dem Kerl)! bitten Deer (med de Knech)! auch: it ’e Deer („aus der T.“): sie schob mich leise zur T. hinaus dji skeow mi sach it ’e Deer; die Kinder kamen sauber zur T. hinaus und kamen schmutzig wieder de Künner küm riin it ’e Deer en küm sketti weer; wenn du zur T. hinaus bist, dann habe ich es schon wieder vergessen wan di it ’e Deer bes, dan hoa ik deät al weer ferdjetten; zur T. herein/rein uun ’e Deer iin, älter tu’n Deern iin: er kam gerade zur T. rein hi küm akkeroat uun ’e Deer iin; ich kam verkehrt herum zur T. rein ik küm ferkeart/ferdwars tu’n Deern iin; außer Atem kam er zur T. reingeschossen sönner Loch (en Spüttung) küm hi tu’n Deern iinschtjitten; Schnee zur T. rein (Ra. zur Bezeichnung eines richtigen Winters) Sni bi de Deern iin („bei der T./den T.en rein“); er kommt mir nicht zur T. rein (= ins Haus) hi komt mi ni ben ’e Deer(n) („binnen der Tür[en]“). Die von mir im Sommer 2009 ausgearbeiteten Verbesserungen und Ergänzungen zu Krogmanns ‘Helgoländer Wörterbuch’ A – L sollen voraussichtlich als Internet-Veröffentlichung der Fryske Akademy zugänglich gemacht werden.

152


... Letterkunde/Kultuerskiednis

153

Santich jier de romte oan en foar ûndersyk nei Fryske literatuer by de Fryske Akademy Jelle Krol (Tresoar, Ljouwert)

1

Wat is dien as men yn it algemien sjocht nei de resultaten fan de Fryske literatuerwittenskip? Om kwantitatyf, en dan ek noch mar hiel globaal, in ynsjoch te krijen yn de resultaten fan it Frysk letterkundich ûndersyk, kin men de skoares sa’t dy yn de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap, aangevuld met de van de Friese taal- en literatuurwetenschap, 1940-1945 en 1960-2001 de jierren troch fêstlein binne neistinoar lizze. Earst in lytse yntroduksje ta de Bibliografie. Ein jierren sechstich begjin jierren santich fan de foarige ieu is úteinset mei de Bibliografie van de Friese taal- en literatuurwetenschap(BFTL) as oanfolling op de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap (BNTL). Dat wurk waard ynearsten op de Provinsjale Biblioteek (PB) dien troch Sybren Sybrandy. De Fryske Akademy (FA) moast dêr earst net safolle fan hawwe om’t hja har eigen kaartsysteem wol hie, sa liket men yn Ut ’e smidte fan novimber 1971 lêze te kinnen1. Dochs komt nei ferrin fan tiid by de Akademy en ek by it Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum (FLMD) it besef fan it belang fan sa’n bibliografy. Nei’t Durk Kok fan de PB – dy’t dat kerwei fan Sybren Sybrandy oernommen hie – mei it ynfieren fan de bibliografyske gegevens ophâlde, waard it wurk trochset op de FA en it FLMD. No heart it wurk al wer jierren by de taken fan Gosse Blom fan de FA en fan Aly de Boer fan it FLMD, no Tresoar. De BNTL en de BFTL krigen in jiermannich lyn in trochstart, mei troch de aksje fan de hjoeddeistige direkteur-bestjoerder, Reinier Salverda, fan de Akademy, dy’t op it grutte belang fan sa’n bibliografy wiisde. Werom nei it begjin fan de BNTL en BFTL. Yndertiid hat der in soad diskusje west oer hoe’t dy opset wurde moast. De fraach wat no krekt al en net ta de Nederlânske en Fryske literatuerwittenskip rekkene wurde moat, wie ien fan de fragen dy’t beändere wurde moast. Mei it each op de brûkers waard keazen foar in brede opset. Literatuerwittenskip kin op in soad manieren yndield wurde. Hoe’t dat yn de BNTL en de BFTL dien wurdt, kinne sjoen wurde yn taheakke I.

1

Sjoch: ‘Bibliografy Fryske tael- en letterkunde’.

De grutte skiften binne de folgjende: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Bibliografyen; Fak-ensyklopedyen Periodiken en searjewurken Publikaasjes oer ynstellingen, oerheid, literatuerpolityk en juridyske en sosjale posysje fan letterkundigen Boeken en stikken oer de skiednis fan literatuerwittenskip; en dan it grutste skift: Teoretyske en deskriptive literêrwittenskiplike publikaasjes; dêrneist ek noch it relatyf grutte skift: Tekstedysjes; fierders noch de Publikaasjes oer de didaktyk fan de letterkunde; en De resinsjes fan sekundêre literatuer; en ta beslút it skift mei wat oerbliuwt: Ferskaat

De jierren 1940-1945 en de jierren 1960-2001 binne bibliografysk sekuer dokumintearre yn de mânske dielen. As men de sifers fan de BNTL en de BFTL oer de Nederlânske en Fryske letterkunde neistinoar leit, dan kin men hiel globaal wei in idee krije fan it tal publikaasjes yn dy jierren. N 1. Bibliografysk wurk

F

F yn % fan N

4921

159

3,23%

326

17

5,21%

3. Oer tydkriften

1602

57

3,56%

4. Ynstellingen polityk

4730

531

11,23%

5. Oer de skiednis fan lit-wittensk.

6839

230

3,36%

137806

5782

4,20%

7. Tekstútjeften

7106

282

3,97%

8. Didaktyk

1597

29

1,82%

11. Resinsjes fan sek.lit

4617

138

2,99%

19. Ferskaat

1191

71

5,96%

170735

7296

4,27%

2. Ensyklopedysk wurk

6. Teoretysk en deskriptyf

It tal publikaasjes oangeande de Fryske literatuer oer dy skiften is trochinoar 4,27 prosint fan it tal boeken en artikels skreaun oer de yn it Hollânsk publisearre letterkunde. As men dy oantallen leit neist de native speakers fan dy beide talen: oer de hiele wrâld foar it Hollânsk sa’n

23 miljoen (Wikepedia) en foar it Frysk sa’n 600.000 (nei 1976 doe’t it op 700.000 steld waard, net wer offisjeel fêstlein), dan wiist dat persintaazje net sa min. Dan komt it nammentlik te stean neist 2,61 prosint. Mar as men optheden it tal betelle ûndersikers foar Nederlânske en Fryske letterkunde ek sa neistinoar lizze soe, dan skoart Frysk hiel min. Foar ûndersyk nei Nederlânske letterkunde binne der op de hiele wrâld grif tsientallen betelle krêften yn it spier, mar as no it totaal fan de betelle formaasje foar ûndersyk nei Fryske letterkunde berekkene wurdt, dan komt men net iens út op 1 fte. In opfallend persintaazje yn de taheakke I is it persintaazje by skift 4 as men Nederlânsk en Frysk ferliket (11,23%). Oer de relaasje tusken literatuer en ynstellingen, oer de juridyske en sosjale posysje fan letterkundigen en oer literatuerpolityk wurdt te uzes sa’t it liket folle mear skreaun en wreaun as yn it gefal fan de yn it Hollânsk skreaune literatuer. Fierders falt op dat oangeande de didaktyk fan Fryske literatuer mar in hiel lyts bytsje skreaun wurdt. Men sjocht by skift 8 by Frysk mar 29 publikaasjes, 1,82 % fan it tal publikaasjes oangeande de didaktyk fan de Hollânske literatuer. Ek dat docht eins gjin nij, want in soad learmiddels oer Fryske literatuer binne der net. De kearn fan it literêrwittenskiplike wurk, de skiften 6 en 7 – it teoretysk, deskriptive en editoaryske wurk –, litte lykwols persintaazjes sjen dy’t moai om ende by it gemiddelde persintaazje lizze. Sa’t it liket kriget of krige dat wurk goed syn gerak. As oer de jierren 1940-1945 en 1960-2001 it tal boekpublikaasjes en artikels (dêr’t gjin krantestikken by binne) oangeande de Fryske literatuer op in rychje set wurdt (taheakke II), dan falt op dat nei 1983 it tal boekpublikaasjes oangeande de Fryske literatuer net mear ûnder de 10 en nei 1985 it tal artikels net mear ûnder de 100 komt. Topjierren binne sa’t it liket de jierren 1993-1998 mei skoares fan 30 of mear boeken; dêrnei wurdt it wat minder. De wearde fan al dizze getallen is grif hiel betreklik, mar dochs kinne se in oantsjutting jaan fan de produksje. Ommers in mânsk artikel fan bygelyks tritich siden wurdt krekt as in stikje fan ien kolom beide kearen teld as ien artikel en in dissertaasje wurdt, krekt as in les yn de rige Tekst en Utlis, ek beide kearen as ien monografy beskôge. Ut soarte kin men mei help fan de BNTL en de BFTL noch folle mear gewaar wurde, bygelyks yn hokker taal waarden en wurde de measte boeken en artikels oangeande de Fryske literatuer skreaun. By beide bibliografyen bliuwt it lykwols fansels sa dat se yn it foarste plak middels binne om maklik neislaan te kinnen wat artikels en boeken oer beskate taal- en literatuerwittenskiplike ûnderwerpen skreaun binne.

2

Wat hat no de fertsjinste west fan de Fryske Akademy as men dizze produksje op it mêd fan de literatuerwittenskip oangeande de Fryske letterkunde besjocht? As men as in foech kronikeur de jierferslaggen fan de Fryske Akademy neigiet, dan komt men de earste jierren noch net safolle tsjin dêr’t út sprekt dat de meiwurkers har op de bestudearring fan Fryske literatuer talizze. Wol is it sa, dat Geert Aeilco Wumkes yn in breed opset Biografyprojekt literatoaren yn syn beskriuwings meinimt, mar foar alles komt yn dy jierren dochs de klam op de leksikografy. Dêr lizze mannen fan de earste oer lykas Ype Poortinga en Govert Meerburg – ek al hawwe hja útdruklik letterkundige kennis en niget – har yn it foarste plak op ta. Neffens Douwe Kalma dy’t yn augustus 1939 in lêzing foar de jonge Fryske Akademy hâldt, moat ‘de stúdzje fen de Fryske skriftekennisse [no] wol troch it dom fearnsjier’ hinne wêze. ‘Wy kinne,’ seit er, ‘net mear tofreden wêze mei de oantsjutting fen printflaters, mei in hânfol data, mei de nammen fen heit en mem, wiif en bern, omkes en omkesizzers, mei in wird hjir en in utering dêr.’2. Hy hat dan sels de earste dissertaasje yn it Frysk ôflevere oer in letterkundich ûnderwerp: Gysbert Japiks: in stúdzje yn dichterskip en Jan Piebenga syn Koarte skiednis fen de Fryske skriftekennisse is dan krekt foar de simmer ferskynd. Kalma stiet dan al oan op de bestudearring net allinne fan de skriuwers fan de njoggentjinde, mar ek fan dy fan de tweintichste ieu: ‘… de greate figueren fen de njuggentjinde en de tweintichste ieu wirde oan no ta to min biachte; wylst hjar wirk ek for it hjoed fen de greatste bitsjutting is (hwent hjar skriften binne algemien lêsber en wirkje troch) en wylst fen de oare kant wy mei hjar en hjar tiid in libben kontakt hawwe det it ús makliker makket hjar to forstean en rjucht to dwaen, kinne wy oant no ta net wize op in stúdzje fen hjar wirk, dy’t mei hjar bitsjutting en ús mûglikheden strykt.’3 Hy seit it faaks yn in taal dy’t wy no net gau mear brûke soene, mar dochs jout er in dúdlik statement wat de stúdzje fan literatuer foar de Akademy wêze moat: net it útinoar plúzjen op himsels moat doel wêze, mar ferbannen oanbringe, ‘klearrichheit to winnen ho’t de woartels fen de literatuer yn it libben lizze [...]. Hwet jowt de dichter oan de wrâld, hwet

2 3

Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de Fryske Akademy’, s. 40. Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de Fryske Akademy’, s. 38.

is de eigenheit dêrfen, hwet de bitsjutting.’4 Goede stúdzjes dy’t ferbannen lizze, kinne dan neffens him ta grutter ferstean liede. Wol promovearret de wittenskiplik assistint fan de Fryske Akademy Ype Poortinga yn juny 1940 op in literêr ûnderwerp: It Fryske folkstoaniel 18601930, mar te’n earsten komt de Akademy en komme oaren likemin ta oan de bestudearring fan de Fryske literatuer. Yn 1950 merkt Klaas Fokkema yn syn oersjoch fan stúdzjewurk yn It Beaken op: dat ‘it it jin tige op[falt] dat der sa’n bytsje oan litteratuerstúdzje dien wurdt. Der binne wol forklearringen foar, dy’t ik’, sa seit er, ‘net neame sil, mar it moat al oars.’5 En it komt oars: ‘It Bistjûr fan de Fryske Akademy hat bisletten ta de oprjochting fan in litterair-histoarysk wurkforbân.’ hyt it yn Ut de smidte fan novimber 1951.6 ‘It sil,’ sa wurdt sein, ‘elkenien dúdlik wêze, dat by alle aktiviteit fan persoanen en rounten yn Fryslân op litterair gebiet krekt de wittenskiplike kant fan de saek to min syn gerak kriget. Der soe op litterair-histoarysk gebiet folle mear dien wurde kinne; mear forbân tusken de wurkers sil ek sûnder mis syn nut hawwe. As wurkobjekten waerden yn it rapport, op forsyk fan it Akademy-bistjûr troch de hearen Dr Y Poortinga en G. Meerburg opmakke - de folgjende neamd (en it falt op dat dêr anno 2008 eins noch hieltyd oan wurke wurdt. J.K.): 1. It rémeitsjen fan Nijfryske tekstútjeften en blomlêzingen (fan wurk dat yn tydskriften forsille leit of lange jierren útforkoft is), mei in lytse ynlieding en sa nedich tekstforklearring, yn ’e trant fan de Magnus-rige. Sokke útjeften is sûnder mear forlet fan: foar skoallen, leargongen en selsstúdzje is der net folle kar fan teksten, wylst de wat âldere teksten alhiel útskeakele binne. 2. It biwurkjen fan folsleine bibliografyën fan Fryske skriuwers, op deselde wize as de W.D. Stifting it foar Waling Dykstra dien hat. 3. It rémeitsjen fan biografyën en it tagonklik meitsjen fan de korrespondinsje fan Fryske letterkundigen, lyk as Ds. Kalma dien hat foar Colmjon. 4. ‘Teamwork’ oer in bipaelde skriuwer of dichter. De lêzing fan Dr. F. Sierksma oer O. Postma soe mei oare artikels oer deselde dichter yn ien forbân útjown wurde kinne (fgl. de bondel oer Achterberg).

4 5 6

Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de Fryske Akademy’, s. 39. Fokkema, K., ‘Frysk stúdzjewurk yn 1948 en ’49’, s. 614. Sjoch: ‘In litterair-histoarysk wurkforbân’.

5. Fierdere stúdzje fan de Oera-Linda-Boek-kwestje; der soe bgl. ris in grafolooch oer it hânskrift gear kinne. 6. It foarljochtsjen, stimulearjen en oan ûnderwerpen helpen fan Fryske studinten, lyk as guon oare wurkforbannen dat ek dogge.’ Fuort dêrnei wurde al lêzingen hâlden, en wol foar it kombinearre Taalkundich en Literêr-histoarysk Wurkferbân fan de Akademy; ein 1951 troch Wadman en ein 1952 troch Douwe Kalma. De al neamde desiderata foar letterkundich ûndersyk wurde opnij formulearre, mar ek wurdt wiisd op de inge bân tusken taal- en letterkundich ûndersyk. ‘Allinne it ynkringen yn stylfoarm en stylwearde kin it [litteraire kunstwurk] yn lêste ynstânsje trochsichtich meitsje,’ seit Wadman. En lâns dy wei wurdt literatuerstúdzje neffens him ‘dochs wer taelstúdzje’.7 Nijsgjirrich is faaks wol dat de tekstútjeften yn de Magnus-rige fan de FA earst allinne as taalkundich wurk oanmurken wurde. It earste wurk fan har eigen útjeften dat troch de FA sels as in publikaasje sjoen wurdt op it mêd fan de literatuerwittenskip ferskynt earst 15 jier nei it begjin fan de Akademy en wol yn 1953. It is it boekje fan prof. Jelle Brouwer oer it kwatryn, De Fryske fjouwerrigel.8 By de desiderata wurde yn de earste beide lêzingen fan it literêr-histoarysk wurkferbân neamd de gronologyske útjefte fan alle Fryske teksten tusken 1666 en 1800, dat dus moai as in mienskiplik taal- en letterkundich projekt sjoen wurde kin. Fierder wurdt frege, en dat is suver bibliografysk, om in kaartsysteem op alle Fryske publikaasjes. En ek wurdt wer de winsklikheid oanjûn om brievesamlingen en biografyen út te jaan en dokumintaasjemateriaal oangeande skriuwers te sammeljen. Wol wurdt praat oer de taken fan literatuerwittenskippers en wat dy krekt ynhâlde9 , mar – en dat is faak wol it opfallendst – nearne wurdt praat oer de winsklikheid om dan ek echt in literatuerwittenskipper oan te stellen by de FA. Wadman, dy’t yn 1955 promovearre op in mânske dissertaasje In skoalmaster yn ‘e Dokkumerwâlden oer Hjerre Gjerryts van der Veen, hie grif in goede ynfolling oan sa’n baan jaan kinnen, mar jild foar sok wurk is der op dat gebiet op de FA dan sa’t it liket noch lang net. Ear’t dat sa fier komt, is it al augustus 1976.

7 8 9

Wadman, A.S., ‘Problemen by de stúdzje fan de Fryske litteratuerskiednis’, s. 10. Sjoch bygelyks: ‘Publikaesjes fan de Fryske Akademy oant Febrewaris 1953’. Sjoch bygelyks: Kalma, D., ‘Op literair-histoarysk fjild’.

Yn dy tuskenlizzende jierren wurdt lykwols, benammen troch Ype Poortinga, wol hiel wat op letterkundich mêd út ’e wei set: bydragen oan ensyklopedyen, learmiddels, karlêzings sjogge it ljocht en Poortinga syn wichtich essay Preokkupaesje of frije kreativiteit: de ûntwikkeling fan de moderne Fryske literatuer (1915-1965) ferskynt. Fierders organisearret Poortinga yn Koartehimmen skriuwerskonferinsjes en wit er studinten op de MÛ-oplieding Frysk entûsjast foar de bestudearring fan Fryske literatuer te meitsjen. Ien fan harren is de lettere universitêre dosint Fryske literatuer Trinus Riemersma dy’t systematysk it koarte ferhaal analysearret en dêroer yn 1977 It koarte forhael yn de Fryske literatuer yn de tweintichste ieu publisearret, dat ek yn de rige Minsken en Boeken fan de Fryske Akademy útkomt. In soad fan wat yn dy jierren op literatuerwittenskiplik gebiet by de Fryske Akademy ferskynt, is net sa sear it resultaat fan ûndersyksplannen, mar binne de produkten dy’t by gelegenheid fan betinkingen publisearre wurde: yn 1966 boeken oer Gysbert Japicx (300 jier nei dy syn dea; 16031666), yn 1969 by gelegenheid fan de hûndertste stjerdei fan Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) en yn 1974, hûndertfyftich jier nei de berte fan Tsjibbe Gearts van der Meulen (1824-1906).10 Yn it begjin fan de jierren santich spilet him, benammen yn Trotwaer, ek de diskusje ôf oft it net tiid wurdt dat de FA mear dwaan moat om út de teory en út fraachstellingen wei wat oan ûndersyk nei benammen moderne Fryske literatuer te dwaan. Adri van Hijum komt dan yn Trotwaer mei hiel wat struktueranalytysk wurk, benammen basearre op it dan al net mear sa nije wurk fan Jean Pouillon, Temps et roman (1946). In sa, dochs mear moderne, en bredere oanpak lit yn it begjin fan de santiger jierren de Ynteruniversitêre Stúdzjerie Frysk ek sjen mei it organisearjen fan stúdzjekonferinsjes dêr’t ek wittenskippers oan it wurd komme dy’t stúdzje makke hawwe fan moderne literatuer yn oare regio’s mei – sa’t se yn dy tiid neamd wurde – ‘relatively less influential vernaculars in Europe’11 oftewol talen fan minderheden.

10

11

Yn 1966 bygelyks: Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma, Gysbert Japicx Wurken en fan deselden Oantekeningen op Gysbert Japicx Wurken. Yn 1969 bygelyks: Kalma, J.J., Kent gij Halbertsma van Deventer? In tal net-útjowne hânskriften fan Dr. J.H. Halbertsma en Halbertsma, H. e.o. (red.), Joast Hiddes Halbertsma 1789-1869. Brekker en bouwer. Yn 1974 bygelyks: Meulen, T.G. van der, In brulloft yn ’e Wâlden en oare wiere forhalen en Dam, Freark e.o (red.), Wâldman en wrâldboarger. Bygelyks yn it ferslach fan it sympoasium organisearre troch de Ynteruniversitaire Stúdzjerie Frysk dat yn Ljouwert hâlden waard op 31 maart 1972, sjoch: Jones, R.M., The position of the old, relatively less influential vernaculars in Europe in the 16th and 17th centuries.

Yn 1974 wurdt sa de konferinsje ‘Literatuer yn sosjaal perspektyf ’ troch dy stúdzjerie organisearre en yn 1981 de konferinsje oer romantyk yn de njoggentjinde-ieuske minderheidstalenliteratuer.12 Hoewol’t de FA wol sydlings yn sokke wat mear fernijende konferinsjes behelle is, giet it wurk benammen út fan Tony Feitsma en Henk Meijering dy’t beide yn 1976 oan de Vrije Universiteit as heechlearaars beneamd binne. Sydlings, om’t it ûnder de redaksje fan de Akademyrige ‘Minsken en boeken’ ferskynt, is de Akademy ek behelle yn it ferskinen fan it Lyts Hânboek fan de Fryske literatuer fan Klaes Dykstra yn 1977. Dy publikaasje, mei al syn lek en brek, wurdt dochs algemien sjoen as in mylpeal yn de Fryske literatuerskiedskriuwing. As al ridlik gau dúdlik wurdt, dat neist sa’n lyts hânboek ferlet is fan in grut hânboek, dan liket de Akademy dêr neffens de ferslaggen earst wol yn behelle13, mar fan in útwurking fan dat plan fernimt men letter neat mear. De Akademy nimt dêr – likemin as letter, wannear’t der ferlet is fan in Hollânsktalich oersjoch fan de skiednis fan de Fryske literatuer – de koördinearjende foarstap ta. As Philippus Breuker yn 1976 as ‘literatuerkundige’ oan de FA beneamd wurdt, set er ynearsten it wurk fan Poortinga oangeande it fersoargjen fan útjeften, blomlêzings en ek it útbringen fan learmiddels (bygelyks de lessen yn de rige fan Tekst en Utlis) troch, mar hy leit him ek ta op ûndersyk nei Frysk wurk yn almenakken, op boekebesit yn Fryslân en benammen op it wurk fan Gysbert Japicx, de Bruorren Halbertsma en Obe Postma. It wurk foar de Magnus- Iduna-, en Holderrige en de rige Minsken en Boeken wurdt útwreide en fuortset en ynearsten wurdt ek mear en mear dien foar en troch it Literêr-Histoarysk Wurkferbân fan de FA. Hichtepunten binne sûnder mis Breuker syn dissertaasje oer en de trijdielige útjefte fan It wurk fan Gysbert Japix en syn oanstelling ta heechlearaar Fryske taal- en letterkunde, beide yn 1989. De gebieten dêr’t Breuker him as letterkundige op de FA mei dwaande hâldt binne: literatuer en werklikheid (of ek wol: literatuer yn histoarysk ramt), skiednis fan it tinken oer literatuer en tekstútjeften. In dissipline dy’t yn alle gefallen wat de ferheljende kant dêrfan oanbelanget nei oan letterkunde besibbe is, is ‘folkskunde’ en ‘folksfertelkunde’. Lju as S.J. van der Molen en ds. J.J. Kalma hâlden har, ek foar de Akademy wol, mei folkskunde dwaande en minsken as Poortinga en Van der Kooi

12 13

Sjoch: Literatuur in sociaal perspektief en ‘Konferinsje YSF oer Romantyk en minderheden’. Sjoch de paragraaf ‘Literatuerkunde’ yn ‘Mei de rem oan foarút: jierforslach Fryske Akademy 1977-1978’, s. 8. : ‘Ek is dielnommen oan it oerliz oer de opset en útwurking fan in great hânboek fan de Fryske literatuer ûnder bistjûr fan dr. K. Dykstra.’

tekenen folksferhalen op en diene dêr yn Folkskundich Wurkferbân ûndersyk nei. Opfallend is dat sa njonkelytsen yn de jierferslaggen hieltyd minder en nei 1984 hielendal neat mear oer dy ûnderwerpen nei foaren brocht wurdt en dat dêr – no al wer lange jierren – op de Akademy gjin ûndersyk mear nei dien wurdt. Dy kar is by myn witten nea beriddenearre. Súntsjeswei is dat ûndersyk by de FA weiwurden. In pynlike affêre foar de Akademy ûntstie yn 1985 doe’t de histoarikus Durk Nota yn Hjir it artikel ‘E.B. Folkertsma: De ivige kroanprins fan it Fryske nasjonalisme’14 publisearre . Oanlieding foar him om oer de letterkundige en beweger Folkertsma te skriuwen hie it ferskinen fan de Akademy-útjefte Hûs op wyn en brânwacht west, in karlêzing makke troch Leo H. Bouma15. Tony Feitsma makke yn in lang artikel yn Fryx dúdlik dat dat artikel wittenskiplik net troch de mesken koe16 en by einbeslút rekke Nota syn baan by de Akademy kwyt. Fierdere gefolgen – om bygelyks it wurk fan Folkertsma dêrnei wòl wittenskiplik – te bestudearjen, krige dy affêre op de Akademy net. Ein tachtiger jierren wurdt út it fermidden fan it Literêr-histoarysk Wurkferbân wei mear as ienris by it bestjoer fan de FA oanstien op it dwaan fan mear ûndersyk nei moderne Fryske literatuer. Yn 1991 is it lang om let sa fier, dat Babs Gezelle Meerburg in oanstelling kriget as ûndersiker yn oplieding en har dwaande hâlde kin mei de ‘fernijing’ fan Fryske romans yn de sechtiger jierren. Yn har dissertaasje oer De smearlappen fan Wadman en Fabryk fan Trinus Riemersma dy’t yn 1997 by de Akademy ferskynt17, wurdt oansletten by nijere metoaden fan ferhaalanalyze (Frans de Rover) en resepsjeteoryen (Hanneke Boonstra). Fierders ferskine by de Fryske Akademy yn de jierren 1996 en 2000 twa dissertaasjes oer berne- en jongereinliteratuer: dy fan Hedzer Drent18 en dy fan Jant van der Weg-Laverman19. Yn 2003 komt by de FA tagelyk mei in útjefte fan it boarnemateriaal it proefskrift fan Rients Faber oer Lucius Colomba Murray Bakker út20.

14 15 16 17 18 19 20

Nota, Durk, ‘E. B. Folkertsma: de ivige kroanprins fan it Fryske nasjonalisme’. Folkertsma, E.B., ‘Hûs op wyn en brânwacht’. Feitsma, Tony, ‘Durk Nota en de wittenskip’. Gezelle Meerburg, Barbara Akke, ‘Hwant wij binne it nijs ûnder en boppe de sinne’. Drent, Hedzer, Durk en Djoke wurde wier grutter! Laverman, Jant, Feroaring yn byld en bân: Fryske bernepoëzij yn de tweintichste ieu. Faber, Rients Aise, Lucius Columba Murray Bakker.

Ryk is it tiidrek om 2000 hinne ek wat oare wittenskiplike útjeften oanbelanget. Mei Trinus Riemersma en Tineke Steenmeijer, fersoarget Philippus Breuker dan de útjefte en útliedingen fan twa rigen Fryske Klassiken21. Yn 2001 it jier dat Philippus Breuker ôfskied nimt, ferskynt fan Babs Gezelle Meerburg Innich Frysksinnich in stúdzje oer poëtikale opfettingen yn Fryslân tusken 1840 en 185022. Sy wurdt lykwols net de opfolger fan Breuker. Dat wurdt de kultuerhistoarikus Goffe Jensma. De namme fan de fakgroep wurdt dan ek feroare. Oan dy tiid ta wie dat altyd: de fakgroep Letterkunde, Skiednis en Nammekunde, mar yn it jierferslach oer 2000-2001 lêze wy dat de namme wurden is Skiednis, Letterkunde en Nammekunde: in folchoarder dy’t yndied mear rjocht docht oan wat sa’t it liket troch de Akademy as it wichtichst sjoen wurdt. Babs Gezelle Meerburg ferlit de Akademy en wurdt koördinator fan de stúdzjerjochting Frysk fan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden en mei troch har tariedend wurk kin in jonge ûndersiker oansteld wurde – Joke Corporaal – dy’t har dwaande hâldt mei biografysk ûndersyk nei Anne Wadman. Goffe Jensma, dy’t him earder ûnder oare benammen mei de skiednis fan de Frjentsjerter universiteit en de njoggentjinde ieu dwaande hâlde, rjochtet him ynearsten op syn stúdzje oer it Oera Linda Bok, ien fan de desiderata fan de Akademy dus dy’t yn de jierren ’50 al formulearre waard. Yn 2004 promovearret er op dat ûnderwerp23. Yn it oan no ta alderlêste jierferslach, dat oer 2007, wurde by de fakgroep Skiednis, Letterkunde en Nammekunde as letterkundige projekten neamd: Boekskiednis fan de 17e en 18e ieu, de útjefte fan de brieven fan Halbertsma, it útbringen fan in santjinde-ieusk (medysk) resepteboek en it dwaande wêzen mei it útbouwen fan in digitale histoaryske biblioteek. Ta beslút wurdt as iennichste tweintichste-ieuske letterkundige projekt noch neamd Joke Corporaal har biografyske stúdzje oer Anne Wadman.24 Oer it Literêr-histoarysk Wurkferbân wurdt oangeande it jier 2007 allinne noch mar sein dat it leden en in skriuwer hat. Fan gearkomsten, lit stean trije of fjouwer jiers, kin sûnt 2005 net mear praat wurde.25

21

22 23 24 25

Stichting It Fryske Boek, Fryske klassiken [I], Nû. 1-14, Leeuwarden, Osinga; Ljouwert, Utjouwerij Fryslân en Boalsert, Koperative Utjowerij, 1992-1995 en Stichting It Fryske Boek, Fryske klassiken II, Nû. 1-12, Leeuwarden, Osinga; Ljouwert, Utjouwerij Fryslân en Boalsert, Koperative Utjowerij, 1998-2003. Gezelle Meerburg, Babs, Innich Frysksinnich: poëtikale opfettingen yn Fryslân tusken 1840 en 1850. Jensma, Goffe Theunis, De gemaskerde God: François HaverSchmidt en het Oera Linda-boek. Ferskynd yntusken as dissertaasje: Corporaal, Joke, Grimmig eerlijk. Sûnt is de situaasje op ’e Fryske Akademy net ferbettere.

3.

Wat der no barre moat Wat de wittenskiplike bestudearring fan de Fryske literatuer oanbelanget, liket it dus nacht yn ’e nane. Dochs haw ik myn ferhaal as titel meijûn ‘De romte oan en foar ûndersyk nei Fryske literatuer by de Fryske Akademy’. Neffens my soe it nammentlik no krekt it momint wêze om it roer om te goaien. Ik wit wol, de literatuerwittenskip hat it tij net mei, mar dat is ek al wer in moai skoft sa. Neffens de Winkler Prins ‘wordt de literatuurwetenschap [op dit moment] gekenmerkt door een complexiteit van uitgangspunten en doelstellingen die de charme van pluriformiteit paart aan de onvruchtbare chaos van de permanente burgeroorlog’.26 Net foar neat wurdt by tale-opliedingen al hast in desennium lang net mear praat oer de taal- en letterkunde fan dy-en-dy taal, mar fan taal en kultuer. Dat wurd ‘kultuer’ hat de Akademy yn syn lêste beliedsplan ek foar kar nommen. ‘Kultuer en identiteit’, dêr soe it om gean moatte. Dochs slút dat yn myn optyk de bestudearring fan moderne literatuer alhiel net út. As yn it saneamde ‘masterplan’ dy begripen yn literatuerwittenskiplike sin útwurke wurde, dan kin dat krekt ek wer kânsen foar de bestudearring fan Fryske literatuer betsjutte. Yn it artikel ‘It ynhâldlik bysûndere fan de Fryske literatuer’ yn Hjir fan dit jier skriuwt Abe de Vries oer de kritisy fan Zolang de wind van de wolken waait.27 Hy komt op in punt dat al faak neamd is, nammentlik it ûntbrekken fan yngeande stúdzjes oer moderne Fryske literatuer. Hy fettet ek gear wat neffens him de kritisy fan Zolang de wind van de wolken waait28 eins sels dwaan moatte soene. Se – en dat binne dan de kritisy Ernst Bruinsma, Joke Corporaal, Goffe Jensma en Rieuwert Krol – soene no sels ris in ûndersyksprogramma opstelle moatte. Dêrby soe bygelyks in útwurking fan de fraachstelling op it aljemint komme moatte hoe autonoom at de moderne Fryske literatuer no winliken is. It giet te fier om op dit pas al oan de formulearring fan sa’n programma te begjinnen. Mar dat der op dit stuit, profesjoneel (dus ek betelle) mei entûsjasme en mei faasje wat dien wurde moat, stiet bûten kiif. De wil om oer dit ûnderwerp fierder te praten en plannen te ûntwikkeljen is der sa’t it liket ek: sawol by de direkteur-bestjoerder fan de FA as by de deputearre fan kultuer en ûnderwiis fan de Provinsje Fryslân. It moat net wer sa komme sa’t Adrie van Hijum yn Trotwaer fan 1973 skreau:

26 27 28

Sjoch by it lemma ‘literatuurwetenschap’, yn: Grote Winkler Prins: encyclopedie in 26 delen, diel 14, s. 513. Vries, Abe de, ‘It ynhâldlik bysûndere fan de Fryske literatuer’. Oppewal, Teake en Babs Gezelle Meerburg, Jelle Krol en Tineke Steenmeijer-Wielenga (red.), Zolang de wind van de wolken waait: geschiedenis van de Friese literatuur.

‘Ut it oersjoch fan aktiviteiten fan de wurkforbannen, wurkgroepen en kommisjes, wurdt dúdlik dat der fan Akademywege neat bart op it mêd fan literatuerthéory of literatuerskiednis.’29 No’t de Akademy wat letterkunde oanbelanget yn in oergongssitewaasje is fanwegen de beneaming fan Goffe Jensma yn Grins liket it der fansels wol op dat oer 2008 oangeande letterkunde net folle bybrocht wurde kinne sil. Van Hijum fersuchte: ‘It liket wol oft, sawol oan de universiteiten as oan de F.A., it Frysk as libbene tael al bigroeven is.’ Sa mismoedich bin ik lykwols lang net. Mar it moat yndied net sa komme mei de iennige ordinarius Frysk as mei professor Uzzi-Tuzzii yn Italo Calvino syn roman Als op een winternacht een reiziger.30 Uzzi-Tuzzii, heechlearaar Kimmerysk, in sabeare ‘botnyskugryske taal’, wit eins sels net oft Kimmerysk noch wol in libbene taal is. Uzzi Tuzzii is yn de universiteit ferballe nei in keamer ûnder by it trepsgat en wol net meidwaan oan de keunsten fan syn kollega’s dy’t har ek, lykas hy, dwaande hâlde mei minderheidstalen mar dy’t, om mar mei it moderne wittenskiplik bedriuw meidwaan te kinnen, yn syn eagen alderhanne nuvere kluchten úthelje en kursussen jouwe. Bygelyks oer de sosjology fan it Welsh of de psycholinguistyk fan it Oksitaansk. Dêr leit nammers wol in reëel gefaar, want om skoare te kinnen, wurdt frege om ynternasjonale publikaasjes en dan kin de bestudearring fan it iene Fryske literêre wurk yn ferhâlding ta it oare Fryske literêre wurk of it yngeand bestudearjen fan teksten sels wolris oan de krapperein komme. Yn alle gefallen soe ik graach sjen dat begûn wurdt by de no oanwêzige talinten en itjinge no foarhannen is. Sa’n tweintich minsken hawwe har soarch útsprutsen oer de takomst fan de bestudearring fan de Fryske literatuer.31 By dy minsken binne lju mei filologyske en editoaryske talinten. Dúdlik is ek dat yn Tresoar noch gâns skatten lizze dy’t op neiere ûntsluting en publikaasje wachtsje. It wurdt neffens my dus heech tiid dat de oanbelangjende partijen (de Fryske Akademy, it Frysk Ynstitút en Tresoar en yn twadde ynstânsje ek de provinsje Fryslân), mei-inoar har prioriteiten wat bestudearring fan Fryske literatuer ris fêstlizze. En no’t de

29 30 31

Hijum, A. van, ‘Akademy-nijs’, s. 286. Sjoch bygelyks de útjefte: Calvino, Italo, Se una notte d’inverno un viaggiatore, s. 58. Brief fan 28 maaie 2008 oan de direkteur-bestjoerder en de foarsitter fan de rie fan tafersjoch fan de Fryske Akademy fan Jelle Krol en Jannie van der Kloet ferstjoerd ek út namme fan Jetske Bilker, Ernst Bruinsma, Joke Corporaal, Meindert Bylsma, Goffe Jensma, Alpita de Jong, Jannie van der Kloet, Jelma Knol, Bertus Mulder, Bouke Oldenhof, Teake Oppewal, Trinus Riemersma, Doeke Sijens, Tineke Steenmeijer-Wielenga, Sybren Sybrandy, Hylke Tromp, Jabik Veenbaas, Abe de Vries, Geart de Vries, Jant van der WegLaverman en Harmen Wind.

FA in direkteur-bestjoerder hat dy’t ek in soad bûtenlânske ûnderfining hat, soe ek ris sjoen wurde kinne, wat oare universiteiten al of net oan de oare kant de grutte dobbe, bygelyks dy fan Grand Rapids, noch foar de bestudearring fan Fryske letterkunde betsjutte kinne. Ek soe bygelyks ris besjoen wurde moatte hokker nijsgjirrich letterkundich ûndersyk nei literatuer en nasjonale identiteit no yn de Baltyske steaten útfierd wurdt.32 Suggestjes en ideeën by de rûs. Mar der moat no in útwurke plan foar ûndersyk nei Fryske letterkunde komme. Yn it tv-programma oer santich jier FA neamde Reinier Salverda ûndersyk nei letterkunde net by de kearntaken fan de Akademy.33 Ik gean der mar fan út dat him dat troch it sin gien is en net mei opset sin fergetten is.34 Dochs sil dúdlik wêze dat neffens my, likgoed as neffens in soad oaren, it petear oer de takomst fan de bestudearring fan de Fryske literatuer sa gau mooglik begjinne moat. It wurdt heech tiid foar mear profesjonele romte foar ûndersyk nei Fryske literatuer.

>

Literatuer ‘Bibliografy Fryske tael- en letterkunde’, yn: Ut de smidte fan de Fryske Akademy, jiergong 5 (1971), nûmer 4 (novimber), s. 6. Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap, aangevuld met de Bibliografie van de Friese taal- en literatuurwetenschap, 1940-1945 en 1960-2001. ’s-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek [etc.] / Brussel, Koninklijke Bibliotheek [etc.], 1971-2003. Breuker, Philippus, It wurk fan Gysbert Japix. 3 dielen. Ljouwert, Fryske Akademy, 1989. Brouwer, J.H., De fryske fjouwerrigel: in stúdzje. FA-nûmer 89. Ljouwert, Fryske Akademy, 1953. Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma, Gysbert Japicx Wurken. FA-nûmer 279. Boalsert, A.J. Osinga, 1966. Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma, Oantekeningen op Gysbert Japicx Wurken. FA-nûmer 280. Boalsert, A.J. Osinga, 1966.

32 33 34

Sjoch bygelyks de oant no ta fjouwerdielige rige Literatur und nationale Identität. Sjoch: ‘Fryske Akademy 70 jier’, dokumintêre fan Omrop Fryslân, útstjoerd 7-12-2008, Ljouwert, Omrop Fryslân, 2008. Yn it artikel fan Looper, Bert en Reinier Salverda, ‘De ontdekking van Fryslân: de betekenis van de Fryske Akademy en Tresoar voor het culturele kapitaal van Fryslân’ wurdt ‘de Culturele dynamiek van Fryslân en de Friese literatuur als minderheidsliteratuur’ (s. 211) nammentlik wol neamd as ien fan de fjouwer tema’s dy’t de FA de kommende tiid sintraal stelle wol.

Calvino, Italo, Se una notte d’inverno un viaggiatore, Milano, Mondadori, © 1994 / 2002. Corporaal, Joke, Grimmig eerlijk. Anne Wadman en het problem van de Friese literatuur. FA-nûmer 1036. Ljouwert, Afûk, 2009. Dam, Freark e.o (red.), Wâldman en wrâldboarger: Tsjibbe Gearts van der Meulen (1824-1906). FA-nûmer 466. Ljouwert, Miedema, 1974. Drent, Hedzer, Durk en Djoke wurde wier grutter – Wearden en noarmen yn oarspronklik Frysk proaza foar bern en jongeren. FA-nûmer 787. Ljouwert, Fryske Akademy, 1994. Faber, Rients Aise, Lucius Columba Murray Bakker, [3 dielen]. FA-nûmer 956. Ljouwert, Fryske Akademy, 2003. Dykstra, Klaes, Lyts Hânboek fan de Fryske literatuer. . FA-nûmer 517. Ljouwert, De Tille, 1977. Feitsma, Tony, ‘Durk Nota en de wittenskip: Nei oanlieding fon it wittenskiplike artykel yn Hjir, septimber 1985’, yn: Fryx, foar polityk en kultuer; ûnôfhinklik, kritysk, jiergong 6 (1985), nûmer 3 (oktober), s. 89-105. Ferslach fan it sympoasium organisearre troch de Ynteruniversitaire Stúdzjerie Frysk dat yn Ljouwert hâlden waard op 31 maart 1972 en dat fêstlein waard yn de publikaasje: Jones, R.M., The position of the old, relatively less influential vernaculars in Europe in the 16th and 17th centuries, Amsterdam, Vrije Universiteit, 1973. Fokkema, K., ‘Frysk stúdzjewurk yn 1948 en ’49’, yn: It Beaken: meidielingen fan de Fryske Akademy, jiergong 12 (1950), s. 164-171. ‘Fryske Akademy 70 jier’, dokumintêre fan Omrop Fryslân, útstjoerd 7-122008, Ljouwert, Omrop Fryslân, 2008. Gezelle Meerburg, Babs, Innich Frysksinnich: poëtikale opfettingen yn Fryslân tusken 1840 en 1850. FA-nûmer 922. Ljouwert, Fryske Akademy, 2001. Gezelle Meerburg, Barbara Akke, ‘Hwant wij binne it nijs ûnder en boppe de sinne’ : “De smearlappen” fan Anne Wadman en “Fabryk” fan Trinus Riemersma as ‘fernijende’ Fryske romans. FA-nûmer 843. Ljouwert, Fryske Akademy, 1997. Halbertsma, H. e.o. (red.), Joast Hiddes Halbertsma 1789-1869. Brekker en bouwer. Stúdzjes fan ûnderskate skriuwers oer syn persoan, syn libben en syn wurk, útjown ta gelegenheit fan de bitinking fan syn hûndertste stjerdei. FAnûmer 342. Drachten, Laverman, 1969. Hijum, A. van, ‘Akademy-nijs’, yn: Trotwaer: literair tydskrift, 1973, s. 286. Hijum, A. van, ‘Struktueranalyse fan Leo Popma. In kwesty fan hûd. Ljouwert, 1971’, yn: Trotwaer: literair tydskrift, 1972, s. 46-61, Hijum, A. van, ‘In ûndersyk nei inkelde struktueraspekten’, yn: Trotwaer: literair tydskrift, 1973, s. 192-209.

