NAZAR BONCUĞU van amulet tot decoratief object
Petra van Dongen
Afbeelding op de voorpagina: sierboompje met nazar boncuks (eigen bezit)
NAZAR BONCUĞU van amulet tot decoratief object
Petra van Dongen Doctoraalscriptie Opleiding Arabische, Nieuwperzische en Turkse talen en culturen Instituut Vreemde Talen - Faculteit der Letteren - Universiteit Utrecht Scriptiebegeleider: dr. H.P.A. Theunissen Tweede lezer: drs. M.K. Türkmen ’s-Hertogenbosch, augustus 2006
Voorwoord Deze scriptie vormt de afronding van de doctoraalopleiding Arabische, Nieuwperzische en Turkse talen en culturen van de Universiteit Utrecht. Voor al de uren kennisoverdracht tijdens colleges ben ik de huidige en voormalige docenten van de opleiding erg dankbaar. Mijn bijzondere dank gaat uit naar docenten Hans Theunissen en Kadir Türkmen voor de colleges Turks en de begeleiding bij deze scriptie. Verder dank ik iedereen die in de afgelopen jaren bereid is geweest zijn of haar ervaring aangaande nazar met mij te delen en eigen objecten te tonen of zelfs als geschenk te geven. In het bijzonder dank ik alle leden en aangetrouwde leden van de familie Ertuğrul. Petra van Dongen ’s-Hertogenbosch, augustus 2006
Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................. 1 Over het boze oog ......................................................................... 1.1 Definitie ............................................................................. 1.2 Herkomst ........................................................................... 1.3 Bezit en uitwerking van het boze oog ............................... 1.4 Geloof of ongeloof ............................................................ 1.5 Samenvatting ..................................................................... 2 Afweermiddelen en behandelingen ............................................... 2.1 Amuletten .......................................................................... 2.2 Talismannen ......................................................................
3
4
5
1 3 3 4 5 8 10 12 12 15
2.3 2.4
Spreuken en gebeden ......................................................... Gebruiken bij Turken ........................................................
16 17
2.5 2.6
Behandelingen ................................................................... Samenvatting......................................................................
20 20
Toepassingen van de nazar boncuğu ............................................ 3.1 Sieraden .............................................................................
21 21
3.2 3.3
Sleutelhangers ................................................................... Voertuigen .........................................................................
23 25
3.4 3.5
Decoratieve objecten ......................................................... Dessins en motieven ..........................................................
27 34
3.6 3.7
Logo’s ............................................................................... Bijzondere toepassingen ....................................................
41 45
3.8 Overige toepassingen en voorwerpen ............................... 3.9 Analyse van de verschijningsvormen ................................ 3.10 Boncuks op het internet ..................................................... 3.11 Samenvatting...................................................................... De praktijk ..................................................................................... 4.1 Resultaten van onderzoeken .............................................. 4.2 Persoonlijke ervaringen met nazar ................................... 4.3 Berichten in de media ........................................................ 4.4 Samenvatting...................................................................... Conclusie .......................................................................................
46 49 51 55 56 56 58 61 62 63
Verantwoording afbeeldingen ................................................................ Literatuur ................................................................................................ Overzicht geraadpleegde websites .........................................................
65 69 70
Inleiding Waar je in Turkije ook komt, je ziet ze overal: blauwglazen kralen in de vorm van een oog. In iedere Turkse souvenirwinkel zijn ze te koop, in allerlei maten en verwerkt in allerlei artikelen. Zo’n kraal wordt in het Turks nazar boncuğu genoemd. Men gelooft dat de nazar boncuğu beschermt tegen nazar, het boze oog. Over het boze oog zijn heel wat boeken geschreven. Het geloof in het boze oog is al heel oud en komt in veel culturen voor. Volgens overlevering zouden bepaalde personen een boze blik kunnen geven, waardoor er schade wordt toegebracht aan het object of de persoon waarop de blik is gericht. De boze blik komt voort uit jaloezie of afgunst. Daarom is het zaak om personen en dingen die je dierbaar zijn en waarop een ander jaloers zou kunnen zijn, te beschermen. In iedere cultuur bestaan er diverse handelingen en amuletten die worden gebruikt om het boze oog af te weren. Ook zijn er verschillende rituelen voor de behandeling van iemand die door het boze oog is getroffen. Sinds 1977 ga ik regelmatig op vakantie naar Turkije en ik ben eraan gewend geraakt dat in iedere taxi, in ieder huis, in winkels en ondernemingen attributen hangen ter bescherming tegen het boze oog. Echter, bij ieder verblijf in Turkije ontdek ik dat er weer een of ander artikel is uitgerust met een nazar boncuğu, zelfs artikelen waarvan de relatie met het boze oog niet duidelijk is, bijvoorbeeld een strijkplankovertrek of een aansteker. Dit fenomeen heeft mijn interesse opgewekt en zo’n drie jaar geleden ben ik begonnen met het verzamelen van objecten waar een nazar boncuğu deel van uitmaakt. Sommige artikelen heb ik gekocht, andere gekregen, weer andere objecten heb ik gefotografeerd tijdens verblijf in Turkije of op bezoek bij Turken in Nederland. Tijdens de bezoeken kwamen ook de verhalen over ervaringen met nazar. Deze verhalen geven inzicht in de manier waarop Turken nazar beleven en hoe ze daar in het dagelijks leven mee omgaan. In deze scriptie presenteer ik de resultaten van mijn onderzoek. Daarbij staat de volgende probleemstelling centraal:
1
In hoeverre vervult de nazar boncuğu heden ten dage bij Turken de rol van amulet ter afweer van het boze oog? In hoofdstuk 1 ga ik eerst in op het verschijnsel nazar. De volgende deelvragen worden beantwoord: Wat is nazar? Waar komt het vandaan? Hoe werkt het en wie of wat is ervoor vatbaar? In hoofdstuk 2 ga ik in op het gebruik van afweermiddelen: Wat wordt gebruikt ter bescherming tegen nazar en wat kan gedaan worden als iemand door nazar is getroffen? En welke afweermiddelen kennen de Turken? In hoofdstuk 3 geef ik een inventarisatie van objecten waarvan de nazar boncuğu deel uitmaakt. Deze objecten worden beschreven naar toepassing en vorm en de vormen worden geanalyseerd. Ook wordt aandacht besteed aan andere toepassingen. In hoofdstuk 4 ga ik in op de hedendaagse beleving van nazar bij de Turken. De verhalen die mij zijn verteld geef ik hier weer. Ook ga ik in op berichten uit de media. Hoofdstuk 5 vormt de conclusie. In deze scriptie worden Turkse woorden in het Turkse schrift en cursief weergegeven. Overal waar hij staat kan ook zij worden gelezen.
2
1
Over het boze oog
Dit hoofdstuk gaat over de herkomst en het verspreidingsgebied van het boze oog. Ook wordt ingegaan op het bezit en de werking ervan, en wie of wat ervoor vatbaar is. Daarnaast komt de relatie met godsdienst ter sprake. 1.1
Definitie
Het woord nazar komt uit het Arabisch en betekent zien of blik. In het Turks heeft het woord de betekenis van boze blik of het boze oog. Iemand kan uit jaloezie om het geluk, de rijkdom of voorspoed van een ander een boze blik richten, waardoor er onheil komt over de persoon waarop de blik is gericht. Niet alleen personen kunnen door het boze oog worden getroffen, ook dieren en voorwerpen, met name de voorwerpen die kunnen breken of kapot kunnen gaan, en zelfs woningen. De koe kan ineens geen melk meer geven, de oogst kan mislukken, kinderen worden plotseling doodziek, goede vrienden krijgen ruzie en praten daarna niet meer met elkaar, en dat allemaal door een boze blik.1 Seligmann definieert het boze oog of de boze blik als het geloof dat bepaalde mensen, dieren of geesten de kracht bezitten om door slechts te kijken naar andere personen, in het bijzonder kinderen, vee, planten en zelfs levenloze voorwerpen, schade toe te brengen. De blik heeft meestal specifieke eigenschappen namelijk woedend, jaloers (over het vermoede of daadwerkelijke geluk van een ander), of bewonderend en liefhebbend. Ook wordt geloofd dat de allereerste blik die iemand op een voorwerp werpt schade kan toebrengen. Als iemand deze blik werpt worden daarbij vaak lovende woorden of bewonderende woorden gezegd. Zelfs het roemen van de schoonheid of gezondheid van een persoon kan schade berokkenen.2
1
C. Anadol, Tarihten günümüze kadar dünyada ve islâmiyette Halk Đnanışları, Istanbul s.a., 124-125. 2 S. Seligmann, Der böse Blick und Verwandtes, Erster Band, Berlin 1910, 1-3.
3
1.2
Herkomst
Het geloof in het boze oog is al heel oud. De oudste teksten over het boze oog staan in spijkerschrift geschreven op kleitabletten. Er zijn Soemerische teksten die dateren uit het 3e millennium v. Chr. en die de basis vormen voor latere Babylonische en Assyrische teksten over magie.3 In het Brits Museum in Londen bevindt zich een afschrift van een omvangrijk magisch werk van de Chaldeeërs, dat ongeveer uit 200 kleitabletten moet hebben bestaan. Het werd in de 7e eeuw voor onze jaartelling op bevel van koning Assurbinal opgesteld en in twee talen geschreven: in het Assyrisch dat in die tijd werd gesproken, en in het Akkadisch, de taal van de oude Chaldeeërs. In oude Egyptische inscripties en teksten op papyrus wordt ook gesproken over het boze oog. Bovendien wordt het genoemd in de heilige boeken van Joden, christenen en moslims.4 Over het algemeen wordt aangenomen dat het geloof in het boze oog is ontstaan in het oostelijke Middellandse Zeegebied en dat het zich vandaaruit heeft verspreid naar de andere landen rond de Middellandse Zee en de gebieden daaromheen. Er wordt ook beweerd dat de oorsprong in Scandinavië ligt. Maar verschillende oude culturen overal ter wereld kennen het geloof, ook culturen die nooit met elkaar in aanraking zijn gekomen en het geloof niet van andere culturen over hebben kunnen nemen. Daarom is het meer aannemelijk dat de oorsprong ervan diep geworteld in de menselijke natuur zelf ligt. Het geloof in de werking van het boze oog speelt nog steeds een rol bij veel volken in veel landen. Iedere moderne taal heeft er een woord voor. In het Hebreeuws heeft men het over ‘ajin horá’. De Arabieren duiden het boze oog aan met ‘aïn’. De Noorwegen spreken over ‘skjoertunge’, de Denen over ‘et ondj öje’ en de Engelsen over ‘the evil eye’. Bij de Polen wordt de betovering door een boze blik ‘urak’ genoemd en in Siberië ‘sglasit’. In Italië heet het boze oog ‘mal’ occhio’, in Griekenland ‘kakò máti’, in Portugal ‘olho mao’ en in Spanje ‘mal de ojo’. De Fransen noemen
3 4
E.A.W. Budge, Amulets and Superstitions, London 1930, 358. Seligmann, op. cit., 12-16.
4
de boze blik ‘mauvais oeil, mauvais regard, mauvue’, de Duitsers ‘der böse Blick’ en in het Turks heet het nazar.5 1.3
Bezit en uitwerking van het boze oog
Om een boze blik te kunnen werpen moet je in het bezit zijn van het boze oog. Wie heeft het boze oog en hoe kom je eraan? En wat zijn de gevolgen als je door het boze oog wordt getroffen? Seligmann onderscheidt twee verschillende groepen mensen die de macht hebben met een boze blik schade toe te brengen, namelijk degenen die het bewust doen (zoals tovenaars, heksen, medicijnmannen, sjamanen en zigeuners) en degenen die het onbewust doen. In principe kan iedereen een boze blik werpen omdat hij ermee is geboren6 of omdat hij de boze blik op een of andere manier verworven heeft. Zo iemand kan de beste bedoelingen hebben en door een blik toch kwaad aanrichten wanneer hij een persoon aankijkt7, terwijl anderen, ondanks hun kwade opzet, onmachtig zijn om met hun blik de minste of gerinste schade toe te brengen.8 Iemand met een boos oog heeft een of ander kenmerk, een lichamelijke afwijking of iets zeldzaams waaraan hij te herkennen is. Het eerste wat kan opvallen is een afwijking aan één oog of beide ogen. Bijvoorbeeld scheel kijken, rollende ogen, of een onrustig, snel en voortdurend trillen van de ogen, grote uitpuilende ogen of kleine, 5
Seligmann, op. cit., 11-64. Een moeder kan tijdens de zwangerschap het boze oog meegeven aan haar kind, zodat het kind bij de geboorte het boze oog bezit. Zie: Seligmann, op. cit., 169. 7 Volgens Elworthy durfden in sommige gevallen zelfs moeders hun eigen kind niet aan de blikken van hun vaders toe te vertrouwen. Zie: F.T. Elworthy, The Evil Eye, New York 1971, 8. 8 In het onderzoek van Dionisopoulos maken inwoners van Nisi, een klein eiland in de Egeïsche Zee, het volgende onderscheid in bezitters van het boze oog. Allereerst kan iedereen het boze oog hebben, want iedereen is wel eens in meer of mindere mate jaloers op een ander. Vervolgens zijn er personen waarvan geloofd wordt dat ze het boze oog bezitten maar zij weten dat zelf niet; zij brengen schade toe zonder dat ze zich daarvan bewust zijn. Deze mensen hebben geen slechte bedoelingen, ze zijn geboren met het boze oog, wat de meest gewone manier is om het te verkrijgen. Dan zijn er ook mensen die weten dat ze het boze oog hebben maar proberen de kracht om onheil te stichten te beperken om zoveel mogelijk schade te voorkomen. Een vierde categorie bestaat uit personen die bewust gebruik maken van jaloezie. Zie: R. Dionisopoulos-Moss, “The Evil Eye and Bewitchment in a Peasant Village”, in: C. Maloney (ed.), The Evil Eye, New York 1976, 45. 6
5
diepliggende ogen, rode ogen, bloeddoorlopen ogen, ontstoken ogen, ogen van verschillende grootte, pupillen die niet rond maar langwerpig zijn of van ongelijke grootte. Een persoon die één oog mist is misvormd en natuurlijk jaloers op degene die wel twee gezonde ogen heeft. Ook een bijzondere kleur van de iris is een kenmerk, zeker als die afwijkt van de gangbare kleur van het eigen volk, of als ieder oog een andere kleur heeft9 of de iris verschillend gekleurde ringen heeft. Turken geloven dat mensen met blauwe ogen een boze blik kunnen werpen. Naast als deze karakteristieke oogsymptomen zijn er tal van lichamelijke afwijkingen, misvormingen en gebreken die een kenmerk zijn van iemand met het boze oog. Mensen met dikke, borstelige wenkbrauwen, aan elkaar gegroeide wenkbrauwen en roodharigen kunnen het boze oog bezitten.10 Ook dwergen, mensen met een bochel, ongewoon lelijke of knappe mannen of vrouwen zijn verdacht. Rooms-katholieke monniken en Russische priesters werden vaak beschouwd als bezitters van het boze oog, zelfs figuren van aanzien zoals Paus Pius IX (1846-1878) en Leo XIII (1878-1903), de componisten Ambroise Thomas (1811-1896) en Jacques Offenbach (1819-1880), Koning Louis XIV van Frankrijk (1643-1715), Keizer Wilhelm II van Duitsland (1888-1918), en de Amerikaanse moordenaar Harry K. Thaw (1871-1947).11 Spooner maakt de volgende onderverdeling van door wie of waardoor het boze oog kan worden overgebracht. 1. Door Vrouwen. In de Arabische wereld hebben vrouwen een meer strikte sociale rol dan de man. Iedere ongewone houding of handeling die haar weghoudt van haar functie als vrouw, zoals onvruchtbaarheid, overhaast zijn, onverklaarbare bezoeken afleggen, maakt dat zij verdacht wordt als drager van het boze oog.12
9
David Bowie, een bekende Engelse rockartiest, heeft een bruin en een blauw oog. Het verschijnsel heet ‘heterochromia iridis’, zie: KRUIDVATGEZONDHEIDSNET.NL. Ook de Vankat heeft twee verschillend gekleurde ogen, zie: VANKEDI.NL. 10 Seligmann, op. cit., 65-137. 11 L.S. Barron, in: Elworthy, op. cit., X. 12 Seligmann noemt specifiek de boze blik van menstruerende vrouwen. Zie: Seligmann, op. cit., 93.