Hijum, A. van, ‘Undersyk nei inkelde struktueraspekten, 2’, yn: Trotwaer: literair tydskrift, 1974, s. 182-188. ‘In litterair-histoarysk wurkforbân’, yn: Ut de smidte fan de Fryske Akademy IV, Novimber 1951, s. 9-10. Jensma, Goffe Theunis, De gemaskerde God: François HaverSchmidt en het Oera Linda-boek. FA-nûmer 973. Zutphen, Walburg Pers, 2004. Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de Fryske Akademy’, yn: It Beaken: meidielingen fen de Fryske Akademy, jiergong 2 (1940), s. 38-52. Kalma, D., ‘Op literair-histoarysk fjild’, yn: It Beaken: tydskrift fan de Fryske Akademy, jiergong 15 (1953), s. 82-90. Kalma, J.J., Kent gij Halbertsma van Deventer? In tal net-útjowne hânskriften fan Dr. J.H. Halbertsma FA-nûmer 341. Drachten, Laverman, 1969. ‘Konferinsje YSF oer Romantyk en minderheden’, yn Leeuwarder Courant, 13-4-1981. Laverman, Jant, Feroarings yn byld en bân - Fryske bernepoëzij yn de tweintichste ieu. FA-nûmer 904. Ljouwert, Fryske Akademy, 2000. Literatuur in sociaal perspektief: lezingen gehouden op het symposium van 6 april 1974 te Leeuwarden/Ljouwert, georganiseerd door de Ynteruniversitaire Stúdzjerie Frysk, [Amsterdam], Rodopi, 1976. Literatur und nationale Identität, Tampere [etc.], Tampereen yliopisto, julkaisujen myynti [etc.], 1997-2004. ‘Literatuurwetenschap’, yn: Grote Winkler Prins: encyclopedie in 26 delen, diel 14, s. 513. Looper, Bert en Reinier Salverda, ‘De ontdekking van Fryslân: de betekenis van de Fryske Akademy en Tresoar voor het culturele kapitaal van Fryslân’, yn: It Beaken: tydskrift fan de Fryske Akademy, jiergong 70 (2008) nûmer 1-2, s 207-220. Meulen, T.G. van der, In brulloft yn ’e Wâlden en oare wiere forhalen. FAnûmer 465. Ljouwert, Miedema, 1974. Nota, Durk, ‘E.B. Folkertsma – De ivige kroanprins fan it Frysk nasjonalisme’, yn: Hjir, jiergong 14, 1985, s. 1-58. Oppewal, Teake en Babs Gezelle Meerburg, Jelle Krol en Tineke Steenmeijer-Wielenga (red.), Zolang de wind van de wolken waait: geschiedenis van de Friese literatuur. Amsterdam, Bakker, 2006. Piebenga, J., Koarte skiednis fen de Fryske skriftekennisse. Kamminga, Dokkum, 1939. Poortinga, Y, It Fryske folkstoaniel 1860-1930. Assen, Van Gorcum, 1940. Poortinga, Y. Preokkupaesje of frije kreativiteit: de ûntwikkeling fan de moderne Fryske literatuer (1915-1965). FA-nûmer 268. Ljouwert, Fryske Akademy, 1965. Pouillon, Jean, Temps et roman. Paris, Gallimard, 1946.

‘Publikaesjes fan de Fryske Akademy oant Febrewaris 1953’, yn: Ut de smidte fan de Fryske Akademy VI, Febrewaris 1953, s. 9-12. Riemersma, Tr. It koarte forhael yn de Fryske literatuer yn de tweintichste ieu. Ljouwert, FA-nûmer 508. Koperative Utjowerij, 1977. Vries, Abe de, ‘It ynhâldlik bysûndere fan de Fryske literatuer’, yn: Hjir: Frysk literêr tydskrift, jiergong 37 (2008), nûmer 6 (novimber), s. 25-29. Wadman, In skoalmaster yn ‘e Dokkumerwâlden: libbensgong fan Hjerre Gjerrits van der Veen. Drachten, Laverman, 1955. Wadman, A.S., ‘Problemen by de stúdzje fan de Fryske litteratuerskiednis’, yn: It Beaken: tydskrift fan de Fryske Akademy, jiergong 14 (1952), s. 9-17.

50 jaar Fries letterkundig museum Een geschiedenis van de oprichting Ernst Bruinsma (Afûk, Leeuwarden)

1

Inleiding De historie over de oprichting in 1959 van het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaesjesintrum (FLMD) begint niet in Leeuwarden, maar in Antwerpen en Amsterdam. De context voor de oprichting van het FLMD wordt namelijk gevormd door de Friese Beweging en de oprichting van de Fryske Akademy, maar eveneens door de oprichting van letterkundige musea in Den Haag en Antwerpen. Op deze vier hoofdlijnen wil ik me dan ook vooral richten.

2

Antwerpen In Vlaanderen ligt de zaak duidelijk. In haar onlangs verschenen boek Lof van het stof vertelt Gwennie Debergh hoe sedert eind negentiende eeuw, als de vraag rijst wat er met de nalatenschap van de grote literaire held Hendrik Conscience moet gebeuren, tal van schrijvers zich inzetten voor een archief en museum dat de rijkdom van de Vlaamse letteren moet etaleren. Oftewel: hoe het museum een belangrijk symbool wordt in de strijd van de Vlaamse Beweging. In Vlaanderen werd de basis voor het museum al in 1912 gelegd, met een grootse Consciencetentoonstelling, onder meer bedoeld om het Vlaamse zelfbewustzijn op te krikken. Het eerste nummer van de collectie van het Vlaamse letterenmuseum wordt in 1933, nu 75 jaar geleden, dan ook zeer symbolisch toegekend aan De leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience. In de jaren daarna groeit de collectie van het Letterenhuis in hoog tempo. Maar er wordt van meet af aan ook flink gediscussieerd over de ‘beperkte’ collectievorming, want velen zijn van mening dat het museum er niet alleen voor de literatuur mag zijn. In de woorden van Ger Schmook, een van de voornaamste directeuren in de geschiedenis van het Letterenhuis: ‘Ge kunt noch de Vlaamsche Letterkunde, noch de Vlaamsche kultuur losmaken van de Vlaamsche Beweging’.1 Onder zijn leiding wordt de naam op 23 juli 1945 dan ook veranderd in Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven. Ook het Fries letterkundig museum zal vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw in deze brede zin gaan collectioneren en archiveren.

1

Gwennie Debergh, Lof van het stof, p. 129.

3

Den Haag Het Letterkundig Museum in Den Haag werd eind 1953 opgericht. De basis voor de collectie werd, net als in Vlaanderen, door een tentoonstelling gevormd. Deze Haagse tentoonstelling van 1923 had als doel een zo volledig mogelijk overzicht te geven van leven en werk van de Nederlandse schrijver. Opvallend genoeg werd er trouwens ook ruimte vrij gemaakt voor een Friese afdeling. Het initiatief was buitengewoon succesvol en uit deze tentoonstelling groeide de ‘Letterkundige Verzameling’ van de Gemeente Den Haag, die later het fundament vormde voor het Letterkundig Museum. Behuizing voor het letterkundig museum werd gevonden in het oude stadhuis aan de Groenmarkt, de museale ruimtes werden gepland op de zolderverdieping. Conservator werd Gerrit Borgers, die als redactiesecretaris van het tijdschrift Podium veel contacten had in de literaire wereld. In Friesland was Borgers ook goed bekend, met name als kameraad van de schrijver Anne Wadman. Het is trouwens opvallend dat het letterkundig museum altijd ontmoedigend heeft gehandeld als er lokale initiatieven ontstonden om een archief of museum op te richten op het domein van de schone letteren.2 Maar men had geen enkel probleem met de oprichting van het FLMD dat zes jaar later, nagenoeg volledig naar Nederlands model, werd ingericht op de zolderverdieping van de Fryske Akademy.

4

Friese Beweging De Fryske Akademy werd weliswaar in 1938 opgericht, maar al in 1914 sprak men voor het eerst over de oprichting van een dergelijk academisch instituut. Die vroege geluiden ontstonden vanuit de gestaalde kaders van de Friese beweging, die in de twintigste eeuw tot volle wasdom kwam. De Friese beweging was in de negentiende eeuw vooral een culturele beweging geweest, die meende dat de Friese strijd met name mannen nodig had – blijkbaar geen vrouwen - die hun leven wilden geven aan de studie van de Friese taal en de Friese geschiedenis. Dat was nog een erezaak in die jaren. Sinds het begin van de negentiende eeuw had Friesland namelijk geen universiteit meer.3 Alleen binnen de gelederen van het Friesch

2 3

Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum, p. 199. G.Th. Jensma, F.R.H. Smit en F. Westra (eds.), Universiteit te Franeker 1585-1811; Jos M.M. Hermans, Goffe Jensma, Jacob van Sluis en Lydia Wierda (eds.), De Franeker Universiteitsbibliotheek in de zeventiende eeuw. Beleid en belang van een academiebibliotheek.

Genootschap werd nog aan wetenschappelijk onderzoek gedaan.4 Maar de stijgende populariteit van de Friese beweging en het toenemend aantal Friestalige boeken deden de behoefte aan studie verder toenemen. Toch kwam die academie er vooreerst niet. Dat had onder meer te maken met de wijze waarop de Friese Beweging in het interbellum was georganiseerd. Er ontstond in die jaren van grote ideologische conflicten gaandeweg een gedachtegoed dat aansloot bij een zogenaamd al langer bestaand verlangen naar Friese vrijheid. Met name politieke actie, decentralisatie van bestuur en zelfbestuur, het bevorderen van Fries als taal van het openbare, kerkelijke en ambtelijke leven worden in de twintigste eeuw issues in de beweging. Maar er was ook veel verdeeldheid, diverse partijen werden geleid door grote ego’s die in maatschappelijk en ideologisch opzicht ver uiteen lagen.

5

Jelle Brouwer Pas na meerdere indringende oproepen van gewichtige figuren als de theoloog en priester Titus Brandsma kwam het er in 1938 toch van. Onder auspiciën van de Provinciale Onderwijsraad werd een eigen academie opgericht die ruimte bood aan zowel liefhebbers als aan wetenschappers. Heel lang stond het grote woordenboek van de Friese taal centraal in het werk van de academie, waarbij gebruikt gemaakt werd van onnoemelijk veel vrijwilligers. Na de Tweede Wereldoorlog is het werk echt op gang gekomen, maar pas met de aanstelling van Philippus Breuker, medio jaren zeventig, kwam er een letterkundige aan het werk in het Coulonhuis, zoals het hoofdgebouw van de Akademy heet. Toch kan bezwaarlijk worden volgehouden dat in Friesland al die tijd niets aan literatuuronderzoek werd gedaan. Zo begon theoloog G.A. Wumkes al in 1938, hij was destijds werkzaam als bibliothecaris bij de Provinciale Bibliotheek, met het verzamelen van materiaal voor zijn grote biografische woordenboek waarin schrijvers een belangrijke plaats innemen. Bovendien toont de Catalogus der Friesche Taal- en Letterkunde van Marten Scholten uit 1941 aan, dat er voor de oorlog het nodige werk is verzet op dit terrein. In 1940 moest Wumkes worden opgevolgd als bibliothecaris. Zijn eigen benoeming was een politieke daad geweest, waarmee de provincie toegaf aan de Friese Beweging. En velen verwachten daarom de benoeming van sociaaldemocraat Jelle Brouwer op deze post. Brouwer was medeoprich-

4

Zie: Genootschapscultuur in Friesland. Het Fries Genootschap 1827-2002 (een zeer bijzonder, informatief speciaalnummer van De Vrije Fries.)

ter van de Fryske Akademy, secretaris van de Provinciale Onderwijsraad, hij schreef gedichten, maar hij bezorgde eind jaren dertig ook het verzameld werk van de 17e-eeuwse Friese dichter Gysbert Japix. Bovendien was hij in 1928 oprichter, samen met de zojuist al genoemde Marten Scholten, van het Sosiael-Demokratysk Frysk Forbân dat meende dat het socialisme in Friesland alleen kans van slagen had als het Friese eigene vooropstond. Toch koos de provincie ondanks deze goede papieren niet Brouwer, maar iemand van de ARP, namelijk de classicus Sjoerd Douma. De redenen daarvoor zijn volgens historici niet meer goed te achterhalen, maar de benoeming schijnt wel tot felle protesten te hebben geleid omdat Douma niet uit de gelederen van de Beweging kwam. Op 28 mei 1940 promoveerde Jelle Brouwer in Groningen bij professor J.N.M. Kapteyn op de uitgave van een Oudfriese tekst. Kapteyn was leider van het Fries-Saksische Genootchap Saxo-Frisia, in feite een SS-organisatie, onderdeel van de Nederlandse afdeling van de Ahnenerbe die er voor pleitte dat Friesland zou opgaan in het Derde Rijk. Vrij spoedig na zijn promotie werd Brouwer aan de universiteit van Groningen benoemd als eerste gewone hoogleraar Fries en Gotisch. Hij hield zijn inaugurele rede over de negentiende-eeuwse schrijver en onderzoeker Joost Hiddes Halbertsma als Fries taalkundige, maar zou zich in zijn onderzoekswerk, net als de meeste van zijn latere promovendi, vooral richten op Oudfries en Nieuwfries. Dat is overigens wel typerend voor de wetenschap die in Friesland in het interbellum opkomt: men heeft vooral aandacht voor het glorieuze verre verleden. Over geen Friese schrijver is vermoedelijk sedert de negentiende eeuw zo uitvoerig geschreven, als over Gysbert Japicx. Anderzijds werkte Jelle Brouwer ook mee aan het vierde deel van de Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Hij streefde er naar – althans volgens zijn levensbericht van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde - om Nederlandse, Duitse en andere frisisten bij elkaar te brengen en met hen samen te werken. Uit die houding groeiden in 1956 de filologencongressen. Na de oorlog werd Brouwer zijn hoogleraarschap op voorspraak van Kapteyn niet verweten. Hij had leiding gegeven aan het studentenverzet, studenten afgeraden de niet-ariërverklaring te tekenen en geen colleges meer gegeven. Bovendien had hij niet-ondertekenaars geholpen door hen nog tentamens af te nemen.

6

Friese literatuur na de oorlog Belangrijkste literaire podium na de oorlog werd De Tsjerne, een naam die afkomstig is uit de zuivelondernemingen en ‘karnton’ betekent. In het openingsartikel beklemtoonde schrijver en journalist Fedde Schurer dat

de literatuur zich los moest maken van de Friese Beweging: ‘De schrijver heeft zijn dienstplicht vervuld als wezenlijke bewegingsfactor; de beweging moet zich losmaken van haar erfelijke literaire binding en eigen brede wegen gaan’.5 Voor de literatuur blijft slechts één roeping over, zegt de wezenlijk optimistische Schurer, namelijk onze verhouding registreren tot het wonder, tot de natuur, tot de mens, tot God. ‘Eens deze verbinding doorbroken is zij één met alle literatuur ter wereld, naakt en weerloos en vrij springt zij naar voren als de Idee in de tekenroman van Frans Masereel. Alleen in deze vrijheid kan ze leven, alleen op dit internationale plan kan zij waarde krijgen voor het nationale leven’.6 Duidelijk is dat, althans in de eerste naoorlogse jaren, de decentralisatiegedachte die jarenlang de Friese Beweging had beheerst, althans voor heel even wordt losgelaten. Er is helaas nog veel onduidelijk over de wijze waarop de Friese Beweging zich na de oorlog heeft ontwikkeld. Het wachten is op een mooie gedegen studie over dit onderwerp. De Beweging beperkt zich aanvankelijk tot de wens dat Friesland zich binnen de Nederlandse staat verder kan ontwikkelen. Pas enkele jaren later treedt het decentralisatievraagstuk opnieuw op de voorgrond. Maar de rol van de grote vooroorlogse leiders lijkt uitgespeeld, hoewel de Friese Beweging zich minder breed gecompromitteerd lijkt te hebben dan de Vlaamse Beweging. Een belangrijk leider als Douwe Kalma7 heeft elke glans verloren door zijn rol in de oorlog en ook E.B. Folkertsma, hoewel die zich op de achtergrond een militant beweger blijft tonen, geniet blijkbaar niet meer de autoriteit van voor de oorlog. En dat terwijl het aantal aanhangers van de beweging nooit zo groot is geweest als in het eerste decennium na de oorlog. De plaats van Folkertsma is dan misschien wel verdrongen door Fedde Schurer, die in 1951 met een roemruchte actie tegen de rechterlijke macht ontzettend veel heeft betekent voor de emancipatie van de Friese taal.8 Pas als begin jaren zestig de Fryske Nasjonale Partij wordt opgericht, ontstaat nieuw democratisch elan in de Friese Beweging. Bovendien kan vastgesteld worden dat de rol van de provinciale overheid in dit verband steeds belangrijker is geworden. Een belangrijk moment in dit opzicht was de uitreiking in 1947 van de Gysbert Japicxprijs. De belangrijkste provinciale prijs is genoemd naar deze zeventiende-eeuwse dichter, met wiens werk de geschiedenis van de Friese literatuur eigenlijk begint. De eerste keer werd de prijs uitgereikt

5 6 7 8

Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’, p. 2 (mijn vertaling (eb)). Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’, p. 3. Zie o.a.: Jelle Krol, ‘Ynlieding’, in: Douwe Kalma, Samle fersen. Zie o.a.: Peter R. Boomsma, Kneppelfreed.

aan de dichter Obe Postma, voor de bundel It sil bistean. Waarom kreeg Obe Postma deze prijs? Hij was natuurlijk een van de oudste dichters van dat moment. Maar de grote canonisering was nog niet ingezet, die begon eigenlijk pas met deze prijs (nog altijd de meest prestigieuze literaire prijs van de provincie) én met het verschijnen van het verzameld werk in 1949. Postma was ook niet actief geweest in de Friese beweging, noch in de literaire tijdschriften en in feite een wat geïsoleerde figuur gebleven. Voorzitter van de adviescommissie was Jelle Brouwer en in zijn laudatio namens het Friese volk benadrukt hij dat Postma weliswaar een Friese dichter was, maar tegelijkertijd zoveel meer en bovendien iemand van Europees niveau. Het was kennelijk belangrijk om zó’n soort schrijver na de oorlog te eren: ‘U bent Fries in hart en nieren en heeft het eigene van Friesland op zeldzame wijze vormgegeven, maar al het goede van buiten lokte u evenzeer – vertaalde u niet Rilke en Boutens, Emily Dickinson, Hélène Swarth en Boeken? Voelde u zich niet verwant aan Slauerhoff ?’9 En de meesterlijke essayist en criticus Anne Wadman schreef in 1949 over Postma, in de inleiding bij de bekende tweetalige bloemlezing Frieslands Dichters: ‘Van elke provincialiteit staat hij verre: hij veracht niet de stad, niet de autowegen, die door de weilanden gebaand worden, hij staart zich niet blind op het eigene en kleine, maar weet het geringe en nietige van het aards bestaan tot iets groots te transformeren. Ook zijn hart gaat uit naar het land achter de einder, naar de verte, naar het avontuur’. In die zin voldoet Postma volkomen aan de definitie die Wadman op dat moment zelf geeft aan Friese literatuur: ‘Waaruit blijkt dan tenslotte het eigenaardige van en dus recht op een eigen Friese literatuur bestaan? Het is, kort geformuleerd, dit: een Friese weerslag te geven (d.w.z. geuit in de Friese taal en vanuit de problematiek van de Friese ziel geprojecteerd) van datgene wat Europa vervult en drijft’. Wadman spreekt niet alleen over een Friese weerslag van wat Europa drijft, maar ook over de Friese taal. Kennelijk gaat hij niet zo ver om ook andere talen tot de literatuur in Friesland toe te laten. Dat past in het algemene beeld dat we hebben van literatuur en cultuur in Friesland, namelijk dat het ‘taaleigene’ daarin altijd voorop staat. Met Goffe Jensma, hoogleraar Friese taal- en letterkunde in Groningen, constateer ik dat zelfs binnen de Frisistiek die taligheid enorm belangrijk is geweest en dat er helaas weinig aandacht is geweest voor de context van die taaluitingen.10 De historische en maatschappelijke context waarin literatuur geschreven, gepro-

9 10

J.H. Brouwer, ‘Rede ta gelegenheit fan it útrikken fan de Gysbert Japicx priis to Boalsert op freed 10 oktober 1947’, p. 323 (mijn vertaling (eb)). Zie Antina Zijlstra, ‘Goffe Jensma: ‘Sûnder litertue kin it Frysl net fuortbestean’’, p. 6.

duceerd en gerecipieerd werd is in deze regio bijvoorbeeld eeuwenlang meertalig geweest en tegenwoordig is ze pertinent tweetalig. Daar zou de Frisistiek in de toekomst veel meer aandacht voor moeten hebben. Zo kan het belangrijk zijn, ik houd het maar bij één klein voorbeeld, om de oprichting van het tijdschrift De Tsjerne te bekijken in relatie tot het Nederlandse tijdschrift Podium. Velen kennen Podium uit de jaren vijftig, toen schrijvers als Hermans, Burssens, Boon en Borgers er actief in waren. Maar Podium is begonnen in Leeuwarden en was onder meer gericht tegen de suprematie van ‘Holland’. Podium wilde ook ruimte bieden aan Friestalige poëzie, die ze als gelijkwaardig beschouwde aan de Nederlandstalige. Het eerste Friese gedicht dat in Podium verscheen, was van Freark Dam, later een van de voornaamste conservatoren van het FLMD. Tot eind jaren veertig was in Podium naast Wadman en Fokke Sierksma, theoloog en bibliothecaris, vooral Gerrit Borgers een belangrijk figuur. Toen Borgers na het vertrek van Wadman en Sierksma begon met het uitbouwen van Podium, had hij inmiddels zijn baan als leraar in Hilversum verruild voor het conservatorschap van het Nederlands Letterkundig Museum. Ook in die functie onderhield hij contacten met Friesland. De Fryske Akademy begon namelijk in 1955 met het registreren van bibliografische gegevens van auteurs op exact dezelfde wijze als men in Den Haag en Antwerpen deed. Gekozen worden met name schrijvers die in de belangstelling staan door een jubileum, een herdenking enz., en waar men dus betrouwbare en uitgebreide gegevens voor nodig had. Dit specifieke onderdeel van het letterkundig museum viel onder de wetenschappelijke verantwoordelijkheid van directeur L. Brummel, tevens hoofd van de Koninklijke Bibliotheek. Hij was aanvankelijk geen groot voorstander van een apart letterkundig museum. Eigenlijk was Brummel van mening dat handschriften verzamelen een taak van de KB was. Maar voor een bibliotheek is een dergelijke opdracht slechts een neventaak, wierpen zijn opponenten tegen. Daarmee kwam de actieve werving in het gedrang en bovendien geniet een museum meer bekendheid dan een bibliotheek en kan het zich breder oriënteren in het verzamelbeleid. Een oplossing voor deze discussie werd gevonden door de directeur van de Koninklijke Bibliotheek ook tot directeur van het Letterkundig Museum te benoemen. Zo werd gegarandeerd dat de in het museum gevolgde methoden zouden beantwoorden aan de bibliografische en technische eisen, welke in de wetenschappelijke bibliotheken worden gesteld.11

11

Zie hiervoor met name: Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum.

7

De eerste plannen In augustus 1956 schreef Brummel voor het literaire tijdschrift Maatstaf een artikel waarin de lezer deelgenoot werd gemaakt van zijn aanvankelijke twijfels en zijn uiteindelijke welbewuste keuze voor een apart museum.12 Jelle Brouwer haakte in op dit artikel in zijn lezing op het eerste filologencongres. Hij sprak de wens uit dat belangrijke handschriften verzameld zouden worden in een instelling die de evenknie vormt van het Nederlandse voorbeeld. ‘De oplossing voor Friesland zou kunnen zijn: een speciale opzet binnen het verband van de Provinciale Bibliotheek, met een eigen bestuur en, als het lukt, een eigen ambtenaar, onder voorzitterschap van de bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek, om alle concurrentie voor te zijn.’13 Na afloop van de lezing vertelt Dr. Kok van de Fryske Akademy dat hij met het NLMD heeft afgesproken dat zij, als er handschriften van Friese letterkundigen binnen komen, die aan de Akademy zullen afstaan.14 Het omgekeerde is ook afgesproken. In deze discussie wordt eens te meer duidelijk dat de oprichting van een eigen letterkundig museum plaatsvindt onder academische impulsen, maar dat er zeker ook bewegingsidealen meespelen. In de verslagen van het filologencongres wordt namelijk ook opgemerkt dat de studie naar Friese letterkunde rekening moet houden met de taalstrijd en wat men daar voor kan doen.15 De bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek, classicus Sjoerd Douma die in 1940 de baan had gekregen waarop Brouwer zijn zinnen had gezet, reageerde in een brief aan diezelfde Brouwer met de scepsis die aanvankelijk ook de houding van Brummel had gekenmerkt: ‘Nu zal de oogst voor de Nederlandse letterkunde veel rijker zijn dan de Friese, en de verhoudingen tussen bibliotheek aan de ene en de schrijvers en hun families aan de andere kant zijn ook niet dezelfde. Het lijkt me daarom dat een aparte stichting voor ons in eerste instantie niet nodig zal zijn.’16 Hij denkt dat de PB dicht genoeg staat bij de Friese Beweging en de Friese studie om, aansluitend bij wat men al heeft, verder te gaan met het verzamelen van materiaal. Wel denkt hij dat een comité in het leven moet worden geroepen om de verantwoordelijkheid van het verzamelen op zich te

12 13 14 15

16

L. Brummel, ‘Literatuer als museumobject’. Jelle Brouwer, ‘De Fryske literatuerstúdzje. Stân fan saken en opjeften foar de takomst.’ ‘Neipetear’. De parallellen met de Vlaamse literatuur dringen zich natuurlijk op, daarover hoop ik in een later stadium meer over te publiceren, onder meer in een studie die ik onder handen heb over Friese uitgeverijen in het interbellum, tijdens en direct na de oorlog. Brief van S.J. Douma aan Jelle H. Brouwer, 17 oktober 1956, Archief FLMD, collectie Tresoar, Leeuwarden.

nemen en zich ook als zodanig moet presenteren aan de buitenwacht. Hij wil niet een apart Fries literair museum in de bibliotheek opnemen, maar een Friese afdeling inrichten in de algemene studiezaal. Op 8 februari 1957 had Brouwer nader overleg met Sjoerd Douma en met Borgers. Het driemanschap stelde een brief op voor Gedeputeerde Staten van Friesland.17 Als voordelen van een apart museum worden opgesomd: iemand met gezag onder schrijvers en hun Erven kan meer en beter materiaal verwerven dan een bibliotheek. In de tweede plaats komt materiaal beter tot zijn recht in een apart museum dan in een algemene handschriftencollectie van de bibliotheek. Er kan voorts meer tijd worden besteed aan beschrijving en ordening, er kan iets tentoongesteld worden en er kunnen bovendien geluidsmateriaal en portretten verzameld worden, iets waar bibliothecarissen minder ervaring mee hebben. Bovendien maakt zo’n museum kans om van meerdere kanten financieel gesteund te worden. In Friesland werd veel materiaal verworven, geeft Douma bovendien toe, maar er is ook en ander verloren gegaan omdat niet tijdig pogingen tot behoud werden gedaan. Douma raamt de totale begroting op 25.000 gulden. Dat was niet erg realistisch want het letterkundig museum ontving in 1955 een ministeriële bijdrage van 20.00 gulden en de gemeente Den Haag droeg 10.000 gulden bij. Hoe dan ook, de gedeputeerde staten van Friesland gaven geen ruimte voor overleg. Wel werd blijkbaar het signaal afgegeven dat niet op financiële steun gerekend moest worden.

8

De oprichting Daarop besloten de initiatiefnemers tot een bescheidener opzet. In het Coulonhuis van de Fryske Akademy werd in die periode nieuwbouw gepleegd en men zou ruimte kunnen maken voor een letterkundig museum. Er werd een regeling getroffen om anderhalve dag per week een ambtenaar van de PB te detacheren. Marten Scholten was werkzaam als wetenschappelijk-hoofdassistent van de PB en ging eerst voor drie ochtenden per week aan het werk op de zolder van het Coulonhuis. Douma had zijn medewerker Scholten naar het schijnt niet al te veel Friese ruimte gegeven bij de collectievorming en Brouwer moet het na de teleurstelling van 1940, toen hij de baan als bibliothecaris misliep, toch als een mooie overwinning hebben beschouwd dat zijn kompaan Scholten en hij nu iets recht konden zetten. Het bestuur werd gevormd door o.a. Jelle Brouwer, Freark Dam, Sjoerd

17

Een afschrift van deze brief berust in het Archief FLMD, collectie Tresoar, Leeuwarden.

Douma en E.B. Folkertsma. Iemand die niet meedoet is Anne Wadman, zo blijkt uit een brief aan Jelle Brouwer.18 Op een bijeenkomst was zijn naam genoemd als iemand die deze klus zou kunnen klaren. Hij voelde daar toen wel voor, maar vermoedde dat een en ander jaren zou duren. Nu het FLMD gevestigd wordt in de Fryske Akademy is zijn vertrouwen in de zaak ernstig bekoeld. De onderneming moet in handen zijn van iemand met ideeën en initiatieven, iemand die het veld goed kan overzien en zich daar volledig aan kan wijden. Hij zal daarbij het voorbeeld hebben willen volgen van zijn vriend Gerrit Borgers die een heel vrije rol had. Wadman is bang dat het een kwestie van goedwillende vrijwilligers wordt, dat de zaak verdrinkt tussen al de andere taken van de Fryske Akademy, dat teveel mensen en instellingen zich er mee willen bemoeien en elkaar dus in de weg lopen en dat hiermee ook de mogelijkheid tot een ruimere en zelfstandigere opzet is afgesloten. Dilettantisme is een woord dat hij van toepassing acht. Wadman slaat de deur niet dicht, maar aarzelt zeer. De keuze voor de conservator valt zoals gezegd definitief op Marten Scholten. Huisvesting wordt gevonden op de zolder van het Coulonhuis die wordt ingericht met 5 kasten en een oud bureau dat uitgeleend werd door de PB. Met wat planken, schragen en een glazen kastje was er ook uitstalruimte beschikbaar. Scholten was overigens al ver voor de oorlog, in de tijd dat hij samen met Brouwer actief was in Soasiael-Demokratysk Frysk Forbân, actief in boekenwereld. Zo was hij actief in het bestuur van de Stichting It Fryske Boek dat propaganda voor het boek verzorgde, organiseerde hij boekententoonstellingen en gaf hij catalogi uit van pas verschenen Friese literatuur onder de naam De Boekebeam. Doel van de nieuwe stichting, die tussen haakjes pas officieel 20 december 1962 wordt opgericht, is: ‘it gearbringen yn eigendom of brûklien en konservearjen fan in dokumintaire samling oangeande de Fryske Letterkunde en it gearstallen fan in sintrale dokumintaesje fan de Fryske letterkunde’. Al het mogelijke materiaal zal verzameld worden ‘dêr’t in byld fan in skriuwer, in letterkundige streaming of in tiidrek mei kompleteare wurde kin’.19 Doelstelling van het eind 1953 opgerichte NLMD was identiek, namelijk: ‘a. het bijeenbrengen in eigendom of bruikleen en conserveren van een centrale documentaire verzameling betreffende de Nederlandse letterkunde sedert het midden der achttiende eeuw; b. het vormen van een

18

19

Joke Corporaal, Grimmig en eerlijk, p. 364 en noot 1367 (p. 537). 136. (daarin wordt o.a. gerefereerd aan en brief van Anne Wadman aan Jelle H. Brouwer, van 18 april 1959. Archief FLMD, collectie Tresoar, Leeuwarden). Een kopie van deze statuten berust in het Archief FLMD, collectie Tresoar, Leeuwarden.

centrale documentatie van de gehele Nederlandse letterkunde.’20 Toch is er iets merkwaardigs aan de hand met deze statuten. Niet alleen werden ze pas in 1962 gepasseerd, in de praktijk bleek dat ook de Friese Beweging tot het werkgebied van het FLMD behoorde. De eerste grote schenkingen aan het museum kwamen ook uit die hoek. Naar de motivatie om dit aspect van de collectievorming expliciet buiten de statuten te houden, is het voorlopig gissen. Wel werden op 28 juni 1995 de statuten aangepast en daarbij werden de doelstellingen uitgebreid… ‘en fierder al itjinge dat mei ien en oar streekrjocht of sydlings ferbân hat en dêrta meihelpe kin, alle yn de wiidste omfieming’. In de beheerraad worden vertegenwoordigers van diverse instanties benoemd: bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek van Friesland, vertegenwoordigers van de Fryske Akademy, de Fryske Kultuerried en it Boun fan Fryske Keunstners. Bij het Letterkundig Museum gaat het om vertegenwoordigers van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, B&W van Den Haag, de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, Vereniging van Letterkundigen en de Nederlandse Uitgeversbond. Het eerste stuk dat werd ingeschreven door Marten Scholten was een schenking van Jelle Brouwer, op 7 januari 1960, namelijk de tekst van zijn lezing op 30 december 1959, bij de uitreiking aan de provincie van een door Dick Osinga geschilderd portret van Obe Postma. Plus en daarbij een correspondentiekaart van Postma, gedateerd op de vorige dag. Of deze schenking dezelfde symbolische waarde heeft als De leeuw van Vlaanderen voor het AMVC geloof ik niet. Of toch? Ik had eerlijk gezegd verwacht dat men wel iets van Gysbert Japicx of de gebroeders Halbertsma uit de negentiende eeuw zou hebben gekozen. Maar dat zou natuurlijk niet echt bij de Friezen hebben gepast en eigenlijk beschouw ik deze eenvoudige schenking persoonlijk als een daad van ontroerende eenvoud. De eerste tentoonstellingen wisten slechts een klein groepje mensen te trekken: de Piter Jelles Troelstra tentoonstelling in 1960 trok 107 mensen, Obe Postma haalde slechts 40 bezoekers voor de tentoonstelling ter gelegenheid van zijn 95e verjaardag. De eerste schrijversprentenboeken die verschijnen, naar model van het Letterkundig Museum, gaan over Gysbert Japicx en Joost Halbertsma.

9

Besluit De ontstaansgeschiedenis van het FLMD is een samenspraak van bewegingsidealen én de toenemende behoefte om op meer systematische wij-

20

Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum, p. 49.

ze documentatie van Friese literatuur bijeen te brengen, ten behoeve van het publiek maar vooral ook ten behoeve van de onderzoeker. De museale functie heeft pas later, toen een ruimere behuizing mogelijk was, écht plaats gekregen in het beleid. Het FLMD is sedert enkele jaren opgenomen in een breder verband, Tresoar, een samensmelting van het FLMD, de Provinciale Bibliotheek en het Rijksarchief in Leeuwarden. In Tresoar wordt momenteel ruimte geboden aan een al te kleine tentoonstelling over de literatuur: Een hof vol zang… Er zijn echter diverse plannen om de museale functie van Tresoar nieuw leven in te blazen. Dat zou dan mogelijk gebeuren in nauwe relatie met de geschiedenis van de Friese taal.

>

Literatuur Anoniem, Hwat oer it Letterkundich museum en dokumintaesjesintrum, teffens jierforslach oer ’60-’61. Anoniem, Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaesjesintrum, forslach oer 1962-’66. Peter R. Boomsma, Kneppelfreed. Gevecht om de taal met wapenstok en waterkanon. Van Wijnen, Franeker 1998. J.H. Brouwer, ‘Rede ta gelegenheit fan it útrikken fan de Gysbert Japicx priis to Boalsert op freed 10 oktober 1947’. In: De Tsjerne 2 (1947), p. 321-324. Jelle Brouwer, ‘De Fryske literatuerstúdzje. Stân fan saken en opjeften foar de takomst’. In: Philogia Frisica anno 1956. Lêzingen en debatten Frysk Filologekongres 1956. J.B. Wolters, Grins –Djakarta 1957, p. 57-62. Genootschapscultuur in Friesland. Het Fries Genootschap 1827-2002, speciaalnummer van De Vrije Fries 82 (2002). Joke Corporaal, Grimmig en eerlijk. Anne Wadman en het probleem van de Friese literatuur. Afûk / Fryske Akademy, Ljouwert 2009. Gwennie Debergh, Lof van het stof. Een geschiedenis van het AMVC-huis. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2008. Johan Frieswijk, ‘Myte en werklikheid: Fryslân nei 1750’. In: De Pompeblêden 62 (1991), nû. 2, p. 9-11. Johan Frieswijk, ‘De suvering fan de Fryske Akademy, 1945-1947’. In: De Vrije Fries 78 (1998), p. 129-162. Jos M.M. Hermans, Goffe Jensma, Jacob van Sluis en Lydia Wierda (eds.), De Franeker Universiteitsbibliotheek in de zeventiende eeuw. Beleid en belang van een academiebibliotheek. Verloren, Hilversum 2007. Kerst Huisman, Tusken Fryske dream en Nederlânske macht. Fjirtich jier Fryske Nasjonale Partij. FNP, Ljouwert 2003. J.J. Huizinga, Vijfentwintig jaar aan de Boterhoek. Een korte geschiedenis van de Provinciale en Buma Bibliotheek. Leeuwarden 1991.

G.Th. Jensma, F.R.H. Smit en F. Westra (eds.), Universiteit te Franeker 15851811. Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool. Leeuwarden 1985. Fryske Akademy, Leeuwarden 1985 Jelle Krol, ‘Ynlieding’, in: Douwe Kalma, Samle fersen. Jelle Krol ed., Fryske Akademy, Ljouwert 1996, p. 11-67 Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2004. L. Brummel, ‘Literatuer als museumobject’, in Maatstaf 4 (1956/1957), p. 329-348. H.T.J. Miedema, ‘Jelle Hendriks Brouwer. Beetsterzwaag 23 augustus 1900-Leeuwarden 22 januari 1981.’ In Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden (1980-1981), p. 107-115. ‘Neipetear’. In: Philogia Frisica anno 1956. Lêzingen en debatten Frysk Filologekongres 1956. J.B. Wolters, Grins –Djakarta 1957, p. 63-64. Sj. Van der Schaaf, Skiednis fan de Fryske biweging. De Tille, Ljouwert 1977. Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’. In: De Tsjerne 1 (1946), p. 1-5 Jacob van Sluis (ed.), De Provinsjale Biblioteek fan Fryslân, 150 jaar geschiedenis in collecties. Tresoar, Ljouwert 2002. Tineke Steenmeijer-Wielenga, ‘Douwe A. Tamminga en het FLMD.’ In: It FLMD oan syn earefoarsitter. FLMD, Ljouwert 1999, p. 7-14. Tineke Steenmeijer-Wielenga, Een hof vol zang… Friese literatuur in document en prent. Kort overzicht van de Friese literatuurgeschiedenis, tevens catalogus bij de permanente tentoonstelling in het Fries Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Leeuwarden. FLMD, Leeuwarden 1999. Antina Zijlstra, ‘Goff Jensma: ‘Sûnder literatuer kin it Frysk net fuortbestean’. In: de Moanne 7 (2008), nr. 9, p. 4-7. G.R. Zondergeld, De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen. De Tille, Leeuwarden 1978.

Passagieren op een veer Literatuurgeschiedenis van Friesland anno 20091 Goffe Jensma (Rijksuniversiteit Groningen)

1

Friesenblut Een van de meest verrassende Friese romans die ik de afgelopen tijd las is Friesenblut, de debuutroman van Olaf Schmidt uit 2006.2 Het boek speelt zich grotendeels af op het Noord-Friese eiland Föhr, waar Schmidt in 1971 werd geboren. De hoofdpersoon is een kunsthistoricus, een zekere Anselm Olufs, die net als de schrijver afkomstig is van Föhr, maar die – opnieuw net als de schrijver – sinds lang op het Duitse vasteland woont. Hij is van plan te promoveren op de Föhringer schilder Oluf Braren (1787-1839). Een oude vriend, predikant op Föhr, maakt Olufs er nu op attent dat op het eiland een onbekend schilderij van Braren zou zijn teruggevonden. Dit gegeven bepaalt de intrige van Schmidts meerlagige roman. Anselm Olufs’ zoektocht naar dit schilderij wordt tegelijk een zoektocht naar de Friese geschiedenis en cultuur en naar zijn eigen plaats daarin. In deze geschiedenis spelen allerlei ook voor Nederlandse Friezen erg herkenbare elementen een centrale rol: negentiende-eeuws cultureel nationalisme, verheerlijking en mystificatie van het eigen verleden, autodidactische schilders, massabewegingen uit het begin van de twintigste eeuw,3 het cultiveren van familiebanden, twintigste-eeuwse massaemigratie naar de Verenigde Staten en tenslotte het ‘foute’ karakter van de Friese beweging in de Tweede Wereldoorlog. Het blijkt dat één van Anselm Olufs voorgangers als Braren-onderzoeker – een joodse kunsthistoricus – door de eilandbewoners is vermoord en dat ook Anselms grootvader in deze zaak geen schone handen had. Ook Anselm Olufs zelf lijkt me trouwens een typische Fries, maar dan eentje van meer contemporaine snit. Er is eigenlijk niets dat hem nog aan Föhr kan binden behalve dan zijn beschamende komaf en zijn jeugdherinneringen. Friesenblut brengt die afstand ook tot uitdrukking. Wat er in Noord-Friesland nog over is aan regionale eigenaardigheden verwerkt Schmidt even kundig en meeslepend als ironisch tot een paro-

1 2 3

Met dank aan Joke Corporaal. Olaf Schmidt, Friesenblut. In de Noord-Friese geschiedenis was na de Eerste Wereldoorlog het referendum over aansluiting bij Denemarken of Duitsland een hot item.

die op de ouderwetse Heimatroman. Een van de recensenten sprak – nog beter – van een ‘Heimatkrimiroman’.4 Deze afstandscheppende ironie komt in het boek op allerlei manieren tot uitdrukking. In de inhoud van het boek: Schmidt speelt met historische feitelijkheden en voert ‘echte’, historische figuren op naast fictieve. Ook de toonzetting en stijl lijken bedoeld om de afstand van de hoofdpersoon tot zijn onderwerp te benadrukken. En tenslotte is het boek niet in het Föhringer dialect van het Noordfries geschreven maar in het Duits. Ook in zijn taal heeft Schmidt zich dus losgemaakt van zijn geboortestreek. Boek en schrijver nemen zo op allerlei manieren afstand van een essentialistisch, van zichzelf overtuigd Fries nationalisme of anders gezegd: van het idee van een ondeelbare Friese identiteit. Het schilderij van Braren blijkt uiteindelijk een vervalsing te zijn: ‘Anselms Reise nach Föhr war umsonst gewesen’.5 En zo is het ook met de Friese identiteit. In de geschiedenis van het nationalisme zijn taal (in de negentiende) en bloed (in de twintigste eeuw) dragende symbolen. In Friesenblut worden ze beide vakkundig kaltgestellt, ontdaan van hun positieve lading. Schmidt is zich deze eigen ironische positie ook terdege bewust. Dat blijkt wel hieruit dat Friesenblut begint en ook eindigt met de overtocht van de hoofdpersoon tussen Föhr en het Duitse vasteland, respectievelijk heen en weer terug. Op de heenweg is het een tocht door regen en mist, op de terugweg, ’s ochtends op de eerste veerboot, opent zich de horizon in het oosten als een vlammende deur.

2

De keuze voor het Fries Met deze veerboot tussen vasteland en eiland zijn we op volle zee aangekomen, in medias res. De veerpont lijkt me een treffende metafoor ook voor de Friese literatuur als geheel. Letterlijk zou natuurlijk de veerpont naar Föhr kunnen worden ingewisseld voor die naar Ameland, Schiermonnikoog of Terschelling – de Nederlands Friese Waddeneilanden. Zonder veel moeite zou een Nederlands Fries schrijver een dergelijke roman ook kunnen schrijven. Ik bedoel het echter vooral figuurlijk. Scherper dan welk Nederlands Fries voorbeeld ook, geeft Schmidt de eigenaardigheden en de problemen van ‘onze’ Friese literatuur weer. De Friese schrijver en daarmee de Friese literatuurhistoricus is, zolang hij zich niet definitief op het ‘vasteland’ heeft gevestigd, in meer of mindere mate een passagier op een

4

5

‘Ein nordfriesischer Heimatkriminalroman’, Die Berliner Literaturkritik, 23 juni 2006. http://www.berlinerliteraturkritik.de/detailseite/artikel/ein-nordfriesischerheimatkriminalroman.html?tx_ttnews[backPid]=34&cHash=a18edf1224. Schmidt, Friesenblut, 270.

veer, vooral tussen de Friese en de Nederlandse literatuur, maar ook tussen een Friese, een Nederlandse en mogelijk een Europese en een globale identiteit, tussen ‘romantiek’ en ironie en tussen essentie en constructie. In dit essay wil ik deze veerboot op een paar van zijn gangen volgen en pleiten voor een veel bredere definitie van Friese literatuurgeschiedenis dan de tot nu toe gebruikelijke. Voor mij bestaat het object van Friese literatuurgeschiedenis niet alleen uit Friestalige literaire teksten,6 maar uit alle teksten die raken aan wat op een bepaald moment in de geschiedenis wordt begrepen onder ‘Fries’ – Frisianness, Fryskens, of zo men wil Friese identiteit. Dat kunnen literaire en niet-literaire teksten zijn, maar dus ook Friestalige en niet-Friestalige teksten. Hoe men daarmee verder omgaat en welk methodisch instrumentarium men kiest, hangt af van de vragen die men in specifieke deelonderzoeken wil beantwoorden. Binnen deze opvatting blijft, waar dat nodig of wenselijk is, derhalve ruimte voor een meer ‘klassieke’ literatuurwetenschappelijke aanpak. Voor een dergelijke herdefinitie zijn twee soorten argumenten aan te voeren. De literatuurstudie heeft allereerst in de laatste decennia nogal een gedaantewisseling ondergaan. Onder invloed van ‘cultural studies’ en ‘new historicism’ is het klassieke literatuurtheoretische paradigma, waarin de eenheid van de tekst en de eenheid van de auteur centraal stonden, door veel literatuurhistorici inmiddels ingeruild voor een veel bredere interdisciplinaire en theoriegestuurde aanpak. Historische contextualisering en een opvatting van literatuur als een ‘signifying practice’ zijn daarvan kernelementen.7 ‘Literatuur’ wordt niet in de eerste plaats beschouwd als een verzameling door auteurs geproduceerde teksten maar als een specifieke praktijk waarin door alle betrokkenen (o.a. schrijvers én lezers) betekenis aan cultuur en specifieke culturele uitingen wordt gegeven. Voor de Friese literatuur geldt verder, meer dan voor literaturen in grotere talen, een extra argument voor zo’n bredere definitie, namelijk de complexe en nauwe band die deze literatuur onderhoudt met Friese identiteit. Anders dan bijvoorbeeld in de Nederlandse literatuur, is het

6

7

Deze definitie wordt in vrijwel alle literatuurgeschiedenissen tot nu toe gehanteerd; Kalma, Fryske skriftekennisse, Piebinga, Koarte skiednis; Dijkstra en Oldenhof, Lyts hânboek en Oppewal e.a. (red.), Zolang de wind. De enige die een andere definitie hanteerde was G.A. Wumkes in zijn Paden fen Fryslân, I, 9-22. Voor Wumkes was niet de taal, maar de ‘Fryske geast’ – de Friese identiteit, zou men nu zeggen – bepalend voor wat Friese literatuur was. Wumkes was bibliothecaris aan de Provinciale Bibliotheek en kenner van de rijke niet-Friestalige collecties daar. Zijn definitie zal mogelijk niet alleen het gevolg zijn geweest van principes maar ook van enige pragmatiek. Onder andere: Easthope, Literary into cultural studies en Culler, A Very Short Introduction; voor Nederland zie onder andere Baetens e.a., Culturele studies.

schrijven van Friese literatuur niet iets vanzelfsprekends. Friezen mogen dan in bepaalde perioden gedroomd hebben van een in spraak en geschrift eentalig Fries Friesland, de werkelijkheid is altijd die van meertaligheid geweest en in Friesland is de voertaal in de meeste culturele en maatschappelijke domeinen steeds het dominante Nederlands geweest. Zelfs in het onderwijs, laat staan in het literatuuronderwijs, is het Fries nooit de eerste taal van onderricht geweest. Bijgevolg is het besluit van een schrijver om in het Fries te schrijven altijd een min of meer bewuste keuze.8 Ergens in zijn leven beslist een Fries schrijver om wat hem in het taal- en literatuuronderwijs in het Nederlands geleerd is, nu in het Fries te gaan uitvoeren. Tot op zekere hoogte laat deze individuele ontwikkelingsgang en dit individueel keuzemoment zich extrapoleren naar de ontwikkeling van de Friese literatuur als geheel. Ook de Friestalige literatuur heeft ervoor ‘gekozen’ om zich los te maken van de Nederlandstalige. Zowel voor de literatuur zelf als voor de literatuurgeschiedenis heeft de collectieve keuze van met Friesland verbonden schrijvers voor het Fries consequenties. Deze keuze is vervolgens historisch gezien alleen te begrijpen als we haar vanuit een bredere Nederlandse en internationale context benaderen. Het belangrijkste probleem van de Friese literatuurgeschiedenis is mijns inziens de vraag waarin de Friestalige literatuur van anderstalige literaturen verschilt. Alleen zo, alleen door haar grenzen op te zoeken, kan men haar eigenheid attraperen. Ik kan hier deze vraag niet in zijn volle omvang aan de orde stellen, maar wil in plaats daarvan kort enkele tentatieve opmerkingen maken over de omvang en de eigen ontwikkelingsgang van de literatuur in Friesland. Onderweg wil ik enkele consequenties en mogelijkheden van mijn herdefinitie voor de beoefening en het schrijven van Friese literatuurgeschiedenis nader afwegen.9

3

Omvang en grenzen van de Friese literatuur De Friese literatuur is, evenmin als de Nederlandse, de Duitse of welke literatuur dan ook, nog niet erg oud. Literatuur en literaire canonvorming zijn toch in de eerste plaats een negentiende-eeuwse aangelegenheid. Het verschil tussen beide – tussen de grotere, omvattende literaturen en de kleinere ondergeschikte, in dit geval de Friese opgevat als Friestalige – is allereerst een kwestie van omvang. Om een indruk te geven geef ik en-

8 9

In de Friese literatuur wordt deze keuze ook vaak geproblematiseerd, zie bijvoorbeeld Oppewal e.a., Zolang de wind, 17-18. In zekere zin gaat het hier om een articuleren van een al bestaande praktijk. Deze loopt, bijvoorbeeld in het werk van Breuker en ook dat van mijzelf, voor op de theorie.

kele cijfers.10 Juist het kwantitatieve kader maakt goed zichtbaar hoe de Friestalige literatuur zich in Friesland heeft ontwikkeld ten opzichte van de Nederlandstalige. De literatuurhistoricus Philippus Breuker heeft ooit de aantallen Friestalige boektitels geteld die in de loop der eeuwen zijn verschenen.11 Tellen vóór 1820, zo constateert hij, loont eigenlijk de moeite niet, er verscheen slechts enkel eens een zelfstandig Friestalig boek. Pas vanaf 1820 ontstond er ook in kwantitatieve zin iets van een Friestalige literatuur. Dat was aanvankelijk erg mondjesmaat, want pas in de jaren zestig van de negentiende eeuw verschenen er voor het eerst meer dan 10 zelfstandige titels per jaar. In de jaren twintig van de vorige eeuw liep dit aantal op tot meer dan 20 en pas daarna krulde zich de curve steil omhoog. In 1940 verschenen er zo’n 40 titels, een aantal dat in 1970 tot zo’n 190 was uitgegroeid.12

10

11

12

Daarbij merk ik op dat de berekening van boekproductie, laat staan van distributie en consumptie, een uitermate lastige en tentatieve aangelegenheid is. Tresoar zelf geeft aan dat zich ‘[In] de bibliotheekcollectie ruim 206.000 titels met taalcode ‘Fries’, waarvan ca. 15.000 literaire werken’ bevinden; http://www.tresoar.nl/mmtresoar/main/nieuws_ volledig.jsp?nieuwsitem=28410&stylesheet=nieuws.css&lang=nl. Jammer genoeg staat de site van Tresoar geen query op taalcode toe, zodat deze gegevens niet kunnen worden gecontroleerd. Een confrontatie met www.worldcat.org, die wel een dergelijke query toestaat, maakt onmiddellijk zichtbaar dat we hier met een behoorlijk vervuild en vanuit de tegenwoordige digitale systematiek gezien behoorlijk slordig bestand hebben te maken. Vele boeken die in Tresoar als ‘Friestalig’(taalcode: fry) worden aangemerkt zijn dat helemaal niet, bovendien blijken handschriften hier als ‘boeken’ te zijn gecatalogiseerd. Het in verhouding enorme aantal titels (de genoemde 206.000) moet worden verklaard doordat veel meer dan in andere bibliotheken te doen gebruikelijk paratextueel (bron)materiaal is ingevoerd (brieven, radiointerviews, foto’s e.d.). Ook daarvan is trouwens lang niet zeker dat het steeds om Friestalig materiaal gaat. Breuker, ‘Fryske literatuer’. Verdere getalsmatige gegevens in Heslinga, ‘Leave Abonnee’, 11-36; Fryske Literatuer yn 15 punten; Gezelle Meerburg, ‘Hwant wy binne’, 129-167; Riemersma, Proza van het platteland, 96-108; Pietersen, De Friezen en hun taal, 11-85 en Encyclopedie van Friesland, s.v. ‘Boek in Friesland’; J.H. Brouwer, ‘Hedendaagse aspecten’,7-10. De aansluiting met de aantallen, zoals vermeld in Oppewal e.a. (red.), Zolang de wind, 16, is overigens problematisch. Breuker geeft voor het jaar 1977 (op basis van vijfjaarlijks voortschrijdende gemiddelden) 160 titels.

Zelf telde ik op basis van de collectie in Tresoar voor de gehele periode tot 1900 zo’n 1015 titels, tezamen goed voor, naar ruwe schatting, zo’n 100.000 bladzijden.13 Het gaat hier dan bovendien niet uitsluitend om literaire titels maar om alle in zelfstandige boekvorm gedrukte Friestalige teksten, dus ook non-fictie. Hierbij moet daarbij worden opgemerkt dat lange tijd het belangrijkste medium voor Friestalige literatuur niet het boek, maar het tijdschrift is geweest. Maar ook de omvang daarvan was gering. In 1870 verschenen er twee en als men de grotendeels Nederlandstalige De Vrije Fries meerekent drie Friese tijdschriften. Ter vergelijking: in 1870 verschenen er, tegenover de circa twintig boeken in het Fries in dat jaar, in Nederland als geheel volgens Brinkmans catalogus 2001 Nederlandstalige titels. Het Friestalig aandeel in de totale productie van bij uitgevers ondergebracht drukwerk was dus niet meer dan 1% en dit terwijl de Friese bevolking toentertijd nog zo’n acht procent van de totale Nederlandse populatie uitmaakte.14 Opvallend is hier echter dat in deze zelfde periode het aantal boekhandelaren, uitgevers en kranten in Friesland procentueel gezien wel ongeveer gelijk opging met dat in Nederland als geheel.15 De conclusie ligt voor de hand dat indertijd in Friesland veel meer Nederlandstalige literatuur en non-fictie werd uitgegeven dan Friestalige. Enkele steekproeven in de fondsen van negentiende-eeuwse Friese uitgevers bevestigen deze gevolgtrekking.16 Vergelijken we dit beeld van bijna anderhalve eeuw geleden met dat van tegenwoordig dan blijkt vooral dat, voor zover het tenminste om literatuur in engere zin gaat – poëzie en proza dus –, er in Friesland tegenwoordig bijna uitsluitend Friestalige titels verschijnen. Van de circa 80 tot 100 Friestalige boeken per jaar zijn er door de bank genomen telkens

13

14 15 16

Ik deed deze schatting op basis van een aan de Pica-catalogus van Tresoar onttrokken lijst waarin naar zeggen van Tresoar alle Friestalige titels waren verzameld. Ook hier geldt echter dat geen sprake is van een eenduidige lijst (zie noot 10 hiervoor). De lijst is met name vervuild door de opname van dubbelexemplaren (met handschriftelijke aantekeningen) en overdrukjes. Een steekproefje leverde een gemiddelde dikte van ca. 100 pagina’s per titel op. Schroor, ‘Friesland verliest zijn kinderen’, 193. Algemene Statistiek van Nederland II, 458. Daarbij moet worden opgemerkt dat de Randstad ook toen al een geweldige oververtegenwoordiging aan boekhandels en dergelijke had. Ik concludeer dit op basis van enkele (voorlopige) fondsreconstructies van de uitgevers Suringar (Leeuwarden), Kamminga (Dokkum), Osinga (Bolsward) en Laverman (Drachten); zie ook Breuker, ‘De Fryske literatuer’, 36-43. Van de 177 titels die bijvoorbeeld de firma Suringar in de periode 1811 tot 1877 publiceerde waren er 51 (Nederlands- en Friestalig) die betrekking hadden op typisch Fries-cultureel aangelegenheden. Ik kom hierop in een volgende publicatie terug.

zo’n 50 dichtbundels en prozawerken. Die aantallen zijn vergelijkenderwijs zeer klein. Het totale Friestalige corpus, gerekend in aantallen titels, beslaat tegenwoordig minder dan 0,5% van de totale boekproductie in Nederland. In de afgelopen 40 jaar verschenen er namelijk gemiddeld in Nederland ieder jaar zo’n 17.500 boeken. De Friese bevolking maakt tegenwoordig iets minder dan 4% van de totale Nederlandse populatie uit.17 Daarbij moet worden aangetekend dat ook de positie van de Nederlands(talige)e literatuur is verzwakt. De Nederlandse tijdschriften hebben met elkaar minder dan 4500 abonnees (in 2006),18 de beide Friese literaire tijdschriften een kleine 1000.19 In het licht van deze cijfers worden de Kristlik Fryske Folksbiblioteek met zijn nog steeds 3000 leden of het cultuurhistorisch tijdschrift De Vrije Fries met zijn 1550 abonnees ineens kleine giganten.20 In hoeverre de productie van Nederlandstalige nonfictieboeken door Friese uitgevers op een zelfde peil is gebleven als 140 jaar eerder kon ik niet achterhalen, maar ik vermoed dat ook het aandeel hiervan sterk is afgenomen.21 Al met al zit het verschil trouwens niet zozeer in het kleine of grote getal of in de procenten, maar in de vaststelling dat na 140 jaar, vanuit het perspectief van schrijvers en van literatuurproductie, het domein van de literatuur in Friesland bijna volledig Friestalig is geworden. Met andere woorden: anders dan in 1870 verschijnen er in Friesland geen of bijna geen Nederlandstalige literaire titels meer. Deze getalsmatige exercities hebben een tentatief karakter. De gegevens die ik raadpleegde waren onvolledig en ook lang niet altijd met elkaar in overeenstemming. Kwantificering van productie, distributie en consumptie van literatuur is echter fundamenteel voor correcte beeldvorming; ze brengt immers in kaart hoe het geschreven en gedrukte Fries in

17 18 19

20 21

Schroor, ‘Friesland verliest zijn kinderen’, 193. http://papierenman.blogspot.com/2008/02/literaire-bladen-doen-het-helemaal-niet. html. Het algemeen-cultureel opinieblad De Moanne, dat 10 keer per jaar verschijnt, is nog maar voor de helft een literair blad, maar heeft door afname van het blad door de instituten Tresoar, Afûk en Fryske Akademy ten behoeve van hun donateurs en leden nu (2010)over de 3000 abonnees. Het in druk verschijnende tijdschrift Hjir en het internettijdschrift Farsk zijn gefuseerd tot het nieuwe tijdschrift Ensafh, dat 7 keer per jaar in druk verschijnt en daarnaast als internet tijdschrift met om de veertien dagen een nieuwe aflevering. Ensafh-in-druk heeft ongeveer 325 abonnees. Ensafh-op-internet trekt per maand 800 à 1000 unieke bezoekers. http://www.kffb.nl/; Koninklijk Fries Genootschap, ‘179ste verslag’, 244. Cijfers over deze materie zijn moeilijk boven water te krijgen omdat het in het geval van Nederlandstalige uitgaven om niet of anderszins gesubsidieerde boeken gaat. De naoorlogse overheidsstatistiek is in Friesland verbonden aan het subsidiewezen.

Friesland terrein won. Preciezere kwantitatieve beschrijving en analyse van de ontwikkeling van de literatuur in Friesland over de afgelopen eeuwen is dan ook om meer dan één reden een desideratum. Maar om een goed beeld te krijgen zou in zo’n analyse niet alleen de Friestalige, maar beslist ook de anderstalige (lees: vooral Nederlandstalige en voor de periode vóór 1800 neo-Latijnse) literatuur moeten worden betrokken.

4

Friese en anderstalige literatuur De uitkomsten van een dergelijk onderzoek zullen, en daarin schuilt hun primaire belang, nieuw licht werpen op de manier waarop de Friese literatuur zich heeft ontwikkeld en kunnen mogelijkerwijs beter verklaren waarom vanaf 1800 de Nederlandstalige literaire boekproductie langzamerhand uit Friesland is verdwenen, of, met andere woorden, waarom zich de Friestalige literatuur steeds meer heeft losgemaakt van de Nederlandstalige. Ook van deze ontwikkeling wil ik kort een (voorlopig) beeld schetsen. Het Fries als zodanig, als taal, bestond vanzelfsprekend al veel langer, vanaf de vroege Middeleeuwen. Het had in de volle middeleeuwen als geschreven taal van bestuur en recht gefunctioneerd, maar was na 1500 langzamerhand verdrongen door de taal van nieuwe machthebbers, die doorgaans varianten van het Nederlands en (Neder)Duits bezigden. Bij ontstentenis van een hofcultuur ontbrak in het Oudfries een letterkunde als de Middelnederlandse (van bijvoorbeeld Maerlant). Van 1550 tot in de negentiende eeuw werd het Fries als literaire taal bijna uitsluitend gebruikt bij gelegenheden, dus bij bruiloften, begrafenissen, promoties, boekuitgaven en dergelijke. In hoeverre het Fries werd gesproken weten we niet, maar geschreven werd het bijzonder weinig en zeker de lagere standen waagden zich er niet aan. Gebruiksteksten (brieven, receptenboeken, dagboeken etc.) waren bijna zonder uitzondering in het Nederlands of – waar het de geleerde elite betrof – in het Latijn gesteld. Op dit patroon is één grote uitzondering, namelijk Gysbert Japicx (16031666). Hij was de enige schrijver uit de periode van de Republiek die een Friestalig oeuvre heeft nagelaten dat niet slechts uit gelegenheidspoëzie bestond: de Friesche Rymlerye (1668/1681). Maar de vraag hier is: begint de Friese literatuur, opgevat als Friestalige literatuur, wel bij deze Gysbert Japicx? Of begint ze bij diens canonisering in de negentiende eeuw? Ik opteer voor de tweede mogelijkheid. Mijn argument is dat Gysbert Japicx groot werd gemaakt niet in de context van diens eigen tijd, maar in die van de negentiende eeuw. Toen pas werd hij met veel cultureel-nationalistisch elan de canon van de nieuwe Friestalige literatuur binnengetrokken. Gysbert

Japicx zelf had als Friestalig schrijver in betrekkelijk isolement gewerkt. Tekenend is dat zijn hoofdwerk pas postuum in 1668 werd uitgegeven.22 Opnieuw Philippus Breuker heeft in zijn dissertatie – echt pionierswerk wat mij betreft –laten zien hoe het werk van Japicx juist de meeste betekenis krijgt niet in het licht van de latere Friestalige, maar in dat van de contemporaine, zestiende en zeventiende-eeuwse Neolatijnse en Nederlandse letterkundes.23 Breuker heeft in dit individuele geval mij dunkt de onderste steen wel zowat boven gekregen, maar zijn voorbeeld verdient veel bredere navolging. Het wordt tijd om diezelfde Neolatijnse en Nederlandstalige literaire context veel meer systematisch bloot te leggen.24 Wie schrijft de geschiedenis van de rijke Neolatijnse en wie die van de even diverse Nederlandse letterkunde in Friesland? Wie die van het schrijven, het drukken en het lezen? Wie waagt zich aan de Van Harens en aan Simon Stijl, wie aan de almanakken in de zeventiende en wie aan de beginnende burgerlijke tijdschriften in de achttiende eeuw? Er ligt werkelijk ongelooflijk veel prachtig materiaal klaar, in de archieven, in bibliotheken, soms zelfs al in voorbewerkte vorm.25 Wat zoiets zou kunnen opleveren heeft onlangs de kunsthistoricus Piet Bakker laten zien.26 Hij deed vergelijkbaar, systematisch inventariserend (bronnen)onderzoek als hier voorgesteld, nu niet naar de literatuur maar naar de schilderkunst in Friesland. Als je wat minder canoniek en wat meer kunstsociologisch kijkt, blijkt deze onvermoed veel rijker en meer divers te zijn geweest dan men zich ooit had voorgesteld. Dergelijke studies, maar dan over het boekwezen en over de letterkunde zullen, daarvan ben ik overtuigd, eenzelfde rijkdom zichtbaar maken en zullen tegelijkertijd vooral ook laten zien hoe ons beeld van de Friese letterkunde en cultuur in de tijd van de Republiek lange tijd in hoge mate een door negentiende-eeuws taalnationalisme aangestuurd construct is geweest.

22 23 24 25

26

Over de vooral negentiende-eeuwse receptie van Gysbert Japicx, zie vooral Breuker, It wurk fan Gysbert Japix, II-1, 123-157. Breuker, It wurk fan Gysbert Japix. Over Neo-Latijnse letterkunde onder ander Van Tuinen, ‘Swit en swietrook’ en Idem, ‘Fictio facet poetam’. Met name Ph.H. Breuker en J.J. Kalma deden veel boekhistorisch onderzoek, dat weliswaar voor deelonderzoeken is gebruikt maar nog niet in zijn volle omvang is geanalyseerd. Momenteel doet Dick Eisma onderzoek naar de omvang van de boekproductie in Friesland in de periode van de Republiek en ik zelf naar zeventiendeeeuws archiefmateriaal in dezen (apparaat Breuker). Zie hierover ook met name de rijke website van M.H.H. Engels, http://home.wanadoo.nl/mpaginae. Bakker, Gezicht op Leeuwarden, en Idem, De Friese schilderkunst.

Ook zal tegen deze achtergrond eens te meer duidelijk worden hoe bijzonder het eigenlijk is dat vervolgens na 1800 in een zo klein taalgebied als Friesland een zo sterk geïnstitutionaliseerde Friestalige literatuur ontstond, een literatuur die zich uiteindelijk na de Tweede Wereldoorlog doorontwikkelde tot een ogenschijnlijk autonoom literair veld. Het was een proces van culturele vernieuwing waar je als cultuurhistoricus met verbazing en ook met bewondering naar kijkt. Het kan mijns inziens echter niet als een autonoom proces maar slechts in de context van Nederlandse en Europese ontwikkelingen worden begrepen. In dit proces zijn van meet af aan vormen van cultureel nationalisme de sturende kracht geweest. Zoals overal elders in Europa, zo ook raakte de Friese (intellectuele) elite in het begin van de negentiende eeuw in de ban van ‘historische eigenheid’, of in de termen van de tijd: van de ‘eigendommelijkheden’ van het Friese volk, de Friese natie. Deze belangstelling was in Friesland sterker en meer continu dan elders, ik bedoel dan allereerst dan in andere provincies van Nederland. Dat komt, zoals ik in mijn Het rode tasje van Salverda heb laten zien, in hoofdzaak door drie factoren. Allereerst speelde het al aanwezige historisch archief en erfgoed een belangrijke rol. Bijvoorbeeld de overgeleverde Oudfriese wetsteksten wekten in het buitenland belangstelling van germanisten en juristen en gaven het Fries internationaal reputatie. Dat men in Friesland zich zo scherp bewust werd van deze traditie en haar in nieuw, negentiende-eeuws licht zette, kwam vervolgens doordat het historisch bewustzijn van de Friese elites werd geprikkeld door de relatief erg sterke economische en institutionele achteruitgang in Friesland. Friesland veranderde in de negentiende eeuw van een rijk, verstedelijkt gewest in een agrarische provincie in de Nederlandse periferie. Een gewest zonder universiteit, maar wel met een rijke geschiedenis die men nu opnieuw vormgaf. Geheel in overeenstemming met de transformatie van de Friese economie en maatschappij kreeg niet het stedelijke maar het plattelandse karakter van deze samenleving in dit beeld nadruk. Dat beeld van Friese cultuur als plattelandscultuur werd vervolgens teruggeprojecteerd op eerdere periodes. Een derde factor van betekenis was dat de inlijving van de provincie in het Koninkrijk der Nederlanden de Friese elites dwong om zich nu op een nationaal platform te profileren ten opzichte van andere provinciale elites. Het idee van de (nieuw geconstrueerde) Friese plattelandscultuur leende zich daartoe bij uitstek. Ze was de uitdrukking van onderlinge verbondenheid van de machthebbende, vertegenwoordigende negentiende-eeuwse elites met de lagere strata in de samenleving die ze vertegenwoordigde. Friese cultuur is ontstaan, geen negentiende-eeuwer zou dat geloof ik met me oneens zijn, als een vorm

van representatie van Friesland in Nederlands verband: ‘eenheid in verscheidenheid’.27 Deze belangstelling voor het eigene is bepaald ook niet uniek voor Friesland, maar past volledig in de cultureel-nationalistische schema’s die de cultuurhistoricus Joep Leerssen voor geheel Europa opstelde en invulde of in de fasering die de Tsjechische kenner van het nationalisme Miroslav Hroch, eveneens Europa-breed, in dit proces heeft aangebracht.28 In een eerste fase werd door geleerden van alles opgeduikeld en toegeëigend als nationaal erfgoed. In een tweede fase werd deze ‘eigenheid’ tot een politiek item gemaakt. Mee door de groeiende participatie aan de samenleving en aan meer geletterde vormen van cultuuroverdracht door steeds bredere lagen van de bevolking werden de in dit geval Friese idealen door een steeds grotere groep Friezen omarmd. Dit proces laat zich aflezen uit de groei van het aantal organisaties en instituties, dat zich met Friese cultuur en met Friese literatuur bezighield. Begonnen met een tweetal genootschappen – het Fries Genootschap in 1827 en het Frysk Selskip in 1844 – ontstonden vanaf het begin van de twintigste eeuw tot de Tweede Wereldoorlog, meest langs de lijnen van de verzuiling, een groot aantal particuliere genootschappen, ieder met hun eigen tijdschriften. Daarboven en daarnaast waren er dan nog langlopende, overkoepelende tijdschriften als It Heitelân of Sljocht en Rjocht, als ook de Friese jeugdbeweging De Jongfryske Mienskip – ook weer met zijn eigen tijdschriften. Steeds sterker verschoof in het proces van politisering en massalisering van de Friese cultuur de aandacht van cultuur en geschiedenis naar taal. Fries nationalisme is daardoor een voorbeeld bij uitstek van etnolinguïstisch, taalgestuurd nationalisme. De taal is de ziel van het volk: ‘wy litte ús taal net farre’. Taal werd identiteit. Ook hier kan men allerlei betrekkelijk nieuwe vragen stellen. De belangrijkste daarvan lijkt me hoe deze Friese beweging en literatuur sociaal verankerd waren. Met andere woorden welke sociale dynamiek ging achter dit proces schuil? Of nog weer anders geformuleerd: wat betekende het bijvoorbeeld in sociaal opzicht als een individu besloot om in het Fries te gaan schrijven en een stukje op te sturen naar een van de Friestalige tijdschriften? Welke sociale behoefte werd hierdoor bevredigd? Ik merkte al eerder op, veel meer dan in de Nederlandse literatuur ligt aan het schrijven in een kleine, indertijd nog nauwelijks onderwezen Friese literatuur een duidelijk keuzemoment ten grondslag. In hoeverre gaat het

27 28

Jensma, Rode tasje. Leerssen, Nationaal denken; Idem, De bronnen van het Vaderland; Hroch, Social preconditions; voor Friesland: Jensma, ‘Minorities and kinships’.

hier dan eigenlijk om individuele of om collectieve keuzes? In mijn Het rode tasje van Salverda heb ik deze vragen voor de periode tot ca. 1880 proberen te beantwoorden. Een uitstekende manier om dit proces ook voor een latere periode beter in kaart te brengen, zou een systematisch onderzoek naar de Friestalige tijdschriften zijn.29 Er hebben in de loop van de tijd zo’n 130 van die grotere en kleinere tijdschriften bestaan waarin vele honderden, vaak nu al lang weer vergeten schrijvers hun verhalen en gedichten publiceerden.30 Ze zijn de moeite van het onderzoek meer dan waard. Het gaat hier praktisch gezien ook niet om een gigantisch onderzoeksproject. Het materiaal ligt, grotendeels voorbewerkt door Tresoar en Fryske Akademy, allang klaar. Zo’n onderzoek zou moeten bestaan uit een kwantitatief onderdeel en uit een grondige discours-analyse. Hoeveel schrijvers zijn er, hoe verliepen hun loopbanen en wat hebben deze schrijvers gemeen, welke ideeën over Friesland en Friese cultuur delen ze? Welke principes van in- en uitsluiting waren hier werkzaam? Waarom kozen deze schrijvers voor het Fries als schrijftaal? Dergelijk onderzoek past in een internationale onderzoeksagenda, waarin bijvoorbeeld ‘literacy’ en ‘grassroot nationalism’ belangrijke onderzoeksthema’s zijn. Het spreekt voor zich dat dergelijk onderzoek dus ook in internationaal vergelijkende zin gemakkelijk kan worden ingezet. In hoeverre lijken Friese schrijvers op hun evenknieën uit andere minderheidstaalgebieden? Ik zou hier nog een heel aantal andere mogelijke, uit dit cultuurhistorische en literatuursociologische perspectief voortvloeiende onderzoeksthema’s kunnen uitwerken. Ik wil slechts één ervan kort aanstippen, namelijk dat van de transnationale kruisbestuiving. Het lijkt er soms op als heeft de Friese literatuur zich volstrekt in isolement ontwikkeld en dit beeld is door de latere literatuurgeschiedenis tot ver na de oorlog impliciet bevestigd en versterkt. Ten onrechte, want er is genoeg aanleiding – al was het alleen maar in het baanbrekende pamflet van Douwe Kalma Fryslân en de Wrâld (Friesland en de wereld) uit 1915 – om te kijken welke niet-Friese literatuur precies werd gerecipieerd en verwerkt en zo de Friese literatuur inhoudelijk mee heeft gevormd. Waar, binnen welke culturele contexten, leerden de Friese schrijvers schrijven, waaraan ontleenden ze hun opvattingen over wat literatuur was? Met dit type on-

29 30

Zie ook Jensma, ‘Zo, dan zijn we dus toch nog familie van elkaar’. Een overzicht in Stienstra, ‘List’.

derzoek is al een begin gemaakt.31 Hier ligt een prachtige mogelijkheid om vergelijkenderwijs te onderzoeken of de Friese literatuur een ander patroon volgt dan de Nederlandse. Sommige Friezen voelden zich taalkundig en naar inborst bijvoorbeeld nauwer verwant met de Scandinavische culturen dan de Nederlandse auteurs. Of was dat schone schijn? De opvattingen over literatuur vóór de Tweede Wereldoorlog waren bijna zonder uitzondering van romantisch-essentialistische snit. Ze gingen uit van een Fries ‘wezen’, een ondeelbare Friese identiteit. Daarbij gold de Friese taal vervolgens gedurende de gehele periode van 1820 tot 1940 als de belangrijkste uitdrukking van deze identiteit. (Ik denk trouwens dat de Friese taal zelf zelfs het belangrijkste onderwerp van de Friese literatuur tot 1940 is geweest.) In het interbellum werden bij sommigen ook ‘bloed’ en ‘ras’ tot wezenskenmerken. In minderheidstaalgebieden is dit laatste een wijder verbreid verschijnsel. Hoe dit ook zij, de uiterste consequentie van dit taalnationalistisch standpunt is dat literatuur niet wordt geschreven omwille van erkenning van de schrijver als literator maar omwille van de erkenning van de taal waarin hij schrijft.

5

Na-oorlogse autonomie? Met dit standpunt werd na de Tweede Wereldoorlog afgerekend. Er is een fascinerende regel in een gedicht van Obe Postma uit 1942 dat de breuk met het oude essentialistische paradigma prachtig zichtbaar maakt: ‘O Jim it folk syn wêzen kenne litte wollers’ – ‘jullie het volk zijn wezen laten kennen-willers’.32 Men zou deze ene regel de opmaat kunnen noemen naar wat een van de belangrijkste pamfletten uit de Friese literatuurgeschiedenis is: ‘De bining ferbrutsen’ van Fedde Schurer.33 Onder andere vanwege het nu als ‘fout’ aangemerkte karakter van de Friese beweging in de oorlog, wilden Friese schrijvers de binding met de Friese taalbeweging verbreken. Niet langer wilden ze Friese schrijvers zijn, maar Friese schrijvers. Dit streven naar literaire autonomie creëerde een geheel ander literair klimaat. Met name in het tijdschrift De Tsjerne werd dit zichtbaar. Ook aan dit heel bijzondere tijdschrift zou een dissertatie kunnen en moeten

31

32 33

Voor de eerste helft van de negentiende eeuw verrichtte Alpita de Jong onderzoek naar de internationale contacten van Joost Halbertsma : De Jong, Knooppunt. Voor de periode tussen 1860 en 1940 onderzoekt Roald van Elswijk de receptie, vertaling en verwerking van Scandinavische literatuur in Nederland, een onderzoek waarin hij ook de Friese literatuur zal meenemen. Postma, ‘Deselde bliuwe’, Samle fersen, 282. Schurer, ‘De bining forbrutsen’.

worden gewijd. Daar werd voor het eerst, zij het veel minder extreem, een vergelijkbare positie zichtbaar als die van Olaf Schmidt, de Noordfriese schrijver met wie ik deze voordracht begon. De Friese schrijver begon zichzelf van een afstand te bekijken. Juist in een periode waarin zowel kwantitatief als kwalitatief de Friese literatuur als nooit tevoren bloeide, begon de Friese literator zichzelf te problematiseren. Oudere Friese tijdschriften hadden nauwelijks aandacht gehad voor een meer academische vorm van literaire kritiek. In De Tsjerne lieten schrijvers als Anne Wadman, Lolle Nauta, Fokke Sierksma, Fedde Schurer en Jo Smit zich nu in extenso uit over de eigenaardigheden en ook de problematische positie van de Friese literatuur. De veerboot van Olaf Schmidt vindt een eerste pendant in de essays van Anne Wadman over de Nederlandse literatuur die zijn gerangschikt in diens bundel Kritysk Konfoai onder het kopje ‘Afsluitdijk’.34 De genoemde schrijvers fungeerden alle vijf zowel in het Friese literaire veld als ook in het Nederlandse en wisten ook in Nederlands literair verband de Friese literatuur een voorheen ongekende reputatie te bezorgen. Ik verwijs hier graag naar het werk van Joke Corporaal die binnenkort in haar dissertatie over Anne Wadman op deze materie uitgebreid zal ingaan.35 Niet alleen in hun kritieken, maar ook in hun scheppend literaire werk worden de afstandelijkere trekken van deze auteurs zichtbaar. Ik noem twee voorbeelden uit de oeuvres van de belangrijkste naoorlogse Friese prozaïsten. Afstand nam Anne Wadman in zijn boek De Smearlappen van de vooroorlogse traditie van de boerenroman door de hypocrisie ervan zichtbaar te maken in een gruwelijke parodie. Ten tweede, wat later in de tijd, schreef Trinus Riemersma in één van de verhaallijnen van zijn De Reade Bwarre een parodie op de Friese beweging.36 Daarin komt een scène voor waarin in een bovenzaaltje van het café van Jorwert leden van de vooroorlogse crème de la crème van de Friese beweging hun lid uit hun broek lepelen om het voor onderlinge vergelijking op de stamtafel tentoon te spreiden. In retrospectief lijkt me de combinatie van aandacht voor literatuurtheorie en -kritiek enerzijds en dit parodiërende en ironische afstand nemen van het oude nationalistische paradigma anderzijds, eerder een vorm van toenadering tot de Nederlandse literatuur dan een werkelijke verdere autonomisering. Argument voor deze stelling is dat, net zoals de eerder genoemde Gysbert Japix zijn betekenis pas kreeg in veel latere periode, de

34 35 36

Wadman, Kritysk Konfoai, 195-259. Corporaal, Grimmig eerlijk (is inmiddels (in 2009) verschenen). Wadman, De smearlappen; Riemersma, De reade bwarre, 253-261.

naoorlogse Friese literatuur zijn reputatie wilde verkrijgen in Nederlands verband. Dit kan men adstrueren door te wijzen op het aantal vertalingen vanuit het Fries. Ik kies hier het voorbeeld van de bloemlezingen. Al enkele generaties lang is het gebruik om bloemlezingen vooral van Friese poëzie zoveel mogelijk tweetalig uit te geven. Dat begon in 1949 met Anne Wadmans Frieslands dichters (geschreven in opdracht van het Ministerie van Cultuur en Wetenschappen) en eindigde in het laatste decennium met een waar spervuur aan tweetalige bloemlezingen van Friese poëzie: de onlangs voor de tweede maal en bij Meulenhoff verschenen De spiegel der Friese poëzie, de bloemlezingen van eigentijdse dichters Dream yn blauwe reinjas (Droom in blauwe regenjas) en Gjin grinzen, de reis (Geen grenzen, de reis), en als laatste onlangs Abe de Vries’ Het goud langs de weg. En dan noem ik echt maar een paar voorbeelden uit een veel langere reeks. Tekenend is hier ook hoe Josse de Haan, de laatste winnaar van de prestigieuze provinciale Gysbert Japicxprijs bij de uitreiking zijn dankwoord gebruikte om een pleidooi te houden voor de vertaling van Friese literatuur in het Nederlands en in andere talen.37 Dit overziend, zou men haast denken dat Friese literatuur tegenwoordig geschreven wordt om vertaald te worden. Het is eerlijker om het zo te formuleren dat de canon van de Friese literatuur en daarmee haar reputatie uiteindelijk eerder binnen een Nederlands literair veld tot stand komt dan binnen het Friese veld zelf. De Friese literatuur kampt, zo kan men herformuleren, met een reputatieprobleem en omdat men in dat veld, al dan niet bewust, weet dat reputaties niet gemaakt worden in de periferie van een cultuur, maar in het centrum – concreet: niet in Friesland maar in de Randstad – biedt men zichzelf aan als object van statusverlening. In de personen van haar bloemlezers positioneert de Friese literatuur zichzelf in het spanningsveld tussen een Nederlandse dominante en een Friese minderheidsliteratuur.

6

Slot Ik begon dit artikel met Olaf Schmidt, een van origine Fries schrijver die in een roman met de super-Friese titel Friesenblut een Fries onderwerp uitbeent, maar die dat slechts kan doen met afstandelijke ironie en die er bovendien voor kiest om niet in het Föhringer Fries van zijn geboortestreek te schrijven maar in het Duits. Waarom zou hij schrijven in een taal die nog slechts door 8.000 mensen wordt gesproken waar hij ook voor een Duits miljoenenpubliek direct zijn reputatie kan vestigen? Het

37

De Haan, ‘Tankwurd’.

is het dilemma van iedere schrijver in een meertalige samenleving en het is daarmee ook een centraal probleem in de Friese literatuur. Het is niet aan de academische literatuurgeschiedenis om dergelijke keuzes te sturen, maar slechts om ze zichtbaar te maken en te begrijpen. Zonder literatuurtheoretisch onderzoek naar belangrijke Friese oeuvres of biografisch onderzoek naar grote Friese schrijvers uit te willen sluiten – waarom zou ik? –, heb ik willen laten zien hoe interessant het is en hoe verhelderend ook om niet op zoek te gaan naar ‘wezenskenmerken’ van de Friese literatuur, maar in plaats daarvan juist naar haar grenzen. De keuze om in het Fries te schrijven wordt met andere woorden veel beter begrepen als men haar cultuurhistorisch en literatuursociologisch contextualiseert. Een dergelijke herdefiniëring van Friese literatuur leidt ook tot een veel interessantere en meer aansprekende onderzoeksagenda waarmee de Friese literatuur ook internationaal voor het voetlicht kan worden gebracht. Ze is het wel waard.

>

Literatuur Algemeene Statistiek van Nederland. Beschrijving van den maatschappelijken toestand van het Nederlandsche volk in het midden der negentiende eeuw (2 delen; Leiden, 1870-1873). Baetens, Jan e.a., Culturele studies. Theorie in de praktijk (Nijmegen: Vantilt, 2009) Bakker, Piet, De Friese schilderkunst in de Gouden eeuw (Zwolle: Waanders, 2008). Bakker, Piet, Gezicht op Leeuwarden. Schilders in Friesland en de markt voor schilderijen in de Gouden Eeuw (z.p: eigen beheer, 2008). Breuker, Ph.H., ‘De fryske literatuer tusken 1820 en 1980 fan útjowerskant besjoen’, in: Mear as jiske bleau der oer. Freone-album foar Tabe Beintema (Leeuwarden: BV Friese Pers, 1980) 31-49. Breuker, Ph.H., It wurk fan Gysbert Japix. (3 delen; Leeuwarden: Fryske Akademy, 1989). Corporaal, Joke, Grimmig eerlijk. Anne Wadman en het probleem van de Friese literatuur (Leeuwarden: Afûk, 2009). Brouwer, J.H. ‘Hedendaagse aspecten van de Friese literatuur. Lezing gehouden voor de Maatschappij der Nederlandse letterkunde in Amsterdam op 13 februari 1954 (Drachten: Laverman, 1954). Bruinja, Tsead en Hein Jaap Hilarides (red.), Droom in blauwe regenjas = Dream yn blauwe reinjas. Een keuze uit de nieuwe Friese poëzie sinds 1990 = in kar út de nije Fryske poëzij sûnt 1990 (Amsterdam: Contact, 2004). Bylsma, Meindert, en Eeltsje Hettinga, Gjin grinzen, de reis - Geen grenzen, de reis - No borders, the voyage ([Heerenveen]: Cepher, 2004).

Culler, Jonathan. Literary theory. A Very Short Introduction (New YorkOxford: University Press, 2000). Dykstra, Klaes en Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de fryske literatuer. Taheakke: de resinte fryske literatuer (Ljouwert: Afûk, 1997). Easthope, Antony, Literary into cultural studies (London-New York: Routledge, 1991). Brouwer, J.H. e.a., Encyclopedie van Friesland. (Amsterdam-Brussel: Elsevier, 1958) Haan, Josse de, ‘Gysbert Japicx. Tankwurd’, in: De Moanne 2007 (9) novimber 2007 (taheakke). Heslinga, Inge, ‘Leave abonnee’. Conflict tussen de Friese literaire tijdschriften De Tsjerne, Quatrebras en Asyl (1946-1968) Masterscriptie Kunsten, Cultuur en Media, Rijksuniversiteit Groningen, 2008). Hroch, Miroslav, Social preconditions of national revival in Europe. A comparative analysis of the social composition of patriotic groups among the smaller European nations (New York: Columbia University Press, 2000). Jensma, Goffe , ‘Zo, dan zijn we dus toch nog familie van elkaar’. Mobilisatiestrategieën in de Friese beweging en de toekomst van de frisistiek (ter perse; [Groningen 2010]) Jensma, Goffe, ‘Minorities and Kinships. The Case of Ethnolinguistic Nationalism in Friesland’, in: Broomans, P. e.s. (red.), The Beloved Mothertongue. Ethnolinguistic Nationalism in Small Nations. Inventories and Reflections (Leuven 2008) 63-78. Jensma, Goffe, Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese identiteit in de negentiende eeuw (Leeuwarden: Fryske Akademy, 1998). Jong, Alpita de, Knooppunt Halbertsma. Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) en andere Europese geleerden over het Fries en andere talen, over wetenschap en over de samenleving (Hilversum: Verloren, 2009). Kalma, D, De Fryske skriftekennisse fen 1897-1925 (3 delen; Dokkum: J. Kamminga, 1928). Leerssen, Joep, De bronnen van het vaderland. Taal, literatuur en de afbakening van Nederland, 1806-1890 (Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2006). Leerssen, Joep, Nationaal denken in Europa. Een cultuurhistorische schets (Amsterdam: Amsterdam, Univ. Press, 1999). Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur, ‘179ste Verslag, over het Jaar 2007’, De Vrije Fries 88 (2008) 239-244. Meerburg, Babs Gezelle, hwant wij binne it nijs ûnder en boppe de sinne’. ‘De smearlappen’ fan Anne Wadman en ‘Fabryk’ fan Trinus Riemersma as ‘fernijende’ Fryske romans (Leeuwarden:Fryske Akademy, 1997). Oppewal, Teake, en Pier Boorsma (red.), Spiegel van de Friese poëzie (Amsterdam: Meulenhoff, 2008). Oppewal, Teake e.a. (red.), Zolang de wind van de wolken waait. Geschiedenis van de Friese literatuur. (Amsterdam, B. Bakker, 2006).

Piebenga, Jan, Koarte skiednis fan de Fryske skriftekenisse (Dokkum: Kamminga, 1939). Pietersen, Lieuwe, De Friezen en hun taal. Een onderzoek naar de lees- en spreekgewoonten in Friesland en naar de houding ten aanzien van het Fries (Drachten: Laverman, 1969). Postma, Obe, ‘Deselde Bliuwe’, yn: Samle fersen. (Ljouwert: Friese Pers Boekerij, 2005) 282. Riemersma, Trinus, Proza van het platteland. Een onderzoek naar normen en waarden in het grotere Friese proza van 1855-1945 (Bolsward: Koperative Utjowerij,1984). Riemersma, Trinus, De reade Bwarre (romon) (Bolsvet: Koperative Utjowerij, 1992). Schmidt, Olaf, Friesenblut. Roman (Berlin: Eichborn, 2006). Schroor, M., ‘Friesland verliest zijn kinderen. Enkele bespiegelingen over de omvang van de emigratie en de landverhuizing in de periode 18801960’, It Beaken 63 (2001) 190-205. Schurer, Fedde, ‘De bining forbritsen’, De Tsjerne 1 (1946) 3-5. Stienstra, A., ‘List fan Fryske periodiken neffens earste jier fan ferskinen’, It Beaken 43 (1981) 63-71. Tuinen, P. van, ‘Fictio facit poetam. (Latynske hofkesjongers yn 17de-ieusk Frisia’, It Beaken 47 (1995) 97-123. Tuinen, P. van, ‘Swit of Swietrook . Oer produksje en funksje fan neolatynske poëzy út Fryslân (1585-1685)’, in: Philologia Frisica 12 (1992]) 121131. Vries, Abe de, Het goud op de weg. De Friese poëzie sinds 1880 ([Leeuwarden etc.]: Bornmeer, 2008). Wadman, Anne, De smearlappen. Boereroman (Drachten: Laverman, 1963). Wadman, Anne, Frieslands dichters. Bloemlezing uit Friese lyriek sinds 1880 met vertalingen in het Nederlands (Leiden: L. Stafleu, 1949). Wadman, Anne, Kritysk konfoai. Essay’s (Drachten: Laverman, 1951). Wumkes, G.A., Paden fen Fryslân. Samle opstellen (4 dln; Boalsert: A.J. Osinga, 1932).