6
2. Door bedelaars. Zij hebben reden tot jaloezie op de rijkdom van anderen. Ze worden er daarom van verdacht het boze oog te hebben. Om onheil te voorkomen geven mensen geld. 3. Door mensen met groene of blauwe ogen, maar alleen in streken waar die kleur weinig voorkomt. Verder door elke afwijking aan de ogen. 4. Door het staren van bepaalde dieren, in het bijzonder de slang. 5. Door iedere vorm van bewondering.13 De uitwerking van een boze blik kan heel schadelijk zijn. De boze blik kan allerlei ziekten veroorzaken, zoals verlamming, zweren, koorts, inwendige ziekten, of zelfs de dood. In de tijd dat de mens nog geen kennis had van wondinfecties (veroorzaakt door vuil en bacteriën), werden de moeizame genezing en het etteren van een wond toegeschreven aan het boze oog. Omdat de mens in zijn eerste levensjaren veel makkelijker zweren en besmettelijke ziekten opliep dan in latere jaren, ontstond het geloof dat met name kleine kinderen blootgesteld waren aan de boze blik. Hoe jonger het kind, hoe effectiever de werking van de boze blik zal zijn, vooral als het een slapend of naakt kind in de wieg betreft. Jongens worden in de periode dat ze opgroeien tot knappe jongelingen makkelijk het slachtoffer van de boze blik. Jonge meisjes zijn vooral kwetsbaar bij de bruiloft. Bruid en bruidegom zijn benijdenswaardig en trekken de boze blik aan. Er is bij een bruidspaar vooral angst om zodanig door de boze blik getroffen te worden dat één van hen onvruchtbaar wordt. Vrouwen zijn kwetsbaar tijdens de zwangerschap. Dieren kunnen ook getroffen worden. De melk van een koe kan bloederig, kleverig of waterig worden, zodat er geen boter meer van gemaakt kan worden of de koe geeft helemaal geen melk meer. Kalveren kunnen ziek worden of doodgaan. Drachtige paarden kunnen een spontane miskraam krijgen. Om te voorkomen dat het vee door het boze oog wordt getroffen, worden er geen vreemdelingen toegelaten in de stal.14 Kamelen
13
B. Spooner, “The Evil Eye in the Middle East”, in: Maloney, op. cit., 80. In de Schotse Hooglanden wordt geloofd dat wanneer een vreemdeling bewonderend kijkt naar een koe, zij kan wegkwijnen door het boze oog. De koe krijgt dan van haar eigen melk te drinken om de betovering te verbreken en de consequenties terug te draaien. De Turken en Arabieren geloven dit ook voor hun kamelen en paarden. Zie: Elworthy, op. cit., 9. 14
7
die beladen zijn en vallen, breken meestal de benen en omdat dit niet te genezen is, wordt het dier geslacht en het vlees gegeten. (Het is dus zaak kamelen te beschermen tegen de invloed van het boze oog.) Ook planten kunnen getroffen worden: druivenranken en palmbomen geven geen vrucht meer of drogen op als ze zijn getroffen, weiden drogen uit. Levenloze dingen kunnen ook getroffen worden. Schepen kunnen vergaan als iemand met het boze oog zich aan boord bevindt. Zelfs iedere mogelijke arbeid en inspanning kan door een boze blik bedreigd en belemmerd worden.15 Hoe weet je dat iets of iemand door het boze oog is getroffen? Allereerst is dat te merken aan symptomen als een onverklaarbare plotselinge pijn, onwel worden, verlamming, koorts, hartkloppingen, loomheid, of geen zin hebben om iets te doen. Als er een vermoeden is dat een persoon is getroffen, dan kan gebruik gemaakt worden van het zogenaamde loodgieten. Lood dat in een ijzeren lepel is gesmolten wordt in een schaal met water gegoten. Uit de figuren die uit het afkoelende lood ontstaan is te lezen of de persoon door de boze blik is getroffen. In Turkije wordt op de derde dag na de geboorte van een kind een ontvangst in de kamer van de kraamvrouw gehouden. Zodra het bezoek weer is vertrokken laat men kruidnagels op gloeiende kolen vallen. Als er zich een explosie voordoet, dan heeft iemand de boze blik op het kind geworpen. Als de drager van bepaalde amuletten door het boze oog is getroffen, kunnen deze amuletten een reactie vertonen. Rode koralen verliezen hun glans en worden dof. De armbanden van blauw glas die jonge meisjes in Griekenland dragen breken als iemand met het boze oog ze aankijkt.16 In hoofdstuk 2 wordt nader ingegaan op afweermiddelen en behandelingen. 1.4
Geloof of bijgeloof
Zoals al eerder gezegd is het geloof in het boze oog heel oud. Toen de mens overging tot een monotheïstische godsdienst bleef hij dit geloof behouden en kon een nieuwe godsdienst dit geloof niet wegnemen. 15 16
Seligmann, op.cit., 169-229. Seligmann, op. cit., 252-267.
8
Het boze oog komt voor in de heilige boeken van de Joden, christenen en moslims. De Hebreeërs waren goed bekend met het boze oog en de effecten ervan. In de Bijbel17 is er in het Oude Testament een verwijzing naar in Deuteronomium 15:9 “Wacht u, dat in uw hart geen Belialswoord zij, om te zeggen: Het zevende jaar, het jaar der vrijlating, naakt; dat uw oog boos zij tegen uw broeder, die arm is, en dat gij hem niet gevet; en hij over u roepe tot den HEERE, en zonde in u zij.” Ook wordt het genoemd in Spreuken 23:6 “Eet het brood niet desgenen, die boos is van oog, en wees niet belust op zijn smakelijke spijzen;”. In het Nieuwe Testament verwijst Jezus zelf naar het boze oog volgens Marcus 7:22 “[21] Want van binnen uit het hart der mensen komen voort kwade gedachten, overspelen, hoererijen, doodslagen, [22] Dieverijen, gierigheden, booshedenbedrog, ontuchtigheid, een boos oog, lastering, hovaardij, onverstand. [23] Al deze boze dingen komen voort van binnen, en ontreinigen den mens.”18 En in Mattheüs 20:15 staat “Of is het mij niet geoorloofd, te doen met het mijne, wat ik wil? Of is uw oog boos, omdat ik goed ben?”19 Ook in de Koran20 wordt gesproken over het boze oog. In soera 12 (Jozef):67 “En hij zeide: O mijn zonen, gaat niet naar binnen door één poort, maar gaat binnen door verschillende poorten. (…)” waarschuwt Jacob zijn zoons die naar Egypte gaan om hun broer Jozef te halen, voor het boze oog.21 In soera 68 (het schrijfriet):51-52 staat “[51] En zij, die ongelovig zijn, zouden u haast omwerpen met hun blikken, wanneer zij de Maning horen, terwijl zij zeggen: Hij is waarlijk een bezetene. [52] Maar niets anders is het dan een Maning voor de wereldwezens.” Uit deze versen valt op te maken dat er een boze blik is en dat deze een bepaalde uitwerking kan hebben. De profeet Mohammed zou zelf gezegd hebben dat (de werking van) het boze oog waar is (“göz değmesi haktır”). Dit is terug te vinden in
17
De hier aangehaalde Bijbelteksten zijn afkomstig van de STATENVERTALING. Ter verduidelijking van de context heb ik ook de verzen 21 en 23 vermeld. 19 Zie Budge, op. cit., 359. 20 De hier aangehaalde Koranteksten zijn afkomstig uit De Koran uit het Arabisch vertaald door J.H. Kramers, Amsterdam/Brussel 1978. 21 De voetnoot van Kramers bij deze tekst is “D.w.z.: gaat niet door dezelfde poort naar binnen als waardoor gij zijt uitgegaan, zulks wegens het boze oog.” Zie: De Koran, 222. 18
9
de Hadith, de overleveringen van de profeet.22 Ook zou de profeet Mohamed toen hij langs een begraafplaats liep gezegd hebben dat de helft van de daar begraven personen door nazar getroffen was.23 Het geloof in het boze oog is zo diep, dat geen wetenschap, geen godsdienst, geen wetten in staat zijn geweest dit geloof uit te roeien.24 Hoewel er in de heilige boeken verwijzingen zijn naar het boze oog, wordt (de werking van) het boze oog afgedaan als volksgeloof of bijgeloof. Echter, de afweermiddelen die worden gebruikt om de vermeende werking van het boze oog tegen te gaan, bevatten vaak religieuze teksten. Het volgende hoofdstuk is gewijd aan afweermiddelen. De vrome moslim mag van deze afweermiddelen echter geen gebruik maken. Immers, onheil kan geschieden als Allah het toelaat en dat zal geen enkel afweermiddel tegenhouden.25 1.5
Samenvatting
Het geloof dat door een jaloerse of bewonderende blik op iets of iemand te werpen schade kan worden toegebracht is al heel oud en speelt nog steeds een rol bij veel volken in veel landen. Het komt voor in heilige geschriften van Joden, christenen en moslims. De precieze herkomst is niet duidelijk maar over het algemeen wordt aangenomen dat het geloof in het boze oog is ontstaan in het oostelijke Middellandse Zeegebied en dat het zich vandaaruit heeft verspreid naar de andere landen rond de Middellandse Zee en de gebieden daaromheen. De bezitter van het boze oog heeft meestal een of ander kenmerk waaraan hij te herkennen is. Met name als iemand een afwijking aan de ogen heeft wordt hij ervan verdacht het boze oog te hebben. Soms zijn er helemaal geen kenmerken, zeker als het gaat om schadelijke blikken die onbewust en zonder opzet worden geworpen. 22
B.A. Altanoğlu, Düşüncenin enerjiye dönüşümü, Istanbul 1999, 98-105. Altanoğlu vermeldt hier verschillende overleveringen. Via de HADITH DATABASE van de University of Southern California heb ik de volgende overlevering gevonden: “Volume 7, Book 71, Number 636: Narrated Abu Huraira: The Prophet said, "The effect of an evil eye is a fact." And he prohibited tattooing.” 23 Anadol, op. cit., 129. 24 Elworthy, op. cit., 6. 25 Anadol, op. cit., 127.
10
Zowel personen, dieren als levenloze voorwerpen en zelfs activiteiten kunnen door het boze oog worden getroffen. De uitwerking van een boze blik kan heel schadelijk zijn. Daarom is het belangrijk om alles wat je dierbaar is tegen het boze oog te beschermen. In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de middelen die gebruikt worden om het boze oog af te weren en om de werking van een boze blik te verbreken.
11
2
Afweermiddelen en behandelingen
In het vorige hoofdstuk is uiteengezet waar het geloof in het boze oog vandaan komt, wie het boze oog bezit, hoe iemand getroffen kan worden door het boze oog en wat dit voor uitwerking kan hebben. Als bescherming tegen de werking van het boze oog worden verschillende afweermiddelen gebruikt. In de landen van het oostelijke gebied van de Middellandse Zee waar het boze oog een grote rol speelt in het dagelijkse leven in alle maatschappelijke lagen van de bevolking, zijn er gebruiken die ons op het eerste gezicht vreemd voorkomen, zoals bijvoorbeeld de slechte en smerige kleding van zelfs rijke kinderen. Deze gebruiken komen voort uit de angst voor het boze oog.26 In dit hoofdstuk worden verschillende afweermiddelen en gebruiken bij Turken besproken en wordt ingegaan op behandelingen van degenen die door het boze oog zijn getroffen. 2.1
Amuletten
Overal ter wereld waar opgravingen zijn gedaan, zijn amuletten en talismannen gevonden die dienden als afweer van onheil. Volgens Budge is dit te verklaren door de moeilijke omstandigheden waarin de mensen vroeger leefden. Er heerste angst voor onbekende gevaren, voor duisternis en voor de nacht. De mens vormde denkbeeldig een hele schare aan onzichtbare, vijandige wezens, demonen, duivels en boosaardige geesten. Hij geloofde dat zij niet alleen de kracht hadden hem te vervloeken maar ook het boze oog op hem, zijn vrouw en vee konden richten. Alle lichamelijke ziekten en alle tegenspoed die hem of zijn gezinsleden, bedienden of bezittingen overkwamen, schreef hij toe aan de invloed van boosaardige geesten.27 Dit is af te leiden uit oude geschriften van Soemeriërs in spijkerschrift op kleitabletten en in steen. Zij gebruikten amuletten en bezweringen en toverformules om zich te beschermen en om
26 27
Seligmann, op. cit., 17. Budge, op. cit., 1-3.