201

De kunst of de boodschap? Schrijvers in de Zuid-Afrikaanse taalstrijd Eep Francken (Rijksuniversiteit Leiden)

Op 19 juni 2009 verscheen er in de reeks: ‘Geschiedenis van de Nederlandse literatuu’ een nieuw deel. Het gaat over de jaren 1800-1900 en is geschreven door Willem van den Berg en Piet Couttenier.1 Zij zeggen dat de literatuur in die jaren ‘een duidelijke functie in het openbare leven’ vervulde, onder meer doordat de schrijvers bewust een eigen nationale literatuur nastreefden. (p 11) Dit gold in het bijzonder voor Vlaanderen, waar de literatuur als vanzelfsprekend was verbonden met het idee van een Vlaamse natie en met bedreigde taalrechten van de Vlaming. Maar verwikkeld in deze taal- en cultuurstrijd als zij waren, streefden de schrijvers tegelijk naar een zeker literair niveau, naar een evenwicht tussen enerzijds ‘de kunst’ en anderzijds ‘de boodschap’. (p 19) Zolang taalrechten omstreden zijn - in Vlaanderen zoals men weet tot en met vandaag - versterkt de literatuur, door haar bestaan alleen al, de positie van de taal waarin zij geschreven is. Waar taalgebruikers hun taal bedreigd achten, heeft de literatuur altijd de maatschappelijke functie die Van den Berg en Couttenier toeschrijven aan de Noord- en Zuid-Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw, en ontleent zij daaraan een bijzonder gewicht. In het Nederlands taalgebied was er in de negentiende eeuw behalve Vlaanderen nog een andere regio verwikkeld in een taal- en cultuurstrijd. Ik bedoel de Kaapkolonie, waar Nederlands- en Afrikaanssprekenden zich verzetten tegen verengelsing. Net als in Vlaanderen loopt de strijd door tot op de huidige dag. Niet dat veel Afrikaners streven naar afscheiding, maar over een Afrikaner natie (in culturele zin) wordt nog wel gesproken. Net als in Vlaanderen kent men de literatuur vanwege de taalproblematiek ook in Zuid-Afrika een bijzonder belang toe. Critici signaleren met blijdschap hoe de ‘skrywers’ almaar belangrijke ‘bydraes’ leveren aan de Afrikaanse literatuur. Een dergelijke wending is in de negentiende eeuw ook in de Nederlandse kritiek gewoon, maar zou vandaag de dag in Nederland opvallen.

1

Van den Berg/Couttenier, Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900.

Dit artikel vestigt de aandacht op deze Zuid-Afrikaanse strijd en op enkele Zuid-Afrikaanse auteurs die erbij betrokken zijn. Het biedt in de verste verte geen compleet overzicht, maar schetst de positie van een aantal geëngageerde schrijvers van uiteenlopend karakter uit de jaren na 1800. De verhouding tussen hun artistieke en hun maatschappelijke streven is hierbij voortdurend aan de orde. Taalverschil en taalstrijd zijn nauw verbonden met Zuid-Afrika. Meertalig is Kaapstad sinds het gesticht werd. Jan van Riebeeck en de zijnen landden in 1652; hun zeventiende-eeuwse Nederlands werd daarmee de tweede taal, naast het Khoi van de eerdere bewoners. Maar van taalconflicten was geen sprake. In de VOC-kolonie was het Nederlands zonder meer overheersend. Wie iets wilde bereiken in de samenleving, moest Nederlands leren. Enige wrijving ontstond na de aankomst van de Franse geloofsgenoten, de Hugenoten, die na 1685 in eigen land ongewenst waren geworden. Zij vonden aan de Kaap een toevlucht maar moesten daarbij afzien van hun eigen taal - tot in hun namen toe: Pinard werd Pienaar en Villon werd Viljoen. Een scherpe tegenstelling ontstond evenwel toen de Britten de Nederlandse kolonie overnamen (1795, 1806). Zij bestuurden in het Engels en voerden het Engels in als officiële taal, zodat onder meer de rechtspraak verengelste. Aanvankelijk maakten de Britten slechts een kleine minderheid uit van de bevolking, maar dat veranderde toen er schepen vol Engelse en Schotse immigranten naar Zuid-Afrika voeren. De Britten hadden geen hoge dunk van de culturele prestaties van de VOC en vonden dat zij zelf de beschaving naar Zuid-Afrika brachten. In dat kader namen zij maatregelen om de niet-blanke bevolking te beschermen, beëindigden zij de slavenhandel en in 1833 zelfs de hele slavernij. Ter verbetering van de oude verhouding tussen bazen en knechten voerden zij arbeidscontracten in. Zij (re?)organiseerden het onderwijs, waaraan de VOC inderdaad weinig gedaan had, maar maakten er uiteraard meteen Engels onderwijs van. De wrijving tussen Britten en ‘Hollanders’ was niet alleen, en ook niet in de eerste plaats, een taalconflict. Zij maakte deel uit van een bredere tegenstelling. Welke rol speelde de literatuur in dit stadium? Niet alleen het onderwijs, ook kunst en cultuur hadden van opeenvolgende generaties VOC-ambtenaren weinig aandacht gekregen. Een vrije pers bestond niet in de Kaapkolonie – er was zelfs helemaal geen drukpers, en nauwelijks een plaatselijke literatuur. Dit veranderde pas kort voor 1800. Het Britse gezag ging het tot zijn taak rekenen om ook in de wereld van de opkomende tijdschriften, Engels- en Nederlandstalig, de orde te bewaren, overigens zonder daarbij elk oppositioneel geluid te onderdrukken. Een paar schrijvers traden met dergelijke geluiden op de voorgrond.

J. Suasso de Lima (1791 - 1858), afkomstig uit een Portugees-Joods familie in Amsterdam maar op jonge leeftijd bekeerd, was in 1818 in Kaapstad aangekomen. Hij vond werk als vertaler, onderwijzer en journalist, maar maakte ook naam als gelegenheidsdichter. Zijn gedichten verschenen in kranten of op losse bladen. Een deel ervan is gebundeld in Gedichten (1821) en Nieuwe Gedichten(1840). Hij kwam in de door de Britten overheerste kolonie op voor het Nederlands, onder meer met zijn gedicht ‘De Hollandse taal’, met als voorlaatste couplet: O Neerlands spraak, zoo rijk als eêl, Men wil u van ons scheuren; Gij, - onzer vaderen erfdeel, Doch dit zal nooit gebeuren; Men moge in de zaal der wet Een andere taal gaan spreken, Het Hollands blijft hier vast gezet, Als ’t waardigst harte teeken.2 Feller dan De Lima was Charles Etienne Boniface (1787-1853), die dan ook meer aanspraak maakt op de kwalificatie van opposant. Hij was Parijzenaar van geboorte, Kapenaar sinds 1807. Als talenwonder leerde hij in korte tijd goed Nederlands en werd actief als toneel- en tijdschriftleider. Hij begaf zich in de wereld van het Nederlandstalige toneel, na korte tijd ook als toneelschrijver. Hij keert zich tegen de verengelsing die door de overheid wordt doorgevoerd. De rode draad in zijn werk is zijn verzet tegen ongerechtvaardigde pretentie, hypocrisie en boerenbedrog. In dit kader past zijn bekendste toneelstuk: De nieuwe ridder-orde, of de Temperantisten (1832).3 Op het eerste gezicht maakt deze klucht stuk slechts bepaalde Kaapstedelingen, meest Britten, en een bepaalde instelling uit die tijd belachelijk: een pas gesticht ‘matigheidsgenootschap’ tegen drankmisbruik, en vooral zijn leider, een zendeling, een zekere John Philip. Het gaat vooral om de bezorgde aandacht die dit nieuwe Genootschap wil besteden aan de oorspronkelijke inwoners van de Kaap, de zogenaamde Hottentotten: vooral zij moesten immers van de drank worden afgeholpen. Hiermee raakt Boniface welbewust aan een gevoelige kwestie. De Britten verdedigden naar eigen zeggen immers de belangen van de niet-blanken, die er onder Brits bewind veel beter aan toe zouden zijn dan onder de

2 3

Komrij, De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten, 50. Boniface: De nieuwe ridderorde of de Temperantisten.

onbeschaafde ‘boeren’. Dezelfde Philip had actie gevoerd om hun positie te verbeteren.4 Maar Boniface bespeurt hier de schijnheiligheid waarvoor hij zo gevoelig was: hij twijfelt aan de goede bedoelingen van het bestuur. In zijn klucht grijpen de drankbestrijders zelf in het geheim naar de fles. Hun onbaatzuchtigheid is schijn. Het drankbestrijdersgenootschap staat voor het hele Britse bewind. Bij De Lima en Boniface blijkt de vraag: ‘kunst of boodschap?’ meteen al niet zo eenvoudig te beantwoorden. De Lima sluit zich aan bij de literaire traditie van zijn tijd en probeert op die manier, bijval te vinden bij een breed, maar beschaafd publiek. Hij is geen literatuurvernieuwer maar streeft wel naar een mooi verzorgd gedicht. Komrij, die bij de selectie voor zijn bloemlezing uit de Afrikaanse poëzie naar eigen zeggen alleen ‘naar de kwaliteit van de poëzie’ kijkt, koos voor zijn bloemlezing van De Lima maar liefst zeven gedichten (Komrijs maximum is altijd tien).5 Ook in onze eigen bloemlezing uit de Nederlandse Zuid-Afrikaanse literatuur hebben we zijn gedichten opgenomen.6 De klucht van Boniface lijkt haastwerk; het gaat hem om zijn strijd. Maar zijn dialogen worden geprezen7 en zijn onvriendelijke werkstuk is veel origineler dan de gedichten van De Lima. Behalve aan de strijd leverde hij ook aan de literaire kunst beslist zijn bijdrage. Meer rechten voor de zwarten, de afschaffing van de slavernij en de Engelse taalpolitiek, veel boeren werd het allemaal te veel; ze wilden eigen baas zijn en met de Britten niks meer te maken hebben. Met morele steun van Boniface keerden ze hun rug naar de kust en trokken met hun befaamde ossenwagens verder Zuid-Afrika in. Eén van de jaartallen uit de Zuid-Afrikaanse geschiedenis is 1836: begin van de Grote Trek. Daarbij past de boerenmythe van het eindeloze land, de ‘voortrekkers’ met hun verschrikkelijk dappere vrouwen, de tocht met de ossenwagens die ter verdediging in een cirkel werden gezet. De Grote Trek leidde tot de stichting van een aantal onafhankelijke boerenrepublieken in het binnenland, waarvan er twee zich bijzonder vitaal toonden: Transvaal (de Zuid-Afrikaanse Republiek) en de Oranje-Vrijstaat, beide met het Nederlands als officiële taal. Hoewel de republieken werkelijk taalpolitiek bedreven, onder meer door Nederlandse onderwijzers en dominees naar Zuid-Afrika te halen, bleef het culturele centrum van

4 5 6 7

De Klerk, The puritans in Africa: a history of Afrikanerdom, 29-30; Giliomee, The Afrikaners. Biography of a people. Komrij, De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten, in ‘Woord vooraf ’, 8. Francken/Praamstra, Heerengracht, Zuid-Afrika. Nederlandse literatuur van Zuid-Afrika. Kannemeyer: Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1, 27.

Zuid-Afrika toch in het zuiden, in de latere Kaapprovincie gesitueerd. Tegen het eind van de negentiende eeuw veranderden daar in de ‘Hollandse’ gelederen de opvattingen over taal. Naast of in plaats van het Nederlands schoof men de plaatselijke variant van die taal, het Afrikaans Hollands, later Afrikaans, als zelfstandige taal naar voren. Als taal van het gewone volk zou die voor de taalstrijd namelijk geschikter zijn dan het ‘deftige’ en ouderwetse Nederlands. De ‘Hollanders’ gingen zichzelf ook meer en meer ‘Afrikaners’ noemen. In deze opvallende identificatie van de tot voor kort Nederlands-sprekenden met Afrika lijkt een boodschap besloten aan het adres van de Britten, nieuwkomers immers, die in Afrika nog maar pas kwamen kijken: wij horen hier thuis, jullie niet. Er ontstond een nationale ideologie, een ‘Afrikaner Gedagte’, waarvan de binding met het land een belangrijk element is. Het platteland en de ‘plaas’ (boerderij) gelden als het Afrikaner landschap bij uitstek. In de natuur, op eigen grond is de Afrikaner thuis – niet in de stad, want die is typisch Engels. Het patriarchale familiedenken hoort er bij. Ook de godsdienst, het calvinisme, speelt een grote rol, en daarnaast de taal, het Afrikaans, dat men in enkele decennia wist uit te bouwen tot een cultuurtaal.8 Deze ideologie heeft in de Grote Trek haar mythe. De Britse pogingen om alles, tot het kerkelijk leven toe, te verengelsen, leidden in het laatste kwart van de negentiende eeuw tot georganiseerde actie onder de Afrikaners, waarbij de taal op de voorgrond stond maar tegelijk bredere nationalistische doelen werden nagestreefd. In 1875 werd het ‘Genootskap vir Regte Afrikaners’ opgericht. Het kwam met een Afrikaans volkslied en een ‘Manifes’, met daarin de beroemde aanbeveling: ‘Daar is Afrikaanders met Engelse harte. En daar is Afrikaanders met Hollanse harte. En dan is daar Afrikaanders met Afrikaanse harte. Die laaste noem ons Regte Afrikaanders, en die veral roep ons op om an ons kant te kom staan.’9 Het ging tijdschriften uitgeven, ook een jaarlijkse almanak, verzorgde publicaties voor Afrikaanse-taalstudie, een geschiedenis van Zuid-Afrika en uitgaven voor kinderen, uiteraard allemaal in het Afrikaans, en met de bedoeling, de Afrikaanstaligen te sterken in de warme gevoelens die zij voor hun taal koesterden of moesten gaan koesteren. Het genootschap richtte zich tegen misplaatst gebruik van het Engels, tegen Afrikaners die geen ‘fees’ gaven maar een ‘ball’ en hun kinderen opzadelden met een Engelse voornaam. Maar men wilde ook af van het Nederlands. Voor het genootschap was onze taal, die vooral in de betere kringen nog als moedertaal beschouwd werd, onnatuurlijk en quasi-geleerd.

8 9

Van der Merwe, ‘The farm in Afrikaans fiction: the history of a concept’, 161-162. Kannemeyer, Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1, 52.

De voorzitter, C.P. Hoogenhout (1843-1922), geboren Nederlander overigens, publiceerde regels als: Engels, Engels, alles Engels! Engels wat jy siet en hoor; In ons skole, in ons kerke, word ons moedertaal vermoor. ... Wie hom nie lat anglisere word geskolde en gesmaad. Tot in Vrystaat en Transvaal al, oweral dieselfde kwaad. ‘Dis vooruitgang!’ roep die skreeuwers, ‘dis beskawing wat nou kom!’10 Hij schreef ook de eerste Afrikaanse roman: Catharina, die dogter van die advokaat (1879). Dit is een uitgesproken zwart-wit-verhaal waarin de ‘Afrikaanders met Engelse harte’ zonder genade de grond worden ingeboord. De advocaat uit de titel is er zo eentje. Hij woont in de stad en dreigt daar los te raken van zijn Afrikaner wortels. Hij is gezegend met een liefhebbende, mooie dochter, blauwe ogen en blond haar – Catharina - maar kan het niet nalaten om haar Kate te noemen. Als Catharina het uitstekende idee opvat om te trouwen met een Afrikaner boer, vindt zij in haar vader een felle tegenstander. Maar gelukkig leeft vader ver boven zijn stand en gaat hij failliet. Dit brengt de ommekeer. Catharina’s Afrikaner verloofde blijft ondanks het bankroet bij het trouwplan en bewijst zo zijn ware liefde. Dit ontdooit de vader en doet hem zijn fouten inzien. Eind goed al goed. Het is een ouderwetse tendensroman met goede afloop, waarin een ouderwetse verteller graag bereid is om alle goede bedoelingen die de meeste lezers al lang begrepen hadden, nog een keertje uit te leggen. Hoogenhout koesterde geen literaire pretenties en stelde zich helemaal in dienst van de strijd van ‘die Genootskap.’ Hij wilde zoveel mogelijk mensen bereiken en tot zijn opvattingen overhalen op een eenvoudige manier: met zijn genootschap, met zijn versjes, met zijn verhalen. Het gaat hem om de boodschap, niet om de kunst. De tegenstellingen die Hoogenhout inspireerden, werden tegen het eind van de negentiende eeuw alleen maar verscherpt. In de (Anglo-)Boerenoorlog (1899-1902) veegde het Britse rijk de boerenrepublieken van de kaart. Behalve dat er duizenden Zuid-Afrikanen (blank, bruin en zwart) en Britten in de strijd omkwamen, verloren veel boeren hun hele bezit en stierven er tienduizenden vrouwen en kinderen van boeren in de Britse concentratiekampen. Na de Grote Trek vormt de Boerenoorlog een tweede nationale mythe voor de Afrikaners. Met de oorlog is ook een anti-

10

Komrij, De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten, 145.

Britse Afrikaanse strijdpoëzie verbonden. Zeker tijdens de oorlog dachten deze dichters niet aan vormvernieuwing, of esthetiek, het ging tegen de vijand en voor de vrijheid. Maar ‘oorlog- en verzetspoëzie vlamt op in benarde tijden, maar dooft daarna snel uit’11; inderdaad wordt deze poëzie niet meer gelezen. De oorlog werd verloren, maar de Afrikaners behaalden in het eerste kwart van de twintigste eeuw daarentegen wel een overwinning in de taalstrijd. Op het Nederlands. Eerst werd het Afrikaans toegelaten als onderwijstaal en in 1925 kreeg het erkenning als officiële taal. Formeel naast het Engels en het Nederlands, maar hiermee had het Nederlands zijn rol in het openbare leven van Zuid-Afrika toch voor een groot deel verloren. De verschijning van de Afrikaanse Bijbelvertaling in 1933 verkleinde die rol nog verder. De literatuur ging dezelfde weg. Na 1925 is de Zuid-Afrikaanse Nederlandse literatuur een zaak van enkelingen geworden, Nederlandse immigranten die in Zuid-Afrika tijdelijk of voorgoed, geheel of gedeeltelijk vasthielden aan hun moedertaal. In Zuid-Afrika is J. van Melle (1887-1953) het bekendste voorbeeld, in Nederland iemand als Henk van Woerden (19472005). De Afrikaanse literatuur vertoonde daarentegen een grote groei en bloei. De Afrikaanse schrijvers dragen gewild of niet bij aan het behoud van een Afrikaanstalig cultureel leven, ondanks de groeiende druk van eerst Britse en later Amerikaans-Engelse beïnvloeding. Met nauwelijks geoorloofde reuzenstappen vanuit het gezichtspunt van de taalstrijd door de Afrikaanse literatuur heengaand, zou ik vier fases willen onderscheiden. De eerste is die van pionnen zoals Hoogenhout, didactici, propagandisten, in dienst van de Afrikaner Gedagte en het Genootskap van Regte Afrikaners, en later de dichters in de Boerenoorlog. In het begin van de twintigste eeuw krijgt de Afrikaanse literatuur in mensen als Eugène N. Marais (1871-1936) en C. Louis Leipoldt (1880-1947) de eerste grote schrijversfiguren (Komrij neemt van Marais negen gedichten op, van Leipoldt zelfs elf, een meer dan zijn eigen maximum). Bij Leipoldt ziet men kunst en boodschap in evenwicht. Zijn beroemdste gedicht, ‘Oom Gert vertel’, gaat over de Boerenoorlog maar Leipoldt gebruikt subtiele wendingen die de lezer alleen in het oog springen als hij met de poëzie al enigszins vertrouwd is. Het gedicht is pas gepubliceerd in 1911 en kan staan voor de overgang van de ‘tendenspoëzie’ van de oorlogsjaren naar een latere periode.

11

Van den Berg/Coutennier, Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900, 66.

De Afrikaner poëzie breekt helemaal door met de beweging van de Dertigers (onder meer W.E.G. Louw, Uys Krige, Elisabeth Eybers), met als grote voorman N.P. van Wyk Louw (1906-’70). Hier vind ik mijn tweede fase. Net als Hoogenhout was Louw nationalist, maar toch is hij een totaal andere schrijversfiguur. Is Hoogenhout ook naar eigen zeggen een versjesmaker, iemand die zijn werk ziet als vrijetijdsbesteding, Louw is schrijver voor honderd procent. In het toen nog verre Zuid-Afrika verwerft hij zich een internationale oriëntatie. Voor het Afrikaans streeft hij als dichter, toneel- en hoorspelschrijver, essayist en criticus naar een literatuur van Europees niveau. Dat moest in zijn ogen een moderne literatuur zijn, die niet langer zou terugwijzen naar het Afrikaner verleden en de nationale mythes maar zou ingaan op problemen van de eigen tijd, die afstand zou nemen van de volkse tendenzen die het proza van de jaren dertig karakteriseerden. In dat proza heerste de ‘plaasroman’ (boerderijroman), waarin aspecten van de negentiende-eeuwse nationale Afrikaner ideologie terugkeerden in verhaalvorm. C.M. van den Heever (1902-’57), als romancier een leerling van Stijn Streuvels, was de grote man. Zonder Van den Heever en de zijnen nadrukkelijk aan te vallen, kwam Van Wyk Louw met poëzie die een andere richting op ging. Zijn thematiek was deels filosofisch, de kracht van zijn poëzie ligt in de kernachtige formulering; artistieke eisen stelt hij voorop. Hoe op deze manier iets als een evenwicht tussen kunst en boodschap te bewaren? Hoe kun je met een dergelijke poëzie, die zich tot ervaren lezers richt, om niet van een elite te spreken, een band bewaren met de Afrikaner natie? Die vraag drong zich aan Louw met kracht op, die zich immers evenzeer dichter als nationalist voelde. Hoe kon hij met naar zijn maatstaven ‘echte’ poëzie evenveel of meer bijdragen aan de Afrikaner taalstrijd en natievorming als bijvoorbeeld Hoogenhout? Zijn antwoord doet ons denken aan schrijvers als Huet en Multatuli. Het ligt in een omdraaiing, in die zin dat de schrijver bij Louw niet meer de Afrikaner politieke of culturele leidslieden volgt, maar zelf voorop gaat en de literatuur centraal stelt. De literatuur is geen wapentje waarmee men aan de strijd een kleine bijdrage kan leveren, maar het bestaansrecht van de hele natie is juist in de literatuur gelegen. Het gaat dan ook niet langer om tendensliteratuur vol Afrikaner propaganda, maar om werkelijk grote literatuur, om topprestaties van de schrijvers die zich laten kennen als de werkelijke leidersfiguren. Men spreekt in dit verband van: ‘estetiese nasionalisme’.12

12

J.J. Degenaar, zoals aangehaald in: Olivier: N.P. van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek, 31.

Natuurlijk bleven deze gedachten niet onweersproken. Uit politieke kring, waar men uit de aard der zaak de leiding liever in eigen hand hield, klonk het verwijt van de ivoren toren. Louw zou zonder het te merken het contact met het volk verloren hebben. Zijn ‘onbegrijpelijke’ literatuur zou voor de taalstrijd zonder betekenis zijn. Maar Louw hield vol dat ook in zijn eigen geval de band met het volk beslissend bleef. De dichter wordt namelijk gevoed vanuit het volk, het volk houdt zijn dichterschap overeind. Ook al weet dat volk daar misschien niks van en leest het zijn gedichten niet, toch houdt de dichter vervolgens op zijn beurt de natie in leven. Als zestigplusser raakte Van Wyk Louw nog verwikkeld in een conflict rond dit onderwerp met niemand minder dan de premier - en constructeur van de apartheidsstaat - H.F. Verwoerd. In een rede bekritiseerde Verwoerd namelijk Louws drama Die pluimsaad waai ver, geschreven voor het eerste lustrum van de Zuid-Afrikaanse republiek (1966), omdat Louw zich hier over de identiteit en de toekomst van de Afrikaner natie veel te genuanceerd en veel te aarzelend zou hebben uitgedrukt. Volgens Verwoerd moesten schrijvers over dit onderwerp geen aarzelingen vertonen maar de natie als waarheid vooropstellen en vieren. Ofwel: de politici volgen en hun gedachten uitdragen. Verwoerds beeld van de ideale schrijver was dat van de boodschappenjongen. Twee jaar later verzette Louw zich, onder verwijzing naar de Stalinprijzen in de Sovjet-Unie, tegen de instelling van een literaire H.F. Verwoerdprijs,. Stalin had immers een met die van Verwoerd vergelijkbare opvatting van het schrijverschap (zoals blijkt uit zijn beroemde frase ‘ingenieurs van de ziel’): zijn Sovjetschrijvers moesten de Sovjet-burgers volgens zijn opdracht onder controle houden zoals zijn Sovjet-ingenieurs de natuurkrachten. Van Wyk Louw stond dus kritisch tegenover de Afrikaner politici, maar in verband met zijn houding is toch ook de titel van een van zijn bekendste essaybundels veelzeggend: Lojale verset. ‘Te veel loyaliteit, te weinig verzet’, zeggen natuurlijk de antiapartheidsstrijders. Ik heb mij al verontschuldigd voor mijn reuzenstappen. Mijn derde fase is die van de Zestigers (onder meer André Brink, Breyten Breytenbach). In vergelijking met de tijd van de Dertigers worden in de jaren zestig de tegenstellingen tussen enerzijds de schrijvers en anderzijds de politieke nationalisten en de Nasionale Party oneindig veel scherper. Brink (1935) en Breytenbach (1939) staan vooral bekend als bestrijders van de Apartheid. De NP-apartheidsregering heeft hun werk bij herhaling getroffen met een verbod. Breytenbach kreeg zelfs een lange gevangenisstraf wegens banden met ‘terrorisme’ – hij zat zeven jaar. De tegenstelling tussen het Afrikaans en het Engels verliest daarentegen bij de Zestigers juist aan

scherpte, onder meer doordat Brink en Breytenbach allebei tweetalige schrijvers zijn. Zij raakten, onder meer door een jarenlang verblijf in Parijs op betrekkelijk jonge leeftijd, goed thuis in de internationale, vooral de Franse literatuur. De verandering die de Dertigers in de poëzie hadden gebracht, loopt vooruit op wat iemand als Brink nastreefde in zijn proza. Hij introduceerde in Zuid-Afrika een nieuwe romantechniek en haakte voor zijn thematiek aan bij wat Van Wyk Louw over de poëzie had gezegd, maar uiteraard aangepast aan zijn eigen genres en zijn eigen tijd: ook hij verlangt actuele onderwerpen, geen weemoedig idealiserende maar een eerder realistische kijk op het verleden. Brink voegt toe: openheid over taboes zoals de seksualiteit. Brink is geen dichter maar behalve romancier net als Van Wyk Louw toneelschrijver, essayist en criticus en heeft met Louw ook de trekken van de leidersfiguur gemeen. Ook Brink kreeg te maken met de paradox dat de literaire vernieuwing die voor hem artistiek noodzakelijk was, het bereik van zijn ‘boodschap’ kon verkleinen; ook hij balanceert dus tussen kunst en boodschap. Minder dan bij Louw ligt het voor de hand om Brink en Breytenbach te bestempelen als nationalisten of taalstrijders voor het Afrikaans, maar ook die kwalificaties zijn toch van toepassing. Waarom zijn zij namelijk tegenstanders van de Apartheidspartij? Die vraag klinkt absurd: bij dit verwerpelijke voortbrengsel van de mens is men alleen geneigd om voorstanders met de waarom-vraag aan boord te komen. Alle goede redenen die iedereen heeft om tegen de Apartheid te zijn, gelden ook voor Brink en Breytenbach. Maar zij hebben daarnaast nog een specifieke reden, en daarom gaat het me nu. Een van de dieptepunten van de Apartheidstijd is de Soweto-opstand van 1976, toen de politie zeshonderd mensen doodschoot. De aanleiding voor deze opstand vormde de verplichting voor scholieren om bepaalde vakken te volgen in het Afrikaans. Zelden heeft de Zuid-Afrikaanse overheid de band tussen de Apartheid en de Afrikaanse taal sterker gesuggereerd. Deze verplichting stond niet op zichzelf; de NP voerde sinds de jaren vijftig over een breed front een taalpolitiek ter ondersteuning van het Afrikaans. Het woord ‘apartheid’ is gemunt in het Afrikaans. De Nasionale Party streefde de Apartheid na vanuit een Afrikaner nationalisme. De leidende figuren waren Afrikaners (al wordt Verwoerd, geboren in Amsterdam en geïmmigreerd toen hij 2 was, vaak aangeduid als ‘Hollander’). De ongure types die voor de Waarheids- en Verzoeningscommissie kwamen vertellen over hun misdaden, spraken Afrikaans. Het is waar: ook Engelstaligen stemden voor de NP. En het Duits draagt geen schuld aan het nationaalsocialisme. Een taal treft geen blaam. Maar even waar is dat het Afrikaans in de ogen van velen ‘de taal van de apart-

heid’ is geworden en dat de strijd voor het Afrikaans door de Apartheid niets dan schade heeft opgelopen. Al was het maar omdat de NP haar liefde voor het Afrikaans ongeloofwaardig maakte door de helft van de sprekers van het Afrikaans – de ‘kleurlingen’ (bruinmense, mensen ‘van gemengden bloede’) via apartheidsbepalingen buiten de deur te zetten. Brink en Breytenbach zagen de Apartheid dan ook als dodelijke bedreiging voor de Afrikaanse taal en cultuur en vreesden dat de taalpolitiek van de NP een omgekeerde uitwerking zou hebben. Ze kregen gelijk. Vooral Breytenbach heeft zich hierover duidelijk uitgelaten. Als dichter heeft hij een uitzonderlijke band met de Afrikaanse cultuur en de Afrikaanse taal. Hij is er volkomen vertrouwd mee. Maar hoewel hij Afrikaans dichter is, ervaart hij die cultuur en die taal door het Apartheidsverleden tegelijk als vreemd en afschuwwekkend. Het totalitaire bewind heeft het Afrikaans bedorven; minister-president John Vorster heeft er volgens Breytenbach een verschrikkelijk ‘Apartaans’ van gemaakt. Daartegenover komt Breytenbach met de typisch dichterlijke gedachte van een ‘nieuwe taal’. Deze dichterlijke taal zou langs een omweg de communicatie op gang kunnen brengen die in de vastgeroeste oude taal onmogelijk is geworden, en meteen het gewenste evenwicht bereiken tussen kunst en boodschap. Het cliché van de ‘haat-liefdeverhouding’ past helemaal bij Breytenbachs relatie met zijn ‘taal en volk’. Zijn werk hoort beslist niet tot de populaire strijdliteratuur. Breytenbachs poëzie streeft niet naar succes in brede kring; de ontoereikendheid van de gewone taal is juist een van zijn motieven. Als ongewone nationalist treedt hij naar voren in ’n Seisoen in die paradys,13 dat in 1976 onder censuur verscheen toen de schrijver in de gevangenis zat, onder de doorzichtige schuilnaam B.B. Lazarus. Ondanks de censuur is het een fel anti-apartheidsboek gebleven. Breytenbach combineert hier verhalend proza en poëzie; het is onder meer een beschrijving van een reis door Zuid-Afrika, hier ‘die paradys’, maar niet zonder dat Rimbauds ‘saison en enfer’ op de achtergrond meeklinkt. Voor ons kader valt het op dat behalve het geloof in dit boek alle elementen van de negentiende-eeuwse Afrikaner ideologie, de Afrikaner Gedagte, terugkeren. Breytenbachs liefde voor het Afrikaans springt overal naar voren, de diepgevoelde band met zijn familie doortrekt het hele boek, de band met het land en de grond gaat zo ver dat we hem een fles zien vullen met Zuid-Afrikaanse rode aarde.

13

Lazarus [=Breyten Breytenbach], ’n Seisoen in die paradys. (Buiten bereik van de censuur viel de Ned. vert. van Adriaan van Dis en Hans Ester, Een seizoen in het paradijs).

De vierde fase is de moeilijkst grijpbare: het nu. Het Afrikaans is in het nieuwe Zuid-Afrika een van de elf officiële talen. Het is een bekend gezegde: hoe meer talen officieel gelijkberechtigd zijn, des te sterker wordt het Engels. Het Engels was al lange tijd de belangrijkste lingua franca, vooral in de meeste grote steden, maar inderdaad rukt het sinds 1994 verder op. In elk geval is de positie van het Afrikaans in het bestuur en het onderwijs duidelijk verzwakt. Ook in de rest van het maatschappelijk leven blijkt het bekende gezegde althans gedeeltelijk waar. Waren bijvoorbeeld de postzegels vroeger tweetalig, nu zijn ze niet elftalig maar Engelstalig. Over de communicatiemedia bestaat verschil van mening. Op de publieke zenders is minder Afrikaans, maar wel zijn er enkele Afrikaanse commerciële zenders bijgekomen. De drie Afrikaanse dagbladen (Die Burger, Die Volksblad, Beeld) gingen er in het nieuwe Zuid-Afrika aanvankelijk op vooruit, maar ondervinden de laatste jaren de terugslag waarmee vrijwel alle papieren kranten kampen. Op het Internet bloeit het Afrikaans, waarschijnlijk mede door de emigratie van jongeren. Ook over de Afrikaanse literatuur bestaat verschil van opvatting. Naar mijn indruk weet zij haar nogal indrukwekkende status ongeveer te consolideren, waarbij de opkomst van schrijvers die behoren tot ‘de andere vijftig procent’ van de Afrikaanstaligen, schrijvers uit kringen van de bruinmense, voor het nieuwe Zuid-Afrika mag gelden als een wezenlijk positieve ontwikkeling. Deze ‘bruine schrijvers’ vervullen een belangrijke rol in de Afrikaanse taalstrijd. Zolang het Afrikaans gezien blijft worden als taal van de onderdrukker en taal van de Apartheid, is de positie van blanke Afrikaners in de taalstrijd lastig. Komen zij op voor hun taal dan komen ze al gauw onder de verdenking, terug te willen naar het oude Zuid-Afrika en naar alle bevoordeling van blanken uit de apartheidstijd. Dit maakt de steun van de kant van bruinmense bijzonder waardevol. Zij zijn immers gediscrimineerd zolang ze bestaan, niet door de Afrikaanse taal maar helaas wel (onder meer) door hun taalgenoten, hun ‘taalbroers’, de Afrikaners. Men kan hen dus moeilijk verdenken van heimwee naar de Apartheid. Als juist deze mensen optreden als kampvechters voor het Afrikaans maakt dat een verschil. Ik denk hierbij aan iemand als de arbeider-schrijver Abraham Phillips (1945). Hij heeft tijdens een geleerde bijeenkomst aan de Universiteit Stellenbosch de staf gebroken over de verengelsing van die instelling. Vroeger mochten Afrikaans sprekende kinderen van niet-blanke ouders niet naar Stellenbosch vanwege de Apartheid. Nu mogen ze komen, maar maakt de Universiteit het hun extra moeilijk door hun geen onderwijs in de eigen taal te gunnen: ‘wat is regtig vir die universiteit belangrik? Wêreldwye

aansien met Engels as die groot dryfveer of die arm afrikaanssprekende bruin en swart mense rondom hom?’14 De romanschrijfster E.K.M. Dido (1951), in het dagelijks leven drietalig docente, beklemtoont nadrukkelijk haar identiteit als Afrikaans auteur. Naar eigen zeggen schrijft zij in de eerste plaats en treedt zij in de eerste plaats op voor wat zij ‘haar mensen’ noemt: de Afrikaanstalige bruinmense van Kaapstad. Zij doet niet aan vormvernieuwing maar streeft naar goed geschreven en hecht gecomponeerde traditionele romans. Haar werk is uitgesproken geëngageerd, maatschappelijk betrokken. Elke roman gaat over een sociaal vraagstuk, à la Zola.15 Critici die vooral oog hebben voor ‘autonome’ literatuur, zetten haar weg als sociaal werker. Hèt boek van de bruine Afrikaanse literatuur is intussen Vatmaar van A.H.M. Scholtz (1923-2004)16. Als kind heeft Scholtz, hoewel Afrikaans sprekend, alleen Engels onderwijs gehad. Toen hij ging schrijven, deed hij dat in het Engels, omdat hij zijn eigen taal praktisch alleen mondeling gebruikt had. Maar zijn Engelse werk bleek voor uitgave ongeschikt omdat het toch te Afrikaans gekleurd was. Omwerking naar het Afrikaans volgde, en na de publicatie de vertalingen, in het Engels, het Nederlands en andere talen. Vatmaar vertelt de geschiedenis van een bruin dorp vanaf het begin van de eeuw. Die staat ten dele voor de geschiedenis van de bruinmense van Zuid-Afrika. De positie van hun Afrikaans tegenover het Engels speelt een grote rol. Nogal wat bruinmense zijn, net als ‘Hollanders’ in de negentiende eeuw, geneigd om ter wille van een verhoopte stijging op de maatschappelijke ladder over te gaan op het Engels, maar Scholtz’ strenge verteller rekent deze ‘Engelspraters’ tot de ‘ek-is-beter-asjy-soorte’. (p 3) Hoewel ook dit boek voor een breed publiek bestemd is, en toegankelijk is geschreven, heeft het tegelijk een originele compositie, onder meer doordat de identiteit van de verteller wisselt: kunst en boodschap in harmonie. De Afrikaanse taalstrijd gaat door, zoveel is zeker. Over de taalrechten van Afrikaanstaligen blijft voortdurend veel te doen. Net als in de negentiende eeuw komen individuen voor die rechten op en zijn er organisaties voor opgericht, zoals de Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans.17 Ook Afrikaanstalige schrijvers kunnen zich er niet van losmaken. Dit geldt uiteraard voor auteurs van het type Hoogenhout wie het alleen om die strijd te doen is, maar ook voor dichters met een volkomen andere oriëntatie

14 15 16 17

Phillips, ‘Miskenning van taal trap op armes se regte’ Bijvoorbeeld Dido, ’n Stringetjie blou krale; Dido, Die onsigbares; Dido, ’n Ander ek. A.H.M. Scholtz: Vatmaar. ’n Levendagge verhaal van ’n tyd wat nie meer is nie. Het adres van de website is www.Afrikaans.com

als Van Wyk Louw of Breytenbach, baanbrekers in kunstzinnig opzicht die niet denken aan artistieke concessies ter wille van een eventuele positie als volksonderwijzer. Phillips, Dido en Scholtz hebben op hun beurt nog weer een andere invalshoek. Elke schrijver kiest in het spanningsveld tussen kunst en boodschap, tussen kunstvaardigheid en engagement, zijn eigen plaats, maar buiten ‘die strydperk’ bevinden Afrikaanse schrijvers zich vrijwel nooit.18

>

Literatuur Berg, Willem van den en Piet Couttenier, Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900. Amsterdam, Bert Bakker 2009. Boniface, C.E., De nieuwe ridderorde of de Temperantisten. Ed. F.C.L. Bosman. Johannesburg, Voortrekkerpers 1954. Dido, E.K.M., ’n Stringetjie blou krale, Kaapstad, Kwela 2000. Dido, E.K.M., Die onsigbares, Kaapstad, Kwela 2003. Dido, E.K.M.,’n Ander ek, Kaapstad, Umuzi 2007 (Ned. vert. Een ander ik van Riet de Jong-Goosens, Amsterdam, Ailantus 2008). Francken, Eep en Olf Praamstra (ed.): Heerengracht, Zuid-Afrika. Nederlandse literatuur van Zuid-Afrika. Amsterdam-Antwerpen, Contact 2008. Francken, Eep en Luc Renders: Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde. Amsterdam, Bert Bakker 2005. Giliomee, Hermann, The Afrikaners. Biography of a people. Cape TownCharlottesville VA, Tafelberg-University of Virginia Press 2003. Kannemeyer, J.C., Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1. Tweede, hersiene en bygewerkte uitgawe. Pretoria-Kaapstad, Academica 1984. Klerk, W.A. de, The puritans in Africa: a history of Afrikanerdom. Harmondsworth etc., Penguin 1976, p 29-30; Hermann Giliomee: The Afrikaners. Biography of a people. Cape Town-Charlottesville VA, Tafelberg-University of Virginia Press 2003. Komrij, Gerrit(ed.): De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten. Amsterdam, Bert Bakker 1999. Lazarus, B.B.[=Breyten Breytenbach], ’n Seisoen in die paradys. Johannesburg, Perskor 1976 (Ned. vert. Een seizoen in het paradijs van Adriaan van Dis en Hans Ester. Amsterdam, Meulenhoff 1980). Merwe, Chris N. van der, ‘The farm in Afrikaans fiction: the history of a concept’, in: C.N. van der Merwe (ed.): Strangely familiar. South African narratives on town and countryside. Parow [Kaapstad], Contentlot.com 2001, p. 161-162.

18

Francken/Renders, Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde.

Phillips, Abraham, ‘Miskenning van taal trap op armes se regte’, in: Die Burger, 6 september 2006. Scholtz, A.H.M., Vatmaar. ’n Levendagge verhaal van ’n tyd wat nie meer is nie. Kaapstad, Kwela 1995 (Ned. vert. Vatmaar. Een levensecht verhaal over een tijd die voorbij is van Riet de Jong-Goosens. Amsterdam, Meulenhoff kop. 1997). Olivier, Gerrit, N.P. van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek. KaapstadJohannesburg, Human & Rousseau 1992. www.Afrikaans.com

Noarwegen en de wrâld. Over de ontwikkeling van het Nynorsk Roald van Elswijk (Rijksuniversiteit Groningen)

1

Inleiding Dit artikel over taalstrijd in Noorwegen en in Friesland begint in de duinen van Terschelling, en wel midden in een droom. Liggend in het helmgras had de Friese beweger Douwe Kalma (1896-1953) daar een visioen over de toekomst van Friesland en de Friese cultuur. Hij vertelde: ‘En hy dreamt silveren dreamen oer syn soun en skrander en krigel folts, [...] en hy sjocht de jongfeinten fen Sweden, lyk hja studearje yn it witnis-rike Upsala, it jongfolk fen ’e Noaren, sa ’t it klatteret oer it swarte berchtme en delskôget yn ‘e rûzige fjorden, en hy sjocht de bloeijende en fruchtbere eilânnen fen Denemarken, it wirksume ...’.1 Kalma voelde een sterke verwantschap met het noorden en zag Friesland als mogelijke brug tussen het Scandinavische en het Engelse taalgebied. Hij noemde onder andere de levenskracht en de volksgeest als eigenschappen die Scandinaviërs en Friezen gemeen hebben. Dit idee van een Fries-Scandinavische ‘brug’ werkte hij uit in zijn rede Fryslân en de wrâld uit 1916.2 Hoewel Kalma zeker niet aanstuurde op een staatkundige breuk met ‘Holland’, leest het stuk toch als een tirade tegen de Hollanders. Eerder pleit hij voor een grotere culturele onafhankelijkheid van Nederland, een meer naar buiten gewende houding van de Friese beweging en voor toenadering tot ‘bisibbe kulturen’. Een alliantie met deze verwante culturen, waaronder dus Scandinavië, zou volgens Kalma de Friezen kunnen vrijwaren van het romanisme dat de Nederlandse cultuur zo kenmerkte. Het beeld van Friesland als brug tussen Scandinavië en Groot-Brittannië zou later veelvuldig aangehaald worden en het symboliseert de interesse van de Friezen voor het hoge noorden. Overigens was Kalma niet de eerste Fries met belangstelling voor de Scandinavische landen. Al in de negentiende eeuw waren er tal van Friese geleerden en Friese bewegers die een zelfde interesse tentoonspreidden.3 Relaties tussen Friesland en Scandinavië bestonden al eeuwenlang en in haar vrijheidsstrijd vond de

1 2 3

Kalma, Fryslân en de wrâld, 8. Ibidem, 14. Zie bijvoorbeeld Bouma, ‘Oer de Skandinavyske brêge’, 25-36; en Jensma, ‘Om de erfenis van Friso’, 44.