12
de invloed van het boze oog teniet te doen. Ze droegen zowel amuletten met als zonder inscripties.28 Elworthy definieert een amulet als alles wat wordt gedragen op een persoon als bescherming tegen of voorkomen van onheil.29 Hij onderscheidt drie soorten amuletten ter bescherming tegen de boze blik. Allereerst zijn er amuletten die de boze blik naar zich toe trekken en daardoor afleiden. Deze worden zodanig gedragen dat ze goed te zien zijn, bijvoorbeeld om de nek of op de kleding. Ten tweede de amuletten die onzichtbaar worden gedragen of verstopt onder de kleding. Ten derde de geschreven woorden uit de Bijbel, Koran en andere heilige geschriften of kabbalistische30 figuren en formules die onheil afweren.31 Volgens Budge is een amulet een object dat magische krachten heeft en dat uit eigen beweging deze krachten onophoudelijk gebruikt om de persoon die de amulet draagt of zijn huis of zijn bezittingen waarop de amulet is opgehangen, te beschermen tegen aanvallen van boze geesten of het boze oog. De primitieve mens droeg amuletten die waren gemaakt van eenvoudige natuurlijke materialen, omdat ze een ongewone vorm en kleur hadden of omdat het een tot dan toe onbekende substantie was. De oudste amuletten zijn de objecten die de bewondering of nieuwsgierigheid van de mens opriep, bijvoorbeeld bladeren met afwijkende vorm of kleur, bessen, noten en fruit en de zaden en wortels van bomen en planten en stenen met bijzondere kleuren. Ook de horens, klauwen, tanden en staarten van dieren en de huid van slangen werden al in een vroege tijd gebruikt als amulet. Mensen die aan meren of zeeën woonden maakten amuletten van schelpen en delen van vissen.32 In Egypte zijn in graven amuletten gevonden die uit de Badarische fase van de Predynastieke tijd (ca. 5500 - ca. 4000 v. Chr.) stammen. Uit die tijd bestaan echter geen geschreven teksten en daarom is niet bekend wat de betekenis was van deze amuletten. Aan de meeste amuletten zat een lus, zodat ze opgehangen konden worden. Waarschijnlijk droegen de 28
Budge, op. cit., 84. Elworthy, op. cit., 120. 30 Kabbala is een Joodse leer die alleen voor ingewijden bestemd is. 31 Elworthy, op. cit., 149. 32 Budge, op. cit., 13-20. 29
13
Egyptenaren amuletten om hun nek geknoopt.33 Op graven uit de 6e Dynastie (2650 - 2500 v. Chr.) staan ogen afgebeeld genaamd Udjat (letterlijk: oog, namelijk van zonnegod Ra). Grote aantallen van deze Udjat zijn in graven gevonden, wat aangeeft dat het object als amulet voor de Egyptenaren een bijzondere betekenis had. Volgens Budge werd de Udjat gebruikt als afweermiddel voor het boze oog.34 In het Egyptisch Museum in Berlijn is een ketting van blauwe oogkralen aanwezig uit de regeerperiode van farao Achnaton (1353 - 1336 v. Chr.).35 Verspreid langs de kusten van de hele Middellandse Zee, het handelsgebied van de Feniciërs, zijn in graven glazen hangers met gezichten gevonden. De gezichtjes beelden mannen uit, meestal met een baard, met een doordringende blik van de blauwe ogen, bedoeld om het kwaad af te weren. Ze dateren uit de 6e - 3e eeuw v. Chr. en werden door de Feniciërs als amulet gebruikt.36 De glasindustrie ontstond ongeveer 3000 jaar geleden in het oostelijke Middellandse Zeegebied. In deze streek is het zand dat als basisgrondstof voor glas wordt gebruikt te vinden en er zijn veel naaldbomen. In de ovens worden naaldbomen verbrand omdat deze houtsoort goed brandt, de oven tot hoge temperatuur kan brengen en weinig as achterlaat. In Turkije worden nazar boncuks volgens een eeuwenoud procédé gemaakt. De benodigde ingrediënten (zand en metaaloxydes voor de kleur) worden in een oven tot hoge temperatuur gebracht en gemengd tot een glaspasta van de gewenste kleur. Met een langwerpige metalen staaf wordt wat pasta uit de oven genomen en wordt er een vorm aan gegeven. De meest eenvoudige vorm is een kraal. De pasta kan uiteen worden getrokken tot een draad en om de staaf worden gedraaid. Door de pasta over een plaat te rollen wordt de kraal rond, door de pasta plat te drukken kan een platte of vierkante kraal worden gemaakt. Vervolgens kunnen met een metalen staaf een of meerdere kleuren glaspasta aangebracht worden voor de gewenste
33
L. Gahlin, Egypte, goden, mythen en religie, New York 2001, 204. Budge, op. cit., 141-142. 35 Zie FARAOSVANDEZON.NL. 36 M. Kunz (ed.), 3000 Jahre Glaskunst, Luzern 1981, 14, 58; S. Peters (ed.), Hannibal ad portas, Stuttgart 2004, 69, 281, 344-345. Zie ook CULTUURWIJZER.NL. 34
14
versiering (bijvoorbeeld wit en zwart om een oog te krijgen).37 Glazen kralen die op de een of andere manier een oog uitbeeldden en die als amulet werden gebruikt, werden vanaf 1300 v. Chr. gemaakt.38 Glas in de vorm van een kraal is gemakkelijk om te dragen en te verwerken tot een amulet. 2.2
Talismannen
Een talisman is een voorwerp waarop een magische of heilige inscriptie is aangebracht en dat gedragen wordt als bescherming tegen onheil of als geluksbrenger.39 Arabieren, Turken, Abyssiniërs, Grieken, Italianen en zelfs Engelsen dragen strookjes papier met teksten uit de Koran of de Bijbel of andere geschriften met het doel het boze oog af te houden. Ook worden ze aangebracht op paarden of kamelen.40 Moslims dragen vaak een muska, een geschreven Korantekst. Vroeger werden deze teksten op leer geschreven omdat leer goed bestand was tegen allerlei invloeden.41 De teksten werden geschreven door een imam (islamitisch geestelijke) of in ieder geval iemand die Koranonderwijs had genoten. Met name op het (Turkse) platteland was hij namelijk degene die in staat was om de teksten te lezen en juist op te schrijven.42 Teksten uit de Koran die veel gebruikt worden zijn de openingssoera 1, soera 113 en 114.43 Voor de duidelijkheid geef ik deze teksten hieronder weer44. Soera 1 “In de naam van Allah, de Barmhartige Erbarmer. Lof aan Allah, de Heer der wereldwezens. De Barmhartige Erbarmer. De Heerser op de Dag des Gerichts. U dienen wij en U vragen wij om bijstand. 37
Ö. Küçükerman, Göz boncuğu, Istanbul 1987, 11-47. H. Newman, An illustrated Dictionary of Glass, London 1977, 111. 39 D. Morris., De magische kracht van amulet, mascotte en talisman, Houten 2000, 10. 40 Elworthy, op. cit., 124. 41 Anadol, op. cit., 133. 42 B. Oğuz, Türkiye halkının kültür kökenleri II, Istanbul 1980, 735. 43 Budge, op. cit., 59-62. 44 Uit: De Koran. 38
15
Leid ons langs het rechtgebaande pad. Het pad dergenen, wie Gij Uw weldaden schenkt; over wie geen toorn is en die niet dwalen. Amen.” Soera 113 “In de naam van Allah, de Barmhartige Erbarmer. Zeg: Ik zoek toevlucht bij de Heer van de doorbraak, Voor het kwaad van wat Hij geschapen heeft, Voor het kwaad van een stikdonkere nacht, wanneer hij opdoemt, En voor het kwaad van haar, die op de knopen blazen, En voor het kwaad van een afgunstige in zijn afgunst. –” Soera 114 “In de naam van Allah, de Barmhartige Erbarmer. Zeg: Ik zoek toevlucht bij de Heer der mensen, De Koning der mensen, De God der mensen, Voor het kwaad van de inblazer, de achtersluiper, Die inblaast in de borsten der mensen, Zowel de djinn als de mensen.” 2.3
Spreuken en gebeden
Engelsen, Italianen en Turken hebben de gewoonte om, als ze hun bewondering voor iets tonen, bepaalde spreuken uit te spreken om het kwaad af te wenden. Door een hogere kracht als beschermer te erkennen wordt het gevaar teruggedraaid. De Engelsen zeggen ‘Lord be with us’, de Italianen ‘Grazia a Dio’ en een goed gemanierde Turk zal geen compliment geven zonder maşallah (wat God wil) te zeggen.45 Een sterkere spreuk is Kırkbir kere maşallah (een en veertig keer maşallah). Het getal 5, eigenlijk 4 plus 1, wordt gebruikt als afweermiddel. 4 plus 1 is waarschijnlijk verbasterd tot 41.46 Voor vrome moslims is het aanbevelenswaardig verzen 45 46
Elworthy, op. cit., 32. Oğuz, op. cit., 737.
16
uit de Koran te lezen, zoals soera 1, 113 en 114 (zie voorgaande paragraaf) danwel andere daarvoor aangewezen teksten zoals het zg. troonvers, soera 2:255 “Allah, er is geen god dan Hij, de Levende, de Zelfstandige. Niet overkomt Hem sluimer noch slaap. Aan Hem behoort wat in de hemelen is en op de aarde. Wie is hij, die voorspraak doet bij Hem, tenzij met Zijn verlof? Hij kent wat vóór hen is en wat achter hen is, terwijl zij geen enkel ding van Zijn kennis omvatten, tenzij wat Allah wil. Zij zetel is uitgebreid over de hemel en de aarde, en niet drukt Hem terneer de bewaring van die beiden. En Hij is de Verhevene en de Ontzaglijke.”47 Bij gelovige Turken hangen in hun huis mooi versierde panelen met dergelijke Koranteksten aan de muur. Ook worden uitdrukkingen gebruikt waarin God als beschermheer wordt aangeroepen, zoals Allah korusun, moge God beschermen of Allah nazardan saklasın, moge God je behoeden voor het boze oog. Deze teksten kunnen opgeschreven zijn, maar worden in het dagelijks leven ook uitgesproken als iemand vertelt over de moeilijke positie waarin hijzelf of een ander zich bevindt. 2.4
Gebruiken bij Turken
Bij de Turken is elk voorwerp dat aandacht trekt of afgunst kan opwekken, blootgesteld aan nazar. Omdat het geloof in het boze oog in de gebieden die door de Osmanen werden veroverd al leefde, valt eerder aan te nemen dat ze het geloof overnamen in plaats van invoerden. Wellicht waren ze er al mee bekend in hun herkomstland Turkestan. Turken gebruikten ooit dieren en figuren van mensen, die verscheidene goden voorstelden, als amulet tegen de boze blik, maar sinds hun bekering van het heidendom dragen ze zinnen uit de Koran, die bekend zijn om ze tegen het boze oog te beschermen.48 Turken gebruiken de uitdrukkingen göz değmesi (door het oog getroffen worden), göz değdirmek (met het oog treffen), göz vermek (het oog geven). In Turkije is ieder compliment, iedere aandacht, door vrees, voortekenen, voorboden omgeven. Alles wat gebeurt is het werk van bovennatuurlijke krachten en kan alleen door bepaalde heilmiddelen weer 47 48
Altanoğlu, op. cit., 146-155. Elworthy, op. cit., 124.
17
goed gemaakt worden. Wanneer iemand naar iemand of iets staart, wordt hij ervan verdacht de boze blik te willen werpen.49 In Turkije zijn veel mensen, met of zonder opleiding, oud of jong, man of vrouw, bezorgd dat ze door het boze oog geraakt kunnen worden. In de onderzoekskamer van een arts, op het kantoor van een advocaat, op het bureau van een ambtenaar, op het werk van een ondernemer, in een winkel, op en in auto’s, minibussen, autobussen en taxi’s, kortom overal zijn in Turkije nazar boncuks te zien.50 Het geloof in nazar is bij Turken wijd verbreid en verweven in het dagelijkse leven. Een goed voorbeeld hiervan is de gewoonte om tijdens de maaltijd anderen die op dat moment in de buurt aanwezig zijn, voor het eten uit te nodigen, om te voorkomen dat de hongerige omstanders anders een afgunstige blik zouden werpen. De Turken gebruiken diverse voorwerpen om zich te beschermen tegen het boze oog. Veel dingen uit de natuur hebben een kwaadafwerende werking, zoals klauwen, tanden, horens, geweien, schedels of huid van dieren, pitten van dadels, bonen en knoflook. Deze worden opgehangen in fruitbomen, aan gebouwen, los of gebuldeld, of als het kleine zaken zijn, aan een touwtje geregen of in een zakje gedaan zodat ze in de jaszak of om de nek gedragen kunnen worden en dan het liefst zodanig dat ze meteen in het oog springen. Op deze manier kunnen ze het kwaad afwenden. Ook worden hoefijzers opgehangen aan gebouwen. Het kloppen op hout is ook een afweermiddel. Door kabaal te maken verdrijf je kwade geesten die onheil willen brengen. Deze geesten kunnen ook niet tegen felle kleuren en daarom hebben de kleuren blauw en rood een kwaadafwerend effect. Vrouwen doen henna op handen, voeten en haren om ze rood te maken. Ook wordt as achter de oren gesmeerd. Spugen werkt ook kwaadwerend. Je kunt jezelf bescherming geven door aan de binnenkant van je kraag te spugen. Als je een ander een compliment maakt doe je alsof je spuugt door tü tü tü te zeggen en daarbij met je hoofd een draaiende beweging te maken, om te voorkomen dat die ander wordt getroffen door het boze oog.51
49
Seligmann, op. cit., 42-43. Altanoğlu, op. cit., 72. 51 Oğuz, op. cit., 739-813. 50
18
In Turkije zijn regionaal onderzoeken gedaan naar het geloof in de werking van het boze oog. In Kars geloven vrouwen dat het de snelheid waarmee hun handwerk klaar zal zijn beïnvloed kan worden door de hoedanigheid van de voet van een gast die binnenkomt terwijl zij aan het handwerken is. Als de voet van die gast geluk brengt, dan zal het handwerk gauw af zijn. In Erzurum wordt zelfs aan personen met gelukbrengende voeten gevraagd om bij hun thuis te komen als ze aan een handwerk gaan beginnen, om een goede afloop te bespoedigen. In Ağrı dragen jonge meisjes en jonggehuwde vrouwen oogkraaltjes om de enkels. In Hakkari worden in de vlechten van de haren van meisjes blauwe kralen verwerkt. Blauwogige mensen kunnen het boze oog hebben. Een kraal in deze kleur beschermt tegen de blik van blauwogigen. In Malatya wordt op iemand die door het boze oog is getroffen brood verkruimeld op zijn hoofd om de werking op te heffen. In Elazığ worden in kelders, opslagplaatsen en stallen hoefijzers en horens van herten en bokken opgehangen. Om komend onheil af te wenden wordt achter de oren as gewreven. Om na de geboorte van een kind de moeder te beschermen wordt haar een nazar boncuğu opgespeld en in de wieg van de baby wordt ook een boncuk opgehangen.52 Op het platteland in Turkije breien vrouwen vaak nog zelf sokken. Deze sokken hebben verschillende kleuren en verschillende motieven en worden soms voor bepaalde gelegenheden gemaakt. Vrouwen verwerken in hun handwerk ook motieven om het boze oog af te weren. Özbel heeft daar onderzoek naar gedaan en toont in zijn werk voorbeelden van motieven tegen het boze oog.53 In Turkije heb ik gezien dat dergelijke motieven ook verwerkt worden in handgemaakte vloerkleden en in borduurwerk. Een veel voorkomende amulet bij Turken is de nazar boncuğu, een blauwe oogamulet. De kleur van het oog in de afweeramulet is altijd blauw. Deze kleur zou namelijk een afwerende werking hebben. Door deze oogamulet wordt het boze oog van degene die een jaloerse blik heeft
52
Y. Kalafat, Doğu Anadolu’da eski Türk inançlarının izleri, Ankara 1990, 56-81. K. Özbel, Knitted stockings from Turkish villages, Ankara 1981, 11, 49 afb. 51, 116 afb. 52, 134 afb. 96, 164 afb. 149, 170 afb. 163, 179 afb. 184.
53
19
geworpen weerkaatst naar hemzelf.54 In het volgende hoofdstuk ga ik in op de diverse toepassingen van de nazar boncuğu. 2.5
Behandelingen
Als ondanks alle afweermiddelen iemand toch getroffen is door het boze oog, dan moet deze persoon behandeld worden. Hiervoor worden verschillende rituelen gehanteerd. Iemand die eenmaal getroffen is door het boze oog kan hiervan verlost worden door in de rook te staan die ontstaat als iets in het vuur wordt geworpen (zg. beroken). Hiervoor wordt meestal Syrische wijnruit gebruikt. Van zout is bekend dat het de schadelijke werking van een boze blik opheft en er zijn diverse rituelen die met zout worden uitgevoerd.55 Een andere behandeling is loodgieten. Dit mag alleen gedaan worden door vrouwen die daartoe aangewezen zijn. Degene die getroffen is gaat zitten en krijgt een doek over het hoofd. Daarboven wordt een bak met koud water gehouden. In dat water wordt gesmolten lood gegoten. Als dat gieten sissende geluiden maakt, is dat een teken dat er daadwerkelijk een boze blik geworpen is. Aan de vormen en het aantal klonters lood dat is ontstaan, is de aard van het kwaad af te lezen. Met loodgieten wordt de werking verbroken.56 Het lezen van de Koran en bidden gelden ook als behandeling. Iemand kan het zelf doen of een ander dat laten doen. 2.6
Samenvatting
Als bescherming tegen het boze oog kunnen amuletten en talismannen gebruikt worden. Ook Koranverzen worden als afweermiddel gebruikt en gelden tevens als middel bij behandeling. Een veel voorkomende amulet bij Turken is de nazar boncuğu, de blauwe oogamulet. In het volgende hoofdstuk ga ik in op de diverse toepassingen van de boncuk.
54
T. Al Hariri-Wendel, Symbolen van de Islam, Hoevelaken/Soest 2002, 273. B. Spooner in C. Maloney (ed.), op.cit., 80-81. 56 I.Z. Eyuboğlu, Anadolu Halk Đlaçları, Istanbul 1987, 182. 55
20
3
Toepassingen van de nazar boncuğu
In het vorige hoofdstuk zijn de afweermiddelen en behandelingen tegen het boze oog uiteengezet. Door Turken wordt de nazar boncuğu veel gebruikt als afweermiddel tegen het boze oog. In dit hoofdstuk geef ik een inventarisatie van objecten waarvan de nazar boncuğu deel uitmaakt. Deze objecten worden beschreven naar toepassing, vorm en kleurstelling en de vormen worden geanalyseerd. Ook wordt aandacht besteed aan andere toepassingen. De afgelopen jaren heb ik tijdens vakantieverblijf in Turkije en thuis bij Turken in Nederland foto’s genomen van verschillende vormen van de nazar boncuğu of objecten waarin de nazar boncuğu is verwerkt. Een nazar boncuğu is niet alleen een glazen en meestal blauwe oogkraal, maar kan ook een plak (gedecoreerd) glas, kunststof of gedrukt motief zijn. Een kraal met (de vorm van) een oog wordt ook göz boncuğu (oogkraal) genoemd. Een blauwe kraal zonder oog heet mavi boncuk (blauwe kraal). Een andere naam voor de platte plakken glas met een oog is mavi göz (blauw oog). Andere afweermiddelen of een aantal afweermiddelen bij elkaar worden nazarlık (wat beschermt tegen het boze oog) genoemd. Onderstaande afbeeldingen zijn gerangschikt naar categorie. Voor de herkomst van de afbeeldingen zie de lijst achterin. 3.1
Sieraden
De meest eenvoudige vorm van de nazar boncuğu of göz boncuğu is een blauwe kraal van glas waarop een rondje van wit glas is aangebracht zodat het op een oog lijkt. Kralen zijn bij uitstek geschikt om aan een draad te rijgen en er kettingen en armbanden van te maken. Met sieraden kan men Afbeelding 1 zich effectief en op een mooie manier beschermen tegen het boze oog. Rond de kraal kunnen versieringen worden aangebracht (afbeelding 1).
21
Afbeelding 2
De ketting op afbeelding 2 bestaat uit boncuks en roze kraaltjes. De boncuks zijn van plastic en beschilderd met achtereenvolgens een wit, lichtblauw en zwart rondje of alleen een wit en zwart rondje. Deze ketting is ook verkrijgbaar met andere kleuren kraaltjes. De kralen van de armbanden op afbeelding 3 zijn ook allemaal van plastic. Het touwtje kan om de pols gebonden als armband gedragen worden. Deze touwtjes zijn heel populair omdat ze goedkoop en modieus zijn.
Afbeelding 3
Van boncuks gecombineerd met andere kleuren kralen in dezelfde grootte kunnen allerlei armbanden gemaakt worden zoals te zien is op afbeelding 4. Volgens de verkoopster van deze armbanden worden ze vooral gekocht door jonge meisjes. Op de terugweg van een vakantie in Turkije zag ik in het vliegtuig met Afbeelding 4 met West-Europese toeristen ook veel oudere vrouwen en jongens met zo’n armband. De kralen van de armband op afbeelding 5 zijn niet rond maar plat. Voor de kralen zijn verschillende kleuren gebruikt. Het oog is blauw in wit of donkerblauw in lichtblauw (in het geval van de witte kraal). Afbeelding 5
22
Voor sieraden worden tegenwoordig steeds meer moderne kleuren toegepast. Een Turks meisje kreeg van haar Turkse vriendin een armbandje met gekleurde boncuks. Toen deze kapot ging vond ze dat erg jammer en ze hing Afbeelding 6 de boncuks vervolgens aan haar mobiele telefoon die al voorzien was van een sticker (afbeelding 6). De boncuks zijn van glas en in zilver ingelegd. De ogen zijn zwart in wit of zwart in blauw. Ze worden ook ingelegd in goud en dan gebruikt als hanger of voor een armband (afbeelding 7). De ogen zijn zwart in geel en wit op een blauwe of anders gekleurde ondergrond (hier: rood). Afbeelding 7
De hanger op afbeelding 8 is een blauwglazen kraal met een zwarte pupil. De kraal is ingelegd in goud en de vorm van het goud geeft het geheel de vorm van een oog. Turkse vrouwen dragen veel gouden sieraden. Deze hangers zijn in verschillende uitvoering verkrijgbaar. Afbeelding 8
3.2
Sleutelhangers Sleutelhangers met boncuks zijn er in Turkije te kust en te keur. Veel mannen hebben boncuks aan hun sleutelbos. De boncuks op afbeelding 9 hebben allerlei vormen (hart, druppel of kubus) en kleuren (naast blauw ook wit, geel, oker, oranje, bruin, groen, rood). Het
Afbeelding 9
oog is zwart in wit of zwart in lichtblauw en wit.
23
Boncuks komen ook voor met andere afweerattributen, zoals een stierenkop, hoefijzer en kever (afbeelding 10). De beeltenis van de stier komt al voor bij Babylonische en Assyrische amuletten en is het symbool van kracht en viriliteit.57 De kever werd bij de Egyptenaren als amulet gebruikt.58 Hoefijzers gebruiken Turken ook als afweerattribuut.59
Afbeelding 10
De hand met gestrekte vingers wordt vaak gebruikt voor een amulet (afbeelding 11). Door de hand recht voor zich te houden kan men het boze oog afweren.60 In bepaalde streken in Turkije is op huizen een handafdruk te zien. Deze worden aangebracht ter bescherming tegen het boze oog.61
Afbeelding 11
Afbeelding 12 is een zeer moderne vorm. De hanger bestaat uit een langwerpig stukje gedraaid blauw glas met aan de zijkanten een oog (zwart in wit).
Afbeelding 12
In 2003 was Scoubidou, plastic touwtjes op een bepaalde manier vlechten, heel populair. Een Turks meisje heeft nazar boncuks verwerkt in een sleutelhanger (afbeelding 13). Afbeelding 13
57
Budge, op. cit., 85. Budge, op. cit., 135. 59 Kalafat, op.cit., 77. 60 Seligmann, op.cit., II, 178. 61 Anadol, op. cit., 134. 58
24
3.3
Voertuigen In Turkije zijn vrachtwagens rijkelijk voorzien van afweermiddelen. De vrachtwagen op afbeelding 14 heeft voorop een streng van blauwe, gele en rode kralen en ronde boncuk-stickers (blauw-wit-geel-blauw). Boven de cabine staat Allah korusun, moge God beschermen.
Afbeelding 14
De vrachtauto op afbeelding 15 heeft in de cabine aan de spiegel diverse nazarlıks hangen. Helemaal bovenaan staat Allah Korusun en op de voorkant Maşallah. Daaronder zitten twee boncuk-stickers in de vorm van een oog en daar tussenin een ronde boncuk-sticker. Afbeelding 15
Vrachtwagens worden vaak beschilderd, soms met een boncuk. De vrachtwagen op afbeelding 16 is voorzien van een boncuk in de kleuren blauw-geel-blauw. De boncuk is voorzien van een strik. Afbeelding 16
25
De boncuk op de vrachtwagen op afbeelding 17 is donkerblauw-lichtblauw-donkerblauw. Ook deze boncuks heeft een strik.
Afbeelding 17
Ook in het openbaar vervoer worden afweermiddelen gebruikt. Taxi’s en bussen zijn vaak rijkelijk voorzien van boncuks. Als je ziet hoe voertuigen ongeschonden door het drukke en vaak ongeregelde verkeer rijden, kun je wel begrijpen dat de chauffeurs geloven in de
Afbeelding 18
beschermende werking van de amuletten. De dolmuş62 op afbeelding 18 heeft naast het opschrift Maşallah achter de voorruit diverse nazarlıks hangen. De tractor op afbeelding 19 heeft aan de voorkant op het rooster een streng gekleurde kralen met een boncuk in het midden.
Afbeelding 19
62
Een dolmuş (letterlijk: gevuld) is in Turkije een veel voorkomend middel van openbaar vervoer. Deze busjes rijden vaste routes, maar niet op gezette tijden. Meestal wordt pas gereden als het busje (al dan niet helemaal) gevuld is met passagiers.
26
Afbeelding 20
Voor auto’s zijn speciale hangers te koop (afbeelding 20). Het kaartje vermeldt dat het om autoaccessoires gaat. De hangers kunnen aan de spiegel worden gehangen. De boncuks zijn van glas en hebben allerlei kleuren: blauw, geel, groen, rood en zwart en hebben allemaal een oog (zwart of blauw in wit). Op de muntjes staan teksten in het Arabisch, o.a. Maşallah. De duif van afbeelding 21 is gefotografeerd in een auto. De duif is van blauw glas en eronder hangen blauwe boncuks met een wit rondje.
Afbeelding 21
Het hartje van afbeelding 22 hing aan een muur in een huiskamer, maar kan ook in de auto worden opgehangen. De gebruikte boncuks zijn blauw met rood in wit.
Afbeelding 22
3.4
Decoratieve objecten
Naast de kraal is de platte mavi göz een veel voorkomende vorm die vooral gebruikt wordt in woningen. Deze amuletten worden aan de muur opgehangen, meestal naast of boven de deur. Ze zijn ook gemaakt van glas, maar het productieproces is anders dan dat van de glazen kralen, waarbij de ambachtslieden rond een oven zitten en van de glaspasta in de oven hun eigen boncuks maken. Bij de productie van platte amuletten werken zes personen rond een tafel. De eerste persoon haalt blauwe glaspasta uit een oven en houdt dit boven de tafel, een tweede persoon knipt hiervan een stuk
27
af. Dat stuk zakt op het werkblad in elkaar en vloeit uit. Anderen komen met witte, lichtblauwe en zwarte glaspasta uit andere ovens en hiervan wordt steeds een stukje afgeknipt. Deze stukjes vermengen zich met de voorgaande lagen. Dan wordt er een gat in gemaakt en de laatste persoon haalt de afgekoelde plakken van de tafel. Door deze werkwijze is de vorm van het oog nooit volmaakt en lijkt geen enkele boncuk op een andere.63 De meest voorkomende vorm van deze blauwe oogamulet is rond, maar er zijn steeds meer vormen verkrijgbaar: vierkant, ster en hart, zoals te zien is op afbeelding 23.64 De kleur blauw is over het algemeen hetzelfde. Het oog is zwart in lichtblauw in wit. Afbeelding 23
Er wordt niet altijd een oog aangebracht. Soms wordt een blauwe amulet voorzien van opschriften of andere attributen, bijvoorbeeld van het opschrift Maşallah (afbeelding 24). Afbeelding 24
De amuletten kunnen alleen voorkomen of worden verwerkt tot een nieuwe compositie van meerdere amuletten in verschillende groottes. De compositie op afbeelding 25 is gemaakt op gevlochten sisaltouw en voorzien van rode roosjes met groene blaadjes en een blauwe strik. Het geheel vormt een decoratief object.
Afbeelding 25
63 64
Zie de documentaire Nazar Boncuğu van Ali Akyüz, s.l. 2002. In de buurt van Bodrum heb ik een dergelijke amulet in de vorm van een kruis gezien.
28
Ze kunnen ook worden gehangen aan minikleedjes waarop een beeltenis van bijvoorbeeld Atatürk, Maria, Jezus, imam Ali, de Turkse vlag, Koranteksten, een moskee, de Kaaba te Mekka, oude miniaturen of zelfs een nazar boncuğu staat (afbeelding 26).
Afbeelding 26
De compositie op afbeelding 27 is samengesteld uit de Turkse vlag en een vlag met het opschrift Turkije met daartussen een boncuk, een minikleedje met zilveren olifantjes en een blauwe amulet. De beeltenis van de olifant wordt als amulet gebruikt door medicijnmannen in Afrika.65 Door de aanwezigheid van de Turkse vlag en het opschrift Turkije lijkt het mij een object dat voor de toeristische sector bestemd is.
Afbeelding 27 65
Budge, op. cit., 18.
29
In ateliers worden de blauwe boncuks door vrouwen bewerkt en verwerkt tot decoratieve artikelen. Het boompje op afbeelding 28 is een geheel nieuw decoratief object. De ‘vruchten’ in het boompje zijn glazen oogkralen, met de kleurstelling blauw-wit-geelblauw. De blaadjes zijn van groen glas gemaakt. Afbeelding 28
Bij de bewerking wordt vaak gebruik gemaakt van zilverpapier, zoals bij de amulet op afbeelding 29.66 Het oog is zwart in lichtblauw op wit.
Afbeelding 29
Afbeelding 30
Er wordt niet altijd gebruikt gemaakt van duurzame materialen. De losse onderdelen van de objecten op afbeelding 30 zijn in het geheel van plastic gemaakt (ook de boncuk) en aaneen gelijmd. De boncuk is aangebracht op een zilverkleurig hart. Verder is een roosje aangebracht. De onderdelen van afbeelding 31 zijn ook van plastic. Hier heeft het onderbord de vorm van een hart.
Afbeelding 31
66
Zie documentaire Nazar Boncuğu.
30
De vis op afbeelding 32 is ook gemaakt van plastic. Omdat de vis voorzien van een oog kan het ook aangemerkt worden als afweermiddel. Afbeelding 32
De boncuk van afbeelding 33 is bevestigd op een glazen bord waarvan de rand geverfd is in dezelfde kleur blauw als de boncuk. Het bord kan ook op een standaard gezet worden en dan overal worden geplaatst. Afbeelding 33
Afbeelding 34
De glazen asbakken op afbeelding 34 laten zien dat de boncuk in eenzelfde object op verschillende manieren verwerkt kan worden. Op de asbak linksboven zijn zilveren randen met daarop blauwe boncuks met een wit oog aangebracht. In de asbak rechtsonder is een zwarte boncuk in de bodem verwerkt met een oog van zwart op geel op wit. Turkije kent sinds een aantal jaar een nieuwe rage: koelkastmagneetjes. In ieder huis kom je ze wel tegen en overal zijn ze te koop, voornamelijk in de vorm van of uitgerust met een nazar boncuğu. Op afbeelding 35 zijn de volgende bijzondere vormen
Afbeelding 35
te onderscheiden: klomp, bloem, hoefijzer, vis, stuurrad, dolfijn.