Friese beweging veel inspiratie in het noorden.4 Nu echter konden de Friezen zich ook herkennen in de idealen van de Noorse taalstrijd, die in de rest van Nederland relatief onbekend gebleven is. In 1814, met de Vrede van Kiel, was Noorwegen onafhankelijk geworden van Denemarken waartoe het sinds 1536 behoord had. Deze nieuwe politieke status leidde een renaissance in van Noors nationalisme, dat zoals overal in deze periode werd gevat in Herderiaanse termen als ‘Volksseele’ en ‘Volksgeist’. Een van de centrale vraagstukken binnen deze nationalistische beweging was wat, nu het land niet langer deel uitmaakte van Denemarken, de nieuwe taal van Noorwegen moest worden? Rond 1830 leidde deze hernieuwde bezinning op het ‘Noors zijn’ tot de opkomst van twee separate schrijftalen: het Nynorsk (Nieuw-Noors) en het Bokmål (Boekentaal). Beide talen zijn geschreven varianten van het Noors en ze bestaan alléén op schrift: de keuze voor een van beide talen hangt af van het dialect dat iemand spreekt. Er zijn veel plaatselijke dialecten in Noorwegen, die erg van elkaar verschillen. Het vasthouden aan je dialect wordt, in tegenstelling tot in Nederland, gezien als normatief en als ‘identity marker’. De keuze voor het Nynorsk of Bokmål wordt daarmee een belangrijk onderdeel van iemands (talige) identiteit. Hoe werkt dit bijzondere tweetalensysteem en waarin verschillen de beide talen? Waar het Bokmål getypeerd kan worden als een ‘vernoorste’ variant van het Deens, is het Nynorsk gebaseerd op de Noorse dialecten. Het is typisch een product van de nationale romantiek. Noorwegen is hiermee het enige land ter wereld met twee schrijfvarianten van één taal waarvan de sprekers niet zijn in te delen langs vaststaande geografische en/of sociale lijnen. De meningen over dit tweetalensysteem lopen in Noorwegen uiteen; sommigen vinden het een verrijking dat er twee schrijftalen bestaan en dat de Noren, vanwege de keuzevormen binnen de talen, een taalvariant kunnen schrijven die dicht bij hun eigen dialect ligt. Anderen zien het systeem als ongewenst en wijzen op de relatief slechte grammaticale kennis van Noorse scholieren, wat men niet alleen wijt aan de invloed van het Engels maar ook aan het verplichte onderwijs in beide talen.5 Noren kiezen op de lagere school een van beide talen als hoofdtaal (hovudmål), de andere leren ze er voornamelijk passief bij (sidemål). Ongeveer 3,9 miljoen Noren (85% van de bevolking) schrijven vandaag de dag in

4 5

Vergelijk Kalma, Fryslân en de wrâld, 8: ’De ljue fen Fryslân, hja libje wiswier net in Teutoansk, mar in Anglo-Skandinavysk biskavingslibben.’ Verg. Olsen, ’Tilbakesteg for norsk språk?’

het Bokmål, ca. 644.000 in het Nynorsk (14%).6 Afgezet tegen het aantal gebruikers is het Nynorsk in feite een minderheidstaal, maar deze term werpt een probleem op: Nynorsk en Bokmål vormen namelijk sámen de overkoepelende meerderheidstaal: het Noors. In Noorwegen wordt het Nynorsk dan ook zelden getypeerd als ‘minderheidstaal’, maar worden beide schrijftalen ‘målformer’ – “taalvormen”, genoemd. Het aantal Nynorsk-gebruikers is sinds de Tweede Wereldoorlog gedaald, maar is de afgelopen drie decennia stabiel gebleven (zie illustratie 1).

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Bokm ål Nynorsk

1940 1950 1960 1970 1980 1990 2004

Illustratie. 1 Sprekers van het Nynorsk en Bokmål 1940-2004, afgeleid van het hovudmål van middelbare scholieren. Ontleend aan http://www.aasentunet.no/ prod_ images/doc_2146.pdf en http://www.aasentunet.no/prod_images/ doc_2141.pdf De Noorse taalstrijd is nog steeds actueel en leidt regelmatig tot verhitte discussies. Zo vond in 2004 een heftig debat plaats over de vraag of de taalkeuze kon worden gelieerd aan een politieke voorkeur, dit naar aanleiding van uitspraken van een Noorse historicus dat tijdens de Duitse bezetting voorstanders van het Nynorsk vaak pro-Duits waren geweest.7 Het debat kenmerkt zich verder door een sterk persoonlijk engagement: men voelt zich vaak verbonden met een van beide schrijftalen en ziet de andere taal als overbodig. Deze affiniteit geldt met name het Nynorsk, dat als kleinere van de twee talen een fervente groep aanhangers kent. Voor

6

7

Metingen van het exacte aantal gebruikers van het Nynorsk en Bokmål worden bemoeilijkt door het feit dat het schrijftalen zijn, geen gesproken talen. Een van de meest gebruikte methoden is te kijken naar het hovudmål van Noorse scholieren. Verg. Van Elswijk, ‘An inflammable debate’.

hen is het Nynorsk niet zomaar een schrijftaal, een manier om gedachten op schrift te ordenen, maar eerder een ‘hjartespråk’, de “taal van het hart”8. Hier valt onmiddellijk een overeenkomst met de Friese taalsituatie op: soortgelijke bewoordingen vinden we immers over het Fries.9 De Friese taal wordt in officiële nota’s beschreven als een belangrijk onderdeel van het ‘Frysk eigene’. Bovendien is het Fries ‘[...] de taal van het gezin en roept [het] intimiteit, vertrouwdheid, solidariteit en herkenning op’. Uit het onderzoek ‘Lokale sociale netwerken in Trynwâlden’ (2005) blijkt bovendien dat het Fries bijdraagt aan de vitaliteit van sociale verbanden: ‘De Friese taal verbindt mensen, met elkaar en met het bijzondere van het land’.10 Net als in Noorwegen aangaande het Nynorsk wordt hier een taal gezien als het kloppend hart van nationalistische gevoelens. Zoals voor veel sprekers van het Nynorsk hun taal het échte Noors is, is voor veel Friestaligen hun taal synoniem aan Friesland en het ’Frysk eigene’. In dit artikel wil ik, door me te richten op drie belangrijke actoren, een korte historische schets geven van de Noorse taalstrijd en de totstandkoming van dit bijzondere tweetalensysteem. Ik richt me daarbij met name op de sociale en juridische positie van het Nynorsk en op de overeenkomsten met de Friese taalstrijd.

2

De pionier Niet alleen in de duinen van Terschelling werd gedroomd. Achteraf blijkt ook de droom van de boerenzoon en taalkundige Ivar Aasen (1813-1876) vergaande gevolgen te hebben gehad, maar nu voor de geschiedenis van Noorwegen. Aasen groeide op in een periode waarin de oude Noorse plattelandscultuur moest wijken voor industrialisering en urbanisatie. Het platteland liep in hoog tempo leeg en traditionele bronnen van inkomsten, zoals landbouw en visserij, werden minder belangrijk. In 1814, na de Vrede van Kiel, was de koning van Denemarken-Noorwegen genoodzaakt Noorwegen af te staan aan Zweden. De Noren zouden daarna tot 1905 verenigd blijven in een personele unie met Zweden en ze genoten in deze periode een relatief grote politieke zelfstandigheid. Desondanks wordt het jaar 1814 vaak als onafhankelijkheidsjaar gezien, omdat in dat jaar een eigen Noorse grondwet aangenomen werd. Vanuit taalkundig oogpunt is evenwel de vraag gerechtvaardigd, of Noorwegen wel zo onafhankelijk werd. Het land had in wezen geen eigen taal meer, aan-

8 9 10

Hjorthol, ’Ein nynorsk identitet?’, 58. ‘Fan rjocht nei praktyk’ ‘Fan rjocht nei praktyk’, 7.

gezien het Deens van 1536 tot 1814 ook de officiële schrijftaal was geweest van overheid, kerk en onderwijs in Noorwegen. Wat te doen? Vanaf 1830 kristalliseerden de verschillende ideeën over het Noorse taalvraagstuk zich uit langs twee hoofdlijnen. Een deel van de Noorse intelligentsia, met name uit de gegoede burgerij, vond dat het Deens zo lang deel uitgemaakt had van de Noorse cultuur dat het met recht ook ‘Noors’ genoemd kon worden. De aanhangers van deze stroming wilden een ‘vernoorste’ variant van het Deens invoeren als nieuwe schrijftaal. Zij stelden een aantal wijzigingen in de orthografie voor die waren gebaseerd op de uitspraak van het Deens zoals deze sinds de zeventiende eeuw bestond bij de sociale bovenlagen van de Noorse samenleving, met name in Kristiania (tegenwoordig: Oslo). Hieronder viel de verharde uitspraak van de Deense consonanten ‘b’, ‘d’ en ‘g’, die in Noorwegen als ‘p’, ‘t’ en ‘k’ werden uitgesproken.11 Deze vernoorste variant van het Deens zou bekend worden onder de naam ‘Riksmål’, vanaf 1929 ‘Bokmål’. Sommigen gingen deze aanpassingen van de Deense orthografie niet ver genoeg. De hierboven al even genoemde Ivar Aasen droomde van een eigen taal voor Noorwegen, een taal die niet was afgeleid van de spreektaal van de Denen. Hij ontwikkelde een alternatieve taalvorm die gebaseerd was op Noorse dialecten, het latere Nynorsk. In zijn programmatisch essay Om det norske Skriftsprog (Over de Noorse schrijftaal, 1836) legde Aasen de fundamenten voor deze taal die een sterk verbindend karakter moest hebben. Hij liet zich inspireren door het heroïsche verleden van Noorwegen en door de vereniging van het land onder vikingkoning Håkon Håkonsson (1204-1263). Een navolgenswaardig voorbeeld voor Aasen was ook het Oudijslands of Oudnoors, de taal van de beroemde sagaliteratuur en tussen ca. 1000 en 1400 lingua franca voor een groot deel van Scandinavië. Dankzij een stipendium van het Koninklijk Noors Gezelschap van Wetenschappers kon Aasen in de periode 1843-1847 een aantal onderzoeksreizen door Noorwegen maken. Hij ontdekte dat bepaalde dialectgroepen weinig beïnvloed waren door het Deens en nog veel elementen van het Middelnoors in zich droegen. Op basis van deze dialect-kenmerken, volgens Aasen restanten van het authentieke Noors, schreef hij de grammatica Det norske Folkesprogs grammatik (Grammatica van de Noorse volkstaal, 1848). Een paar jaar later volgde een woordenboek, Ordbog over det norske Folkesprog (Woordenboek van de Noorse volkstaal, 1850). Aasen baseerde zijn grammatica vooral op dialecten in het zuiden en westen. Tegenstanders zouden deze keuze later als argument gebruiken voor

11

Verg. Deens ‘bog’ [’bå’w] –“boek” en de huidige Noorse spelwijze ‘bok’ [bu:k].

hun stelling dat het Nynorsk een streektaal was, geen nationale taal. De taalvorm van Aasen kreeg de naam ‘Landsmål’ (taal van het land), later ‘Nynorsk’. De opkomst van het Nynorsk kwam niet uit de lucht vallen en de sociaalculturele omstandigheden in Noorwegen waren zeker niet uniek. De opleving van het Noorse nationalisme vond plaats in een Europese context van cultureel en ethnolinguïstisch nationalisme.12 Hobsbawm ijkte de term ‘ethnolinguïstisch nationalisme’ en verstond eronder dat taal gezien wordt als belangrijkste bindende factor binnen een etnisch gedefinieerde natie. Nationalisme manifesteert zich hier dus zowel door als in taal. Hier vinden we een interessant raakvlak met de Friese beweging, waarvoor ook de positie van het Fries wellicht het belangrijkste motief was om rechten op te eisen voor alle Friezen, voor de Friese ‘natie’. De historicus Kåre Lunden plaatste in 1992 als een van de eersten het Noors nationalisme in een breder, internationaal kader.13 Hij pleitte voor meer discussie over de gebeurtenissen die leidden tot ‘1814’ en voor onderzoek naar de mogelijke aanwezigheid van nationalistische sentimenten onder de Noorse bevolking vóór dat jaar. Historisch gezien kunnen in dit debat twee standpunten worden onderscheiden. Enerzijds bestaat de opvatting dat de renaissance van een Noorse nationaliteit en de daarbij horende gevoelens expliciet gezien moeten worden als een resultaat van de Vrede van Kiel. Met andere woorden: er bestond geen saamhorigheidsgevoel onder de Noorse bevolking vóórdat het land onafhankelijk werd van Denemarken. Als men deze lijn doortrekt zou men zelfs kunnen stellen dat het Noorse nationalisme niet in eigen land maar in het buitenland ontstond, namelijk als gevolg van een tractaat dat Noorwegen opgelegd werd door een vreemde mogendheid. De politicoloog Øyvind Østerud omschrijft dit als volgt: ‘De nationale beweging was niet een voorwaarde voor 1814, maar een product van wat er in dat jaar gebeurde. In de loop van enkele maanden ontstond een gevoel van eenheid, werd een nationale beweging gecreëerd’14. Deze gedachtelijn kent relatief veel aanhangers. Een alternatieve theorie is echter dat bepaalde lagen van de Noorse samenleving al eerder een gevoel van Noorse eenheid koesterden. Aanhangers hiervan zijn onder meer de historici Ernst Sars en Halvdan

12 13 14

Voor de term ethnolinguïstisch nationalisme, zie o.a. Hobsbawm, Nations and nationalism, 51-63. Lunden, Norsk grålysing. Norsk nasjonalisme. ’Den nasjonale bevegelse var ikke en forutsetning for 1814, men et produkt av det som da skjedde. I løpet av få måneder oppstod et fellesskap, en nasjonal bevegelse ble skapt’; naar Lunden, Norsk grålysing. Norsk nasjonalisme, 37. De vertalingen in dit artikel zijn van mijn hand, tenzij anders aangegeven.

Koht. De eerste meent wel dat nationalistische gevoelens voor 1814 alléén aanwezig waren onder de hogere sociale lagen, aangezien de arbeidersklasse geen gemeenschappelijke culturele achtergrond, politieke interesses of literaire smaak zouden kennen.15 Voor het succes van het Nynorsk zouden evenwel deze arbeidersklassen wel een belangrijke rol spelen; met name de bevolking van het platteland bleek namelijk ontvankelijk. In 1885 werden beide taalvormen, Bokmål en Nynorsk, bij wet gelijkgesteld en was de droom van Ivar Aasen werkelijkheid geworden.

3

De vrijdenker Nu er een vaststaande spelling en grammatica voor het Nynorsk bestonden, was de tijd ook rijp voor een literatuur in deze nieuwe taal. Een deel van de Noorse intelligentsia dat pro-Nynorsk was gebruikte de taal al in haar privé-correspondentie, maar van een volwaardige literatuur was zeker nog geen sprake. Een invloedrijke figuur binnen de jonge Nynorsk-literatuur en een belangrijke actor in de Noorse taalstrijd was de romancier, criticus, politicus, vertaler en essayist Arne Garborg (1851-1924). Hij publiceerde in totaal zo’n 2000 stukken –o.m. essays, kritieken, romans en artikelen in dagbladen– over onder meer literatuur, taal, filosofie, religie en politiek. Garborg was een kosmopoliet, een vrijdenker en een Europeeër avant la lettre, die een leven lang vocht voor een onafhankelijk Noorwegen – maar in een Europese context. Hij was de eerste grote Noorse schrijver die in zijn werk het Nynorsk actief gebruikte. Al op zeventienjarige leeftijd was hij geïnteresseerd geraakt in de taalkwestie en gaf hij leiding aan een gezelschap dat zich richtte op ‘de vernoorsing van de Noorse taal en al het overige wat betrekking heeft op de Noorse volksgeest en volksleven’.16 Een even interessante woordkeuze vinden we in een brief van Garborg aan de filoloog en voorstander van het Nynorsk Kristoffer Jansson, waarin hij wijst op diens ‘hoge en heilige taak: de herrijzing van de Noorse taal’17. Door het gebruik van het woord ‘herrijzing’ geeft Garborg aan het Nynorsk te zien als een natuurlijke voortzetting van het oudere Noors en als een noodzakelijke stap naar een onafhankelijk Noorwegen.18 Garborg publiceerde in 1877 een van zijn belangrijkste en meest polari-

15 16 17 18

Naar Lunden, Norsk grålysing. Norsk nasjonalisme, 39. ’[...] det norske Maalstræv og hvad mere der angaar den norske Folkelighed og Folkelivet’; naar Frøyen en Time, Arne Garborgs kulturnasjonalisme, 110. ’[...] Deres høie og hellige sak: det norske maals gjenopreisning’; naar Frøyen en Time, Arne Garborgs kulturnasjonalisme, 110. Over Arne Garborgs visie op de Noorse taalstrijd en nationalisme, zie Van Elswijk, ’Spread the word’.

serende werken, een collectie essays getiteld Den ny-norske Sprog- og Nationalitetsbevægelse. Et Forsøg paa en omfattende Redegjørelse, formet som polemiske Sendebreve til Modstræverne (De Nieuw-Noorse taal- en nationaliteitsbeweging. Een poging tot een uitgebreide toelichting, in de vorm van polemische epistels aan onze tegenstanders). Dit werk was het belangrijkste program van de Nynorsk-beweging en geldt nog steeds als een van de meest invloedrijke werken op het gebied van het negentiendeeeuwse Noorse nationalisme. De benaming Nynorsk is waarschijnlijk zelfs ontleend aan de ondertitel van het boek en suggereert een verband met het Oudnoors, de taal van de grootse vikingtijd, en tegelijkertijd met een nieuw begin. In Den ny-norske Sprog- og Nationalitetsbevægelse gaat Garborg in tien essays in op de Noorse taalvraag en noemt hij de redenen waarom het Nynorsk volgens hem de beste optie is voor het nieuwe Noorwegen. Hij beargumenteert zijn keuze met name vanuit een nationalistische invalshoek. Zo geeft Garborg de volgende definitie van de Noorse nationaliteit: ‘Hoe bewijst men dat een Noorse nationaliteit bestaat? Hoe bewijst men dat deze nationaliteit een Noorse taal nodig heeft? – Zinloze discussies. Indien er een “Noorse nationaliteit” bestaat, Mijne heren! – dan zal deze zich [simpelweg] openbaren doordat ze zich manifesteert in een zelfstandige vorm. Doet ze dit niet, dan bestaat ze niet – als nationaliteit’.19 Deze ‘zelfstandige manifestatie’ van Noorse nationaliteit was voor Garborg een wezenlijk argument. Het nationaliteitsconcept lieert hij dan ook sterk aan het taaldebat: volgens Garborg is een onafhankelijke Noorse natie alleen mogelijk door én met de opkomst van het Nynorsk. Het einde van de taalstrijd noemt hij met Shakespeare ‘een kwestie van to be or not to be. Er is een leven dat wint en een dat sterft. Daarom wordt de strijd ook zo bitter’.20 Voor één van beide talen zou volgens hem het doek moeten vallen. Dit ‘survival of the fittest’-beeld lijkt zwaar aangezet, maar de toekomst zou inderdaad uitwijzen dat beide kampen vaak geen haarbreed toegaven aan de ander.

19

’Hvoraf beviser man, at der er en norsk Nationalitet? Hvoraf beviser man, at denne Nationalitet trænger et norsk Sprog? osv. - Ørkesløse Diskussioner. Dersom der er en ’norsk Nationalitet’, Mhrr.! - saa vil dette [simpelthen] aabenbare sig deri, at den objektiverer sig i en selvstændig Form. Gjør den ikke dette, saa existerer den ikke - som Nationalitet nemlig’, in: Garborg, Den ny-norske Sprog, 15. 20 ’[...] det er et Spørgsmaal om to be or not to be. Der er et Liv, som skal seire, og et andet, som skal dø. Derfor bliver Striden ogsaa saa bitter’, in: Garborg, Den ny-norske Sprog, 15.

Ook in zijn literaire werk verwerkte Arne Garborg veel van zijn gedachtegoed over onder andere nationalisme, de positie van de vrouw, religie en politiek. In de belangrijke, anarchistische roman Ein fritenkjar (Een vrijdenker, 1881), gepubliceerd in het door Garborg zelf uitgegeven tijdschrift Fedraheimen, thematiseert hij de vrijheid van meningsuiting en keuze van religie. Zijn ideeën en literaire werken waren niet alleen populair in Noorwegen, maar drongen ook door tot de rest van Europa. Met name in Duitsland werd Garborg een veelgelezen en belangrijk auteur. Zo waren in de periode 1887-1894 de Duitse vertalingen van Garborg populairder dan die van de romans van August Strindberg21. Ook in Nederland werden de romans van Arne Garborg positief ontvangen. Zijn boeken behoorden tot de eerste werken die uit het Nynorsk in het Nederlands vertaald werden, en Arne en zijn echtgenote Hulda speelden een belangrijke rol in de culturele contacten tussen Noorwegen en Nederland22. In 1904 publiceerde Garborg in het Nederlandse tijdschrift Scandia het essay ‘Nieuw Noorsch’, waarin hij inging op de geschiedenis van het Nynorsk.23 Dit artikel is waarschijnlijk het eerste Nederlandstalige stuk waarin de term ’Nynorsk’ genoemd wordt.

4

De ironicus Arne Garborg voorzag dat de strijd tussen het Nynorsk en Bokmål bitter zou worden. Wilde de taalvorm van Aasen breed door de bevolking gedragen worden, dan moest literatuur in de nieuwe taal in heel Noorwegen toegankelijk zijn. In deze tijd, we spreken over de tweede helft van de negentiende eeuw, was Noorwegen een conservatieve samenleving, waarin het lutherse piëtisme grote invloed had op politiek, cultuur en literatuur. Auteurs die als radicaal of anarchistisch werden ervaren, zoals Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910) aan Bokmål-zijde en Arne Garborg voor het Nynorsk, namen deel aan een bij tijden fel sociaal-cultureel debat. Hoewel de hoofdstad Kristiania (Oslo) nog altijd werd gezien als een vaste burcht van conservatisme, groeide de stad langzaam uit tot centrum van de oppositie en van geestelijke vernieuwing. Nieuwe politieke en literaire constellaties dienden zich aan en het Noorse literaire veld was in constante verandering. De twee Noorse schrijftalen kenden in deze tijd grotendeels hun eigen literaire veld. Het conservatieve Bokmål-georiënteerde uitgeverswezen

21 22 23

Verg. Baumgartner, ‘Die Rezeption Arne Garborgs’, 140. Zie hiervoor o.a.: Van Elswijk, ‘Spread the word’. Garborg, ‘Nieuw Noorsch’.

in Kristiania wees boeken in het Nynorsk consequent af, maar ook voor de uitgave van al te moderne en dus omstreden Bokmål-literatuur wendden veel auteurs zich noodgedwongen tot niet-Noorse uitgevers in Denemarken. Kleine uitgeverijen in Bergen, de grootste stad na Kristiania, publiceerden werken in het Nynorsk. Ze onderhielden ondertussen nauwe contacten met uitgeverijen in landen waar een vergelijkbare taalstrijd speelde, zoals ‘Hið Íslenzka Bókmenntafélag’ op IJsland en ‘Varðin’ op de Faerøer. De scheiding van de twee Noorse velden was vooral geografisch bepaald; uitgeverijen voor Nynorsk-literatuur bevonden zich met name in WestNoorwegen, die voor Bokmål in Kristiania. Een uitzondering op dit geografische schisma vormde Det Norske Samlaget (1868-) in Kristiania, dat alléén boeken in het Nynorsk publiceerde en ook vandaag nog de grootste uitgever is van Nynorsk-literatuur. Deze tweedeling bestaat in feite nog steeds; het Nynorsk staat met name sterk in het westen en zuiden, terwijl sprekers van het Bokmål vooral woonachtig zijn in Oost-Noorwegen. De Nynorsk-beweging propagandeerde de nieuwe literatuur sterk en was erg actief binnen het literaire veld. Vaak hadden sleutelfiguren binnen de beweging een positie bij bepaalde media, bijvoorbeeld een redacteurschap. Hierdoor hadden zij invloed op welke boeken gepubliceerd werden, en welke romans bijvoorbeeld deel uitmaakten van een abonnement op een bepaald tijdschrift. Het overgrote deel van de Nynorsk-literatuur werd echter in eigen beheer uitgegeven.24 De Noorse literatuurwetenschapper Idar Stegane noemt dit collectief van publicaties, productie en distributie ‘de literaire institutie van het Nynorsk’, een term ontleend aan de theorieën van de Duitse sociaal-filosoof Jürgen Habermas.25 Stegane heeft uitvoerig onderzoek gedaan naar de opkomst van het Nynorsk, met name naar de institutionalisering van de taal binnen de Noorse literatuurwetenschap. Een belangrijke figuur binnen het negentiende-eeuwse Noorse literaire veld was ook de auteur, jurist, journalist en uitgever Aasmund Olavsson Vinje (1818-1870). Hij was een boerenzoon en afkomstig uit Vinje, in Midden-Noorwegen. Vinje vond dat het Noorse culturele leven te Deens geworden was en pleitte voor ‘vernoorsing’. Tijdens zijn studententijd schreef hij een aantal kritische artikelen voor Morgenbladet, later werd hij correspondent voor de krant Drammens tidende. Zijn stijl was altijd wat ironisch, soms cynisch. Vinje bleek een veelzijdig journalist en schreef over uiteenlopende onderwerpen waaronder kunst, studentenleven, politieke kwesties en cultuur.

24 25

Verg. Stegane, Det nynorske skriftlivet, 67. Stegane, Det nynorske skriftlivet, 11-18.

Zijn verlangen naar vernoorsing maakte dat Vinje geïnteresseerd raakte in de ideeën van Ivar Aasen. Beiden zagen de taalkwestie niet zozeer als een taalkundig probleem, maar meer als een essentiële stap op weg naar een werkelijk Noors cultuurleven. Net als Arne Garborg gaf Vinje een eigen tijdschrift uit, Dølen (1858-1870). In 1860 verscheen Vinje’s boek Ferdaminni fraa Sumaren 1860 (Reisherinneringen uit de zomer van 1860) als bijlage van Dølen. Deze manier van publiceren, distributie en uitgeven zou later door meer Nynorsk-auteurs gevolgd worden. Feitelijk is hier geen sprake van uitgeven, aangezien de boeken in commissie kwamen bij boekhandels die zorgdroegen voor de eigenlijke uitgave. Vinje betaalde echter zelf de kosten van uitgave en was de eerste belangrijke Nynorsk-auteur die op deze wijze zijn werken publiceerde. Ook hier bestaat een sterke overeenkomst met Friesland, waar eveneens pas in de twintigste eeuw zelfstandige boekuitgaven gemeengoed werden; daarvoor publiceerde men Friese literatuur voornamelijk in artikel- of feuilletonvorm in een van de vele Friestalige tijdschriften. De jaren 1880-1890 zagen een sterke groei in het aantal kranten en tijdschriften in het Nynorsk. Aanvankelijk was deze nieuwe media een kort leven beschoren, maar sommige tijdschriften, waaronder Den 17de mai (1894-1935) en het door Arne Garborg opgerichte Syn og Segn (1894 -) bleven jarenlang een belangrijke spreekbuis voor de Nynorsk-beweging. In Den 17de mai verschenen vertalingen van onder meer Arthur Conan Doyle, Jules Verne, Rudyard Kipling en Mark Twain als bijlage. Stegane ziet deze vertalingen als een belangrijke aanvulling op het reguliere literaire veld in Noorwegen.26 In de tweede helft van de jaren 1880 was het met name uitgeverij Litleré die haar stempel drukte op de uitgave van Nynorsk-literatuur. Mons Litleré (1867-1895) was de eerste uitgever die op systematische en georganiseerde wijze boeken publiceerde in de nieuwe taal. In de periode dat hij actief was als uitgever, publiceerde Litleré ongeveer 115 titels in het Nynorsk. Zijn veelzijdige werkzaamheden vormden de kiem van een volwaardig literair veld voor Nynorsk-literatuur. Anno 2009 kent het Nynorsk een bloeiende literatuur en behoort een aantal Nynorsk-auteurs tot de (officiële) nationale literaire canon. Noorwegen kent sinds 1965 de zogenaamde ‘innkjøpsordning’, een systeem van staatssubsidie waarbij de overheid 1000 tot 1500 exemplaren opkoopt van ieder literair werk dat verschijnt in Noorwegen. Deze boeken worden vervolgens verspreid over de openbare bibliotheken en universiteiten. Voor literatuur in het Nynorsk bestaan dus speciale

26

Stegane, Det nynorske skriftlivet, 76.

subsidies. De overheid wil Nynorsk-uitgaven verder stimuleren, zo blijkt uit de nota Kulturpolitikk fram mot 2014 (Cultuurpolitiek tot 2014) uit 2003. Dit impliceert onder meer extra subsidie van de uitgeverij Det Norske Samlaget, die 73% van alle gepubliceerde Nynorsk-literatuur in zijn portefeuille heeft.27 In 2002 werd 1,5 miljoen kronen (ca. 170.000 euro) extra besteed aan promotie van literatuur in het Nynorsk.28 Volgens de onderzoeker Ottar Grepstad verschenen de afgelopen decennia jaarlijks tussen de 300 en 500 titels in het Nynorsk, ongeveer 8% van het totale aantal in het Noors gepubliceerde boeken.29 Een groot deel van de huidige Nynorsk-literatuur bestaat uit poëzie; ongeveer 25% van de boeken die verschijnen zijn poëziebundels. Recentelijk verschenen ook vertalingen van Nederlandstalige dichters in het Nynorsk, waaronder Rutger Kopland en Hugo Claus.

5

Overheid en onderwijs Het gebruik van de twee rijkstalen is vandaag de dag volledig geïntegreerd in de Noorse samenleving. Een heel stelsel van juridische regelingen maakt dat het Nynorsk in theorie even zichtbaar is als het Bokmål. Volgens de Noorse Taalwet (‘Mållova’) zijn beide talen volstrekt gelijkwaardig en dienen ze ook als zodanig behandeld te worden. Ook de Noorse overheidsinstanties, zowel provinciaal als gemeentelijk, dienen zich aan de bepalingen in deze wet te houden. Het gebruik van de talen op bestuursniveau is nader vastgelegd in de wet ‘Lov om målbruk i offentleg teneste’ (Wet op het gebruik van de Noorse schrijftalen in openbare dienst, 1980), kortweg ‘Målbrukslova’. Alle Noorse gemeenten en provincies zijn eentalig dan wel tweetalig, dat wil zeggen dat ze een van beide schrijftalen als voertaal gebruiken dan wel beide talen. Per 1 oktober 2003 waren 158 van de 433 Noorse gemeenten tweetalig (36,5%), gebruikten 115 Nynorsk als voertaal (26,6%) en 160 Bokmål (36,9%). De Noord-Noorse gemeente Porsanger is officieel drietalig, aangezien deze ook het Kweens, een Finoegrische minderheidstaal, als voertaal kent. Van de 19 Noorse provincies gebruiken twee het Bokmål als hoofdtaal (10,5%), drie (15,8%) het Nynorsk en zijn de resterende 15 (83,7%) tweetalig30. Het is voor een juiste beeldvorming goed om deze situatie eens te vergelijken met die in Friesland. Daar zijn de rechten en verplichtingen

27 28 29 30

http://www.regjeringen.no/nb/dep/kkd/dok/regpubl/stmeld/20022003/stmeldnr-48-2002-2003-/13.html?id=432831 Ibidem. http://www.aasentunet.no/default.asp?menu=453 Gegevens ontleend aan: Grepstad, Nynorsk faktabok.

van de Nederlandse overheid en de provincie Friesland ten aanzien van het Fries vastgelegd in de ‘Bestuursafspraak Friese taal en cultuur’ (laatste versie 2001). Met dit stuk ratificeert het rijk de verplichtingen die voortvloeien uit het ‘Europees handvest voor regionale talen of talen van minderheden’ (1998). Nederland heeft zich verbonden aan ratificatie van 48 bepalingen uit dit handvest. Behalve het Fries hebben in Nederland ook het Jiddisch, Limburgs, Nedersaksisch en Romani bepaalde rechten op grond van dit stuk. De Friese taal geniet tevens bescherming in het kader van het ‘Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale minderheden’ (2005). Het Fries wordt in Nederland erkend als autochtone minderheidstaal en in de provincie Friesland als co-officiële taal. Het gebruik van de taal wordt op decentraal niveau zoveel mogelijk door gemeenten en provincies zelf gereguleerd. Een uitgebreid verslag van het taalbeleid van de Friese gemeenten verscheen in 2005.31 De schrijvers van het rapport concluderen dat het beleid van de gemeenten niet altijd even transparant is en dat slechts een handjevol een actieve taalpolitiek voert ten aanzien van het Fries. In Noorwegen gaan de rechten van gebruikers van het Nynorsk verder dan die voor Friestaligen. Zo zijn ambtenaren die verbonden zijn aan rijksdiensten verplicht om brieven van privépersonen te beantwoorden in de målform die de schrijver gebruikt. Dit geldt ook voor formulieren van de rijksoverheid, die zowel in het Nynorsk als in het Bokmål voorhanden dienen te zijn. Zo kun je in Noorwegen dus in beide talen belastingaangifte doen. Rijksdiensten dienen het gebruik van beide talen in circulaires, informatiefolders e.d. te verdelen, zodat het Nynorsk en Bokmål evenredig aanwezig zijn. In de praktijk houden veel overheidsinstellingen zich niet aan de bepalingen uit de Noorse Taalwet, wat oogluikend toegestaan wordt. Het gebruik van de schrijftalen in het Noorse onderwijs is enigszins gecompliceerd. Lagere scholen in Noorwegen gebruiken tot de ‘8e klas’ (12 jaar) één van beide talen in het schriftelijk onderwijs, al naar gelang het hovudmål (eerste taal) van de gemeente waar de school staat. Wanneer minstens tien leerlingen uit een gemeente schriftelijk onderwijs in een ander hovudmål willen, hebben ze het recht om een eigen klasje te vormen. Deze kinderen hoeven niet op dezelfde school te zitten. Voor het lesmateriaal, behalve voor het vak Noors, geldt dat de ouders kiezen in welke taal hun kind zijn leerboeken krijgt. De rijksoverheid dient te zorgen voor voldoende lesboeken in beide talen. De ervaring leert

31

Taalbelied by gemeenten. In tuskenstân. Een vervolgonderzoek naar het Friese taal- en cultuurbeleid van gemeenten in Fryslân. 2005. Berie foar it Frysk. Ljouwert

echter dat Nynorsk-boeken vaak te laat gedrukt worden, of helemaal niet beschikbaar zijn. Los van lesboeken en schriftelijk onderwijs staat het mondeling onderwijs. Het gebruik van dialect is in Noorwegen normatief: in tegenstelling tot Nederland spreekt men in Noorwegen dialect in vrijwel iedere sociale situatie. Voor onderwijspersoneel van lagere en middelbare scholen geldt evenwel dat zij in hun mondelinge Noors rekening dienen te houden met de eerste taal van de scholieren. Dit kan dus betekenen dat een docent zijn uitspraak moet aanpassen aan het dialect van de leerlingen in zijn klas. Het gebruik van de schrijftalen door Noorse universiteiten en høgskuler is vastgelegd in de wet ‘Forskrift om målform i eksamensoppgåver’ (Voorschrift ten aanzien van de Noorse schrijftalen in tentamenopdrachten, 1987). Volgens deze wet dienen alle tentamens aan Noorse instellingen voor hoger onderwijs in beide schrijftalen voorhanden te zijn. In bepaalde gevallen kunnen scholen om ontheffing vragen. In de praktijk zijn er echter vaak geen Nynorsk-tentamens. De Universiteit van Oslo is een notoire ontduiker van deze wet en drukt vrijwel al haar tentamens in het Bokmål. Studenten hebben het recht een klacht in te dienen bij de rijksoverheid, maar hebben geen recht op herkansing.

6

De media Ook de Noorse media dienen zich te houden aan de bepalingen van de Noorse Taalwet. Dit is soms problematisch, zeker bij gesproken media (radio en televisie): aan de hand van het gesproken Noors moet dan vastgesteld worden of er voldoende Nynorsk gebruikt wordt. In nieuwsuitzendingen speelt dit minder, aangezien daar vaak een gestandaardiseerde uitspraak gebruikt wordt en minder dialect. Ditzelfde zien we bijvoorbeeld in uitzendingen van de Vlaamse omroep, waar de uitspraak van het Nederlands doorgaans aangepast is aan het Standaardnederlands. In 1970 besloot het Noorse parlement dat van alle radio- en televisieuitzendingen door NRK, tot 1991 het enige televisiekanaal, minstens 25% in het Nynorsk diende te zijn. Dit streven is nooit gerealiseerd. Volgens Ottar Grepstad was het hoogste percentage Nynorsk in radioprogramma’s 21,4% in 2001; dat in televisieuitzendingen 18,5% (1983)32. Sinds de jaren 1970 is het gebruik van het Nynorsk in televisie- en radiouitzendingen aanzienlijk gedaald (zie illustraties 2 en 3).33 In de geschreven media zien

32 33

Percentages uit: Grepstad, ’Nynorsk og dialekt’ Percentages in illustraties 2 en 3 zijn ontleend aan Grepstad,’Nynorsk og dialekt’. Gegevens vóór 1972 zijn niet geheel betrouwbaar, aangezien NRK pas vanaf 1972 data verzamelt m.b.t. het gebruik van het Nynorsk en Bokmål.

we een soortgelijk beeld. Van de ca. drie miljoen kranten die dagelijks in Noorwegen gedrukt worden, worden ongeveer 172.800 geredigeerd in het Nynorsk (ca. 6%). Als we de zgn. ‘språkkløyvde aviser’ meerekenen, kranten die artikelen in beide talen bevatten, stijgt het aandeel Nynorsk naar 810.000 stuks (ca. 27%).34 Bijzonder is dat Noorwegens grootste krant, Aftenposten, geredigeerd wordt in een archaïsche vorm van het Bokmål die al bijna 100 jaar niet meer officieel toegestaan is door de Noorse Taalunie.

18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

% Nynorsk

1960

1972

1980

1990

2000

Illustratie 2 Gebruik van het Nynorsk in NRK-televisieprogramma’s 1960-2004 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

% Nynorsk

1960

1975

1985

1995

2004

Illustratie 3 Gebruik van het Nynorsk in NRK-radioprogramma’s 1960-2004. In juni 2008 publiceerde het Noorse ministerie van Cultuur en

34

Skjerdal, ’Meir nynorsk i avisene’.

Kerkelijke Zaken de taalnota ‘Mål og Meining. Ein heilskapleg norsk språkpolitikk’ (Taal en Betekenis. Een algemene Noorse taalpolitiek). Een van de doelstellingen in deze nota is om het gebruik van het Noors te stimuleren om de toenemende invloed van het Engels tegen te gaan. Een interessante opmerking in deze nota is dat het gebruik van het Nynorsk door de pers wordt gestimuleerd, maar dat de overheid geen sancties toepast wanneer dit niet gebeurt.35 In de praktijk zullen veel media dus nog steeds kiezen voor het Bokmål.36 Het Nynorsk verliest dus nog steeds op veel terreinen aan invloed ten gunste van het Bokmål.

7

De droom Terug naar de droom van Douwe Kalma. Het hoogtepunt van de Friese vrijheidsstrijd viel samen met de hier beschreven renaissance van het Noorse nationalisme. Ook de ideeën van Kalma pasten in een negentiendeen twintigste-eeuwse Europese context van taalnationalisme. De gedachten die Kalma en andere Friese bewegers hadden over de positie van het Fries strookten, zeker gedeeltelijk, met de rol die taal gespeeld had bij de onafhankelijkheidsstrijd van een aantal Scandinavische naties. Waar in Friesland figuren als Everwinus Wassenbergh of Joast Halbertsma al vroeg pleitten voor een historische link met Gysbert Japicx en/of het Oudfries en waar Montanus de Haan Hettema en Harmen Sytstra een archaïserende spellingswijze van het Nieuwfries voorstonden, kozen ook Ivar Aasen in Noorwegen en Venceclaus Hammershaimb op de Faerøer voor een spelling die terugverwees naar de grootse middeleeuwen.37 Het idee dat het Fries en Nynorsk onafhankelijke, volwaardige talen waren en geen dialecten van respectievelijk het Nederlands en het Deens, was een belangrijke voorwaarde voor hun opkomst als literaire talen. Nationalistische gevoelens speelden een belangrijke rol bij de opkomst, zowel van het Nynorsk en Fries. Deze gevoelens waren geworteld in een historische context en kwamen niet uit de lucht vallen. Vandaag de dag is het gebruik van het Fries en Nynorsk op alle niveau’s van de samenleving verankerd in een aantal nationale en internationale wetten, overheidsnota’s en handvesten. Beide talen is hiermee een bepaalde mate van bestaanszekerheid gegarandeerd. Volgens de taalkundige Jelle Brouwer liggen de vele parallelen tussen de Friese taalsituatie en het

35 36 37

http://www.regjeringen.no/nb/dep/kkd/dok/regpubl/stmeld/2007-2008/stmeldnr-35-2007-2008-.html?id=519923 Zie Van Elswijk, ‘Farmers vs. intellectuals’. Voor Friesland, zie Folkertsma, De stavering.

Nynorsk voor de hand; in zowel Friesland als Noorwegen ‘[kriget] de eigen tael [...] de posysje fan dialekt, fan plattelânstael, fan de inkeld mar sprutsen tael’38. Beide talen worden bovendien constant bedreigd door de meerderheidstaal; het Fries door het Nederlands en het Nynorsk door het Bokmål.39 In Noorwegen is er nog de complicerende factor dat het Nynorsk en Bokmål alleen geschreven talen zijn, de facto schrijfvarianten van een en dezelfde taal, het Noors. Hoewel de meeste Noren beide talen op zijn minst passief beheersen, heerst in het algemeen een negatieve tendens ten aanzien van het Nynorsk. Zoals de bekende strijdkreet van Kalma, ‘Fryslân en de wrâld’, een teken was dat de Friese beweging haar vleugels moest uitslaan en toenadering moest zoeken tot verwante naties, zo ook zag Ivar Aasen het Nynorsk als een nationale, verenigende taal die aansluiting vond bij de strijd in andere Europese landen. De strijdkreet van de Fries Kalma zou daarom misschien even zeer van toepassing kunnen zijn op Noorwegen: ‘Noreg og verda’, ‘Noarwegen en de wrâld’.

>

Literatuur Baumgartner, Walter, ‘Die Rezeption Arne Garborgs’, in: Triumph des Irrealismus. Rezeption skandinavischer Literatur im ästhetischen Kontext Deutschland 1860-1910 (Neumünster, 1979). Bouma, L.H., ‘Oer de Skandinavyske brêge en noch wat – Noardske ynwurking op de Fryske litteratuer yn teory en praktyk’, in: Philologia Frisica. Lezingen en neipetearen fan it njoggende Frysk filologekongres oktober 1981 (Leeuwarden, 1981). Brouwer, Jelle, ’Nijnoarsk en frysk’, in: De Tsjerne 20e jg., 1 (Leeuwarden, 1965), 104-116; 145-158. Brunstad, Endre, Nasjonalisme som språkpolitisk ideologi. Om nynorsk, frisisk og færøysk målreising (Oslo, 1995). Elswijk, Roald van, ‘An inflammable debate. Linguistic identity and political preferences in wartime Norway’, in: Scandinavian Newsletter 12, 2008, 4-5. http://www.rug.nl/staff/r.j.j.h.van.elswijk/An%20 Inflammable%20Debate.pdf [01-06-2010] Elswijk, Roald van, ‘Farmers vs. intellectuals. The representation of Nynorsk and its speakers in Norwegian post-war Norwegian newspapers’. http://

38 39

Naar Brouwer, ‘Nijnoarsk en frysk’, 104. Voor Friesland, zie Jensma, ‘Minorities and kinships’.

www.rug.nl/staff/r.j.j.h.van.elswijk/TheRepresentationOfNynorsk.pdf [01-06-2010] Elswijk, Roald van, ‘Spread the word. Arne and Hulda Garborg as cultural mediators of Nynorsk’. http://www.rug.nl/staff/r.j.j.h.van.elswijk/ artikel.Spread%20the%20Word.pdf [01-06-2010]. Folkertsma, Boate, De stavering fan it westerlauwerske frysk yn de njoggentjinde ieu (Groningen 1973). Frøyen, Morten Haug en Sveinung Time, Arne Garborgs kulturnasjonalisme. To studiar. KULT’s skriftserie nr. 61. (Oslo, 1996). Garborg, Arne, Den ny-norske Sprog- og Nationalitetsbevægelse. Et Forsøg paa en omfattende Redegjørelse, formet som polemiske Sendebreve til Modstræverne (Kristiania, 1877). Garborg, Arne, ‘Nieuw Noorsch’, Scandia. Maandblad voor Scandinavische Taal en Letteren 6/7 (1904), 86-90. Fan rjocht nei praktyk. Frysk yn Fryslân: taal tusken minsken. Beleidsplan Friese taal 2008-2010. Nota vanwege Gedeputeerde Staten van Fryslân (Leeuwarden, 2007). Grepstad, Ottar, Nynorsk faktabok (Hovdebygda, 2005). Te downloaden via www.aasentunet.no Hjorthol, Geir, ’Ein nynorsk identitet? Nynorsk skriftkultur mellom populisme og elitisme’. In: Rakel Granaas, C. e.a. (red.), Mellom sann skrift og mytisk røynd. Festskrift til Jan Inge Sørbø i høve 50 års-dagen (Volda, 2004), 57-75. Hobsbawm, Eric, Nations and nationalism since 1780 (Cambridge, 1992). Jellema, G.I. en A.M.J. Riemersma, Taalbelied by gemeenten. In tuskenstân. Een vervolgonderzoek naar het Friese taal- en cultuurbeleid van gemeenten in Fryslân. (Leeuwarden, 2005). Jensma, Goffe, ‘Om de erfenis van Friso. 175 jaar Fries Genootschap’, De Vrije Fries, 82 (2002), 10-117. Jensma, Goffe, ‘Minorities and kinships. The case of ethnolinguistic nationalism in Friesland’, in: Broomans, Petra e.a. (red.), The beloved mothertongue: ethnolinguistic nationalism in small nations: inventories and reflections (Leuven, 2008), 63-78. Kalma, Douwe, Fryslân en de wrâld. Striidskriften fen De Jongfryske Mienskip no. 1. (Leeuwarden, 1916). Lunden, Kåre, Norsk grålysing. Norsk nasjonalisme 1770-1814 på allmenn bakgrunn (Oslo, 1992). Midttun, Olav, A.O. Vinje (Oslo, 19662). Olsen, Herolv, ‘Tilbakesteg for norsk språk?’, in: Nordlys, 10.04.2008. www. nordlys.no/debatt/ytring/article3463587.ece [01-06-2010] Sandøy, Helge, ‘Nation und Sprache: das Norwegische’, in: Nation und Sprache. Die Diskussion ihres Verhältnisses in Geschichte und Gegenwart

(New York etc, 2000), 865-905. Skjerdal, Terje, ‘Meir Nynorsk i avisene’, in: Med hjartet på rette staden. Kringkastingsringen 50 år (Oslo, 2005), 90-97. Stegane, Idar, Det nynorske skriftlivet. Nynorsk heimstaddikting og den litterære institusjon (Oslo, 1987).