31
Andere koelkastmagneetjes zijn gemaakt van blauw glas in de vorm van een hartje, ster, duif of gewoon rond met daarop een oog of zelfs een gezichtje (afbeelding 36). Hier is ook de kleur oranje gebruikt voor het oog.
Afbeelding 36
Op afbeelding 37 zijn koelkastmagneetjes in de vorm van bezempjes, vissen en hoefijzer voorzien van boncuks. Ze zijn alle van kunststof. Op de handjes staan Arabische teksten en Allah en Mohammed. Afbeelding 37
Afbeelding 38
Wanneer meerdere afweerattributen in één object worden gebruikt spreekt met van een nazarlık. Bij het koelkastmagneetje linksboven op afbeelding 38 is een boncuk gecombineerd met knoflook (dat ook bekend staat als afweermiddel).
Het bezempje van afbeelding 39 is gemaakt van gedroogde takken van een struik waarvan de zaadjes in vuur worden verbrand om de invloed van het boze oog te verbreken. Het geheel is een nazarlık.
Afbeelding 39
32
In woningen worden ook decoratieve bollen gebruikt als afweermiddel tegen het boze oog. Soms zijn de bollen zelf een oog. De bol op afbeelding 40 is donkerblauw en het oog is zwart op geel op lichtblauw op wit.
Afbeelding 40
Dit mooi gedecoreerde object van porselein hangt aan een streng die is voorzien van meerdere nazar boncuks. Eronder hangen ook kralen in verschillende kleuren.
Afbeelding 41
Een woning kan ook beschermd worden door aan de buitenkant van de woning een nazar boncuğu aan te brengen, bijvoorbeeld op de drempel van de voordeur (afbeelding 42).
Afbeelding 42
33
3.5
Dessins en motieven
Nu er stoffen verkrijgbaar zijn met de nazar boncuğu als opdruk zijn de toepassingen legio. Zowel de dessins als de boncuks zijn verschillend. De boncuks op beide stoffen op afbeelding 43 zijn blauw met een oog van blauw op geel op wit. Op de stof op de voorgrond hebben de boncuks een gele strik. Afbeelding 43
Het dekbed op afbeelding 44 heeft aan beide zijden verschillende dessins maar de boncuks zijn hetzelfde. Ze zijn blauw met een oog van blauw op geel op wit en hebben een oranjegele strik. Afbeelding 44
Op de kinderpyjama’s van afbeelding 45 zijn de boncuks blauw met een oog van blauw op geel en wit of blauw op lichtblauw en wit. De boncuks hebben een gat. Afbeelding 45
Het schort op afbeelding 46 is een ander voorbeeld van boncuks als motief op stof. Ik heb in Turkije ook een strijkplankovertrek met boncuks gezien.
Afbeelding 46
34
De boncuks op het tafelkleed van afbeelding 47 zijn zowel bijzonder in vorm als van kleur. De boncuks hebben de vorm van een druppel en zijn oranje. Het oog is oranje op geel op wit.
Afbeelding 47
De nazar boncuğu wordt ook in stoffen geweven. In 2005 kwam ik op verschillende markten in Turkije handdoeken met tekstopdrukken
Afbeelding 48
tegen, met boncuks aan de flosjes of zelfs een geweven nazar boncuğu
zoals op afbeelding 48. De tekstopdrukken waren legio maar voornamelijk ‘Mijn beste …’ aangevuld met vader, moeder, broer, zus, oom, tante, enz.). De teksten op deze handdoeken zijn resp. ‘Mijn beste buur’ en ‘Souvenir uit Tokat’. De geweven boncuk is blauw met een oog van goudgeel, lichtblauw en wit, en is voorzien van een rode strik. De boncuks kunnen ook speels worden verwerkt, zoals in het schild van een schildpad op de rechter boekenlegger van afbeelding 49.
Afbeelding 49
35
Op het babyrompertje van afbeelding 50 is een lichtblauwe nazar boncuğu geweven.
Afbeelding 50
Afbeelding 51
Er zijn ook sokken met de nazar boncuğu erin geweven te koop zoals te zien is op afbeelding 51. Deze boncuks zijn zwart met een oog van zwart in wit en geel, en zijn voorzien van een blauwe strik.
De
Afbeelding 52
kleuren
van
de
boncuks
in
de
kussensloop op afbeelding 52 zijn aangepast aan de kleur van de vlakken waarin ze zijn geplaatst. De boncuks in de witte vlakken zijn blauw met een oog van blauw in wit en lichtblauw, de boncuks in de rode vlakken zijn okergeel met een
donkere rand en een oog van rood in oker en rood. De nazar boncuğu van afbeelding 53 is in stof geweven en hangt op Atatürk Airport, het vliegveld van Istanbul. De boncuk is blauw met een oog van donkerblauw in geel en lichtblauw.
Afbeelding 53
36
De nazar boncuğu wordt als dessin niet alleen op stof gebruikt, maar ook op andere materialen. Voor het verpakken van cadeaus is er speciaal cadeaupapier met boncuks (afbeelding 54).
Afbeelding 54
Voor het inpakken van etenswaren zoals vers brood wordt in Turkije papier gebruikt. Het papier op afbeelding 55 heeft boncuks met een rode strik en hoefijzers.
Afbeelding 55
Uiteraard zijn er ook plastic tasjes met boncuks. Op de tas van afbeelding 56 staat ‘bedankt’ in het Duits, Engels, Frans, Spaans en Turks.
Afbeelding 56
De tas op afbeelding 57 is van een klein formaat. De boncuks hebben een blauwe strik.
Afbeelding 57
Veel huishoudelijke artikelen worden ook voorzien van een nazar boncuğu.
37
In Turkije wordt veel thee gedronken, meestal uit kleine Turkse theeglazen, die voorzien kunnen zijn van een nazar boncuğu (afbeelding 58).
Afbeelding 58
Afbeelding 59
De schoteltjes op afbeelding 59 zijn van plastic. Opvallend is dat de decoratie in diverse kleuren is gemaakt. De specifieke kleuren blauw, wit en geel zijn hier niet gebruikt. Het is dan ook niet zeker of de figuren hier nazar boncuks voorstellen.
Het lijkt op ‘mille fiori’ (Italiaans voor duizend bloemen). Dit is een techniek waarbij verschillende kleuren op elkaar worden verwerkt tot gekleurde staafjes.67 Op afbeelding 60 is in de nazar boncuğu de kleur rood gebruikt in het oog en er is een rode strik met witte stippen aangebracht.
Afbeelding 60
Ook
aardewerken
(servies-)goed
wordt
versierd met de nazar boncuğu (afbeelding 61). De boncuks zijn erop geschilderd.
Afbeelding 61
67
Vergelijk de voorwerpen op de website TINISSIMA.DE.
38
Ook aardewerken keuken- en badkameraccessoires worden voorzien van boncuks. Het is duidelijk te zien dat ze er met de hand opgeschilderd zijn. Afbeelding 62
In Turkije is het de gewoonte kastranden te versieren met eigengemaakte randjes of kant- en klare randen. Op de markt en in winkels zijn diverse soorten randen met nazar boncuks te koop (afbeelding 63). Afbeelding 63 Deze stroken van vinyl zijn ook verkrijgbaar in grote stukken als tafelkleed. In de ogen zijn de kleuren blauw, wit en geel of oranje verwerkt. Zelfs aanstekers worden voorzien van boncuks. De aansteker links heeft alleen boncuks met kleurstelling blauw-geel-lichtblauw-donkerblauw. De aansteker rechts heeft andere abstracte tekeningen erbij. Afbeelding 64
De aanstekers op afbeelding 65 onder de boncuks een opschrift ‘voor mijn lieve vader/moeder, met liefs’.
Afbeelding 65
39
De asbak op afbeelding 66 is een souvenir uit Amasra, een stad aan de noordkust van Turkije. De boncuks zijn erop geschilderd en zijn wit met een oog van zwart in geel en lichtblauw.
Afbeelding 66
De vazen op afbeelding 67 zijn beschilderd met verschillende bloemen, een motief dat in Turkije veel wordt gebruikt. De middelste vaas is ook beschilderd met blauwe boncuks met een oog van zwart in Afbeelding 67
wit. De rechter vaas heeft witte boncuks met een oog van zwart in
geel en lichtblauw. De bewoner van de woning op afbeelding 68 heeft aan de gevel geen glazen nazar boncuğu opgehangen maar heeft er zelf één geschilderd.
Afbeelding 68
40
Een andere manier om een pand van een nazar boncuğu te voorzien is door het motief met mozaieksteentjes te maken zoals te zien is op afbeelding 69. De boncuks zijn blauw, met een oog van blauw in geel en wit. Deze kleuren zijn overigens in de gehele mozaiek verwerkt.
Afbeelding 69
3.2
Logo’s
Sommige bedrijven gebruiken de nazar boncuğu in hun logo. Dit kan te maken hebben met de naam of aard van de winkel. De optiek van afbeelding 70 heeft in naam en logo een verwijzing naar Afbeelding 70 nazar (kijken, zien, in dit geval goed kunnen zien). De letter O is een boncuk. In de winkel van afbeelding 71 zijn bijouterieën te koop, waaronder uiteraard nazar boncuks. Ook hier is de letter O een boncuk.
Afbeelding 71
41
In Rotterdam is er een (Turkse) horecazaak genaamd Nazar. In een advertentie voor deze zaak zijn randen met boncuks geplaatst (afbeelding 72). Het bedrijf voert een boncuk in het logo. Afbeelding 72
Een verkoper van cadeau-artikelen heeft een nazar boncuğu op zijn visitekaartje laten zetten (afbeelding 73).
Afbeelding 73
De doos op afbeelding 74 is de verpakking van theeglazen en schotels, zoals te zien op afbeelding 58.68
Afbeelding 74
Soms de link tussen de aard of de naam van het bedrijf en de nazar boncuğu niet duidelijk. Op afbeelding 75 is
Afbeelding 75
68
de verpakking te zien van een kop voor een satellietschotel met de merknaam Blue Bead (blauwe kraal). In de letter B zijn boncuks geplaatst. Er bestaat verder geen verband tussen het artikel, de naam en de aanwezigheid van boncuks.
Paşabahçe is een bekende glasfabrikant in Turkije.
42
Afbeelding 76
Een zaak die hotel-, badkamer- en keukenaccessoires verkoopt heeft in de letter O van de firmanaam een nazar boncuğu69 en een mat in de vorm van een nazar boncuğu op de grond voor de ingang van de zaak liggen (afbeelding 76). Het oog van de boncuk is kleurrijk: donkerblauw op geel, lichtblauw en wit. Op de muur van het hoofdgebouw van een pleisterplaats bij een dennenbos staat boven de naam een paar dennenbomen en naast de naam is een boncuk aangebracht (afbeelding 77).
Afbeelding 77
Op afbeelding 78 staat een busje talkpoeder dat is voorzien van een nazar boncuğu. Wellicht verwijst de boncuk hier naar reinheid van het lichaam. Door dit poeder te gebruiken blijft je lichaam rein en word je daardoor minder snel besmet met een of andere ziekte. Je weert dus problemen af.
Afbeelding 78
69
Dit gebeurt vaker, zie ook de afbeeldingen 70, 71 en 75.
43
Nazar is de naam van een soort kauwgom (afbeelding 79).70 De kauwgum beschermt je tanden. Misschien is ook hier, net zoals bij de talkpoeder (afbeelding 78) sprake van het afwenden van problemen, namelijk tandproblemen. Afbeelding 79
Afbeelding 80
Het bedrijf Namlı voert nazar boncuks op zijn producten, zoals op het blik kaas van afbeelding 80.71 De producten worden in West-Europa geproduceerd ten behoeve van de markt voor hier woonachtige Turken. Het komt wel vaker voor dat Turkse bedrijven buiten Turkije boncuks plaatsen op hun producten of in hun logo voeren. Wellicht wordt de boncuk beschouwd als iets Turks, iets herkenbaars.
Op het bekertje van Yayran, Mavi Boncuklu Yayık Ayranı (de karnemelk met blauwe kraal) staat een boncuk in het logo (afbeelding 81). Opvallend is dat op de verpakking de boncuk specifiek genoemd wordt. Het oog van de boncuk is blauw-wit-blauw-geel op een blauwe achtergrond. Afbeelding 81
70 71
Zie ook de website van KENT. Zie ook de website van NAMLI.
44
De krant Merhaba die in Nederland verschijnt met artikelen in het Turks en Nederlands heeft een boncuk op de voorpagina (afbeelding 82). Omdat ook een activiteit als een onderneming en een product getroffen kan worden door het boze oog, is het aannemelijk dat ondernemers de nazar boncuğu als afweermiddel in hun logo gebruiken.
Afbeelding 82
3.7
Bijzondere gelegenheden Zoals al eerder is aangegeven zijn er bijzondere gelegenheden waarbij een nazar boncuğu wordt gegeven of opgespeld, zoals bij een geboorte, besnijdenis of bruiloft. Baby’s krijgen na de
Afbeelding 83
geboorte een boncuk opgespeld om beschermd te zijn tegen het boze oog. Soms wordt er ook een gouden munt aan gehangen (afbeelding 83). Afhankelijk of de pasgeborene een jongen of meisje is kan een chocolaatje in blauw of roze papier verpakt en voorzien van een boncuk aan kraamvisite worden uitgedeeld (afbeelding 84).
Afbeelding 84
Afbeelding 85 is een uitnodigingskaart voor een besnijdenisfeest van een Turks jongetje dat in Nederland woont. Het veertje is met een boncuksticker vastgezet. Maşallah wordt bij besnijdenissen altijd gebruikt.
Afbeelding 85
45
Afbeelding 86 is een advertentie voor de Besnijdenis Kliniek Nederland in Amsterdam. De boncuk is voorzien van een versierde fez die jongetjes tijdens hun besnijdenisfeest dragen.
Afbeelding 86
Afbeelding 87 is een poster voor een gezamenlijk besnijdenisfeest van 2000 jongetjes in Istanbul.
Afbeelding 87
3.8
Overige toepassingen en voorwerpen Het voorwerp op afbeelding 88 is een tafelkleed dat in zijn geheel is gemaakt van strengen aaneen geregen kleine kralen. De
Afbeelding 88
oorspronkelijke afmetingen zijn ongeveer 60 cm lang en 30 cm breed.
46
Afbeelding 89
Gebedskransen (Turks: tespih) worden gewoonlijk gemaakt van waardevolle stenen. De gebruikte kralen op afbeelding 89 zijn van plastic en hebben een oog van zwart in lichtblauw en wit. Ik vind het bijzonder dat boncuks worden gebruikt voor deze kransen, omdat het een religieus (islamitisch) voorwerp betreft. Eerder is al gemeld dat de nazar boncuğu volgens de islam niet gebruikt mag worden als afweermiddel.72 Niet alleen in logo’s van firmanamen worden letters wel eens weergegeven als boncuks. Op het woordenboek van kindernamen op afbeelding 90 is de letter O een blauwe boncuk met een oog van donkerblauw op lichtblauw en wit.
Afbeelding 90
Van 18 december 2004 tot 12 september 2005 is in het KIT Tropenmuseum te Amsterdam een tentoonstelling gehouden over Het Kwaad. Er werden diverse objecten uit de collectie van het Tropenmuseum die te maken hebben met het kwaad tentoongesteld. Afbeelding 91 Bezoekers kregen een speldje met een nazar boncuğu. Op de entreebewijzen zijn verschillende objecten afgebeeld (zie afbeelding 91). 72
De gebedskransen van moslims bestaat uit 99 kralen, één kraal voor elk van de schone namen van Allah. Aan eind van een rozenkrans zit een 100e, lange kraal voor de onuitsprekelijke naam van God. Volgens Egyptenaren wordt aan het eind een kwastje van een heldere kleur bevestigd om het boze oog af te wenden, want boze geesten houden niet van kwastjes en met franje versierde objecten. Budge, op.cit., 80-81.
47
De Culturele Zondag van 11 juni 2006 in Utrecht stond in het teken van Turkije. In de grote hal van Vredenburg hing een grote mobile van boncuks (zie afbeelding 92).
Afbeelding 92
In het kader van de Culturele Zondag stonden langs de grachten in de binnenstad van Utrecht panelen met afbeeldingen die betrekking hebben op Turkije, zoals het paneel op afbeelding 93 met een boncuk.
Afbeelding 93
In Turkije zijn tegenwoordig vooral in de toeristische gebieden ansichtkaarten verkrijgbaar met boncuks (afbeelding 94).
Afbeelding 94
48
Afbeelding 95
Veel Turkse TV-shows hebben tegenwoordig een nazar boncuğu op de set, zoals de shows van Ibrahim Tatlıses en Mehmet Ali Erbil. Op afbeelding 95 zingen Belkıs Akkale en Izzet Altınmeşe in het programma Tatlı dile güler yüze van de Turkse radio- en televisieomroep TRT op een nazar boncuğu, volgens presentatrice Sevcan Orhun om niet getroffen
te worden door het boze oog (nazar değmesin diye). Met een sticker (afbeelding 96) ben je in staat om alles wat je lief is te beschermen tegen de invloed van het boze oog.
Afbeelding 96
3.9
Analyse van de verschijningsvormen Uit alle afbeeldingen blijkt dat de nazar boncuğu verschillende vormen en toepassingen kent. De meest eenvoudige vorm is de blauwe kraal met witte ogen rondom (afbeelding 97).
Afbeelding 97
Het oog kan ook lichtblauw of zwart zijn of zelfs uit meerdere kleuren bestaan, namelijk blauw, geel en wit (afbeelding 98). De tint blauw kan variëren van lichtblauw naar donkerblauw of zelfs zwart. Soms wordt de kleur wit of geel weggelaten. Afbeelding 98
49
De blauwe oogamulet is meestal rond, wat ovaal van vorm en van blauw glas. Het oog heeft de kleur zwart of donkerblauw op lichtblauw op wit. Het oog is slechts aan één zijde aangebracht (afbeelding 99).
Afbeelding 99
De boncuks komen alleen voor of als onderdeel van een geheel. Tegenwoordig komen er steeds meer moderne vormen en kleuren voor en er wordt ook gebruik gemaakt van nieuwe materialen. Als
Afbeelding 100
motief wordt de nazar boncuğu toegepast op allerlei materialen zoals stoffen, papier en verpakkingsmaterialen. De gestileerde vorm is vaak kleurrijk en voorzien van een gele, rode of blauwe strik (afbeelding 100).
De gebruikte kleurstellingen in alle afbeeldingen kunnen als volgt worden weergegeven. pupil iris
extra rand achtergrondkleur
zwart
blauw
zwart wit
blauw
zwart lichtblauw
wit
zwart oranje
wit
blauw
zwart geel
wit
blauw
zwart wit
blauw
roze/groen/oranje/blauw/wit/geel/rood
zwart wit
geel
zwart/wit/geel/oker/oranje/bruin/groen/rood
zwart geel
lichtblauw
wit
blauw lichtblauw wit
blauw
blauw geel
blauw
blauw geel rood
lichtblauw
wit
oranje geel
wit blauw
wit
oranje
50
pupil iris
extra rand achtergrondkleur
wit
blauw
wit
blauw
bruin
wit
blauw
geel/grijs/bruin/blauw
Tabel 1: kleurstellingen in boncuks
Zwart is de meest voorkomende kleur voor de pupil. Indien de pupil een andere kleur heeft dan heeft dat te maken met de eigen kleur van de boncuk of de kleur van de ondergrond. De meest voorkomende kleur voor de boncuk is blauw. De meest gebruikte kleurstelling is zwart in wit op blauw of zwart in wit en geel op blauw. 3.10
Boncuks op internet
Zoals al is gezegd zijn er bedrijven die de nazar boncuğu in hun logo voeren. Tegenwoordig hebben veel bedrijven ook een internetsite en staat er een boncuk op de site. Onderstaande (Turkse) bedrijven hebben nazar in de naam en een boncuk op de site: − RESTAURANT NAZAR in Rotterdam (zie ook HILTON.ORG en afbeelding 72). − RESTAURANT NAZAR in Australië. − RESTAURANT NAZAR, in Stuttgart, Duitsland. − Turks restaurant NAZAR IN JAPAN. − Hotel pension NAZAR in Efeze, Turkije. − Makelaarskantoor NAZAR-EMLAK in Ankara, Turkije. − NAZAR Dames- en kinderschoenen in Engeland. − Radiozender NAZAR-FM. − Internationaal reisbureau Nazar met vestigingen in DENEMARKEN, DUITSLAND, FINLAND, NOORWEGEN, ZWEDEN en ZWITSERLAND. − Supermarktketen NAZAR in Ankara. De keten kent een Nazar Kartı, een klantenkaart, waarop uiteraard een nazar boncuğu staat. − Webdesign NAZAR-DESIGN in Mosbach, Duitsland.
51
Er zijn veel bedrijven die glazen producten met boncuks produceren. Onderstaand een overzicht van websites waarvan de producten zeer zeker de moeite waard zijn om te bekijken. − Hasan Alp verkoopt zijn eigen gemaakte nazar boncuks via ALP NAZAR. Op de site zijn BIJZONDERE FIGUREN te zien. − KURSHUNI maakt decoratieve objecten van allerlei kleuren glas. − JINX GARZA maakt moderne glazen kralen en ook eigen ontwerp oogkralen. − MIKE EDMONDSON maakt ook eigen ontwerp oogkralen. Via internet zijn allerlei soorten artikelen met boncuks, meest sieraden, te koop. Een zoekopdracht naar ‘evil eye jewelry’ bij een willekeurige zoekmachine geeft al duizenden resultaten. Onderstaande selectie van websites heb ik opgenomen omdat er bijzondere artikelen op de site staan. − CAFE ANATOLIA heeft naar eigen zeggen een van de grootste selecties nazar boncuks. Eén van de nieuwste artikelen is een HONDENHALSBAND met nazar boncuğu. Ook zijn er BALLONNEN met boncuks. − ISTANBLUE is een adviesbureau in Singapore. Het bedrijf verkoopt ook verschillende producten, waaronder nazar boncuks. − Er zijn zelfs armbanden met boncuks van het bekende kristalmerk SWAROVSKI. − NAZAR HEDIYELIK heeft veel soorten wanddecoratie. − Bij EVIL EYE ART zijn boncuks in allerlei kleuren te koop. − Bij EGEBONCUK zijn boncuks van verschillende materialen te zien zoals plastic, acryl en paarlemoer. − Bij UNIVERSAL AGE is een zilveren kettinghanger in de vorm van een kruis met in het midden een boncuk te koop. − MAZALTOVPAGES heeft ringen met boncuks in allerlei kleuren en boncuks voor aan de mobiele telefoon. − Bij KARUMTRADING zijn deegpoppetjes met een boncuk als lijfje te zien. − Bij TREASURES BY TASCI glazen schaal in boncuk-motief. − Op TULUMBA.COM staat een tulp met oog.
52
− NAZARBONCUGU.COM heeft een documentaire uitgebracht over de laatste ambachtlieden die boncuks maken. − De NAZAR FUNSTUFF SHOP is een online shop voor nazarproducten; hier zijn allerlei artikelen te koop zoals buttons, puzzels en allerlei andere artikelen en kledingstukken met een nazar boncuğu erop. − Via de website van AREKA ÇIÇEK zijn bloemenarrangementen met boncuks te bestellen die over de hele wereld bezorgd kunnen worden (in totaal zijn er zo’n 300 arrangementen en daarvan heeft het merendeel een boncuk). − Op ASAHI-NET in Japan zijn een nazar boncuğu met thermometer en een mooi versierd wandbord te zien. − HIPERNEX heeft nazarlıks met koranteksten, menora en kruisbeeld erop. En dan zijn er nog andere toepassingen die niet onder één van de voorgaande categorieën vallen. − Op de website van ENDTAS staan diverse kleine robots waarvan de ogen gemaakt zijn van boncuks. − MAYA PASTANESI zijn via de link ürünler > özel pastalar > M194 en M199 taarten met boncuks erop tezien. M203 is een taart in de vorm van een boncuk en onder ürünler > çikolatalar > M314 staat geboortechocolade verpakt in roze of blauw met een nazar boncuğu erop. − Bij KARUMTRADING kunnen ondernemers plastic tassen met boncuks aanschaffen. − Bij TURKISH GIFT BAZAAR servetringen van boncuks. − ILYASOGLU heeft armbanden voor mannen, waterpijpen, een heel assortiment van verschillend gekleurde boompjes, stickers, en zelfs cocktailprikkers met boncuks. − Een boncuk met olifant in een struisvogelei is te zien bij OTTOMANSTORE. Zelfs bij de ingang van McDonald’s op het Fonteinplein te Baku, Azerbeidzjan, hangt een nazar boncuğu.73 Volgens een bericht van 73
Zie: AZER.COM.
53
Associated Press hangt er zelfs een boncuk in een Turkse onderzeeboot, zoals gemeld in MILLIYET. Op de pagina Evil Eye van WIKIPEDIA staat een foto van een Turks vliegtuig met een boncuk op de staart. Op de website van TGRT HABER is een nieuwsitem te zien van 6 juni 2005. Op die dag liepen in het kader van Wereldmilieudag in Istanbul dierenvrienden in optocht met paarden, kamelen, honden en katten die waren voorzien van zakdoeken met boncuks of grote papieren nazar boncuks. Op de website van persbureau Anadolu Ajansı staat een foto van een SCHAAP en van een KOE met boncuks. Bij SIHIRLITUR een kameel met allerlei afweermiddelen. Op de webpagina van de Turkse fotograaf Fikret Otyam een foto van een PAARD met blauwe kralen. De meeste boncuks zijn te zien in BONCUKKOY. De Turkse krant VATAN claimt de beste krant van het land te zijn (‘ülkenin en iyi gazetesi’), en SABAH de beste krant van Turkije (‘Türkiye’nin en iyi gazetesi’). En HABERTURK is het grootste nieuwsportaal van Turkije (‘Türkiye’nin en büyük haber portalı’). Dan moet je wel een nazar boncuğu plaatsen wil je geen onheil oproepen. Aan de andere kant gebeurt het wel vaker dat religieuze symbolen in de reclame gebruikt worden. Het gebruik van dergelijke symbolen uit de dominante godsdienst wekt namelijk vertrouwen en de producten worden voorzien van “een aureool van zuiverheid”. Effectieve reclame creëert een wij-gevoel onder consumenten. Dit kan worden bereikt door het product een nieuwe mystieke betekenis te geven en vervolgens een dialoog te creëren door rond het product mensen te verzamelen en hen door symbolen en rituelen een wijgevoel te geven.74 Mijns inziens is de nazar boncuğu een uitstekend symbool om voor dergelijke doeleinden gebruikt te worden. Er hangt namelijk al een mystieke betekenis omheen en het is voor iedere Turk een herkenbaar symbool.
74
M. Walrave, Religieuze symbolen in de reclame: een rage of een postmoderne trend? Dit artikel is verschenen op de website van INTERAXIS.ORG, s.a.
54
3.11
Samenvatting
In Turkije kom je de nazar boncuğu overal tegen. De blauwe oogamulet heeft niet langer de vorm van een kraal maar kan ook plat of rond zijn. De boncuks worden steeds decoratiever door toepassing van andere kleuren en materialen of als onderdeel van een decoratief object. Als motief of dessin is de vorm zeer gestileerd. Dit betreft vooral de nieuwe toepassingen. Traditioneel gold de boncuk als bescherming van kinderen, de woning, de veestapel en voertuigen. Tegenwoordig wordt de boncuk gebruikt op allerlei objecten en plaatsen. Met andere woorden, de boncuk ontwikkelt zich in vorm, kleurstelling en toepassing tot een object waaraan een andere waarde dan afweermiddel toegewezen kan worden. De boncuk vervult steeds meer de functie van herkenning en vult een zekere identiteit in. Dit is af te leiden uit het gebruik van de nazar boncuğu op Turkse producten en het toenemende gebruik op Turkse internetsites. Daarnaast heeft de boncuk een positieve uitwerking op het gemoed van de mens. Dit heeft wellicht te maken met (onbewust) aanwezige negatieve gevoelens of stress waar iedereen in deze moderne maatschappij wel mee te maken heeft. Het geloof in het bestaan en de werking van het boze oog is diep geworteld in de Turkse cultuur. Als je opgegroeid bent met amuletten waarvan werd verteld dat die je zouden beschermen tegen het kwaad, dan kan dat gevoel zich diep geworteld hebben en kun je als volwassene nog steeds de behoefte hebben om dergelijke amuletten in je nabije omgeving te hebben. Persoonlijke ervaringen geven inzicht in de beleving van nazar bij Turken. Deze worden in hoofdstuk 4 uiteengezet.
55
4
De praktijk
In hoofdstuk 3 is een inventarisatie gegeven van objecten waarvan de nazar boncuğu deel uitmaakt. De boncuk is niet langer alleen een amulet voor de bescherming van kinderen, de woning, de veestapel en voertuigen, maar wordt tegenwoordig ook gebruikt op allerlei objecten en plaatsen. Door een veranderde vorm, kleurstelling en toepassing van de boncuk is er sprake van een nieuwe functie. In dit hoofdstuk wordt weergegeven hoe Turken zelf de functie van de boncuk ervaren en worden persoonlijke ervaringen met nazar weergegeven. 4.1
Resultaten van onderzoeken
Volgens het onderzoek Türkiye profili dat in 2005 in Turkije is uitgevoerd door onderzoeksbureau TNS PIAR en Turkcell gelooft 70% van de Turkse bevolking in het boze oog.75 Een pas afgerond onderzoek van de Universiteit van Mersin naar het hedendaagse geloof in nazar toont aan dat het geloof vooral sterk is in gebieden die op economisch, sociaal en cultureel gebied weinig ontwikkeld zijn. Met name arme mensen die op het platteland wonen en ouderen geloven erin. Maar ook ontwikkelde personen blijken in de kracht van de boze blik te geloven. Van jonge studenten gelooft een deel er wel in en een deel niet.76 Turkije is een islamitisch land. Volgens LANDENWEB.NET is 86% van de bevolking moslim. In de islam is het gebruik van amuletten echter verboden. Toch hebben veel Turken een nazar boncuğu in hun huis, hun auto, op de werkplek of ze dragen er één. Om erachter te komen waarom zij dat doen heb ik een aantal Turken ernaar gevraagd. Aan 20 personen vroeg ik of zij in nazar geloven en twee personen antwoordden ontkennend, één kon geen antwoord geven (zij twijfelde), de anderen antwoordden allen bevestigend (17). Op de vraag wat nazar volgens hem of haar betekende kreeg ik slechts éénmaal een uitgebreid antwoord, namelijk dat het een 75
De uitslagen van dit onderzoek heb ik als Powerpoint document per e-mail van iemand ontvangen. 76 Zie het bericht op de website van ĐLKHABER.NET.