Some Varieties of English Frisophilia1 Jonathan Roper (Centre for Excellence in Cultural Theory, University of Tartu)

1

Introduction One common activity of particularist groups in the age of National Romanticism was to search for and celebrate their ethnic and linguistic kin. We can see these (imagined) communities seeking (imagined) kin in, for example, the developing relations between the Finns and the Estonians, or the Russians and the south Slavs. But what about England, a country where National Romanticism had considerably less mileage than elsewhere? How did English people search out and celebrate their ethnic and linguistic kin, their Frisian ‘cousins’? What forms did English Frisophilia take? In answering this question, the first thing that needs to be said is that the English have rarely sought out or celebrated their Frisian ‘cousins’. But, nonetheless, there has been some degree of interest in England all along: Frisian figures are found in Old and Middle English poetry, and comments on the similarities of the English and Frisian languages can be found in seventeenth and eighteenth century travellers’ accounts (John Harrington, Edmund Calamy, etc.). But for any attachment that could justify the name of ‘Frisophilia’, we have to wait for the era of National Romanticism. It is in the nineteenth century that we see the emergence of first English Frisophiles, though they are, in the words of one of their number, ‘few and far between and wide scattered’ (Clarke 1881: 107). The relative absence of English Frisophilia can be accounted for in a number of ways. National Romanticism in long-established nation-states such as England or France, which were also at the heart of international empires, took somewhat a less intense form than in those parts of Europe where nation-making and state-formation were far more current areas. This is not to say that there was no Romantic focus on kindred and ancestry, but that focus was elsewhere: on the Classical world (imagined cultural ancestors), on the Celtic margins of the British Isles (neighbours and to an extent ethnic kin), and on the wider English-speaking world (ethnic kin and speakers of varieties of the same language). In one sense, among learned Englishmen, Philhellenism took the place Frisophilia might have occupied.

1

This research was supported by the European Union through the European Regional Development Fund (Centre of Excellence CECT). Uuringut toetas Euroopa Liit läbi Euroopa Regionaalarengu Fondi (Kultuuriteooria tippkeskus).

Nevertheless, although the English Frisophiles are few in number, they form a various and intriguing set, or given the connections between them we should speak rather of a network than a set. Behind all the connections, at one or more removes, is the figure of Jacob Grimm. All of the nineteenth century English Frisophiles are to a greater or lesser extent Grimmians. In some cases, such as that of John Mitchell Kemble, they were, like Halbertsma, correspondents of Jacob Grimm. From another point of view the key figure is Halbertsma. Early nineteenth century Frisophiles such as John Bowring, Joseph Bosworth and Robert Southey were personal acquaintances of Joast Halbertsma. Mid and late nineteenth century Frisophiles, such as Kemble and William Barnes, were influenced by Halbertsma via his essay on Frisian. I shall turn to discuss some emblematic nineteenth century English Frisophiles to give some sense of the range of characters and interests involved. One more notable aspect common to these otherwise very diverse set of Frisophiles is that their interest in things Frisian things does not extend to culture, but is largely limited to language. Indeed one latter group of Frisophiles (Kemble, William Thoms and Hyde Clarke) seem to have passed on their Frisophilia to one another without any of them having been in Friesland. This provides us with a hint as to the philological as opposed to cultural dimensions of their Frisophilia. The linguistic dimension is certainly key for the earliest figure to be discussed here, the renowned polyglot John Bowring. He, however, was no stay-athome.

2

Bowring and Friesland Bowring (1792-1872) was already well-known for his travels and remarkable linguistic skills by the time he was sent to the Netherlands by the British Government in 1828; he had already published translations of Hungarian, Serbian, Spanish, Russian and Dutch poetry. He had also been alerted to the existence of Frisian before his 1828 visit by Anton Falck, the Dutch envoy in London (Vincent 1988: 26). Not only was Bowring in the right place at the right time to become the first significant Frisophile of modern times, given the growth of the Romantic movement in West Frisia from the 1820s onwards, he was also the right age. At 36, he was a nearcontemporary of his two chief Frisian contacts, Halbertsma (1789-1869) and Rinse Posthumus (1790-1859). He also shared linguistic and theological concerns with them. Though Bowring acknowledged the former as ‘the source and centre of Frisian modern representation in literary matters’ (Kalma 1960: 107), there was a degree of tension in their relationship, with Halbertsma regarding him as a dilettante who was receiving unwarranted

acclaim (Jensma 1998: 70-71; de Jong 2009: 257-265), and Bowring he was evidently drawn more strongly to the latter figure. Indeed, there seems to be an echo of the relationship between Junius and Japicx: Posthumus was ‘greatly delighted that Bowring had come to inform himself about Friesland and the Frieslanders in the pastoral abode of Waaxens and under the guidance of his friend, and hoped through him to arouse some attention to Frisian literature among the learned in Great Britain’ (Bowring 1862: 258). Bowring did precisely this in two important articles for British periodicals. The first, in the guise of a review of E. Epkema’s 1821 edition of Japicx’s Friesche Rijmlerye, presented an overview of Frisian history and language at large (Bowring 1829), while the second was a review article on ‘Frisian Literature’ which appeared in the prestigious Gentleman’s Magazine (Bowring 1830). In the latter, we find that while he dedicates a single page to a notice of Halbertsma’s De Lapekoer fen Gabe Skrooor, Bowring gives Posthumus’ translations of Shakespeare’s Merchant of Venice and Julius Caesar a full four pages. And along with translating Japicx’s Nacht, he also translates the poem Posthumus dedicated to him, ‘mijn Bowring’, beginning ‘De Fries, dij de Angel-Saks so nei ijn ’bloed/ Besibd is’. The success of the Bowring’s and Posthumus’ meeting of minds seems to be occasioned by the encounter of English Frisophilia with Frisian Anglophilia, for ‘Posthumus was a worshipper of Shakspeare’ (1862: 258), and: ‘It was one of the pleasant tasks of Posthumus to discover in the writings of Shakespeare words still preserved in Frisian, but which in modern English are obsolete, and others to which English interpreters have given an incorrect meaning … by his Frisian lantern throw light on some Shakspearean obscurities…’ (1862: 265) By seeking out Frisian linguistic parallels in English literature from an earlier age, Posthumus was engaging in the same form of activity to English Anglo-Saxonists and dialectologists who looked to Frisian (and other North Sea littoral) parallels to Old English and contemporary nonStandard English forms. Bowring’s interest in Netherlandic culture in general has been dismissed as a ‘flirtation’ (Vincent 1988: 36). If we chose, we could also see his Frisophilia as a symptom of a more general polyglottomania, which preferably involved as many and as obscure languages as possible – after all, he was soon to head out for the far east, and amongst things, grapple with the languages there. He also was never to return to Friesland again. However, two pieces published towards the end of his life suggest that his Friesland and Frisian were abiding strands in his interests. In 1862 he

published in the journal The Christian Reformer (Bowring 1862), a tribute to his friend the Rev. Posthumus, who had died in 1859, and who had recently been commemorated by Halbertsma’s 1861 biography. And in his Recollections (Bowring 1877), he discussed his time in the Netherlands again, noting that Friesland was his favourite part of the country. He mentions Posthumus once again here, as well as the Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde who honoured him during his visit, the Butter, Bread and Green Cheese rhyme (something found in the majority of such accounts), and the observation that Frisian ‘more nearly resembles the Anglo-Saxon than any other tongue’. It is worth noting that he compares Modern Frisian with Old English rather than with Modern English (or, for that matter, with Middle English, which it often seems closest to), for another group of Frisophiles were those who came to it as part of their studies of Old English.

3

Bosworth and ‘Friesic’ Halbertsma’s contact with another Englishman, Joseph Bosworth, was to have important ramifications for the future of English Frisophilia. Bosworth (1787-1876) was a minister of religion with philological interests who lived in the Netherlands between 1829 and 1840, serving as chaplain at Rotterdam and then at Amsterdam. Eventually he was to be appointed to the Rawlinson Professorship of Anglo-Saxon at Oxford. It was, however, during his time in the Netherlands that he compiled his Dictionary of the Anglo-Saxon Language. Prefixed to the dictionary is ‘An essay on the origin of the English, German, and Scandinavian languages and nations’ authored by Joast Halbertsma. This essay, which had two years earlier been published as part of an independent book authored by Bosworth, was to form the most significant source of information about Frisian published in nineteenth century England. Halbertsma’s substantial contribution was written ‘at the request of my dear friend Bosworth’ (Halbertsma 1836: 35) in English. Halbertsma had proposed writing it in Latin, but Bosworth insisted otherwise, in order ‘to shew how well you understand English’ (Stanley 1990: 436). Thus the linguistic form of the essay itself, as well as its content, was designed to prove the closeness of the two languages: a Frisian scholar, who had not been particularly exposed to English, should still be able to write an academic essay intended for the English reading public successfully, if sometimes unidiomatically, in that sister language. And Halbertsma’s text was certainly successful – it formed the chief source of information on Frisian available for English-speakers for the rest of the nineteenth century, indeed until the work of Sipma (1913). The choice of the word ‘Friesic’ in Halbertsma’s title (Ancient and Modern

Friesic compared with Anglo-Saxon) is an interesting, but not unprecedented, one. ‘Fri(e)sic’ and ‘Fri(e)sian’ appear to have been in free variation during much of the nineteenth century. Indeed, J. M. Kemble uses all four possible spellings in his published works. The fact that there was no fixed term for ‘Frisian’ was itself indicative of the obscurity things Frisian in England. In English, ethnonyms for those peoples living geographically closest to the English generally end either with –ch, e.g. French, Dutch, etc., or more usually, with –(i)sh, e.g. Swedish, Irish, Polish, Welsh, Spanish, Lappish, etc. It is only peoples with whom contact has been established later whose ethnonyms are formed with Latinate endings, such as –(i)an, e.g. Russian, Ethiopian, American, Egyptian. In Old English, the forms frysisc and fresisc do exist, which would give us to expect a Modern English form such as *Friesish. But for some reason this form is lost in the later medieval (i.e. Middle English) period, when we find new forms seemingly mediated from other languages, such as French – frison, or from another Germanic language – fries. In the Early Modern period, the two competing forms ‘Fri(e)sian’ (from 1598) and Fri(e)sic (from 1677) emerge. ‘Fri(e)sic’, a now obsolete word, may have had its life in English extended by its use by Halbertsma. But it should be noted that Halbertsma too varied his usage – he apologizes for the ‘thousand and one Friesianisms’ in his essay, not ‘Friesicisms’. The drive of Halbertsma’s substantial forty-six page essay is to assert ‘the analogy between Anglo-Saxon and Friesic’. It follows that a knowledge of Frisian ‘is absolutely indispensable in determining, as far as it is now possible, the genuine pronunciation of the Anglo-Saxon’ (Halbertsma 1836: 78). It is noteworthy that his focus here is on contemporary rather than ancient Frisian pronunciation, meaning that his essay was another contribution of the tradition of linking Modern Frisian with Old English. But his essay was not Halbertsma’s only input to the dictionary, he also contributed numerous Frisian, Dutch, and Low German cognates to the Anglo-Saxon headwords (denoted by the abbreviations Frs., Dut., and Plat.). Indeed, ‘much that is best in Bosworth’s philological work belongs to Halbertsma’ (Stanley 1990: 452; for more on Bosworth’s and Halbertsma’s interactions, see de Jong 1999: 267-71, 277-289). Bosworth attempted to return the complement by repeatedly encouraging Halbertsma to produce his Frisian–Latin dictionary. Indeed, his support for a greater knowledge of Frisian internationally was so intense that he pursued this topic with an ‘almost nationalistic fervour’: ‘Oh, my Friend, you must employ your whole mind to your Friesic & Latin Dictionary. … Your own Friesland (Fatherland) claims this work of you – England, yea Europe claims it of you. Halbertsma

must be for Friesland more than Johnson for England, … Pray excuse my earnestness – I cannot be silent, when I feel so much for your honour, & that of your country.’ (Stanley 1990: 452, 450) But it was all to no avail. While Bosworth’s dictionary, for all its numerous imperfections, remains, in its revised and supplemented form, the most comprehensive complete dictionary of Old English, Halbertsma’s dictionary, not published till after his own death, was to remain in the words of a contemporary English reviewer ‘a noble fragment: … [ending] in the middle of the letter F.’ (Anon 1897: 350).

4

W.J. Thoms, ‘an old votary of Frisian’ W. J. Thoms (1803-1885) is the most Grimmian of the English Frisophiles. He was a wide-ranging amateur scholar who initiated a series of enterprises, both successes and failures, in the course of his career. Most notable among the successes are his coinage of the now-international word ‘folklore’ and the founding of the journal Notes and Queries, which survives to this day (Roper 2007). He, alone among our Frisophiles, provides us with a personal account of how his Frisophilia began, which is worth quoting at length: ‘It is about forty years since [i.e. the early 1840s] that, wishing to consult my kind and learned friend John Mitchell Kemble, the great Saxonist, I ran down to Addlestone, where he was then living. After luncheon we started for Weybridge Common, and enjoyed a delightful stroll on that charming spot. In the course of our conversation I referred to our Anglo-Saxon progenitors, when Kemble, who spoke with great authority on such matters, proved to me that our ancestors came from Friesland. From that time Frisian has had a great attraction for me, and I have picked up a few curious Frisian books.’ (Thoms 1882: 898) In fact, Thoms provides us with more than one account of how his Frisophilia began. A slightly different version had been published a year earlier (Thoms 1881b: 890) in which he stated that Kemble heightened a pre-existing interest which had originally stemmed from a version of the ‘Butter, Bread, Good Cheese’ rhyme. In this account, Thoms quotes Kemble as saying ‘we [i.e. the English] are more Frisians than Anglo-Saxons’, which helps to clarify that Kemble was not arguing the Anglo-Saxons had come

to England via Friesland (a possible reading of the 1882 text), but that the Frisians were more significant among the ancestors of the English than the Anglo-Saxons. In this earlier account, we find that both ancestry and linguistic kinship played their parts in spurring the ‘great attraction’. It is also worth noting that this Frisophilia, unlike Bowring’s or Bosworth’s, developed from personal contact with another Frisophile, rather than, for example, by contact with Frisians. Thoms’ ‘great attraction’ to everything Frisian was in a way like Goethe’s Hellenophilism – in neither case did these men visit the land of their attraction. Nor did Thoms successfully learn Frisian. Unfortunately this lack of knowledge became publicly apparent in 1883, when he mistakenly identified a work in the Dutch dialect of Overijssel as ‘Frisian’. His apology to B.C. Brennan’s correction sadly seems to be his last publication (Brennan 1883). What Thoms’ Frisophilia consisted in was activities such as citing ‘Frisian’ parallels in some of his folklore surveys (e.g. Thoms 1865) and the collecting of ‘a few curious Frisian books’, which, to judge by his references in Thoms (1881: 890-1) and by the incomplete listings found in the sales catalogue of his books after his death (Sotheby’s 1887), included the dictionaries of von Richthofen and Hettema, Eeltsje Halbertsma’s De Treemter and Joast Halbertsma’s Friesche Spelling, De Seerwinkel fen Joute Baes and De Lapekoer fen Gabe Skrooor (the very copy of De Lapekoer that Halbertsma had sent to Robert Southey in 1830. For more on Southey’s contact with Halbertsma, see de Jong 2009: 265-7). More importantly, Thoms’ Frisophilia also involved some cultural activism toward the end of his life.

5

‘A Frisic Guild, or Club’ The publication in 1881 by Adley Cummins of an ‘Old Friesic’ grammar (essentially a retelling of Hettema and Richthofen) seems to have set off a small burst of activity by English scholars, who possibly felt spurred into action by the challenge of these American activities. The first sign of this was a suggestion published in Notes and Queries by the engineer-turnedlinguist Hyde Clarke: ‘Our nearest kinsmen, and those we have cared least for, are the Friselanders… it would be easy to do something to keep up the memory of the tongue of those who had so large a share in the English settlement of Britain.What we could do is to form a small Frisian guild.’ (Clarke 1881: 107) Hyde Clarke (1815-1895) had long been interested in Frisian. In his Grammar of the English Tongue, he had highlighted the commonality of

English and Frisian by placing them together as the sole members of his so-called ‘Anglo-Suevian’ branch of the Germanic languages. He referred to the works both of Posthumus (‘Some of Shakespeare’s plays have been put into Frisian almost word for word’) and of Halbertsma, citing his translation of the Countess of Blessington’s ‘What art thou, life?’ from the famous essay. He had also made the extraordinary following observation in passing, namely that the Frisians ‘speak much like the West Somerseters’ (Clarke 1852: 2). This is part of a tradition of attempting to locate the closest parallels between Frisian and the speech of an English region. By extension, these attempts at dialect geography could also be forays into historical linguistics, attempts to either identify the most archaic dialect of contemporary English or the location of Frisians-speakers in the Germanic settlement of England (both approaches being based on the reasonable assumption that Frisian had changed much less than English). A number of different English dialects have been claimed as the one closest to Frisian. Clarke, as we have seen, fingered a south-western dialect. But Kent, in the southeast, had long been favoured as an area linguistically close to Frisian: Thomas Wright, to give one example, having written in the late 1830s that ‘the people of Kent appear to be of Friesic Origin’ (Stanley 1990: 451). The speech of the north-west of England has also had its advocates: the Butter, bread and green cheese rhyme has the following variant featuring a town close to the Lancashire/Yorkshire border: ‘Gooid brade, botter, and sheese is good Halifax and good Freese’ (Taylor 1931: 105). John Davies, noting the presence of two places named ‘Frieseland’ in Lancashire, went on to argue that ‘The Friesic language will also explain a peculiarity in the Lancashire pronunciation of a large class of words, … For stand, land, sand, man, pan, can (aux. v.), the Lancashire form is stond, lond, sond, mon, pon, con; and this is pure Friesian.’ (Davies 1855: 253). Davies’ piece in the Transactions of the Philological Society is somewhat confused, but his claim that Frisian was the fons et origo of English did inspire M. de Haan Hettema to provide the Society with two more solid, if somewhat list-based, contributions on the relations between Frisian and English dialects (Hettema 1856, 1858). Though none of these attempts at using Frisian as comparanda in English dialect geography or as evidence in the settlement of England are very convincing, they represent a route of enquiry that could perhaps be pursued more systematically and possibly more profitably in future.

Another aspect of interest in Frisian was a desire to reduce the influence that Romance languages and Greek had had on English. It is not a coincidence that Hyde Clarke, who remarked that ‘It is much to be wished that the Frisian tongue were better known here’ (1852: 3), was also a mild linguistic purist: ‘Never take a Latin or French word when an English one can be found which will do as well, although the English word may be thought ‘low,’ ‘vulgar,’ or ‘unfashionable’. … Some of the best and sweetest things in any tongue have been written not in ten, but in hundreds of low English words ‘creeping’ together. The huge Greek words are, after all, only made up of small words put together, in the same way as in English.’ (1852: 137) A figure who used his knowledge of Frisian and other Germanic languages to go much further down the road of linguistic purism was the poet, philologist and pastor William Barnes (1801-1886). Of all the nineteenthcentury English Frisophiles, Barnes was probably the best read. From his 1869 work on Early England and the Saxon English (in which he dedicates three dozen pages to ‘The Frisians, the fatherstock of the Saxon-English People’), we can see that he has read Wiarda, Gabbema, Hettema and Outzen. He also translates extracts from ‘Japiks’ in these pages, and cites Halbertsma’s translation of the Gospel of Mathew, a copy of which had been presented to him personally by Prince Louis Lucien Bonaparte. As well as being influenced by Halbertsma’s writings, he also corresponded with Joast Hiddes’ son, Tjalling, who sent him a copy of the Lexicon Frisicum in 1873, soon after it was finally published (Baxter 1887: 256-7). Frisian features in a major way in his extraordinary work TIW, in which he puts forward his view that ‘the bulk of it [English] was formed from about fifty primary roots’ (1862: v). Barnes has ‘reached these roots’ by investigation not of contemporary Standard English, but of local dialects and cognate languages. The chief of these is Frisian, as ‘Friesic … is less forgone, than is our English, from its old form’ (1862: 174). Indeed, there being scarcely a double page to be found without a word followed by the abbreviation ‘Fr.’ for Frisian. Among the evidence he offers to show that words beginning with ‘gr–’ express the notion of crushing, breaking, stroking and cutting, we can find the following items: GRUWZELJE, Fr. to grind to pieces … GROBBELJE, Fr. to wash the hands, etc. … GÖR, Fr. a girl, a grower?

And in support of the contention that words beginning with ‘w–’ often express weakening or turning, he cites: WIRGH, Fr. weak limbed (’K bin wirgh,) Fr. I am weary. … WANKE, Fr. to wind, go here and there. … Wall, WEAL, o[ld English]. what bends round; in Frisian the seashore, then a town-bank, or wall, &c. … ‘Bewerre my, O God,’ Fr. ‘Guard me, O God.’ … WERE, Fr. what keeps in or back, (as water, fish, or a foe), a dam, a mound-fence. … Wara, Were, Fr. what winds round, edge, the lip. The whole extraordinary work is a combination of etymologizing and phonaesthesia, more the product of Barnes as poet than Barnes as philologist. Unsurprisingly, such speculations, and such newly-minted ethnolinguistic purisms as his use of ‘fore-elders’ for ancestors, or ‘speech-lore’ for the study of language (1862: 173), had little issue. But to return to the plan for a Frisic Guild: Clarke’s proposal met with just three responses. The first came the following week from his neighbour, W. J. Thoms, with whom he may have drawn up the project. There were two further responses, one from F.T. Norris, who claimed to have ‘long been a reader of Frisic …’, and who expressed his wonder ‘at the apparent ignorance of the mass of Englishmen of a tongue which outwardly, and no doubt inwardly, so nearly approaches to English and Anglo-Saxon’ (Norris 1881: 147), and one from R.S. Charnock (1881: 347), who made no comment on the Guild at all, contenting himself with drawing the public’s attention to a French-language bibliography of Frisian works. And with that, interest in the pages of Notes and Queries flickered out, and no Frisic Guild was ever formed. Indeed, neither Clarke nor Thoms had long to live, and it is unclear how deep the interest of Norris or Charnock in Frisian were. Nevertheless, the correspondence was to bear significant fruit in another way.

6

‘I lately wanted to get a Frisian Bible’ In Thoms’ response to the proposal of forming a Guild, he also raised the following question: ‘Does there exist a Frisic Bible? If so, date and other particulars will oblige. Strange to say, though the Bible Society has printed the Scriptures in between two and three hundred languages, Frisic is not one of them.’ (Thoms 1881a: 126-7)

This was followed by a letter to The Athenaeum, in which he declared: ‘I lately wanted to get a Frisian Bible, but I regret to find that the Bible Society have not printed one in that cognate tongue. Surely with the large funds which the Society possesses it might do so.’ (Thoms 1882: 898-9) This desire for a Frisian Bible may be related to his observation that year that ‘although the looked-for leisure to increase my knowledge of Frisic has never arrived, my longing to do so has never ceased’ (Thoms 1881b: 890). Again, Hyde Clarke was working in tandem with him. In the next but one issue of the same journal, he wrote ‘I beg to join Mr Thoms in his advocacy of the study of Frisian speech and folk. … A Bible would be … highly prized by the [Frisian] people … and it would stimulate exertions within and without for preserving literary remains. It is most natural that we, their nearest kinsmen, should help the Frisians.’ (Clarke 1883: 53) They, via their contact on the British and Foreign Bible Society, the Rev. W. Wright, got the Committee to agree to some action: not the translation of the whole Bible, or even of just the New Testament, but a reissue of Halbertsma’s translation of the Gospel of Matthew (Anon 1883: 241). Prince Louis Lucien Bonaparte commissioned translations of either the whole of Matthew, or at least the Parable of the Sower, into a total of 72 Germanic and Romance languages and dialects in the 1850s. Halbertsma visited England in 1843, 1852, 1856 and 1859. It may be that Halbertsma’s 1856 visit to England, or its repercussions, led to his commission from Bonaparte. In any event, Halbertsma’s translation of the Gospel of Matthew into Frisian was published in 1858. It was aimed chiefly at philological rather than Frisian readers with a limited printrun of 250, many of which went to subscribers. But the second, Thomsinspired print was more obviously aimed at Frisian readers with a substantial print run of 2000. No doubt the concerns of the Bible Society in issuing this reprint were religious, but the whole enterprise had sprung from Thoms’ wanting to get hold of a Frisian Bible and finding there was none. In other words, the publication of the first mass-edition of part of the Bible in Frisian was at least partly due to Thoms’ desire for language-learning materials – materials, incidentally, for which there is no evidence of him ever having used.

7

Some varieties of English Frisophiles From what we have seen, the nineteenth century English Frisophiles can be divided into a set number of categories: Old English scholars, polyglots, linguistic purists and dialectologists. Despite their variety, members of all these categories are unified in a focus on Frisian language rather than on Frisian culture. These categories reoccur in the twentieth century as well (with the exception of ethnolinguistic purism, which was never strong, and has rather withered on the vine in English culture). Bosworth, the nineteenth century Frisophile Anglo-Saxonist, has his counterpart in the twentieth century in Alastair Campbell, author of the standard Old English Grammar and founder member of the Frisian Academy. The polyglots Bowring and Clarke, keen on collecting more and more, preferably rare, languages and literatures, have their twentieth century parallel in E. Howard Harris, author of works on the literature of many small nations, including that of Frisian (1956). And nineteenth century scholars interested in dialect geography in the nineteenth century have their parallels in figures such as W.E. Collinson in the twentieth. Thus there remain tales to tell of English Frisophilia in the twentieth century, and also, one trusts, in the twenty-first century as well.

>

References Anon. 1883. The British and Foreign Bible Society. The Athenaeum 2913, 241-2. Anon. 1897. Scandinavian Philology. The Athenaeum 3646, 350-1. Barnes, William. 1862. TIW; or, A View of the Roots and Stems of English as a Teutonic Tongue. London: John Russell Smith. Barnes, William. 1869. Early England and the Saxon English; with some notes on the father-stock of the Saxon-English, the Frisians. London: John Russell Smith. Baxter, Lucy. 1887. The Life of William Barnes, poet and philologist. London: Macmillan. Bosworth, Joseph. 1836. The Origin of the English, Germanic and Scandinavian Languages, and Nations. London: Longman, Rees, Orme, Brown, and Green. Bosworth, Joseph. 1838. A Dictionary of the Anglo-Saxon Language. London: Longman, Brown, Green and Longman. Bowring, John. 1829. Art. IX. Frisian Language and Literature. Foreign Quarterly Review 3: 602-630. Bowring, John. 1830. Frisian Literature. The Gentleman’s Magazine 12 (23): 186-195. Bowring, John. 1862. Dr. Rinse Posthumus. The Christian Reformer 18 (204): 257-266.

Bowring, John. 1877. Autobiographical recollections, with a brief memoir by Lewin B. Bowring. London: King. Bremmer Jr, Rolf H., van der Meer, Geart and Oebele Vries. 1990. Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdam/Groningen: Rodopi/SSFRYUG. Brennan, B.C. 1883. A Rare Frisian Book. The Athenaeum 2896: 540-1. Charnock, R.S. 1881. A Frisic Guild. Notes and Queries. Sixth Series. 4 (96): 347. Clarke, Hyde. 1852. Grammar of the English Tongue, Spoken and Written, For Self-teaching and for Schools. London: John Weale. Clarke, Hyde. 1881. A Frisic Guild, or Club. Notes and Queries. Sixth Series. 4 (84): 107. Clarke, Hyde. 1883. A Frisian Bible. The Athenaeum 2881: 53. Davies, John. On the Races of Lancashire, as indicated by the Local Names and the Dialect of the County. Transactions of the Philological Society 2 (13) (1885): 210-284. Halbertsma, Joast. 1836. Ancient and Modern Friesic compared with AngloSaxon. In Bosworth 1836, 35-80. Also in Bosworth (1838), xxxv-lxxx. Harris, E. Howard, 1956. The Literature of Friesland. Assen: Van Gorcum. Hettema, M. de Haan. 1856. Hints on the Thesis The Old-Friesic above all others the ‘Fons et Origo’ of the Old-English. Transactions of the Philological Society, 3 (1): 196-215. Hettema, M. de Haan. 1858. Archaic and Provincial English Words compared with Dutch and Friesic. Transactions of the Philological Society, 5 (1): 143-178. Jensma, Goffe. 1998. Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese identiteit in de negentiende eeuw. Leeuwarden: Fryske Akademy. Jong, Alpita de, 2009. Knooppunt Halbertsma. Joost Hiddes Halbertsma (1789-1969] en andere Europese geleerden over het Fries en andere talen, over wetenschp en over de samenleving. Hilversum: Uitgeverij Verloren. Kalma, J.J. 1960. Bowring in het Noorden. Een litteraire twist uit de jaren 1828-’30. De vrije Fries. 44: 102-122. Norris, F.T. 1881. A Frisic Guild. Notes and Queries. Sixth Series. 4 (87): 147. Roper, Jonathan. 2007. Thoms and the Unachieved ‘Folk-lore of England’. Folklore 118 (2): 203-216. Sipma, Pieter. 1913. Phonology and Grammar of modern West Frisian. London: Oxford University Press. Sotheby’s. 1887. Catalogue 923 for February 3rd-17th, 1887. London: Sotheby’s. Stanley, E.G. 1990. J. Bosworth’s Interest in ‘Friesic’ for his Dictionary of the Anglo-Saxon Language (1838): ‘The Friesic is far the most important language for my purpose’. In Bremmer, van der Meer and Vries (1990), 428-452. Thoms, William John. 1865. Three notelets on Shakespeare. London: John Russell Smith.

248


Thoms, William John. 1881a. A Frisic Guild. Notes and Queries. Sixth Series. 4 (86), 126-7. Thoms, William John. 1881b. The Gossip of an Old Bookworm. The Nineteenth Century 10 (58): 886-901. Thoms, William John. 1882. A Frisian Bible. The Athenaeum 2879: 898-9. Thoms, William John. 1883. A Rare Frisian Book. The Athenaeum 2894: 477. Vincent, Paul. 1988. Sir John Bowring (1792-1832) as Translator and Publicist of Dutch Literature and Culture. In Wintle (1988), 25-37. Wintle, Michael. 1988. Modern Dutch Studies. Essays in Honour of Peter King Professor of Modern Dutch Studies at the University of Hull on the occasion of his retirement. London: Athlone.

249

... Taalsosjology/Sosjolinguistyk

De rispinge fan it sosjolingwistysk surveyûndersyk Durk Gorter (University of the Basque Country UPV/EHU IKERBASQUE, Basque Foundation for Science )

1

Ynlieding De rommere kontekst fan de ûntjouwing fan de taalsituaasje yn Fryslân jout it dekor foar dizze bydrage oer de rispinge fan it sosjolingwistysk ûndersyk fan de Fryske Akademy. Dy beide saken binne mei-inoar ferbûn omdat de surveys in stik ark binne om de taalsituaasje mei te hifkjen. It is tagelyk in persoanlik relaas fan in ûndersiker dy’t oer in perioade fan krapoan 30 jier nau belutsen west hat by it ûndersyk nei de meartalige situaasje yn Fryslân. Ik besykje om in balâns op te meitsjen fan faktoaren dy’t ynfloed hawwe op de ûntjouwing fan it Frysk, it Nederlânsk en oare talen. It is in besykjen om benei te kommen wat der geande is en dêr in woegen oardiel oer te jaan. Dizze analyze noeget hooplik ta fierder debat en diskusje. Twa kear earder ha ik op fersyk fan bûtenôf besocht om in balâns foar it Frysk op te meitsjen. Dat wie yn 1988 en yn 1996. Professor Joshua Fishman, de ferneamde taalsosjolooch hat my doe frege. Myn antwurd is dellein yn twa brieven dy’t ik oan him skreaun ha. Dat materiaal ha ik bewarre, mar it is nea earder publisearre. It binne no ‘tiidsdokuminten’ en ik ferarbeidzje se yn dizze bydrage. Dy eardere stikken kombinearje ik mei in nije balâns fan de taalsituaasje oan de ein fan 2008. De earste helte fan dit artikel jout in antwurd op de fraach wat de wichtichste ûntjouwings west hawwe yn de taalferhâldings yn Fryslân en it taalsosjologysk surveyûndersyk is dêrby ien fan de faktoaren. Yn de twadde helte besykje ik om de rispinge fan it sosjolingwistysk ûndersyk en de relaasje mei it taalbelied te hifkjen.

2

Balânzje Op 7 febrewaris 1988 skreau ik in brief oan Joshua Fishman oan de Yeshiva Universiteit yn New York. Hy hie my frege om in soarte fan ‘Balance sheet’ foar it Frysk te skriuwen mei dêryn de súksessen en de tsjinsetten fan de foargeande jierren. It is in dokumint fan 2 siden, mei dêryn 13 punten, 7 oan de positive kant (it kredyt) en 6 oan de negative kant (it debet) en in algemiene konklúzje. De lêste sin fan it stik is ‘der is in soad berikt, mar der

253

moat noch in soad barre’1. Fishman hat yn syn boek Reversing Language Shift in haadstik opnommen oer it Frysk en it Baskysk. Yn dat haadstik hat hy myn dokumint mei allerhande oare ynformaasje ferarbeide (Fishman 1991a: 183-184)2. Acht jier letter frege Fishman my nochris itselde, om in nije stân fan saken te jaan. Op 6 augustus 1996 ha ik Fishman fannijs in ‘balâns fan it Frysk’ stjoerd, mei as útgongspunt deselde 13 punten as yn de earste balâns fan 1988. Fansels wie der yn de tuskenlizzende jierren ien en oar bard dat ik yn ferbân mei it Frysk it neamen wurdich fûn. It brief is mear as twa kear sa lang as de earste kear (5 siden), mei omdat ik wiidweidiger yngean op it surveyûndersyk. Fishman wie oarspronklik fan doel en skriuw in by de tiid brochte ferzje fan syn eardere boek. Dat is him net wurden, mar ynstee dêrfan hat hy ûnderskate saakkundigen frege om in haadstik oer harren eigen taalsituaasje te skriuwen yn in nije troch him redigearre boek (Fishman 2001). Syn opdracht wie net om dy balâns út te wurkjen, mar om oer in perioade fan 10 jier it ferrin wer te jaan fan de taal yn syn sosjale kontekst, sjoch Gorter (2001). Foar it 18e Frysk Filologekongres like it my in goed ding en jou fannijs in algemiene balâns fan it Frysk anno 2008, omdat my frege wie in skôging te jaan oer de rispinge fan it sosjolingwistyske ûndersyk. Om ien en oar yn in historysk perspektyf te setten jou ik de beide earste balânsen hjir yn syn gehiel wer en ik heakje dêr in nije ferzje oan ta. De earste balâns fan 1988 jout de foarm en de struktuer foar de twa lettere balânsen. De 13 faktoaren dy’t doe neffens my belangryk wienen, binne noch altyd belangryk, mar sa’t dúdlik wurde sil is it ûnderlinge belang gâns feroare.

2.1 De kredytkant fan de balâns 2.1.1 Survey-ûndersyk3 1988: ‘Sosjolingwistysk ûndersyk, benammen de grutte surveys yn 1967 en 1980 wiene echt belangryk foar taalbelied en foar in tanimmend taalbewustwêzen.’

1 2

3

254

It orizjineel is yn it Ingelsk, foar dit artikel ha ik alles oerset nei it Frysk. Op it fjirde kongres oer Europeeske minderheidstalen yn Ljouwert yn juny 1989 hie Fishman al in foarpriuwke fan ien haadstik fan dat boek jûn (Fishman 1990) en it haadstik oer it Frysk en it Baskysk yn syn RLS-boek is ek yn oersetting publisearre yn It Beaken (Fishman 1991b). Foar de trije jierren 1988, 1996 en 2008 wurde trije ferskillende fonts brûkt om it ûnderskied dúdlik te hâlden. De teksten fan 1988 en 1996 binne troch my oerset út it Ingelsk wei.


1996: ‘Sosjolingwistysk ûndersyk hat in bliuwende ynfloed hân, de stúdzje út 1994 stelt grinzen foar it debat. Ek oare of oarssoartige stúdzjes (bygelyks ferkiezingsûndersyk mei taalfragen der by) hawwe in effekt hân. In protte diskusje oer Frysk as standerttaal nei in dissertaasje dy´t kleemde dat ´Frysk net in echte taal is´ (neffens my it fergriemen fan enerzjy). Tanommen soarch oer de ´kwaliteit´ fan de taal, benammen ûnder jonge bern.’ 2008: Sosjolingwistysk ûndersyk is noch altyd fan grut belang. Der is bygelyks in survey yn 2003 organisearre troch Afûk yn ’e mande mei de Ljouwerter Krante en de provinsje hat in ‘fluchhifking’ útfierd (Provinsje Fryslân 2007a, 2007b), mar der bliuwt ferlet fan in grutte wittenskiplike survey. In plan dêrta is opnommen is yn de provinsjale beliedsfoarnimmens, mar noch net útfierd. Undersyk nei (taal)ûnderwiis, yn it bysûnder trijetalich ûnderwiis, krige in soad omtinken de ôfrûne jierren. In nije tûke fan ûndersyk is de stúdzje fan meartaligens yn it ‘taallânskip’ (opskriften yn de iepenbiere romte).

2.1.2 Basisskoalle 1988: ‘Fan 1980 ôf de ferplichting om Frysk te ûnderwizen yn alle basisskoallen.’ 1996: ‘Der is in nije, moderne learmethoade foar Frysk yn basisskoalle yntrodusearre yn 1995 (‘De Taalrotonde’). Binnen ien jier hawwe 200 (fan de ± 570) skoallen de metoade oannommen. Skoalle-TV bliuwt populêr and súksesfol. Der is in algemien gefoel fan ‘letargy’ yn it ûnderwiis; it Frysk is marzjinaal bleaun op de measte skoallen.’ 2008: Der is fannijs in nije taalmetoade foar basisskoalle yn it skoaljier 2006-2007 (‘Studio-F’). Fannijs wurkje der al gau in soad skoallen mei. Oft it helpe sil? De evaluaasje fan de Taalrotonde wie yndertiid net sa posityf (De la Rütte 1998). Boppedat jouwe de resinte resultaten fan de ûnderwiisynspeksje (Inspectie 2006) net folle hoop. Frysk is noch altyd marzjinaal op fierwei de measte skoallen. It projekt Trijetalige Skoalle wurdt ‘ferkocht’ as in grut súkses, mar de praktyk is oars.

2.1.3 Tsjerke 1988: ‘Nije Bibeloersetting yn 1978 en in bydetiid brocht en wersjoen Lieteboek yn 1977.’ 1996: ‘Amperoan feroarings yn it domein fan de tsjerke; wol is der in organisaasje fan dumny´s aardich aktyf.’ 2008: It tsjerkelibben giet min ofte mear troch op itselde nivo wat it plak fan it Frysk oangiet, ek nei de fúzje fan de protestânske tsjerken yn 2003. It ferbân fan Fryske foargongers fernimt men yn de publisiteit it measte net mear fan.

255

2.1.4 Korpusplenning: wurdboeken 1988: ‘Publikaasje fan in nij hânwurdboek Frysk-Nederlânsk/Nederlânsk Frysk yn 1983/1985 publikaasje fan de earste 4 dielen fan it Grut Wurdboek fan de Fryske taal, begûn yn 1984 der folgje noch 14 oant 1997. Ta stân bringe taaldatabank yn 1985.’ 1996: ‘Wurk oan it Wurdboek fan de Fryske taal is trochgien (mei no 12 dielen publisearre), wurk oan Frysk-Frysk en Frysk-Ingelsk wurdboek is ûnderweis; der binne nije plannen foar wurdboeken fan Aldfrysk en Midfrysk; der is in ‘staveringshifker’ foar it Frysk (mar, de Taaldatabank foar Frysk is net wurden wat der fan ferwachte waard doe´t er opsetten is).’ 2008: It Wurdboek fan de Fyske Taal is noch net klear, de hiting is no 2010. Suver elk jier in nij diel, no 23 beskikber, it wurde der 25. In digitale ferzje is noch yn it stadium fan in winsk (wat opfalt yn in tiid fan e-boeken). It Frysk-Frysk wurdboek hat in soad fertraging oprûn, mar sil meikoarten ferskine (spitigernôch net fuortendaliks on-line). Der binne wol in juridysk wurdboek (Duijff 2000) en in Aldfrysk etymologysk wurdboek (Boutkan & Siebenga 2005) útkommen (mar beide net digitaal). Der wurdt noch altyd wurke oan de Taaldatabank foar it Frysk, 23 jier nei datum. It Korpus Sprutsen Frysk is folle lytser as earder tocht en net echt operasjoneel.

2.1.5 Taalbelied 1988: ‘It fûnemint foar provinsjaal taalbelied waard ûntworpen oer in perioade fan 10 jier, 1975-1985; folge troch beliedsplannen foar ferskate gemeenten.’ 1996: ‘De ûntjouwing fan it taalbelied is trochgien en yn juridyske termen is it ramt aardich folslein. Tagelyk is it belied fertrage en binne plannen net ynfierd (ûnder oare troch in soad omtinken foar it symboalyske punt fan de plaknammen). Hjoed is it net helder oft de plannen ynfierd wurde kinne want ‘taalbelied’ hat syn prominente plak ferlern op de politike aginda. It Hânfest foar Europeeske minderheidstalen wie wichtich om de ûntwikkeling fan it belied geande te hâlden en it waard ratifisearre troch Nederlân. Dat feit is wichtich foar it Frysk,mar tagelyk hat de Nederlânske oerheid it Nedersaksysk erkend (in samling dialekten) as in minderheidstaal, wat goed is foar it stimulearjen fan nije inisjativen yn oare regio’s, mar it soe Fryske ‘ambysjes’ delbêdzje kinne.’ 2008: Der is in rigele fan nije taalplannen ûntwikkele; dochs is ymplemintaasje noch altyd like dreech. It besef dat in minderheidstaal lykas it Frysk nedich hat om te oerlibjen, of it besef dat it Frysk stadich mar wis útstjert is amper oanwêzich. De hâlding is tefolle dy fan ‘Salang de wyn fan de wolken waait’. Sterkere stimulânsen binne nedich. It Europeeske Hânfest wie wichtich foar beliedsfoarming en foar de

256


3e bestjoersôfspraak. De hope is no rjochte op oerdracht foech fan ryk nei provinsje. Lytse sukseskes wurde as wichtich sjoen, lykas plaknammen of wetternammen, of de kampanje ‘Praat mar Frysk’ mei fotomodel Doutzen Kroes. Har opblaaslippen binne populêr wurden, mar de fraach bliuwt oft it mear is as lippetsjinst? Der is mear besef fan it belang fan taaloerdracht op de folgjende generaasje.

2.1.6 Ynternasjonale erkenning 1988: ‘De ynternasjonale ‘erkenning’ fan it Frysk, troch publikaasjes, konferinsjes, in spesjale ynformaasje saakkundige (dhr Krine Boelens fan 1973-80 en dhr Koen Zondag fan 1980 ôf ), dielnimme yn it Europeeske Buro foar Lytse Talen, ensfh hat ek in mear iepen hâlding foar de wrâld oer ynhâlden. It gefoel fan ‘unikens’ en ‘wy steane der allinne foar’ hat him ûntjûn nei ‘belangstelling foar oare lytse talen’ en gefoelens fan ‘solidêrens’.’ 1996: ‘Fuortsetting fan ynternasjonale erkenning: 4.ICML (International Conference on Minority Languages, in 1989), ek oare kongressen en Europeeske moetings, bygelyks yn it ramt fan it Mercator-Education, de Europeeske surveys en oer koadewiksel. It is no hiel gewoan om dwaande te wêzen mei Europeeske útwiksel, gearwurking, stúdzjebesites, ensfh, wylst wy yn april 1988 noch it ‘earste’ ynternasjonale kongres hâlden oer primêr ûnderwiis. Dus ‘globalisaasje’ hat ynfloed hân (ek Fryske thússiden op Ynternet, ensfh.).’ 2008: Frysk stiet ynternasjonaal aardich op ’e kaart; no en dan wurdt foarslein om it Frysk as in foarbyld foar oaren te stellen (Europeeske noarmen/standerts foar taallearen; kontakten mei Kasjoeben en Ulster Scots dy’t it Fryske foarbyld oernimme). De ambysje fan de Provinsje Fryslân om fan in Europeeske ‘middenmoater’ op te klimmen nei de top 10 fan de minderheidstalen stiet folslein bûten de realiteit, want se ferjitte bygelyks dat by guon oare lytse talen it belied him sterker ûntjûn hat as foar it Frysk.