56
negatieve energie is die iemand op een ander kan overbrengen en dat die ander daardoor van slag kan raken en zich niet lekker voelt of ziek wordt. Iemand anders noemde nazar ook een een kracht uit de omgeving die de mens negatief kan beïnvloeden. De overige antwoorden waren: bijgeloof (2), door het boze oog geraakt worden (2), door een jaloerse blik geraakt worden (3), door een liefdevolle blik geraakt worden (2), een overlevering (2), het hoort bij de islam/staat in de Koran (4), de anderen wisten het niet (3). Allen gaven aan een of meerdere nazar boncuks te bezitten. Deze konden als cadeau gekregen of door de persoon zelf gekocht zijn, voornamelijk omdat ze het mooi vonden, in één geval omdat er een Arabische tekst op staat. Zeven personen gaven aan de boncuk te zien als afweermiddel, vijf personen zeiden niet in de werking ervan te geloven maar zien het als decoratief object en zeven personen vinden de boncuk zowel afweermiddel als decoratief object.77 Eén persoon was van mening dat het noch een afweermiddel noch decoratief object is maar dat het een object betreft waaraan men uit overlevering gewend aan is geraakt om bij zich te hebben. Dertien personen gaven aan dat het opzeggen van gebeden (nazar duası) helpt als je door het boze oog getroffen bent. Het gebruik van de nazar boncuğu als afweermiddel tegen nazar wordt acceptabel geacht omdat nazar als zodanig in de Koran staat. Eén persoon vindt dat als je maar eenvoudig leeft en nederig bent, je niet door onheil zal worden getroffen. De resultaten kunnen als volgt worden weergegeven in een tabel:
77
Budge geeft aan dat het gebruik van amuletten kan veranderen en dat mooie amuletten niet meer geruikt worden als afweer maar alleen nog maar als ornament of versiering. Zie: Budge, op.cit., 30.
57
vraag
ja
nee
weet niet
Gelooft u in nazar?
17
2
1
Wat is nazar?
3
- Negatieve kracht
2
- Bijgeloof
2
- Door boze oog geraakt worden
2
- Jaloerse blik
3
- Liefdevolle blik
2
- Overlevering
2
- Behoort tot islam
4
Tabel 2: Betekenis van nazar
afweer decoratie beide
vraag Welke betekenis heeft de boncuk?
7
5
7
geen 1
Tabel 3: Betekenis van de boncuk
4.2
Persoonlijke ervaringen met nazar
Als antwoord op de vraag om een voorval rond nazar te vertellen heb ik tot nu toe al vele verhalen gehoord, soms te bizar om te geloven. De meeste voorvallen betreffen mooie kinderen die getroffen worden door een boze blik. Een Turkse vrouw die al jaren in Nederland woont vertelde mij dat zij met haar pasgeboren zoontje op vakantie was gegaan naar Turkije. Bij vertrek was de baby kerngezond. Eenmaal in Turkije aangekomen kwamen vele familieleden, kennissen en buren kijken naar de nieuwe telg, die overladen werd met uitroepen hoe mooi hij wel niet was. Een paar dagen later was het kind zonder aanwijsbare reden zo ziek dat het overleed. Een andere vrouw vertelde dat haar dochtertje als baby een erg mooi kind was en door velen werd bewonderd. Toen zij ongeveer 8 maanden oud was kreeg de baby göz yarası, groenige wondjes in de vorm van een oog op haar lichaam. De baby werd erg ziek en moest naar het ziekenhuis voor behandeling. De behandeling liep niet voorspoedig en de oma van de baby begon met het regelmatig oplezen van Koranteksten en gebeden omdat ze
58
wellicht door het boze oog getroffen was. De baby knapte op maar bleef zwak. Ook nu op latere leeftijd krijgt het kind af en toe nog dergelijke wondjes. Een andere baby kreeg uitslag rond haar mond, in eerste instantie werd gedacht dat dit kwam door de fopsteen. Twee maanden lang is de moeder steeds met de baby naar de huisarts gegaan omdat voorgeschreven medicijnen niet hielpen. Op een gegeven moment maakte iemand de opmerking dat de baby getroffen was door het boze oog omdat de uitslag de vorm van oogjes had. Toen de moeder met de baby bij een hoca was geweest die uit de Koran las en over de baby heen blies, ging de uitslag over. Weer een voorval met een baby betreft een kind dat al heel vroeg kon lopen. De moeder liet het kind naar haar vader lopen en riep daarbij uit hoe knap het wel niet was dat het kind dat al zo goed kon terwijl ze nog zo klein was. Hierop viel het kind en ongelukkigerwijs verwondde zij haar arm zodanig dat er een gapende wond ontstond die hevig bloedde. Iemand anders vertelde mij dat hij nog heel goed weet dat kleine kinderen, jongens of meisjes, allerlei kralen aan hun muts hadden als bescherming. In het dorp waar hij vandaan kwam was van een aantal oudere vrouwen bekend dat zij het boze oog bezaten. Als de kinderen in het zichtsveld van die vrouwen kwamen dan krabten zij op hun achterwerk om onheil af te weren. Een man vertelde dat hij als klein kind regelmatig viel als iemand opmerkte dat hij een mooi kind was. Een andere man vertelde mij dat hij, toen hij nog klein was, in Turkije in een fruitboom van de buurman was geklommen om de mooie vruchten te plukken en op te eten. Een voorbijganger zag dat en waarschuwde hem het niet te doen omdat hij uit de boom zou vallen. Hij deed het toch, en viel uit de boom. Gelukkig had hij er geen ernstige verwondingen aan overgehouden. De man was ervan overtuigd dat hij door het boze oog was getroffen. De oude man stond erom bekend dat hij het boze oog bezat. Een moeder meldde dat vroeger de zoon van haar vriendin mollig was terwijl haar eigen zoon magertjes was. Haar vriendin maakte daar een opmerking over en inmiddels is de situatie precies omgekeerd: de zoon van haar vriendin is broodmager en haar eigen zoon is flink.
59
Een vrouw kreeg een keer plotseling visite. Naar goede Turkse gewoonte moest ze de gasten eten voorzetten. In een mum van tijd had ze een maaltijd bereid. Toen ze met een pan eten uit de keuken kwam merkte een van de gasten op dat ze zo snel eten had gemaakt (en voegde aan dat compliment geen afwerende spreuk als maşallah toe). Prompt viel de pan uit haar handen. Een andere vrouw had tijdens al haar huwelijksjaren nog nooit serviesgoed gebroken. Vanaf het moment dat een gast daar een opmerking over maakte begonnen stukken kapot gegaan. Uiteindelijk waren er zoveel delen gebroken dat ze het restant van het servies weggooide. Deze vrouw is er heilig van overtuigd dat op het moment dat je anderen deelt in je blijdschap dat iets goed loopt, het gegarandeert fout zal gaan. Een Turkse vrouw die uit een vroom gezin komt (de meeste kinderen uit het gezin hadden Koranonderwijs gevolgd) zei me dat ze niets moest hebben van afweermiddelen en noemde het geloof in het boze oog bijgeloof. Maar een andere Turkse vrouw vertelde me heilig overtuigd te zijn van de werking van het boze oog. Zij zou geen enkel compliment uitspreken zonder daarbij afwerende spreuken als maşallah of tü tü tü te zeggen. Op een bijna neurotische manier klopt zij iedere positieve opmerking af. Uiteraard draagt zij de nodige sieraden met boncuks en heeft ze allerlei oogamuletten in huis. Het is mijzelf in Turkije wel eens overkomen dat ik me ineens niet lekker voelde, geen eetlust had of hoofdpijn kreeg. Dan zou ik getroffen zijn door het boze oog en moest ik een blaasritueel ondergaan. Een oudere vrouw die met de helende gave begiftigd is gaat naast je zitten en begint een aantal spreuken te prevelen, meestal onverstaanbaar. Soera 1, 113 en 114 en het troonvers uit de Koran worden dan gereciteerd. Af en toe wordt dan over je heen geblazen. Als de vrouw veel moet gapen of tranen in haar ogen krijgt, dan ben je zeer zeker getroffen door het boze oog en ze zal net zolang doorgaan met het ritueel tot ze zelf niet meer gaapt, want dan pas ben je zelf verlost van de boze blik. Een Turkse man die al jaren in Nederland woont vertelde mij dat hij het kan voelen als hij door het boze oog is getroffen. Dan wordt hij helemaal lamlendig en moe en geen medicijn kan hem dan beter maken. De enige remedie is een telefoontje naar Turkije om een vrouwelijk familielid te vragen voor hem te bidden. Het ritueel werkt kennelijk ook op afstand. Een
60
vrouw zei ook dat zij het kan voelen als ze door het boze oog is getroffen. Er is maar één vrouw die door het lezen van Koranverzen de werking bij haar kan verbreken. Zij heeft meerdere mensen gevraagd het ritueel uit te voeren maar bij iedereen zonder succes. 4.3
Berichten in de media
Niet alleen de gewone burger maar ook bekende sterren geloven in de werking van het boze oog. Op de vraag of ze in nazar geloven antwoordden 7 van de 8 ondervraagde artiesten bevestigend. Zes personen hebben nazar boncuks, twee hebben er geen. Drie geloven in de kracht van het gebed, twee personen geven aan ook hun heil te zoeken bij andere middelen zoals loodgieten.78 In de roddelbladen en kranten verschijnen regelmatig berichten van artiesten die een nazar boncuğu gebruiken tegen onheil. De bekende popzanger Tarkan draagt een nazar boncuğu als oorbel.79 De reeds overleden Zeki Müren zou zelfs uitzonderlijk bang zijn voor nazar. De woning in Bodrum die nu als museum is ingericht schijnt vol te hangen met boncuks.80 Uit persberichten blijkt dat er enorme hoeveelheden nazar boncuks worden verkocht als souvenir aan voornamelijk buitenlandse toeristen en zelfs naar het buitenland worden geëxporteerd.81 Het aantal handelaren in en verkopers van boncuks is sterk toegenomen. De laatste jaren is de productie van nazar boncuks steeds meer geïndustrialiseerd en neemt het aantal ambachtslieden die de boncuks nog volgens een eeuwenoude traditie maken, gestaag af. Zij worden ook bedreigd door de invoer van plastic boncuks uit China, die veel goedkoper zijn.82
78
Zie het artikel op de webpagina van BUGÜN GAZETESI. Zie het artikel op de webpagina van AKSAM. 80 Zie het artikel op de webpagina van YENIŞAFAK. 81 Zie de webpagina ZAMAN GAZETESI. 82 Zie de webpagina BONCUK ÇIN MAĞDURU en STARGAZETE. 79
61
4.4
Samenvatting
In dit hoofdstuk is weergegeven dat de nazar boncuğu voor Turken zowel de functie van afweermiddel tegen het boze oog als de functie van decoratief object vervult. Ook is uit diverse onderzoeken gebleken dat een merendeel van de Turken in de werking van het boze oog gelooft. Niet iedereen vindt echter de nazar boncuğu het juiste afweermiddel hiertegen, maar zoekt eerder zijn heil in gebeden en Koranverzen. Of men er nou in gelooft of niet, iedereen kan wel een voorval melden rond nazar. Het geloof is dus nog zeer levendig.
62
5
Conclusie
In voorgaande hoofdstukken zijn de resultaten van mijn onderzoek gepresenteerd met het doel een antwoord te kunnen formuleren op de probleemstelling: In hoeverre vervult de nazar boncuğu heden ten dage bij Turken de rol van amulet ter afweer van het boze oog? Hoofdstuk 1 betreft de herkomst en het verspreidingsgebied van het boze oog. Er is ingegaan op het bezit en de werking ervan, en wie of wat ervoor vatbaar is. Daarnaast is de relatie met godsdienst ter sprake gekomen. Het geloof dat door een jaloerse of bewonderende blik op iets of iemand te werpen schade kan worden toegebracht is al heel oud en speelt nog steeds een rol bij veel volken in veel landen. Het komt voor in heilige geschriften van Joden, christenen en moslims. De precieze herkomst is niet duidelijk maar over het algemeen wordt aangenomen dat het geloof in het boze oog is ontstaan in het oostelijke Middellandse Zeegebied en dat het zich vandaaruit heeft verspreid naar de andere landen rond de Middellandse Zee en de gebieden daaromheen. De bezitter van het boze oog heeft meestal een of ander kenmerk waaraan hij te herkennen is. Met name als iemand een afwijking aan de ogen heeft wordt hij ervan verdacht het boze oog te hebben. Soms zijn er helemaal geen kenmerken, zeker als het gaat om schadelijke blikken die onbewust en zonder opzet worden geworpen. Zowel personen, dieren als levenloze voorwerpen en zelfs activiteiten kunnen door het boze oog worden getroffen. De uitwerking van een boze blik kan heel schadelijk zijn. Daarom is het belangrijk om alles wat je dierbaar is tegen het boze oog te beschermen. In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de middelen die gebruikt worden om het boze oog af te weren en om de werking van een boze blik te verbreken. In hoofdstuk 2 is uiteengezet waar het geloof in het boze oog vandaan komt, wie het boze oog bezit, hoe iemand getroffen kan worden door het boze oog en wat dit voor uitwerking kan hebben. Er zijn verschillende afweermiddelen en gebruiken bij Turken besproken. Als
63
bescherming tegen het boze oog kunnen amuletten en talismannen gebruikt worden. Ook Koranverzen worden als afweermiddel gebruikt en gelden tevens als middel bij behandeling. Als ondanks alle afweermiddelen iemand toch getroffen is door het boze oog, dan moet deze persoon behandeld worden. Hiervoor worden verschillende rituelen gehanteerd, zoals beroken, loodgieten en bidden en het lezen van Koranverzen. Een veel voorkomende amulet bij Turken is de nazar boncuğu, de blauwe oogamulet. In hoofdstuk 3 is een inventarisatie gegeven van objecten waarvan de nazar boncuğu deel uitmaakt. De boncuk is niet langer alleen een amulet voor de bescherming van kinderen, de woning, de veestapel en voertuigen, maar wordt tegenwoordig ook gebruikt op allerlei objecten en plaatsen. Door een veranderde vorm, kleurstelling en toepassing van de boncuk is er sprake van een nieuwe functie. In hoofdstuk 4 wordt weergegeven hoe Turken zelf de functie van de boncuk ervaren en worden persoonlijke ervaringen met nazar weergegeven. Uiteindelijk kan worden geconcludeerd dat de nazar boncuks door toepassing van andere kleuren en materialen steeds decoratiever zijn geworden. Als motief of dessin is de vorm zeer gestileerd. Dit betreft vooral de nieuwe toepassingen. Traditioneel gold de boncuk als bescherming van kinderen, de woning, de veestapel en voertuigen. Tegenwoordig wordt de boncuk gebruikt op allerlei objecten en plaatsen. Met andere woorden, de boncuk ontwikkelt zich in vorm, kleurstelling en toepassing tot een object waaraan een andere waarde dan afweermiddel toegewezen kan worden. Het antwoord op de probleemstelling formuleer ik als volgt: de nazar boncuğu vervult heden ten dage bij Turken nog steeds een grote rol als amulet ter afweer van het boze oog. Echter, hoe decoratiever het object is, des te groter kan de decoratieve waarde zijn en de waarde als amulet minder. Anderzijds kan bijgeloof verhuld worden door niet een traditionele boncuk te plaatsen maar een decoratief object met een nazar boncuğu. Baat het niet, dan schaadt het niet. Aman nazar değmesin! Moge een ieder gespaard blijven voor het boze oog!