2.1.7 Film 1988: ‘De earste jûnfoljende film wie in relatyf súkses (=De Dream).’ 1996: ‘Ien oare film yn it Frysk (De Fûke), en in TV-seary (foar de Nederlânske televyzje); amateur en profesjoneel teater is súksesfol bleaun, benammen iepenloftspullen.’ 2008: Ien film per jier wurdt lang net helle; Frysk TV-drama (Baas boppe baas, etc) hat wol in grutte populariteit, mar past yn in algemiene trend fan regionale programma’s. Amateur iepenloft en profesjoneel teater is

257

noch altyd súksesfol, mar der is mear stabilisaasje as nije ûntjouwings, it liket tsjin grinzen oan te rinnen. Der binne in pear grutskalige súksessen, mar ek mear Nederlânske stikken. Mei-inoar foarmet it boppesteande de positive kant, it kredyt, fan it Frysk. Fansels is it retrospektyf hjir en dêr wat kritysk kleure omdat de ferwachtings en it optimisme yn 1988 dochs heger wiene as wat der fan telâne kommen is.

2.2 De debetkant fan de balâns

2.2.1 Aktivisme 1988: ‘Frysk aktivisme is weromfallen op in leech pitsje. Profesjonalisaasje hat laat ta minder frijwillige belutsenens. Fan in prestizjeus ynfloedryk orgaan is de Ried foar de Fryske Beweging in marzjinale organisaasje wurden.’ 1996: ‘De Ried foar de Fryske Beweging hat wat ´jong bloed´ krigen, mar is noch net by steat om in helder nij imago ta stân te bringen; aktivisme ferrint noch altyd hiel stadich.’ 2008: De Fryske beweging hat gjin nije organisaasjebasis krigen. It stûket en de bewegers binne foar in grut part noch deselde persoanen as út jierren ´80 en ´90. De jongerein-organisaasje FyK (Frysk Ynternasjonaal Kontakt) is oansletten by de Europeeske YEN (Youth for Nationalities), mar it is gjin faktor fan betsjutting foar it taalaktivisme wurden.

2.2.2 Media 1988: ‘Swakke media posysje: gjin tanimmen fan it Frysk yn de regionale deiblêden en in earmetierich wykblêd. Regionale radio is tanommen, mar hat net in spesjaal plak yn it Nederlânske systeem. Oant no ta gjin súkses om televyzje te krijen; dat is teloarstellend nei hoopfolle ekspeariminten mei Teleboerd (skoalle televyzje) begûn yn 1972. TV is in haadpunt foar it aktivisme op dit stuit.’ 1996: ‘De mediaposysje is ferbettere: der is no alle dagen TV yn it Frysk (ien oere op wurkdagen), wat de measte minsken as in súkses sjogge. Noch deselde tige swakke posysje yn beide regionale deiblêden (faaks sels minder as earder, mar der binne gjin data beskikber). Frysk is noch in prominent ‘ûnderwerp’ foar regionale sjoernalisten, benammen foar ‘human interest ferhalen, lykas oer in Japanner dy’t Frysk leart of oer in ‘rel’ as in gemeenteriedslid út de gemeenteried stapt omreden fan it Frysk. It earmetierige wykblêd bestiet noch, mar sûnder provinsjale subsydzjes sjocht de takomst der griis en grau út. Der binne trije nije twamoanlikse

258


blêden foar jonge lêzers (basisskoalle, heechste klassen/ ûnderbou en foar ‘jongerein’).’ 2008: In fierdere ferbettering fan de posysje fan it Frysk op de TV, fan 1 oere nei 2 oeren deis; deiblêden gjin feroaring yn brûken fan it Frysk, earder minder as mear yn redaksjonele siden. Wol in dúdlik tanimmen op de skûtelbank (De Vries 2003), mar net yn de kommersjele advertinsjes en ek net by de iepenbiere oankondigings. Fryske ûnderwerpen op de websites fan kranten binne altyd goed foar in soad negative, mar ek positive reaksjes. It wykblêd Frysk en Frij bestiet net mear. It literêre tydskrift Trotwaer is omboud ta it moanliks ferskinende algemienkultureel opinyblêd de Moanne. Nêst it literêr tydskrift Hjir is der no ek it literêr ynternet-tydskrift Farsk. Der binne fia it web wol mear inisjativen, bygelyks ek in rigele frysktalige or twatalige blogs, mar oft it allegear súkses ha sil?

2.2.3 Literatuer 1988: ‘Gjin literêre fernijïng of jong talint: de meast súksesfolle auteurs wienen der in soad jierren ferlyn ek al.’ 1996: ‘Noch gjin echt ‘grutte jonge talinten’ of ‘ûntdekkingen’, mar de oanhâldende diskusje tusken it âldere establishment mei de grize hierren (boppe de 50) en in jongere generaasje (ûnder de 40) kriget mear momentum en soe wolris hiel nijsgjirrich wurde kinne. Ien fan de meast súksesfolle skriuwers (Riemersma) hat in ‘master-stik’ produsearre nei in grut tal jierren fan stilte.’ 2008: Yn de literatuer hat der aardich wat fernijing west yn de lêste tolve jier. Der is erkenning kommen foar twatalige auteurs dy’t yn it Frysk èn yn it Nederlânsk publisearje, benammen dichters. In pear fan de âldere auteurs binne noch altyd aktyf, mar der is ek in jongere generaasje fan produktive skriuwers sichtber.

2.2.4 Fuortset ûnderwiis =1988: ‘Gjin wetlike ferplichting om it Frysk yn it fuortset ûnderwiis te jaan, lykas ferwachte waard nei de ferplichting foar it basisûnderwiis.’ 1996: ‘Fan 1993 ôf ferplichting om Frysk te jaan yn de earste, legere stadia fan it sekundêr ûnderwiis (hoewol mar foar in part ynfierd: allinne yn it earste jier; noch gjin effekt op tal learlingen dat Frysk yn eineksamens nimt, mar dat soe noch komme kinne nei 5 of 6 jier). Der waard ek in nije metoade produsearre, basearre op in populêre metoade foar Nederlânsk.’ 2008: Yn fuortset ûnderwiis amper feroaring. Der hat in grutskalich, mar mislearre project oer attitudeferoaring west (Van der Bij en Valk 2005). In

259

ekspearimint mei ûnderwiis fia fideo op ôfstân om lytse groepkes byinoar te bringen, wreidet him net. Der is in stabyl, tige lyts tal kandidaten foar it Fryske eineksamen. Twatalich fuortset ûnderwiis giet inkeld oer Nederelânsk en Ingelsk, it Frysk spilet gjin rol.

2.2.5 Universiteit-Fryske Akademy 1988: ‘It mislearjen fan in ekspearimintele ôfdieling fan de Grinzer universiteit (1975-1984) en minder jild late ta ôfblazen foardat it begûn mei it nije ôfdieling fan ‘Fryske stúdzjes, minderheden en twataligens’. No gjin kâns op in universiteit. Hoewol’t de Fryske Akademy kompinsearre waard en syn stêf útwreidzje koe.’ 1996: ‘(In lytse) reduksje (-oant no ta-) fan de stêf fan de Fryske Akademy; plus in tige positive evaluaasje troch in eksterne kommissje yn 1995. Der binne tenminsten fjouwer dissertaasjes publisearre oer it Frysk. In nije ôfdieling foar Frysk oan de Universiteit van Amsterdam. Groei fan de trije hegeskoallen yn Ljouwert, mar amper of net ferbettering fan de posysje fan it Frysk yn dizze fusearre, ‘mammoet’ skoallen.’ 2008: De Fryske Akademy gie troch in djippe finansjele krisis yn 2004 troch mismanagemint wylst it wittenskiplik nivo krekt tige goed oanskreaun stie (mei in ‘uitstekend’ fisitaasje-oardiel). Nei in reorganisaasje komt de Fryske Akademy der stadichoan wer boppeop. De nije ôfdieling Frysk oan de UvA is alwer redusearre, mar bestiet noch wol. Der is in groei fan wittenskiplike ynstituten yn Ljouwert (Wetsus, Cartesius, Waddenacademie). De plannen foar in eigen universiteit binne wer aktueel, mar sille yn in oare as de klassike foarm realisearre wurde moatte.

2.2.6 Taalbelied Ryksregear 1988: ‘In blokkade yn De Haach (ryksregear) fan fierdere inisjativen foar it Frysk.’ 1996: ‘De Haach (ryksregear) hat de oerienkomst mei de provinsjale oerheid fernijd (earst yn 1989, dêrnei yn 1993) en hat stadichoan in bytsje tajûn oan Fryske fersiken. It giet altyd tuike tuike en dat is benammen spitich as it suver neat hoecht te kostjen; mar ‘blokkade’ soe ik no net wer as term brûke. Fan belang wie de perioade 1986-1994, dat wy yn Dieuwke de Graaf-Nauta in steatssikretaris fan Ynlânske saken hienen dy’t fan Frysk komôf wie, dêr grutsk op wie en dy’t de ferantwurdlikens hie foar it ‘koördinearjen fan Fryske saken’ op it nivo tusken de ministearjes. Boppedat wie hja in sjarmante, mar fêsthâldende âldere dame....’ 2008: De hâlding yn De Haach foar it Frysk oer is net folle feroare. Op ministersnivo gjin Fryske ynbring mear en ien spesjale amtner Frysk is te swak om it measte út de wei te setten. Der wie yn 2001 in nije

260


bestjoersoerienkomst foar 10 jier. De útfieringsplannen komme net echt út ‘e ferve omdat de Ryksoerheid by harsels tinkt – sûnder dat sa út te sprekken – dat it Ryk it sa goed docht en dat de Friezen net sa seure moatte. De Kommisje fan saakkundigen fan it Europeeske Hânfest hat it Ryk al trije kear op it festje spuid, mar it is in morele oprop en helpt net safolle. Nei mear as 10 jier wifkjen hat Nederlân lang om let yn 2005 de ‘Framework Convention for the Protection of National Minorities’ ratifisearre, mar it juridyske belang dêrfan wurdt ûnderskat troch mear klam te lizzen op it Europeeske Hânfest. De punten fan de debet-kant fan it Frysk binne net allegearre like negatyf. Der binne bygelyks positive saken te melden by de media en de literatuer.

2.3 De konklúzjes fan de trije balânsen Elke balâns hat ek in eigen konklúzje, dy lit ik hjir folgje. 1988: ‘It Frysk wurdt searieus ûndermine yn syn fûneminten, benammen as it giet om it trochjaan fan de iene generaasje oan de folgjende. Yn mingde houliken en heterogene buerten fjochtet it Frysk in hurde striid en ferliest faker as dat it wint. Der is in soad berikt, mar der moat noch in soad dien wurde.’ 1996: ‘Ik konkludearre yn 1988 dat it Frysk faker ferliest as dat it wint yn de striid om de taaloerdracht (benammen yn mingde houliken). No bin ik minder wis. It byld, ek troch mear ûndersyk, is minder helder: betiden wurdt de slach ferlern, betiden wurdt de slach wûn. Bygelyks der binne in soad minsken dy’t it Frysk as twadde taal leare en it ek ta in hichte brûke, hoewol folle minder as de memmetaalsprekkers. Myn konklúzje fan doe ‘Der is in soad berikt, mar der moat noch in soad dien wurde’ klinkt no tefolle as in iepen doar en in bytsje hol. Lykwols, as ik de hiele list nochris oereachje, dan moat ik konkludearje dat oer de hiele liny de saken net minder wurden binne foar it Frysk. Fansels, der binne hjoed in pear echte bedrigings, mar benammen yn de nije technology binne ek nije kânsen. In bedriging soe bygelyks kommersjele regionale TV yn it Nederlânsk wêze kinne, dy’t de kommende moannen begjint, wylst al mear as 90% fan alle reklame op de Fryske radio en TV yn it Nederlânsk is.’ 2008: De neikommende tabel jout in gearfette oersjoch fan boppeneamde positive en negative saken op de balâns.

261

Tabel 1: Gearfetting fan de ‘balâns foar it Frysk yn 1988, 1996 en 2008 Faktor

1988

1996

2008

Survey ûndersyk

Echt belangryk

Trochgeande ynfloed

Noch altyd fan belang

Basisskoalle

Ferplichting sûnt Metoade 1980 Taalrotonde

Studio-F

Tsjerke

Bibeloersetting en Lieteboek

Amperoan feroaring

Net folle nijs

Korpusplenning: wurdboeken

Hânwurdboek, WFT

Frysk-Frysk, Frysk-Ingelsk begûn, staveringshifker

Frysk-Ingelsk is der, Frysk-Frysk fertraagd

Taalbelied

Fûnemint lein

Juridysk ramt; Europeesk hânfest

Drege ymplemintaasje lytse súkseskes

Ynternasjonale erkenning

Mear iepen hâlding nei de wrâld

Tanimmen kongressen en kontakten

Aardich op ‘e kaart; Frysk as foarbyld? Bliuwt middenmoater

Film

1e film súkses

Mar ien oare film Frysk TV drama en in TV-searje populêr

Aktivisme

Leech pitsje

Gjin nij imago; stadich

Gjin nije basis

Media

Swakke posysje

Alle dagen TV; doelgroep tydskriften

Fierdere ferbettering; inisjativen op web

Literatuer

Gjin fernijïng

Diskusje âlde en jonge garde

Fernijïng, twatalige auteurs, poësije

Fuortset ûnderwiis

Gjin wetlike ferplichting

Wol ferplichting, mar breklik ynfierd

Gjin feroaring dat makket

UniversiteitFryske Akademy

Ofblazen ekspeari-mint; útwreiding Fryske Akademy

Reduksje FA; nije oplieding UvA; groei hegeskoallen

Krisis FA; UvA redusearre; plannen universiteit

Taalbelied Ryksregear

Blokkade De Haach

Nije ôfspraken; ynfloed steatssiktaris

Utfiering plannen ûnder de mjitte

Positive kant:

Negative kant

262


It is dúdlik dat de yndieling yn 13 punten fan 1988 oan dy tiid bûn is. It oersjoch yn stekwurden yn de tabel lit dat nochris dúdlik útkomme. Bygelyks de kategory ‘tsjerke’ liket no net op it rjochte plak. Yn de jierren tachtich wie dat faaks noch in wichtich domein fan taalplenning, mar 20 jier letter liket itselde domein op de ûntjouwing en de status fan it Frysk amperoan ynfloed te hawwen. Krekt sa soe ‘film’ net wer in aparte rubryk wurdich wêze. Dat wie yn 1996 al dúdlik. Der is op filmmêd mar in bytsje út de wei setten nei it hoopfolle begjin mei De Dream. Anno 2008 soe der in rubryk foar ynformaasje technology wêze moatte. Oft dy oan de debetkant of de kredytkant komme moat is net wis: binne de nije media in seine of in bedriging foar it Frysk? In posityf punt is dat dat der fia it ynternet noch nea earder safolle skreaun en publisearre is yn it Frysk. Net allinne op websiden, mar ek op frysktalige blogs, Hyves, Facebook, Flickr en Twitter. Allegearre nije nammen fan de lêste pear jierren. It gehiel oereachjend kinst Mulder (2007) syn wurden brûke dat it Frysk in ‘miskende taaiheid’ hat. Dy taaiheid soe ik posityf besjen wolle as it giet om it stadich sliten fan it Frysk ûnder de minsken. Op de hiele befolking is der in skyn fan stabilens (Gorter en Jonkman 1994, Fryske Taalatlas 2007). Dochs moat men him op dy útkomsten net fersjen, want der binne ûnderskate faktoaren dy’t bydrage oan it relatyf heech bliuwen fan trochsneed persintaazjes ûnder de folwoeksene befolking (tink ûnder oare oan selektive retoermigraasje). Men moat der wach op wêze dat de relative tebekgong fan it Frysk dochs ynienen hurd gean kin. It NIPOûndersyk nei de taaloerdracht ûnder âlders en oansteande âlders hie syn beheinings, mar de útkomsten wienen alarmearjend foar de heine takomst (Foekema 2004). Ek Driessen (2006) rapportearre dat it Frysk ûnder skoallebern tusken 1995 en 2003 mei omtrint 20 persint tebekrûn wie. Dat liket in net te leauwen soad foar sa’n relatyf koarte perioade fan 8 jier en der is terjochte krityk kommen op syn wurkwize (Wijnstra en Zondag 2006). Lykwols is de trend nei ûnder ûnmiskenber (sjoch ek hjirûnder yn paragraaf 3). De ‘taaiheid fan it Frysk’ fynst ek werom yn it taalbelied yn rommere sin. Lykas hjirfoar oanjûn is der op mêden lykas de media en de literatuer wat beskieden foarútgong makke, mar op in kearnmêd lykas it ûnderwiis is dat perfoarst net it gefal. It taalbelied fan provinsje en gemeenten wol mar net ‘brûzje en siede’ en it taalaktivisme liket betiden útstoarn. Der is gjin druk fan ûnder ôf om it belied fan boppeôf te stypjen. Der is amper debat oer de takomst fan it Frysk en bygelyks it provinsjale projekt ‘Fryske Fiersichten’ hat net iens in begjin fan in byld opsmiten fan in meartalige mienskip anno 2030 (www.fryskefiersichten.nl).

263

3

De rispinge fan de taalsosjologyske surveys Earst wol ik wat mear yn it algemien sizze oer de relaasje tusken ûndersyk en belied en dêrnei gean ik yn op taalsurveys. Yn de literatuer is net in soad skreaun oer de ynfloed fan ûndersyk op belied, mar oarsom folle mear oer de ynfloed fan belied op ûndersyk. Bygelyks oer de negative ynfloed op it belied fan in tekoart oan kennis of oer net brûken fan resultaten fan ûndersyk. Dêrby wurdt lykwols meast net oanjûn wêrom’t dat dan sa is. As der al besocht wurdt om in ferklearring te finen, dan wurdt de beheinde ynfloed fan ûndersyk faak útlein as it gefolch fan ideologyske of oare belangen fan beliedsmakkers. It is gongber om sûnder mear oan te nimmen dat útkomsten fan sosjaalwittenskiplik ûndersyk brûkber binne foar beliedsmakkers. Guon tinke sels dat ûndersyksútkomsten essinsjeel binne om goed belied meitsje te kinnen. Dochs komt út de bestudearring fan beliedsfoarming nei foaren dat it wurk fan ûndersikers, ek al is it noch sa praktysk fan opset, gjin grutte ynfloed hat. It idee dat ûndersyksresultaten in soad ynfloed hawwe moatte op belied komt neffens Hammersley (1995: 122) fuort út it misbegryp fan it ‘ferljochtings-paradigma’. Dat paradigma hat trije sintrale foarûnderstellings: 1. De maatskippij kin ferbettere wurde, yn it belang fan elkenien, troch bewust yngripen, stapke foar stapke òf radikaal. Koartsein, de maatskippij is makber. 2. De meast effektive basis foar sok yngripen is wittenskiplik; mei oare wurden, op grûn fan rasjonele, teoretyske kennis. 3. Sokke kennis kin ferkrigen wurde troch sosjaal-wittenskiplik ûndersyk. It ferljochtingsparadigma berêst op de oertsjûging dat ûndersikers kennis produsearje dy’t ûnmisber is foar rasjonele beslútfoarming troch beliedsmakkers. Lykwols, dizze útgongspunten hawwe in soad krityk krigen. Besluten wurde ommers net allinne nommen op grûn fan technyske oerwagings. Ek as ûndersyk nedich is foar in beliedsproses, dan binne de ûndersyksútkomsten mar in lyts partsje fan de kennis dy’t beliedsmakkers brûke. Hja geane ek ôf op har eigen ûnderfinings, op earder foarme oardielen en op ûnderskate soarten fan ynteraksjes mei oaren. Belied is net kwestje fan yntellektueel puzzels oplosse, mar it is in polityk proses. De rol fan sosjaal-wittenskiplik ûndersyk is yn ’e praktyk folle beheinder as dat it ferljochtingsmodel oannimt. Surveys binne in algemien maatskiplik ferskynsel. Hast alle dagen kin men de resultaten fan ien of oare survey wol fia de media gewaar wurde.

264


Yn in soad situaasjes fan tsjinstferliening wurdt oan klanten gauris in fragelistke foarlein. De surveymetoade dominearret it sosjaal-wittenskiplik ûndersyk. In krityske benadering seit dat surveys skynber kontrôle biede oer wat oars in bedriigjende en gaotyske sosjale werlikheid liket. Surveys binne heldere mjitynstruminten en de útkomsten binne sifers, dat jout in gefoel fan oarder en wissens. Sa wurde de grinzen dúdlik lutsen tusken wat de muoite fan it witten wurdich is en wat oerslein wurde kin. Surveys binne meast op grutte skaal en wurde achte dan in representatyf byld te jaan en der binne avansearre statistyske techniken mooglik. Mei de hurde sifers fan surveys kinne superieuren of politike beslissers oertsjûge wurde. De resultaten kinne net sa maklik fersmiten wurde fanwege in ‘sêfte, weake of slappe’ metodology. It feit dat dy gegevens misliedend wêze kinne wurdt minder achtslein. De beliedsmakker hat belang by presintearberens fan útkomsten. Dêr hat de beliedsmakker mear belang by as by jildigens fan kennis. Tsjin dit dekor moatte wy sjen nei de taalsurveys dy’t yn Fryslân útfierd binne. Der hawwe trije grutte surveys west yn 1967, 1980 en 1994 en letter noch in ‘fluchhifking yn 2007. Yn dyselde perioade hat it taalbelied him ek ûntjûn. Mids sechstiger jierren wiene der yn Fryslân nije ûntwikkelingen op it mêd fan it taalbelied. Yn 1966 frege de provinsje oan it ryk om subsydzje foar in ûndersyk nei lêzen fan Fryske boeken, mar it ryk wegere. Nei oanhâldend oantrunen út Fryslân wei kaam der yn 1969 in rykskommisje foar it Fryske taalbelied, de saneamde kommisje Van Ommen. It ûndersyk nei it lêzen fan Fryske boeken gie lykwols al troch. Yn opdracht fan de Fryske Akademy waard dat it ferneamde ûndersyk De Friezen en hun taal (Pietersen 1969). De opset fan dy survey wie dus in lêzersûndersyk oer Fryske boeken en it wie net opset as in sosjolingwistyske survey. Dochs luts dy kant fan de saak úteinlik fierwei it measte omtinken. It liket dat de resultaten fan de survey in aardich grutte ynfloed op it belied hienen. De foarsitter fan de kommissje Van Ommen seit sels ‘de enquête Pietersen maakte dat horen van anderen overbodig. Daarmee hadden we wat in handen.’ (Leeuwarder Courant 11 oktober 1969). Fjirtjin jier letter, yn 1984 kamen de resultaten fan Taal yn Fryslân (Gorter et al 1984). Doe wie it taalbelied foar it Frysk ûnderwilens aardich op gleed kommen. De beliedsmakkers woenen mar wat graach kennis nimme fan de resultaten fan de survey. Op in spesjale kursus kamen hja manmachtich ôfsetten. It taalbelied hie doe noch in opgeande line fan politike prioriteit. Noch wer goed 10 jier letter kamen de earste resultaten fan ‘Taal yn Fryslân op ’e nij besjoen’ (Gorter en Jonkman 1995). Dat wie, sa kin men efterôf fêststelle, yn de neidagen fan politike prioriteit foar it taalbelied.

265

Yn Fryslân hie der in taalpolityk debakel west fan de plaknammen en it hie bliken dien hoe dreech it is om taalbelied yn de praktyk yn te fieren. In wichtich punt wie oft der wol foldwaande it ‘draachflak’ foar it belied bestie want der kaam amper oantrún út de befolking wei. Plannen meitsje wie makliker as plannen útfiere. De ynfloed fan de resultaten fan it survey-ûndersyk op it belied wienen yn de trije neamde gefallen ferskillend. By de taalsurveys yn Fryslân oerhearske yn de 60er en 70er jierren it ‘ferljochtings-model’. Dat kaam ta utering yn de oertsjûging dat taalgebrûk pland wurde koe en moast. Plenning wie benammen in yntervinsje troch saakkundigen. Yn letter jierren is mear erkenning kommen fan ûnwissens oer de brûkberens fan surveyûndersyk. Resultaten blike dochs minder hurd te wêzen as dat earder wol tocht waard. Boppedat die bliken dat it ferskaffen fan útkomsten oer taal troch ûndersyk net samar liedt ta feroarings yn de maatskippij. It bewustwêzen fan de rol fan wearden en ideologyske eleminten waard grutter, wylst earder tocht waard dat (taal)belied in weardefrij of neutraal proses wie. Dochs skreau de doetiidske deputearre foar it Frysk: “it taalsosjologysk ûndersyk is fan grut belang foar it belied dat fierd wurdt op it mêd fan it Frysk.” (Mulder 1997: 94). Gearfetsjend kin men sizze dat de resultaten yn 1969 sûnder al te folle krityk oernommen waarden, dat it yn 1984 noch tige wichtich wie om te witten hoe’t it der mei it Frysk foarstie, mar dat yn 1995 de belangstelling, hoewol noch altyd grut, dochs ôfswakke wie, krektlyk as it taalbelied sels. Yn myn twadde brief oan Fishman yn 1996 skreau ik as konkluzjes oer it survey-ûndersyk it folgjende. ‘It wie ek belangryk dat wy in nije survey fan taalgebrûk en taalhâlding útfierden yn 1994. De earste resultaten waarden ferline jier septimber publisearre en in soad minsken seagen der fernuvere by op. Omdat wy, tsjin de gongbere miening yn, NET fûnen dat it Frysk minder wurdt of ôfnimt yn it brûken. Stabilens op mear as ien front liket in belangryk skaaimerk fan de taalferhâldingen yn Fryslân. Wy koenen sels kleme dat yn abslute tallen, troch ús persintaazjes nei de hiele befolking te generalisearjen, der noch nea safolle sprekkers fan de taal west hienen... Dat is fansels in útspraak mei in beheinde wittenskiplike wearde, mar it skoart goed yn de media en yn de publike opiny. Foar in part is dat in antwurd op de sintrale fraach fan jo brief: de dingen binne net bot feroare yn de lêste 25 jier (!). Net yn termen fan it tal minsken dat Fryske ferstean, prate, lêze of skriuwe kin (hoewol’t it behearskjen fan it skriuwen omheech gie fan ±11% nei ±17%), en ek net foar de persintaazjes foar thústaal, de earste taal dy’t leard is, ensfh.’ Dizze wurden lykje ek 12 jier letter noch aktueel. De fluchhifking fan de provinsje fûn fannijs reedlik stabile sifers foar it ferstean, prate en lêze

266


kinnen fan it Frysk en ek wer in tanimmen fan it skriuwe kinnen (fan 17% nei 26%). Hjirboppe ha ik al warskôge foar in mooglik ûnderlizzende dynamyk. Ik kin dat oantoane mei twa foarbylden, It earste komt út de gefalsstúdzje dy’t ik yn 2002 mei in groep studinten Frysk oan de Universiteit van Amsterdam dien ha nei de taalsituaasje yn Hylpen. De ûndersteande grafyk jout it ferrin fan it Hylpers as memmetaal foar trije generaasjes skoallebern yn Hylpen.

Grafyk 1: Hylpers as memmetaal fan skoallebern yn Hylpen (basearre op Boelens en Van der Veen 1956, Lont 1988 en Bank en oaren 2002). De grafyk lit dúdlik útkomme dat it Hylpersk as taal ûnder de skoalbern slim yn it neigean is. It Hylpersk kin hjir model stean foar it Frysk, want der is net folle reden om oan te nimmen dat it Frysk yn de hiele provinsje net sa’n soartgelikens patroan folgje sil. It twadde foaldbyld toant dat ek oan. Yn it ûndersyk Taal yn Fryslân (útfierd yn 1980) hawwe wy ek frege nei de memmetaal fan pake en beppe. Us âldste respondinten wienen doe sis mar sa’n 80 jier en berne om de ieuwiksel hinne. Harren heiten en memmen wienen sa’n 25-30 jier earder berne en harren paken en beppen wienen berne yn it midden fan de 19e ieu. Fansels sitte der in soad metodologyske heakken en oezen oan, mar dochs kinst op dy wize in beskate rekonstruksje jaan fan de earste taal fan bern yn Fryslân yn it midden fan de 19e ieu. Dat kinst mei help fan lettere surveys trochlûke nei de dei fan hjoed. Understeande grafyk is in besykjen de earste taal fan elts bertekohort fan perioades fan 20 jier benij te kommen.

267

100% 75% 50% 25% 0% 1870

1910

1950

1990

Grafyk 2: Earste taal (of memmetaal) fan bertekohorten yn Fryslân, perioades fan 20 jier. De trend is dúdlik: wis mar seker sakket it Frysk fan in trochsneed fan rom 70 persint as memmetaal, nei krekt boppe de 40 persint yn in perioade fan krapoan oardel ieu. Kinst dy lêste rom 30 jier ek noch wat útfergrutsje en dan wurdt it byld noch sterker.

55% 51% 48% 44% 40% 1970 1990 2000 Grafyk 3: Frysk en Nederlânsk as memmetaal yn de kohorten berne tusken 1970 en 2000. It omslachpunt dêr’t mear bern Nederlânsk as memmetaal hawwe as Frysk leit neffens dizze berekkening earne om 1990 hinne. It ferfal fan 10 persint yn sa’n 30 jier wiist op de stadige, mar wisse tebekgong fan it Frysk. It taalbelied hat dêr oant no ta gjin fet op krigen. Sjoen de swakke posysje fan it Frysk yn it ûnderwiis falt dat ek net te ferwachtsjen.

268


4

Konkluzjes De direkte relaasje tusken taalsurveys en taalbelied is kompleks. De fraach is wat de ferwachtings fan beliedsmakkers binne as it om de resultaten fan taalsosjologyske surveys giet. Boppedat binne der in soad oare faktoaren dy’t ynfloed ha op de beliedsfoarming en de útfiering. Dochs levere wittenskiplik ûndersiken, ek taalsurveys, in bydrage oan it stal jaan en oan de evaluaasje fan belied. Yn Fryslân hawwe wy sjoen dat de surveys bekend binne yn de mienskip, èn ûnder beliedsmakkers. De surveys yn Fryslân ha oant no ta benammen beskriuwend west, der wurdt in panorama fan de taalsituaasje skildere. Evaluaasje fan taalbelied wie net it doel. Ek it mjitten fan taalferoaring hat net it earste doel west, mar wie in ôflate fan de surveys yn de rin fan de jierren. Wichtich is de wize wêrop at de resultaten presintearre waarden. De fraach is oft der troch de ûndersikers genôch dien waard om it taalsosjologyske perspektyf út te lizzen, te beargumintearjen en oertsjûgjend del te setten. It grutte publyk en beliedsmakkers hawwe oanstriid om taalgedrach te sjen as in saak fan persoanlike wil en nimme minder gau oan dat der strukturele faktoaren binne dy’t beskate soarten taalgedrach ôfremje of krekt stimulearje. In taalhâlding dy’t oer generaasjes ynsliten is, kin troch in bytsje foarljochting net samar feroarje. It gegeven dat wy yn Fryslân, seker yn ferliking ta in soad oare Europeeske regio’s, beskikke oer goede surveys oer in langer tiidrek jout in foarsprong as it giet om it ferlykjend ûndersyk. Neffens deputearre Mulder (1997: 94) die út it ûndersyk bliken ‘…dat der folle mear romte wie foar in aktyf, mar hoeden taalbelied as tocht waard’. Dy beide reden, it foaroprinnen yn de wittenskip yn Europa en de oantoanbere relevânsje foar it belied, binne foldwaande foar in nije wiidweidige taalsurvey.

>

Literatuer Bank, P ., J. Dijkstra, L. Herrema, I. Hooijenga, M. Jansen, M. van der PloegPosthumus, G. Schipper-Veenstra (2002). Projekt Hylpersk. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam (net publisearre manuskript). Bij, J. van der, & R.W.Valk (2005) Fries in het voortgezet onderwijs: een Echternachse processie. Een evaluatieonderzoek naar de effecten van het project Op weg naar ‘Fries als examenvak in het voortgezet onderwijs’. Sneek: Migg bv (dissertaasje Universiteit van Amsterdam). Boelens, Kr. & J. van der Veen (1956) De taal van het schoolkind in Friesland. Ljouwert: Fryske Akademy. Boutkan, D. and S.M. Siebinga (2005) Old Frisian Etymological Dictionary. Leiden: Brill.

269

Driessen, G. ( 2006) Ontwikkelingen in het gebruik van streektalen en dialcten in de periode 1995-2003, Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen, 1, 103-113. Duijff, P. (2000) Juridisch Woordenboek Nederlands-Fries, met een index FriesNederlands. Groningen/Ljouwert: Martinus Nijhoff/Fryske Akademy. Fishman, J.A. (1990) What is reversing language shift (RSL) and how can it succeed, in: Gorter, D., J.Hoekstra, L.G.Jansma en J.Ytsma (eds.) Fourth International Conference on Minority Languages: vol. I, General Papers. Clevedon: Multilingual Matters, pp 5-36. Fishman, J.A. (1991a) Reversing Language Shift. Clevedon: Multilingual Matters. Fishman, J.A. (1991b) ‘It Baskysk en it Frysk’, It Beaken 53, 121-149. Fishman, J.A. (Ed.) (2001) Can threatened languages be saved? Clevedon: Multilingual Matters. Foekema, H. (2004) Overdracht van de Friese taal. Onderzoek in opdracht van Omrop Fryslân. Amsterdam: TNS/NIPO. Fryske Fiersichten (2006) website mei útkomsten en fuortgong: www. fryskefiersichten.nl. Gorter, D., & R.J. Jonkman (1995) Taal yn Fryslân op ‘e nij besjoen. Ljouwert: Fryske Akademy. Gorter, D., G.H. Jelsma, P .H. van der Plank & K. de Vos (1984) Taal yn Fryslân. Ljouwert: Fryske Akademy. Gorter, D. (2001) A Frisian update of reversing language shift, in: J.A.Fishman (ed.) Can threatened Languages be saved? Reversing Language Shift: A 21st Century Perspective, Clevedon: Multilingual Matters, pp 215233. Inspectie (2006) De kwaliteit van het vak Fries in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs in de provincie Fryslân. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs. Le Rütte, M. (1998) Evaluaasje Fryske taalrotonde. Ljouwert: Fryske Akademy. Lont, T.J. (1988) Meertalig basisonderwijs in de gemeente Het Bildt (en de stad Hindeloopen). Sint Annaparochie (Scriptie Onderwijskunde RU Utrecht). Mulder, B. (1997) Fryske taalpolityk. Boalsert: Kooperative útjouwerij. Mulder, B. (2007) De miskende taaiheid fan it Frysk. Ljouwert: Friese Pers Boekerij. Pietersen, L. (1969) De Friezen en hun taal. Drachten: Laverman. Provinsje Fryslân (2002). Nota taalbelied Provinsje Fryslân 2003-2007. Ta rjocht komme: it fanselssprekkend plak fan it Frysk. Leeuwarden, Provincie Fryslân. Provinsje Fryslân (2007a) Rapportaazje fluchhifking Fryske taal, Leeuwarden/Ljouwert: Provinsje Fryslân.

270


Provinsje Fryslân (2007b) De Fryske Taalatlas 2007. Fryske Taal yn byld. Ljouwert: Provinsje Fryslân. Vries, E. de (2003) Frysk taalgebrûk yn famyljeberjochten en advertinsjes 19322002. Ljouwert: Berie foar it Frysk Wijnstra, J. & K.Zondag (2006) Neiere analyze befêstiget: ek Frysk is slim yn it neigean. Pompeblêden, 5, 78.

271

Caught on the Tightrope. The Linguist between the Scientific Community and the Language Community. Alastair G.H. Walker (Christian-Albrechts-Universität, Kiel)

1

Introduction The theme of this year’s Filologekongres is ‘Balâns en Perspektyf fan de Frisistyk’. The idea is to look back over the past 70 years to see what has been achieved in the Fryske Akademy in this period, but also to discuss future challenges and possibilities. This is very interesting as it reflects to a certain degree a desire I have noticed in other parts of Europe to evaluate developments in the recent past. One example is the project ‘Minorities around the Baltic Sea’ in which an interdisciplinary group of scientists analysed developments pertaining to minority language politics in the ten countries around the Baltic Sea since the Second World War.1 One aspect of this project was that of the actors participating in minority language politics. Who were the active participants in minority language issues? One possible actor was the linguist working with a particular linguistic minority. Thus the question arose as to what responsibility the linguist might be deemed to have towards the language community and what role he can play therein? This is a subject which has often been at the centre of discussion within the Nordfriesische Wörterbuchstelle at the University of Kiel as our department has been working with the North Frisian language community now for many years. Our keen awareness of the problems confronting a linguist working in the context of a linguistic minority is reflected in some of our publications in which we have broached the question of the linguist caught between two entities.2 This topic is by no means unique to North Frisia but rather exemplifies the more general theme of the role of the scientist in society which naturally has often been discussed. This does not, however, by any means lessen the importance of the subject for today’s society as I can perhaps illustrate with two examples:

1 2

272

Spiliopoulou Åkermark, International Obligations. Three examples are: Wilts, ‘Lexikographie zwischen Sprachwissenschaft’; Wilts, ‘Nordfriesisch zwischen Deutsch und Dänisch’; Walker, ‘Die Frisistik in Nordfriesland’.


On my visits to different parts of Europe I have often discussed with members of linguistic minorities and with scientists alike the relationship between the language community and its respective academic institutions. Sometimes the feedback is very positive, sometimes more critical. Thus in a time when one might well argue that science does have a role to play in the general context of the renaissance of minority and regional languages in Europe and the revitalisation of languages, it is interesting to see just what sort of interaction exists between linguists and language communities. A second example concerns the more recent theme of language death and comes from David Crystal who bemoans the fact, quoting Dixon, that not sufficient linguists are out in the field documenting endangered languages. ‘ ‘The most important task in linguistics today – indeed, the only really important task – is to get out in the field and describe languages, while this can still be done... If every linguistics student (and faculty member) in the world today worked on just one language that is in need of study, the prospects for full documentation of endangered languages (before they fade away) would be rosy. I doubt if one linguist in twenty is doing this.’3

2 Linguist, language and language community As the relationship between the linguist and his subject matter ‘language’, and perhaps also the language community, can be quite complex, I should like to attempt an analysis of one particular situation a linguist may find himself in, i.e. the case of the linguist working with a minority language. The question under review is: what factors can be determined which may influence his relationship with the language community and his role therein?

3

Crystal, David, Language Death, p. 65. In the section ‘The role of the linguist’ (pp. 144166) Crystal makes some very salient points about linguists engaged in fieldwork with endangered languages.

273

(Fig. 1) As our starting point I should like to suggest the following model as portrayed in Fig. 1. On the left is the linguist who is directly connected to the language community on the right. The relationship between the linguist and the language community does not, however, remain static, and thus we include two temporal axes representing societal and political developments which may influence both entities as well as the relationship between them. Thus there is constant further development across the board. If we first consider the linguist, we have to realise that the linguist is but a human being, and that human beings can be strange creatures. Thus it may be worth while to reflect on the linguist’s character, taking perhaps three particular aspects into consideration. First of all his cultural background as this may well influence his system of values and his attitude to multilingualism and multiculturalism. A person brought up in plurilingual and pluricultural surroundings may well have a different approach to a minority language community than one with a basically monolingual and monocultural background. Would the monolingual understand the psychology of the linguistic minority? The background may well also influence his own self-perception, whether he be a purveyor of pure science devoid of societal trappings, or whether his approach is more pragmatic, anxious to convey concomitantly the societal relevance of his work. The second aspect concerns the linguist’s particular interests. If we divide the field into diachronic and synchronic linguistics, can one demand of the diachronic linguist to take a special interest in a linguistic minority’s

274


present-day situation?4 To what extent is it sensible, and indeed possible to try and force a person into a field he is uncomfortable in? A third aspect is the linguist’s personality. We might posit that personalities range on a continuum from extrovert to introvert. Active cooperation with a language community and field work demand to a certain degree an extroverted personality able to cope with snow storms, excesses of alcohol, potentially embarrassing situations and vicious dogs. Again it might prove unwise to demand of a more introverted person active participation in a language community. Thus the linguist as a human being will have certain traits of character which will influence if not determine his relationship with the language community. There is little point in trying to force a square pin into a round hole. This may seem a simplistic statement but one which needs to be reiterated. The corollary of this statement is perhaps that every linguist has a contribution to make, using his own specialist skills. The question remains as to whether a language community is always able to appreciate this and if it is able to integrate the expertise available into pursuing a common goal.

(Fig. 2)

4

It is interesting to note that in the case of North Frisian, a number of historically oriented linguists have in fact spent quite considerable time out in the field.

275

Having looked at the linguist as an individual, we can now examine him in Fig. 2 in his university context, first of all in his university department. (I am taking the university department as the basis for my model, but the principle will probably apply to many academic institutions.) As a department usually consists of a number of colleagues (depicted as A and B in the diagram), the interaction among the colleagues may well influence an individual’s work and attitudes. The computer linguist working with automatic translation systems may, for example, have little understanding of and for the societal problems of linguistic minorities. On the other hand colleagues can prove a source of great inspiration, and discussions among like-minded and motivated colleagues are often most fruitful. A department will also include a head of department who will have a certain influence on the other members of the department. Is he, for example, able to establish a friendly and stimulating team atmosphere or does he treat his staff members more as subordinates? One important aspect in this context is the department’s mandate and the interpretation of same by the head of the department and the staff members. This is especially relevant when the department’s explicit or implicit relationship to a language community is involved as opinions may differ within the department, potentially leading to conflict. A typical source of conflict might be between two colleagues advocating on the one hand pure science and on the other the use of scientific expertise to support a language revitalisation programme.5 If we go outside the immediate department and see it in interrelation with the other departments inside the faculty, we may here also find factors influencing a linguist’s work and attitudes. There is, for example, a potential conflict between major university departments carrying large numbers of students and the smaller departments who may occasionally find themselves in a position of having to justify their existence. This example of Darwinism will no doubt be inherent in most university systems. The aspect of size here first refers to structures, e.g. numbers of students, staff etc, but there may also be a conflict between departments representing languages with differing international status as exemplified by attitudes towards bilingual education. One might hear the argument

5

276

This conflict can also be inter-institutional as there are examples of institutions whose mandate is primarily to support a linguistic minority but whose main interests lie in (quasi) scientific work and others whose mandate is principally scientific research but who actively support a linguistic minority. Thus mandates and the interpretation of same can sometimes be confusing.


that, if this concept is to be taken seriously, it can only refer to major European languages such as English, French, German and Spanish, minority languages being deemed unsuited for a viable concept of bilingual education. Thus a viable model of bilingual education would encompass two major languages such as German and English or German and French, but not German and Frisian or German and Low German. Corresponding to the hierarchy within the department, the Dean constitutes the head of the faculty. He or she may equally have a positive or negative effect on the faculty as a whole and on individual departments, possibly trying to assert his or her own personal view of tertiary education. Thus one Dean might emphasis aspects of discipline within the faculty, arguing that members of staff should be at their desks at 8 a.m. sharp, and leave the office promptly at 4.30 p.m., thereby possibly stifling creativity and initiative among less conformist members of staff, whereas another Dean might put more emphasis on having all the diverse activities developed by a department acknowledged in an official report. Thus leadership qualities and approaches to tertiary education can differ from Dean to Dean. Finally within the university hierarchy, at least in Kiel, we come to the Presiding Committee (Präsidium) which will have an influence on the university at all levels, down to the individual member of staff. In the event of conflict, one possible difference between a Dean and the presiding committee is that the latter may see the standing of the university in society as a whole whereas the Dean may be more interested in the internal workings of the faculty. Thus a linguist working out in the country in a language community may be perceived in different ways from two different echelons of the university hierarchy.