64
Verantwoording afbeeldingen Alle afbeeldingen die in deze scriptie voorkomen zijn door mijzelf gefotografeerd. Indien het objecten van mijzelf betreft staat vermeld ‘eigen bezit’ en objecten gefotografeerd bij mensen thuis als ‘privébezit’). In andere gevallen staat vermeld waar het object is gefotografeerd. 1. Eigen bezit. Ooit meegenomen uit Turkije. 2. Eigen bezit. Gekocht op de markt in de stad Erbaa, provincie Tokat. 3. Eigen bezit. Cadeau van Turkse kennis. Objecten zijn afkomstig uit Kayseri. 4. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. 5. Privébezit. Gefotografeerd tijdens Turks bruiloftsfeest in Istanbul. Een meisje op dat feest droeg deze armband. 6. Privébezit van Turks meisje in Nederland. 7. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. 8. Privébezit van Turkse vrouw in Nederland, gekocht in Turkije. 9. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. 10. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. 11. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. 12. Privébezit van Turkse jongen in Nederland. 13. Eigen bezit. Gemaakt door Turks meisje in Nederland. 14. Gefotografeerd in centrum van de stad Erbaa, provincie Tokat. 15. Gefotografeerd in centrum van de stad Erbaa, provincie Tokat. 16. Gefotografeerd vanuit de bus net buiten Ankara richting Istanbul. 17. Gefotografeerd vanuit de bus net buiten Ankara richting Istanbul. 18. Gefotografeerd in centrum van de stad Erbaa, provincie Tokat. 19. Gefotografeerd in het dorp Değirmenli, district Erbaa, provincie Tokat. 20. Gefotografeerd bij Cihan Hediyelik, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. 21. Privébezit. Dit object hangt in de auto van een inwoner van het dorp Değirmenli, district Erbaa, provincie Tokat. 22. Privébezit van Turkse familie in Nederland.
65
23. 24. 25. 26.
27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.
Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Privébezit van Turkse familie wonende in Istanbul. Gefotografeerd bij winkel in het stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Privébezit van Turkse familie wonende in Nederland. Dit object is als cadeau meegenomen uit Turkije (Marmaris) als cadeau voor de nieuwe woning. Eigen bezit. Cadeau van Turkse familie bij eerste bezoek bij mij thuis, gekocht in Nederland. Eigen bezit. Cadeau van Turkse familie. Eigen bezit. Cadeau van Turkse familie. Eigen bezit. Cadeau van kennis uit Turkije. Eigen bezit. Cadeau van Turkse familie. Eigen bezit. Cadeau van Turkse familie. Gefotografeerd bij Yağmur Kırtasiye, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd bij winkel in het stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Gefotografeerd bij Burcum, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Gefotografeerd op de markt in het stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Eigen bezit. Gekocht op de markt in de stad Erbaa, provincie Tokat. Privébezit van Turks gezin in Nederland. Eigen bezit. Cadeau van Turkse familie, object is afkomstig uit Balıksesir. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd in appartement in stadsdeel Demirlibahçe, Ankara. Gefotografeerd op de markt in de stad Erbaa, provincie Tokat. Privébezit van Turkse familie in Istanbul. Gefotografeerd op de markt in het stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Eigen bezit. Gekocht op de markt in de stad Milas, provincie Muğla. Gefotografeerd in restaurant Kubbe Altı, stadsdeel Çankaya, Ankara. Eigen bezit. Gekocht op de markt in de stad Tokat.
66
49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72.
Eigen bezit. Gekocht bij Sinem Kitabevi, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Gefotografeerd bij Turkish Art Store, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Privébezit van Turks gezin in Nederland. Dit object is afkomstig uit de stad Isparta. Gefotografeerd op de markt in het stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd op Atatürk Airport, de luchthaven van Istanbul. Eigen bezit. Gekocht bij Yağmur Kırtasiye, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd op straat in het stadsdeel Demirlibahçe, Ankara. Eigen bezit. Meegenomen door Turkse familie uit Turkije. Object is afkomstig uit de stad Samsun. Eigen bezit. Meegenomen door Turkse jongen uit Turkije. Object is afkomstig uit de stad Marmaris. Eigen bezit. Gekocht bij Turkse winkel in ’s-Hertogenbosch. Eigen bezit. Gekocht op de markt in het stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Eigen bezit. Cadeau van Turkse familie. Gefotografeerd bij Burcum, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Gefotografeerd bij Burcum, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Eigen bezit van Turkse familie in Nederland. Privébezit. Ooit gekocht in Turkije. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Privébezit van Turkse familie in de stad Ankara. Object is afkomstig uit de stad Amasra. Gefotografeerd bij Khylis Gümüş, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd in het dorp Değirmenli, district Erbaa, provincie Tokat. Gefotografeerd in Bahar Sokak, wijk Sefaköy stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd in het stadsdeel Anıttepe, Ankara. Gefotografeerd in het stadsdeel Ulus, Ankara. Advertentie in de Turks-Nederlandse krant Merhaba, nummer 35, maart 2005.
67
73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100.
Visitekaart van Cihan Hediyelik, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Eigen bezit. Gekocht bij Turkse winkel in ‘s-Hertogenbosch. Privébezit. Gefotografeerd bij Turkse familie in Istanbul. Privébezit. Gefotografeerd bij Turkse familie in het dorp Değirmenli, district Erbaa, provincie Tokat. Gefotografeerd in het stadsdeel Ulus, Ankara. Gefotografeerd in de stad Erbaa, provincie Tokat. Eigen bezit. Gekocht bij Turkse winkel in ’s-Hertogenbosch. Eigen bezit. Gekocht bij Turkse winkel in ’s-Hertogenbosch. Gefotografeerd tijdens Turkije Express, Utrecht. Voorpagina van de Turks-Nederlandse krant Merhaba, nummer 35, maart 2005. Eigen bezit. Ooit gekocht in Turkije. Eigen bezit. Gekocht bij Yağcıoğlu, stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Privébezit van Turkse familie in Nederland. Advertentie in de Turks-Nederlandse krant Merhaba, nummer 35, maart 2005. Eigen bezit. Deze poster hing in stadsdeel Küçük Çekmece, Istanbul. Gefotografeerd bij Burcum, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Privébezit van Turkse familie in Nederland. De blauwe tespih hangt aan de spiegel van de auto van de eigenaar. Eigen bezit. Gekocht bij Sinem Kitabevi, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Privébezit. Toegangskaart van KIT Tropenmuseum, Amsterdam. Gefotografeerd tijdens Turkije Express, Utrecht. Gefotografeerd in Utrecht. Eigen bezit. Gekocht in Alanya. Foto van TV-uitzending. Eigen bezit. Gekocht bij Burcum, stadsdeel Beyoğlu, Istanbul. Eigen bezit. Eigen bezit. Eigen bezit. Eigen bezit.
68
Literatuur -
Akyüz, A., Nazar boncuğu, s.l. 2005. Documentaire op VCD. Al Hariri-Wendel, T., Symbolen van de Islam, Hoevelaken/Soest 2002. Altanoğlu, B.A., Düsüncenin enerjiye dönüşümü, Istanbul 1999. Anadol, C., Halk inanışları, Istanbul s.a. Budge, E.A.W., Amulets and Superstitions, London 1930. Elworthy, F., The Evil Eye, The Origins and Practices of Superstition, New York 1958. Eyuboğlu, I.Z., Anadolu Halk ilaçları, Istanbul 1987. Gahlin, L., Egypte, goden, muthen en religie, New York 2001. Kalafat, Y., Doğu Anadolu’da eski Turk inançlarının izleri, Ankara
-
1990. Klein, D. & W. Lloyd, eds., Glas: de geschiedenis van glaswerk van
-
3000 v.C. tot heden, Veenendaal 1987. Kramers, J.H., De Koran, Amsterdam/Brussel 1978.
-
Küçükerman, Ö., Göz Boncuğu, Istanbul 1987. Kunz, M. (ed.), 3000 Jahre Glaskunst, Luzern 1981. Maloney, C. (ed.), The Evil Eye, New York 1976. Morris, D., De magische kracht van amulet, mascotte en talisman, Houten 2000. Newman, H., An illustrated Dictionary of Glass, London 1977, 111. Oğuz, B., Türkiye Halkının Kültür Kökenleri II, Istanbul 1980. Özbel, K., Knitted stockings from Turkish villages, Ankara 1981. Peters, S. (ed.), Hannibal ad portas, Stuttgart 2004. Seligmann, S., Der böse Blick und Verwandtes, Erster Band, Berlin 1910. TNS PIAR en Türkcell, Türkiye profili 2005, s.l. 2005. Powerpointpresentatie. Walrave, M., Religieuze symbolen in de reclame: een rage of een postmoderne trend? s.a. s.l. Artikel verschenen op internet in Interaxis.
69
Geraadpleegde websites −
HTTP://AAFOTO.ANADOLUAJANSI.COM.TR/SEARCHARCHIVE.DO?PAGE=5& S=NAZAR&LD=-1&CAT=
−
HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/EVIL_EYE
−
HTTP://HILTON.ORG.UK/ROTTERDAM.PHTML?P=NAZAR
−
HTTP://ISTANBLUE.COM.SG/INDEX.HTM
−
HTTP://WWW.ALPNAZAR.COM/
−
HTTP://WWW.ALPNAZAR.COM/E_PRODUCTS_13.HTML
−
HTTP://WWW.AREKACICEK.COM/
−
HTTP://WWW.ASAHI-NET.OR.JP/~QK5HOOSK/EVESYALAR/EVESYALAR4.HTML
−
HTTP://WWW.AZER.COM/AIWEB/CATEGORIES/MAGAZINE/83_FOLDER/83_A RTICLES/83_EVIL.HTML
−
HTTP://WWW.BEADINGTIMES.COM/BEADMAKER0904.HTM
−
HTTP://WWW.BONCUKKOY.COM/
−
HTTP://WWW.CAFEANATOLIA.COM/
−
HTTP://WWW.CAFEANATOLIA.COM/GENERIC139.HTML
−
HTTP://WWW.CAFEANATOLIA.COM/ITEM.HTML?PRID=1541659
−
HTTP://WWW.CULTUURWIJZER.NL/LP.RMO/CULTUURWIJZER.NL/I000220.H TML
−
HTTP://WWW.EGEBONCUK.COM/
−
HTTP://WWW.ENDTAS.COM/ROBOT/INDEX.PHP?NEWLANG=TURKISH
−
HTTP://WWW.EVILEYEART.COM/CATALOG.HTM
−
HTTP://WWW.FARAOSVANDEZON.NL/DUTCH/GUIDE/DAILY_D_3.HTM
−
HTTP://WWW.FOTOGRAFYA.GEN.TR/ISSUE-
11/F_OTYAM/FIKRET_OTYAM.HTML −
HTTP://WWW.GLASSARTISTS.ORG/GAL1045_EVIL_EYE_IN_THE_GARDEN. ASP
−
HTTP://WWW.HABERTURK.COM/
−
HTTP://WWW.HIPERNEX.COM/CA.ASPX?CID=1696
−
HTTP://WWW.ILKHABER.NET/HABER_DETAY.ASP?HABER_ID=5885
−
HTTP://WWW.ILYASOGLU.COM/HTML/INDEX.HTM
70
−
HTTP://WWW.INTERAXIS.ORG/INTERAXIS2/HTML4/MW.HTML
−
HTTP://WWW.IZMIRIMPORTS.COM/PD_SWAROVSKI_CRYSTAL_EVIL_EYE_B RACELET_WITH_PEACH.CFM
−
HTTP://WWW.KARUMTRADING.COM/EVIL_EYE_BAGS.HTML
−
HTTP://WWW.KARUMTRADING.COM/EVILEYEPRODUCTS/PROTECTOR.HTML
−
HTTP://WWW.KRUIDVATGEZONDHEIDSNET.NL/INDEX.PHP?CMS%5BCATEG ORYID%5D=3601
−
HTTP://WWW.KURSHUNI/COM/
−
HTTP://WWW.LANDENWEB.NET/TURKIJE/BEVOLKING/
−
HTTP://WWW.MAYAPASTANESI.COM/
−
HTTP://WWW.MAZALTOVPAGES.COM/HTM_JEWELRY/EYEJEWELRY.HTM
−
HTTP://WWW.MILLIYET.COM.TR/2000/12/12/YASAM/AYAS.HTML
−
HTTP://WWW.NAZAR.CH/
−
HTTP://WWW.NAZAR.COM.AU/
−
HTTP://WWW.NAZAR.COM.TR/
−
HTTP://WWW.NAZAR.DE/
−
HTTP://WWW.NAZAR.DK/
−
HTTP://WWW.NAZAR.FI/
−
HTTP://WWW.NAZAR.JP/
−
HTTP://WWW.NAZAR.ME.UK/
−
HTTP://WWW.NAZAR.NO/
−
HTTP://WWW.NAZAR.SE/
−
HTTP://WWW.NAZARBONCUGU.COM/
−
HTTP://WWW.NAZAR-DESIGN.DE/
−
HTTP://WWW.NAZAR-EMLAK.COM/
−
HTTP://WWW.NAZAR-FM.NET.TC/
−
HTTP://WWW.NAZARHEDIYELIK.COM/DUVARCINI01.HTM
−
HTTP://WWW.NAZARHOTEL.COM/
−
HTTP://WWW.NAZAR-RESTAURANT.NL/
−
HTTP://WWW.NAZAR-STUTTGART.DE/
−
HTTP://WWW.OTTOMANSTORE.COM/SWITCH.PHP? FILE=PRODUCTINFO&CA T_ID=2388&PRODUCT_ID=2831
−
HTTP://WWW.SABAH.COM.TR/
71
−
HTTP://WWW.SIHIRLITUR.COM/BELGESEL/DEVE_GURESI/
−
HTTP://WWW.SPREADSHIRT.NET/SHOP.PHP?SID=114883
−
HTTP://WWW.STATENVERTALING.NET/
−
HTTP://WWW.TGRTHABER.COM.TR/NEWS_VIEW.ASPX?GUID=A9C6D24B-
2318-4B3F-93D8-18B8C2213C17 −
HTTP://WWW.TINISSIMA.DE/MILLEFIORI.HTM
−
HTTP://WWW.TREASURESBYTASCI.COM/SCRIPTS/PRODVIEW.ASP?IDPRODU CT=223
−
HTTP://WWW.TULUMBA.COM/STOREITEM.ASP?IC=HO447515DW356
−
HTTP://WWW.TURKISHGIFTBAZAAR.COM/EVILEYES/MISCELLANEOUS/MISC ELLANEOUSPAGE02.HTM
−
HTTP://WWW.UNIVERSALAGE.COM/EVILEYES_PENDANTS.HTM
−
HTTP://WWW.USC.EDU/DEPT/MSA/FUNDAMENTALS/HADITHSUNNAH/BUK HARI/071.SBT.HTML#007.071.636
−
HTTP://WWW.VANKEDI.NL/NED/INDEX.HTML
−
HTTP://WWW.VATANIM.COM.TR/
72