(Fig. 3)

277

If we now turn our attention in Fig. 3 to the concept of the scientific community, we can perhaps differentiate the intra-university or internal scientific community within one’s own university, and the extra-university or external scientific community outside one’s university. Having discussed the possible demands and influences upon a linguist within the university, the question arises as to what influence the external scientific community can have. Within the field of Frisian Studies, for example, one might ask what West and Sater Frisian scholars expect of North Frisian scholars, and vice versa. A good example for the formulation of expectations is to be found in Horst Haider Munske’s two articles ‘Die Frisistik - ein Mauerblümchen der germanischen Sprachwissenschaft’6 and ‘Bemerkungen zu Situation und Perspektiven der Frisistik in Deutschland’7 which had a profound effect on Frisian Studies as especially the latter article led to the founding of an editorial team which after seven years’ hard work published the ‘Handbook of Frisian Studies’ in 2001.8 Going beyond the immediate field of Frisian Studies, the question arises as to what contribution Frisian linguistics can make in general to the development of theory in linguistics? One might justifiably argue that a considerable contribution is possible, e.g. within grammatical theory, minority issues, multilingualism etc. Thus the scientific community may harbour certain expectations of the linguist, but on the other hand the linguist is also aware that his particular discipline can prove beneficial to linguistics as a whole. Having examined the situation of the linguist as depicted in our initial model (Fig. 1) we now turn to the language community. The language community will in all probability not be a homogenous entity but will reflect society as a whole and be equally as heterogeneous. Thus the language community needs to be divided up into various sections, all of which may have different attitudes and expectations of the linguist, meaning that he may be confronted with a multiplicity of demands and situations. On the other hand the linguist and the language community may to a certain degree be dependent upon each other as the linguist relies on the language community for empirical data and the language community may require the linguist’s support in some form or other.

6 7 8

278

Munske, ‚ ‘Die Frisistik - ein Mauerblümchen’. Munske, ‘Bemerkungen zu Situation und Perspektiven der Frisistik in Deutschland’. Munske, Handbuch.


What sort of divisions might be found in a language community? a. Geographical divisions. Different parts of the area inhabited by the language community may have different attitudes, different language behaviour patterns, and different expectations. An example would be the islands and the mainland in North Frisia. b. Political divisions along the continuum left wing to right wing, socialist minded peoplepossibly taking a more radical approach to language maintenance and revitalisation than the more conservative minded. c. Political divisions with respect to national politics. In the context of North Frisia this means attitudes towards the Danes and Germans and the relationship between the two which in turn may influence people’s attitudes to concepts such as minority politics and language revitalisation. d. The various cultural associations may differ, possibly reflecting the factors mentioned above. e. Language ideology may be a further cause of division as active speakers keen on inter-generational transmission and on frequent daily usage in as many domains as possible will have different expectations to passive speakers who may have a certain competence in the language but little ambition in using the language in daily life. f. A further division which is perhaps growing in importance is that between functionaries and lay members of the language community. Whereas functionaries may have their own agenda, irrespective of the actual needs of the language community, thereby possibly influencing their attitude to an outside scientist, lay speakers may well actively support someone interested in their language, oblivious of any potential political connotations. g. Different occupations may also have different attitudes and expectations. Teachers may, for example, vary as some may be most cooperative and grateful for any help and advice the linguist may be able to offer them. Others may not take kindly to perceived criticism, possibly not willing to acknowledge the potential benefit of scientific theory for daily life in school.

279

These are just some of the factors which may well have a bearing on the relationship between the linguist and the language community. Thus by definition the relationship cannot be the same to the whole of the language community but must be as diverse as the different sections of the language community itself. If we assume that a language community will be diverse in its constitution, this may well be reflected in the expectations harboured by the various sections muted. What sort of expectations might a language community have of a linguist? Let us take some examples:99 1. If the language has not yet been properly codified, there might be the desire for the compilation of dictionaries and grammars. A problem here might be differences of opinion with respect to the type of dictionary and grammar needed. For example, how scientific or userfriendly should the dictionary be, who is the primary target group etc.? 2. If the language has not yet been properly established within the education system, the linguist might be called upon to develop scientific concepts for projects relating to minority language education. 3. As the introduction of bilingual education sometimes meets considerable opposition within the community itself, the linguist might be invited to attend meetings with parents to discuss the subject of multilingualism and its relevance for children. 4. Once the language has been introduced into the school system, the linguist might also be asked to help produce school materials. 5. In order to promote literacy and to expand literature in the minority language, the linguist might be invited to join the editorial board of a journal in order to ensure a regular production of texts. 6. As the linguist belongs to certain networks, he might be called upon to instigate contacts between different language communities who may be perceived as potential partners for the future.

9

280

For a further discussion of this point, see Gerdts, ‘Beyond Expertise’ and Walker, ‘How can Academic Institutions Help’.


7. Finally, as projects often need financial support, the linguist might be requested to help in the search for funds. Thus in essence, when a linguist is dealing with a language community, he is not dealing with a homogenous entity but rather with different sections of the community which may all have different aspirations and expectations. Let us now turn our attention away from the language community as such and devote it to societal and political developments. As society does not remain static but is constantly changing, the status of linguistic minorities may also change over time. Since about the 1970’s there has been a worldwide ‘renaissance’ of regional and minority languages. This is also found in North Frisia where the mood towards minority and regional languages has changed. At the beginning of the 1970’s parents were advised to rear their children in High German as otherwise it was feared they might have problems in school. Towards the end of the 1970’s Frisian tuition began to be introduced into a number of schools in North Frisia and in 1989/90 there was a total of 38 schools teaching Frisian.10 Today Frisian in school is on the decline with there being only 17 schools still teaching Frisian in the school year 2009/10. Thus the exciting movement which started towards the end of the 1970’s lasted about 30 years but is now waning. The positive societal development as from the late 1970’s is reflected in the political sphere as Schleswig-Holstein included the Frisians in its constitution in 1990, Germany ratified the Council of Europe’s two conventions, the Framework Convention for the Protection of National Minorities and the European Charter for Regional or Minority Languages, including the Frisians and Frisian, in 1997 and 1998 respectively, and the Schleswig-Holstein parliament in Kiel passed the law on the use of Frisian in the public domain in 2004, to name but a few measures taken.11 A more problematic societal development is the financial situation following the reunification of Germany in 1989. Due to financial difficulties, many measures in minority politics cannot be fulfilled. Thus the initial promising developments in minority politics have been to a certain degree thwarted by the economic situation. As for the more recent financial

10 11

Walker, North Frisian, p. 39. Oeter, ‘The Case of the Federal Republic of Germany’.

281

crisis with the credit crunch, it is too early to judge just what effect this will have on minority issues. The general economic situation will, however, for some time not be very conducive to actively promoting minority politics. If we now turn to developments in the North Frisian language community, one can observe that the societal and political developments have left their mark. More people are now employed in connection with language and culture, and various people have been promoted because of their general connection with Frisian. Thus there has been quite a considerable structural change within the community. Whereas earlier generally speaking people first established themselves in some professional capacity as a teacher, lawyer, politician, vicar or similar before accepting a leading post within the Frisian cultural and political structures, meaning that they were essentially financially and politically independent, today there is to a certain degree a tendency for people to reach the higher levels of the cultural and political structures by means of their belonging to the minority. This has the decided disadvantage that it makes them more dependent on the financial and political support of the state and similar institutions, and thus vulnerable to political vagaries, which in turn may lead them to adopting a more insular position, unwilling to take external counsel. A further interesting development in North Frisia is the gradual acceptance of the Mooring dialect in the Bökingharde as the general linguistic norm on the mainland. This does have economic advantages as there is perhaps no longer the need to publish in as many dialects, on the other hand it is having a negative effect on the more peripheral mainland dialects. In the Wiedingharde, for example the teaching of Frisian in school has now been abandoned. One reason was that two dialects were being taught simultaneously in primary school. We finally come to developments pertaining to the linguist whereby we can perhaps differentiate between societal developments on the one hand and others relating specifically to the language community. At a societal level the general economic climate may lead to a stretching of resources in tertiary education resulting in the obligatory primarily scientifically and educationally oriented work load curtailing the more voluntary work for the language community. Time and energy to promote the interests of the language community simply become increasingly limited. At the same time the structural changes in the language community in the sense of an increasing professionalisation as more people are being

282


employed in the language and cultural sector, mean that the linguist no longer need take on as many tasks as may well originally have been the case when he started his support of the language community due to a perceived urgent need for action. Thus he may well feel justified in devoting more time and energy to his primary task as a member of the scientific community, i.e. scientific research, although there remains the need to maintain a healthy rapport with the language community, or at least with the informants, to enable the elicitation of empirical data. To summarise, the model might be portrayed in Fig. 4 as follows:

(Fig. 4) At the centre of the model is the linguist with his idiosyncrasies of personality, interests etc. Within the faculty he is seen in relation to intraand inter-departmental factors as well as in his relation to the Dean. Within the university, which is conceived as the internal scientific community, he is put in relation to the ‘Präsidium’ or presiding committee. Outside the university there is on the left a connection to the external scientific community, and on the right to the language community. Thus the linguist is caught on the tightrope in many ways: first of all within the internal scientific community, i.e. within his own university or academic institution, and then with respect to the external scientific community and the language community. The linguist is caught in a permanent balancing act, which can in its own right be quite fascinating. I hope that this attempt at a model may allow us to understand better such questions as to how academics and linguists have behaved in the past in the context of academic institutions and language communities, and that it may perhaps also allow us to understand the dilemma many

283

linguists may find themselves in today should they be in a similar position as portrayed here. I have developed the model partly as a result of the many discussions within the Nordfriesische Wörterbuchstelle over the years about our own relationship to both the scientific community and the language community, and as a result of our experience ‘on the tightrope’ between the two. As, however, I am aware that our situation was and is by no means unique, I hope that this model may promote further discussion.

>

284

References Crystal, David, Language Death. Cambridge: CUP 2000. Gerdts, Donna B., ‘Beyond Expertise: The Role of the Linguist in Language Revitalization Programs’, in: Nicholas Ostler (ed.), What Role for Specialists? Bath: Foundation for Endangered Languages 1998, pp. 13-22 Munske, Horst H., ‘Bemerkungen zu Situation und Perspektiven der Frisistik in Deutschland’, in: Volkert F. Faltings, Alastair G.H. Walker und Ommo Wilts (Hrsg.), Friesische Studien II (NOWELE, Supplement Vol. 12). Odense: Odense University Press 1995, pp. 165-176. Munske, Horst H., ‘Die Frisistik - ein Mauerblümchen der germanischen Sprachwissenschaft’, in: Nils Århammar and Teake Hoekema (Hrsg.), Scripta Frisica. Tinkbondel foar Arne Spenter (1926-1977). Grins: Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit to Grins, 1979, pp. 163-178. Munske, Horst H., Nils Århammar, Volkert F. Faltings, Jarich F. Hoekstra, Oebele Vries, Alastair G.H. Walker und Ommo Wilts (Hrsg.), Handbuch des Friesischen/Handbook of Frisian Studies. Tübingen: Niemeyer 2001. Oeter, Stefan and Alastair Walker, ‘The Case of the Federal Republic of Germany’, in: Sia Spiliopoulou Åkermark, Leena Huss, Stefan Oeter and Alastair Walker (eds.), International Obligations and National Debates: Minorities around the Baltic Sea. Mariehamn: The Åland Islands Peace Institute 2006, pp. 227-299. Spiliopoulou Åkermark, Sia, Leena Huss, Stefan Oeter and Alastair Walker (eds), International Obligations and National Debates: Minorities around the Baltic Sea. Mariehamn: The Åland Islands Peace Institute 2006. Walker, Alastair G.H., ‘Die Frisistik in Nordfriesland - Wissenschaft zwischen Theorie und Praxis’, in: Nordfriesisches Jahrbuch, N.F. 20 (Festschrift Dr. F. Paulsen), 1984, pp. 267-279. Walker, Alastair G.H., ‘How can Academic Institutions Help Support an Endangered Language? The Case of North Frisian’, in: Tjeerd de Graaf, Nicholas Ostler and Reinier Salverda (eds.), Endangered Languages and Language Learning. Bath: Foundation for Endangered Languages/ Fryske Akademy 2008, pp. 11-17.


Walker, Alastair G.H., North Frisian. The North Frisian language in education in Germany. 2nd edition. Ljouwert/Leeuwarden: Mercator Education 2007. Wilts, Ommo, ‘Lexikographie zwischen Sprachwissenschaft und Sprachpflege. Ein Dilemma der nordfriesischen Wörterbucharbeit’, in: Århammar and Teake Hoekema (Hrsg.), Scripta Frisica. Tinkbondel foar Arne Spenter. Grins: Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit to Grins, 1979, pp. 163178. Wilts, Ommo: ‘Nordfriesisch zwischen Deutsch und Dänisch’, in: Philologia Frisica anno 1978, Ljouwert 1979, pp. 132-143

285

Deens is makkelijker voor Friezen dan voor Nederlanders – feit of fabel? Renée van Bezooijen, Charlotte Gooskens & Sebastian Kürschner

>

Inleiding Wie goed om zich heen luistert en kijkt, wordt geconfronteerd met een hardnekkig idee over de taalkundige relatie tussen het Fries en het Deens. De centrale gedachte daarbij is dat het Fries meer op het Deens lijkt dan het Nederlands, en dat Friezen daardoor makkelijker Deens verstaan dan Nederlanders. Als illustratie presenteren we hier in het kort vier anekdotes. Een Nijmeegse kennis van de eerste auteur, jarenlang secretaresse bij de opleiding Taalwetenschap van de Radboud Universiteit (eerder Katholieke Universiteit Nijmegen)1, was tot aan haar trouwen een verwoed zeilster in het waterrijke Friesland. Tijdens deze verblijven pikte zij ook wat op van de Friese taal. Later bracht ze met haar man veel vakanties door in Denemarken. Uit belangstelling voor de Deense cultuur volgde ze ook een cursus Deens. En meermalen vertelde ze met grote overtuiging hoeveel baat ze hierbij had van het in haar jeugd opgedane Fries. Ze bezwoer dat het Fries en het Deens veel met elkaar gemeen hadden en dat dit niet gold voor het Nederlands en het Deens. Door haar kennis van het Fries leerde ze heel gemakkelijk Deens. In november 2008 was er op Omrop Fryslân een programma over plaatsnamen in Friesland. Het ging met name over de gemeente Tytsjerksteradiel, waar op plaatsnaamborden alleen de Friese benaming wordt gebruikt. Verschillende mensen werden om hun mening hierover gevraagd en één persoon wees op de onoverkomelijke problemen die dit pro-Friese beleid opriep bij toeristen uit de Randstad. Die zouden hierdoor volledig de weg kwijt raken. Hoe zouden die immers kunnen weten dat Earnewâld hetzelfde is als Eernewoude? ‘Die zouden wel denken,’ zo zei de geïnterviewde letterlijk, ‘dat ze in Denemarken waren beland.’ In 2007 was er veel te doen rondom een Maria-verschijning in het dorp Nij Altoenae in de Gemeente Het Bildt in Friesland. De gebeurtenis werd bekend als ‘Maria’s Friese Hemelvaart’. Was het een bedenksel, een practical joke, of had de verschijning werkelijk plaats gevonden? Hierover werd in december van het betreffende jaar op het internet flink gediscussi-

1

286

Het betreft Maria van Teeseling-Pronk.


eerd. In dit kader werd door iemand opgemerkt: ‘Leauwe in spoekje en ferskininge is ôfgryslik in de eache fan kening God! [sic].’ Waarop ene Fa Lena reageerde: ‘Hehe, alsof iedereen hier Deens proat!’ (http://rkforum. activeboard.com). De eerste auteur bezocht in augustus 2009 het museumdorp Allingawier in Friesland. Bij een uitleg over de Friese kenmerken van boerderijen vertelde een medewerkster2 dat de hoogte van een van de tentoongestelde uilenborden (driehoekig stuk hout op de nok) verwees naar de uitgestrektheid van het voormalige Friese gebied, dat wel tot aan Denemarken reikte. En, zei ze letterlijk, ‘het is inderdaad opvallend hoeveel Deense woorden op het Fries lijken’. Ik vroeg haar of ze hier wat voorbeelden van kon geven. Ze liep naar achteren en kwam terug met een Deens-Nederlands woordenboek. Ze wees ondermeer op het Deense tolv corresponderend met Fries tolve en Nederlands twaalf, het Deense skinne (Fries skine, Nederlands schijnen) en het Deense lærd (Fries leard, Nederlands geleerd). Met deze vier anekdotes, die met veel andere zouden kunnen worden uitgebreid, willen we laten zien dat er een hardnekkig en zeker in Friesland wijdverbreid idee heerst, in ieder geval bij niet-taalkundigen, dat het Fries erg lijkt op het Deens, veel meer in ieder geval dan het Nederlands op het Deens lijkt. De veronderstelde verwantschap wordt gekscherend nog verder doorgetrokken door Ronald Plasterk wanneer hij beweert: ‘Fries, dat weet iedereen, is meer verwant met het Noors en het Zweeds dan met het Nederlands, een heel aparte taal!’ (www.vpro.nl/programma/ buitenhof, 11 juni 2000). De vraag rijst of de veronderstelde grote mate van gelijkenis tussen het Fries en Deens enige taalwetenschappelijke basis heeft. Hebben we hier te maken met een fabel of met een feit? Deze vraag vormde de aanleiding voor het hier gepresenteerde empirisch-experimentele onderzoek. Concreet hebben we een wetenschappelijk antwoord gezocht op de volgende twee deelvragen: Zijn de linguïstische afstanden tussen het Fries en het Deens kleiner dan die tussen het Nederlands en het Deens? Verstaan Friezen beter Deens dan Nederlanders? Op basis van de heersende ideeën zou men verwachten dat beide vragen bevestigend zouden worden beantwoord. De basis van het door ons uitgevoerde onderzoek wordt gevormd door drie lijsten van 384 qua betekenis met elkaar corresponderende zelfstan-

2

Het betreft Jacqueline Poel Reyns.

287

dige naamwoorden in het Deens, Fries en Nederlands. Deze werden willekeurig geselecteerd uit 2575 hoogfrequente woorden afkomstig van een spreektaal-corpus.3 De 384 Deense woorden werden ingesproken in een opnamestudio door een spreker van het Standaard Deens. Deze werden gebruikt voor het verstaanbaarheidsexperiment dat wordt beschreven in Sectie 3. De opgenomen woorden van de Deense spreker werden op basis van een fonetische transcriptie vergeleken met die van een Friese en Nederlandse spreker teneinde de linguïstische afstanden te kunnen bepalen. Hierover wordt verslag gedaan in Sectie 2.

2.

Linguistische afstanden

2.1 Lexicale afstanden Om een eerste ruwe indruk te krijgen van de linguïstische verschillen tussen de Friese en Deense woorden aan de ene kant en tussen de Nederlandse en Deense woorden aan de andere kant hebben we voor beide taalparen het percentage cognaten, niet-cognaten en half-cognaten bepaald. Cognaten definiëren we breed als alle woorden die historisch aan elkaar verwant zijn. Het kan gaan om erfwoorden, zoals Ne. rook en De. røg, maar ook om gemeenschappelijke (in dit geval uit het Frans afkomstige) leenwoorden zoals Fr. organisaasje en De. Organisation (‘organisatie’). Niet-cognaten zijn woorden met een verschillende taalkundige oorsprong, bijvoorbeeld Fr. lichem en De. Krop (‘lichaam’). Half-cognaten zijn woorden waarvan een deel van het woord cognaat is en een deel niet-cognaat zoals Ne. namiddag en De. eftermiddag. In deze laatste twee woorden is het eerste deel niet-cognaat en het tweede deel cognaat. De resultaten van deze driedeling worden gepresenteerd in Figuur 1. In deze figuur kan bijvoorbeeld worden gezien dat er in 28,9% van de FriesDeense woordparen sprake is van niet-cognaten, dat wil zeggen dat het betreffende concept in deze twee talen wordt aangeduid met woorden met een verschillende oorsprong. Het percentage niet-cognaten bij de Nederlands-Deense woordparen is vrijwel identiek, namelijk 26.3%. Ook de percentages cognate en half-cognate woordparen zijn vrijwel gelijk voor het Fries-Deens en Nederlands-Deens. De verschillen zijn niet significant ( 2 = ,669, df = 2, p = ,716). Het is dus niet zo, zoals men op grond

3

288

De lijst werd samengesteld voor het testen van meerdere Germaanse talen en was gebaseerd op de hoogst frequente woorden in grote corpora van zowel formele taal (Europarl, zie http://www.statmt.org/europarl/) en informele taal (Corpus gesproken Nederlands, zie http://lands.let.kun.nl/cgn/home.htm).


van de heersende ideeën zou hebben verwacht, dat het Fries en het Deens meer verwante woorden hebben dan het Nederlands en het Deens. 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0

Fries-Deens Nederlands-Deens

cognaten

halfcognaten

nietcognaten

Figuur 1: Percentage cognaten, half-cognaten en niet-cognaten in Fries-Deense en Nederlandse-Deense woordlijsten

2.2 Fonetische afstanden De onderverdeling in cognaten, half-cognaten en niet-cognaten is een ruwe benadering van de linguïstische gelijkenis tussen lijsten met woordparen. Er wordt daarbij geen rekening gehouden met de mate waarin de cognaten in de twee talen zich in uiteenlopende richtingen hebben ontwikkeld. Mogelijk wordt de indruk dat het Fries meer op het Deens lijkt dan het Nederlands wel bevestigd als we de fonetische afstanden tussen de talen berekenen, waarbij de kwaliteit van alle klanken wordt betrokken. In ons onderzoek hebben we de klankafstanden berekend met behulp van het Levenshtein-algoritme. Met de Levenshteinmaat kan de mate van gelijkenis tussen woordvormen automatisch en dus objectief worden bepaald. De Levenshtein-afstand is hier eenvoudig gedefinieerd als het minimum aantal klanken dat vervangen, ingevoegd of verwijderd moet worden om het ene woord om te zetten in het andere woord.4 Elke operatie ‘kost’ één punt. Er wordt rekening gehouden met de woordlengte door de totale kosten te delen door het aantal oplijningen binnen het woord. De methode wordt uitgebreid besproken in Heeringa (2004). Hier volgt een voorbeeld van het berekenen van de Levenshtein-afstand tussen het Deense woord budget [ ] en het corresponderende Nederlandse woord budget [ ]:

4

We hebben dus gekozen voor afstanden op basis van binaire verschillen: verschillende klanken dragen bij tot een linguïstische afstand, identieke klanken niet. Er bestaat ook een meer geavanceerde versie, waarbij rekening wordt gehouden met het feit dat de afstand tussen sommige klanken groter is dan tussen andere (zie Heeringa 2004).

289

Oplijningen 1

2

3

4

1

1

1

5

6

Deens Nederlands Kosten

1

De totale kosten (1+1+1+1=4) worden gedeeld door het aantal oplijningen (6). Dit levert een afstand op van 0,67 of 67%. De totale afstand tussen twee talen is dan het gemiddelde van de afstanden tussen alle woordparen, dus zowel cognaten, half-cognaten en niet-cognaten. Om de puur fonetische afstanden te kunnen bekijken hebben we ook de metingen apart gedaan voor de cognaten. In Figuur 2 worden de fonetische afstanden tot het Deens gepresenteerd. Zoals men kan verwachten zijn de afstanden groter als de metingen zijn gebaseerd op alle woorden dan wanneer de metingen alleen op basis van de cognaten worden uitgevoerd. Uit Figuur 2 wordt duidelijk dat de fonetische afstanden tussen het Deens en het Nederlands en tussen het Deens en het Fries nauwelijks van elkaar verschillen. Een t-toets voor onafhankelijke steekproeven liet zien dat de verschillen niet significant zijn (p = 0,36, t = 0,913, df = 766 voor alle woorden en p = 0,23, t = 1,193, df = 496 voor alleen de cognaten). Ook hier wordt de heersende indruk dat het Fries meer op het Deens lijkt dan het Nederlands niet bevestigd. De eerste deelvraag in de inleiding “zijn de linguïstische afstanden tussen het Fries en het Deens kleiner dan die tussen het Nederlands en het Deens?” kan hiermee dus ontkennend worden beantwoord. 100 90

fonetische afstand

80 70 60 Fries Nederlands

50 40 30 20 10 0 alle woorden

cognaten

Figuur 2: Fonetische afstanden tot het Deens van het Fries en het Nederlands, voor alle woorden samen en voor alleen de cognaten

290


3.

Verstaanbaarheid

3.1 Experiment In de inleiding is als tweede de vraag geformuleerd “Verstaan Friezen beter Deens dan Nederlanders?”. Om deze vraag te kunnen beantwoorden hebben we een verstaanbaarheidsproef uitgevoerd via het Internet.5 Friese proefpersonen en Nederlandse proefpersonen luisterden naar de 384 Deense zelfstandige naamwoorden die ook onderdeel vormden van de linguïstische afstandsmetingen (zie Sectie 2). Aan het experiment namen 39 Friese en 33 Nederlandse vwo-leerlingen deel. Van de Friese deelnemers waren 13 jongens en 26 meisjes en van de Nederlandse deelnemers waren 18 jongens en 15 meisjes. De Nederlandse luisteraars waren gemiddeld 16,0 jaar oud (tussen 14 en 18 jaar).Allen hadden het Nederlands als thuistaal. Hun middelbare school lag in Groningen, Almere of Hulst (Zeeland). De Friese luisteraars waren gemiddeld anderhalf jaar ouder, namelijk 17,5 jaar (tussen 17 en 19 jaar) en gaven aan thuis Fries te spreken. Ze zaten op school in Leeuwarden of in Dokkum. Iedere proefpersoon beluisterde individueel via koptelefoons een kwart van de woorden (dat wil zeggen 96 van de 384 woorden). Bij ieder woord had hij of zij 10 seconden de tijd om de vertaling in het Nederlands op te schrijven in een vakje op het computerscherm. De woorden waren willekeurig toegedeeld aan de vier blokken van 96 woorden en de volgorde van de woorden binnen de blokken was ook willekeurig. De blokken werden automatisch door de computer toebedeeld aan de luisteraars. Daarbij werden sommige blokken door meer luisteraars beluisterd dan andere. Bij de Nederlanders was het laagste aantal luisteraars dat naar een blok luisterde 5 en het hoogste 13, met een gemiddelde van 8,3. Bij de Friezen was het laagste aantal luisteraars 6 en het hoogste 15, met een gemiddelde van 9,8. De vertalingen werden in eerste instantie automatisch als correct of incorrect gecategoriseerd door de computer. De incorrecte vertalingen werden vervolgens met de hand gecontroleerd. Vertalingen die als incorrect waren bestempeld wegens een spelfout werden alsnog als correct gecategoriseerd. We definieerden spelfouten als gevallen waar precies één letter fout was gespeld, zonder dat dit tot een ander bestaand woord leidde. Volgens deze richtlijn werd de fout in het woord kultuur (correct cultuur) be-

5

Het experiment maakte deel uit van een groot project dat ten doel had de onderlinge verstaanbaarheid van meerdere Germaanse talen te testen. Het is mogelijk deel te nemen in het experiment via http://www.let.rug.nl/lrs (login: ’germanic’, password: ’guest’).

291

schouwd als een spelfout en de vertaling werd als correct gecategoriseerd, terwijl kool (correct koor) als incorrect werd geteld, omdat het resulteerde in een ander bestaand woord. Bij sommige woorden zijn er meerdere mogelijke correcte vertalingen. Het Deense woord farve kan bijvoorbeeld met verf of kleur worden vertaald, en daarom werden beide vertalingen als correct beschouwd. Ook in het geval van homoniemen werden beide vertalingen goedgekeurd. De Deense woorden her ‘hier’ en hær ‘leger’ worden bijvoorbeeld beide als [ ] uitgesproken en daarom werden beide vertalingen goedgekeurd. Op deze manier kreeg ieder woord een score van 0 (foute vertaling) of 1 (correcte vertaling) per luisteraar. Daarna kon het woordbegrip worden bepaald als het percentage correcte vertalingen per woord voor ieder van de twee luisteraargroepen. De verstaanbaarheid van het Deens is het gemiddelde van alle woorden per luisteraargroep. We berekenden ook de gemiddelden van de volgende drie subcategorieën: cognaten, niet-cognaten en half-cognaten. Doordat cognaten verwant zijn met het woord in de moedertaal van de luisteraars is het mogelijk dat ze de betekenis kunnen afleiden door de fonetische gelijkenis. Dit hangt echter af van de ontwikkeling die de woorden in de loop van de geschiedenis hebben ondergaan. Sommige Deense woorden hebben ook nu nog grote gelijkenis met hun Friese of Nederlandse cognaten, terwijl andere woordparen onherkenbaar uit elkaar zijn gegroeid. Het woord hotel bijvoorbeeld wordt in alledrie de talen op identieke wijze uitgesproken, terwijl het Deense woord fod [fo:?ð] ‘voet’ weinig gelijkenis toont met de Nederlandse en Friese cognaten, die respectievelijk uitgesproken worden als [fut] en [fu. t]. Binnen de cognaten kan een onderverdeling worden gemaakt in erfwoorden en leenwoorden. Over het algemeen hebben leenwoorden minder tijd gehad om te veranderen dan erfwoorden en daarom zijn de fonetische verschillen tussen leenwoorden meestal kleiner dan die tussen erfwoorden. Nietcognate woorden in het Deens zijn in principe oninterpreteerbaar voor Nederlanders en Friezen, tenzij de luisteraars ze toevallig hebben geleerd door contact met het Deens. We verwachten dat dit type taalcontact in het huidige onderzoek geen rol van betekenis kan hebben gespeeld, mede gezien de jonge leeftijd van de proefpersonen. Het is in bepaalde gevallen wel mogelijk dat luisteraars een niet-cognaat correct kunnen vertalen omdat ze het verwante woord kennen uit een andere taal. De betekenis van het Deense træ ‘boom’ zouden de luisteraars bijvoorbeeld kunnen afleiden uit het Engelse tree en het Deense smerte ‘pijn’ zouden ze kunnen afleiden uit het Duitse Schmerz. Hetzelfde geldt voor Deens krig ‘oorlog’ waarvan de luisteraars de betekenis zouden kunnen afleiden via Duits Krieg. In dit geval is het echter ook mogelijk de betekenis af te leiden uit een Nederlands woord als krijgshaftig of krijger.

292


Resultaten In Figuur 3 worden de percentages correcte vertalingen van de cognaten, half-cognaten en niet-cognaten gepresenteerd voor de twee groepen luisteraars, Nederlanders en Friezen. Dezelfde resultaten worden gepresenteerd in Tabel 1, samen met het aantal woorden in iedere categorie en de resultaten van onafhankelijke t-toetsen. Zoals verwacht (zie Sectie 2.1) worden de cognaten beter begrepen dan de half-cognaten en de nietcognaten. We zien dat de Friezen gemiddeld over alle woorden en ook voor iedere subgroep van woorden, behalve de cognaten, een iets beter vertalen, maar onafhankelijke t-tests lieten zien dat de verschillen in geen van de gevallen significant zijn (zie Tabel 1). De hypothese dat het Deens makkelijker te verstaan is voor Friezen dan voor Nederlanders wordt dus niet bevestigd door onze resultaten.

% correcte vertalingen

>

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Fr. luisteraars Ne. Luisteraars

cognaten

semicognaten

nietcognaten

Figuur 3: Percentages correcte vertalingen van de cognaten, halfcognaten, niet-cognaten per luisteraargroep. Tabel 1: Percentages correcte vertalingen van de cognaten, halfcognaten, niet-cognaten en totaal en de resultaten van onafhankelijke t-toetsen per luisteraargroep. Tussen haakjes wordt het aantal woorden in iedere categorie aangegeven. Nederlandse luisteraars

Friese luisteraars

onafhankelijke t-toets

cognaten

41,0 (N =253)

40,8 (N=245)

t=,06, df=496, p=,96

half-cognaten

3,7 (N=30)

12,2 (N=28)

t=-1,54, df=56, p=,13

niet-cognaten

7,0 (N=101)

8,5 (N=111)

t=-,58, df=210, p=,56

alle woorden

29,1 (N=384)

29,4 (N=384)

t=-,09, df=766, p=,93

293

4.

294

Verschillen op woordniveau Op basis van onze onderzoeksresultaten moeten we dus onze twee onderzoeksvragen negatief beantwoorden: de linguïstische afstanden tussen het Fries en het Deens zijn niet kleiner dan die tussen het Nederlands en het Deens en de Friezen verstaan het Deens niet beter dan de Nederlanders. Resteert toch de vraag waarom in het algemeen de indruk bestaat dat beide vragen positief beantwoord zouden moeten worden. Om hier een idee van te krijgen, zullen we de verschillen tussen de linguïstische afstanden en de verstaanbaarheid nader bekijken op woordniveau. De indruk dat het Fries meer op het Deens lijkt dan het Nederlands en dat het Deens daarom voor Friezen makkelijker te verstaan zou zijn dan voor Nederlanders, zou kunnen liggen aan het feit (1) dat het Fries aan het Deens gerelateerde cognaten heeft die niet in het Nederlands voorkomen of (2) dat er klanken voorkomen in sommige Friese woorden die ook voorkomen in de Deense cognaten. We hebben geteld hoeveel van de Friese cognaten grotere gelijkenis vertonen met de Deense woorden dan de Nederlandse woorden en vervolgens hebben we gekeken of deze woorden dan ook beter worden begrepen door de Friezen dan door de Nederlanders. Hetzelfde hebben we gedaan voor de Nederlandse cognaten. Tenslotte zijn we ook nagegaan hoe goed de twee groepen de Friese en Nederlandse cognaten verstaan die dezelfde afstand hebben tot het Deens. De resultaten worden gepresenteerd in Tabel 2. De lijst van 384 woorden bevat geen enkel Fries cognaat dat niet ook in het Nederlands voorkomt. Op zich bestaan zulke woorden wel (zie inleiding), maar ze zijn blijkbaar zo zeldzaam dat ze niet in onze lijst van 384 woorden voorkomen. Dit betekent nog niet dat ze niet een deel van de reden zouden kunnen zijn dat men wel eens denkt dat de Friese woordenschat meer op de Deense lijkt dan de Nederlandse woordenschat. Andersom zijn er wel acht Nederlandse cognaten in de lijst die geen tegenhanger hebben in het Fries. Voorbeelden van zulke woorden zijn De. erfaring, Ne. ervaring Fr. underfining en De. øjeblik, Ne. ogenblik, Fr. momint. De Friese luisteraars begrijpen deze woorden beter dan de Nederlanders (36,1% correct voor de Friezen en 20,5% voor de Nederlanders. De Friezen hebben een voordeel omdat ze tweetalig zijn.. Bovendien is er zoveel interferentie van het Nederlands in het Fries, dat deze cognaten ook in een Friese vorm voorkomen. Van de 245 Friese cognaten zijn er 69 (28,2%) die een kleinere fonetische afstand hebben, dus meer lijken op het Deense equivalent dan het Nederlandse woord. Van deze 69 woorden werden 31,2% beter begrepen door de Friezen dan door de Nederlanders. Het grootste verschil werd gevonden voor Deens ko [ko:] ‘koe’ dat op dezelfde manier wordt uitgesproken in het Fries maar als [ku] in het Nederlands. Slechts 20,0% van de Nederlanders


vertaalden dit woord correct, terwijl het door de Friezen in 71,4% van de gevallen correct werd vertaald. Een andere voorbeeld is het Deense tunge [ ] dat hetzelfde wordt uitgesproken in het Fries maar in het Nederlands slechts één lettergreep heeft [ ]. Dit woord werd door alle Friezen correct vertaald, terwijl slechts 60,0% van de Nederlanders het begrepen. Zulke voorbeelden kunnen ertoe bijgedragen dat het beeld ontstaat dat het Fries meer lijkt op het Deens dan het Nederlands. Er zijn echter niet significant minder Nederlanders die deze woorden beter verstaan (28,1%). Aan de andere kant zijn er ook voorbeelden van Nederlandse woorden die meer lijken op het Deens dan de corresponderende Friese woorden. 61 van de 253 Nederlandse cognaten (24,1%) hebben een kleinere afstand tot het Deens dan de Friese equivalenten. Van deze woorden werden 44,5% beter vertaald door de Nederlanders dan door de Friezen. Een voorbeeld hiervan is het Deense del [ ] dat bijna hetzelfde wordt uitgesproken in het Nederlands maar als [ ] in het Fries. Geen van de Friezen begreep dit woord terwijl 33,0% van de Nederlanders het correct vertaalde. Men zou verwachten dat de Friezen deze woorden net zo goed zouden vertalen als de Nederlanders omdat ze ook het Nederlands beheersen, maar ze vertalen ze niet significant beter (48,2%). Cognaten met dezelfde afstand tot het Deens worden ook niet significant beter vertaald door de Friezen dan door de Nederlanders.

% correcte vertalingen Friese luisteraars

onafhankelijke t-toets

28,2 Friese cognaten lijken meer op het Deens 24,1 Nederlandse cognaten lijken meer op het Deens Zelfde afstand tot 50,2 het Deens

% correcte vertalingen Nederlandse luisteraars

% cognaten

Tabel 2: Percentages Friese/Nederlandse cognaten waarvan de afstand tot het Deens kleiner is dan de Nederlandse/Friese cognaten, percentage correcte vertalingen door Friezen en Nederlanders en de resultaten van onafhankelijke t-toetsen per luisteraargroep. Tussen haakjes wordt het aantal woorden in iedere categorie aangegeven.

28,1

31,2

44,5

48,2

46,4

43,0

t=-1,171 df=68, p=.25 t=-1,269, df=60, p=.21 t=-1,862, df=122, p=.07

295

De resultaten in Tabel 2 geven dus ook aanleiding tot een negatief antwoord op de vraag of de Friezen beter Deens verstaan dan Nederlanders. Zoals eerder gezegd, is het aannemelijk te veronderstellen dat het heersende idee van een grotere verstaanbaarheid van het Deens voor Friezen wordt getriggerd door voorbeelden van Friese woorden die meer lijken op het Deens dan de Nederlandse equivalenten. Een groot aantal van de woorden die grotere fonetische overeenkomsten vertonen tussen het Deens en het Fries dan tussen het Deens en het Nederlands worden gekenmerkt door gemeenschappelijke stemloze klanken terwijl de Nederlandse klanken stemhebbend zijn. Deens en Fries hebben in acht woorden [ ] waar het Nederlands [z] heeft, bijvoorbeeld De. synd [sønd], Fr. sûnde [ ], Ne. zonde [ ] en in 13 gevallen [f ] waar het Nederlands [ ] heeft, bijvoorbeeld De. fred [ ], Fr. frede [ ], Ne. vrede [ ]. Het Deense en het Friese /g/ worden beide als [g] uitgesproken waar het Nederlands [ ] heeft, bijvoorbeeld De. græs [gè«s], Fr. gers [ ], Ne. gras [ ]. Andere vaak voorkomende overeenkomsten tussen het Fries en het Deens is een slot-sjwa waar het Nederlands niets heeft (zeven keer), bijvoorbeeld De. flaske [ ], Fr. flesse [ ], Ne. fles [ ], een niet uitgesproken [d] waar in het Nederlands [d] wel wordt uitgesproken (vier keer), bijvoorbeeld De. land [ ], Fr. lân [l¿:n], Ne. land [lant], en een monoftong [i] waar het Nederlands een diftong heeft [ ] (acht keer), De. vin [ ], Fr. wyn [wyn], Ne. wijn [ ]. De overeenkomsten tussen het Nederlands en het Deens waar het Fries een afwijkende klank heeft, beperken zich tot klinkers en vooral tot eachtige klanken. In vijf gevallen heeft het Nederlands en het Deens een [e:] waar het Fries een [ ] heeft, De. del [de:?l], Ne. deel [de:l], Fr. diel [di l] en in 13 gevallen een [ ] waar het Fries een [I] heeft, bijvoorbeeld De. centrum [ ], Ne. centrum [ ], Fr. sintrum [ ]. Verder hebben het Nederlands en het Deens in vijf gevallen een [ ] waar het Fries een [¿] heeft, bijvoorbeeld De. rand [ ], Ne. rand [rant], Fr. râne [ ]. Het is mogelijk dat de klanken die het Fries gemeenschappelijk heeft met het Deens opvallender zijn dan de klanken die het Nederlands en het Deens gemeenschappelijk hebben zonder dat dit noodzakelijkerwijs betekent dat het Deens daardoor makkelijker te begrijpen is voor Friezen. Dit blijven echter speculaties.

5.

296

Discussie Het uitgangspunt voor het onderzoek waarover hier wordt gerapporteerd was het vaak geopperde idee dat het Deens op het Fries lijkt en dat het daardoor voor Friezen gemakkelijk is, makkelijker dan bijvoorbeeld voor Nederlanders, om Deens te verstaan. In het door ons uitgevoerde empi-


risch-experimentele onderzoek is voor dit idee geen wetenschappelijke evidentie gevonden. De linguïstische afstanden (zowel lexicaal als fonetisch) tussen lijsten van 384 qua betekenis met elkaar corresponderende zelfstandige naamwoorden in het Fries en het Deens zijn niet kleiner dan die tussen het Nederlands en het Deens. En evenmin waren Friezen beter in staat om de 384 Deense woorden te begrijpen dan Nederlanders. Vooral het laatste resultaat wekt wellicht enige verbazing. Immers, zelfs als het Fries niet meer op het Deens lijkt dan het Nederlands, dan nog zou men verwachten dat de Friese proefpersonen in het voordeel zijn omdat ze het Deens vanuit (minstens) twee Germaanse talen kunnen benaderen. Leidt de ene route niet tot begrip, dan kan men altijd het nog via een tweede route proberen. Verder was het ook nog zo dat de Friese proefpersonen gemiddeld anderhalf jaar ouder waren dan de Nederlandse proefpersonen, wat ook een voordeel zou kunnen zijn. Ondanks deze twee voordelen echter deden de Friezen het niet significant beter dan de Nederlanders. We kunnen concluderen dat in dit onderzoek geen verschil gevonden werd tussen de twee proefpersoongroepen. We gaan er daarbij van uit dat het spraakmateriaal dat we in ons onderzoek gebruikt hebben een redelijke afspiegeling vormt van de kenmerkende eigenschappen van de drie onderzochte talen, maar we moeten wel toegeven dat het onderzoek voor een completer beeld eigenlijk nog eens herhaald zou moeten worden met een meer gevarieerde set van woorden, zodat bijvoorbeeld ook telwoorden en werkwoordsvormen worden meegenomen in de linguïstische afstandsberekeningen en de verstaanbaarheidsproef. Er voorlopig van uitgaand dat onze onderzoeksresultaten valide zijn, blijft de vraag bestaan waar het Fries-Deense verwantschapsidee zijn oorsprong vindt. Wat zijn mogelijke verklaringen? Het kan zijn dat mensen het verhaal kritiekloos van elkaar overnemen omdat het hun aanspreekt. Sommige taalkundige verhalen spelen sterk tot de verbeelding. Het meest bekende voorbeeld is het zogenaamde ‘sneeuwwoordenverhaal’, dat wil zeggen de bewering dat Eskimo’s een buitensporig groot aantal woorden voor sneeuw zouden hebben. Oorspronkelijk (Boas 1911) was er sprake van vier verschillende woorden voor sneeuw. Het sneeuwwoordenverhaal sprak kennelijk zodanig tot de verbeelding dat het voorbeeld in de loop der jaren talloze malen werd aangehaald, waarbij het aantal sneeuwwoorden steeds verder toenam, tot wel enige honderden. Volgens Pinker (1994) hebben Eskimo’s en Engelstaligen in absolute zin ongeveer even veel woorden over sneeuw tot hun beschikking. Relatief gesproken is het aantal bij de Eskimo’s echter groter, Eskimotaal heeft namelijk een veel kleinere woordenschat dan het Engels. Bij de aanname dat Fries en Deens meer gemeenschappelijk hebben dan Nederlands en Deens speelt wellicht ook een rol dat men ervan op de

297

hoogte is dat er voor de kust van Denemarken ook een vorm van Fries wordt gesproken, en dat men uit de geografische nabijheid een taalkundige nabijheid afleidt. Een andere mogelijkheid is dat het Fries vroeger meer gemeen had met het Deens dan nu. Het Fries is immers in de loop van de tijd sterk door het Nederlands beïnvloed. De in dit onderzoek geteste gedachte zou dan misschien vroeger wel hebben gegolden. Het kan ook niet worden uitgesloten dat het idee tot op zekere hoogte op eigen ervaring berust en dat bepaalde overeenkomsten tussen Friese en Deense woorden, klanken of morfemen hun is opgevallen. In de inleiding hebben we al wat voorbeelden gegeven. Andere treffende voorbeelden die wellicht de aandacht van mensen hebben getrokken, zijn de overeenkomst tussen hoogfrequente woorden als het Deense barn en het Friese bern (Nederlands kind) en het Deense fisk en Fries fisk (Nederlands vis). In dit geval zou er sprake zijn van selectieve waarneming, mensen richten hun aandacht op enkele opvallende overeenkomsten en negeren de verschillen. Het zou aardig zijn om de fabel aan een nader onderzoek te onderwerpen door middel van een enquête. Daarmee kan tevens de algemeenheid van het idee in kaart worden gebracht.

>

298

Literatuer Boas, Franz (1911) Handbook of American Indian Languages. Washington: Government Printing Office Gooskens, Charlotte, Wilbert Heeringa & Karin Beijering (2008, ‘Phonetic and lexical predictors of intelligibility’, in: International Journal of Humanities and Arts Computing 2 (1-2) 3-81. Heeringa, Wilbert (2004), Measuring Dialect Pronunciation Differences using Levenshtein Distance. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. Pinker, Steven (1994) The Language Instinct: the new science of language and mind. London: Penguin Books.


Neat út dizze útjefte mei op hokker wize dan ek fermannichfâldige wurde sûnder dat dêr skriftlike tastimming fan de útjouwer oan foarôf giet

Recommend Documents