Natuur- en Landschapsvisie Gemeente Voerendaal. concept Gemeente Voerendaal Visie op natuur en landschap

Natuur- en Landschapsvisie Gemeente Voerendaal

concept 18-8-2008

Gemeente Voerendaal – Visie op natuur en landschap 2008

1

Inleiding De gemeente Voerendaal streeft er naar om de recreatieve en toeristische functie binnen haar grondgebied verder te ontwikkelen. Deze ontwikkeling betreft de meer “rustige” vormen van recreatie en toerisme. De ontwikkeling van deze sectoren dient de werkgelegenheid binnen de gemeente Voerendaal te stimuleren en te vergroten. Natuur, landschap en (cultuur)historie vormen de dragers daartoe. Bij de behandeling van de begroting 2007 is door de raad een amendement aangenomen, waarin het college wordt verzocht om een Visie voor het buitengebied op te stellen, met als doel bovengenoemde ontwikkelingen te bewerkstellligen. Ook de rijksoverheid en de provincie hebben recent specifiek beleid ontwikkeld voor natuur en landschap. Zo heeft het rijk via de Nota ruimte aan Zuid-Limburg de status van Nationaal Landschap verleend (2005), welke door de provincie is vertaald in het POL (2005), en heeft de provincie haar Landschapsvisie ZuidLimburg gepresenteerd (2007). Natuur en landschap houden niet op aan de (toevallige) grenzen van de gemeente. Voerendaal maakt deel uit van het hierboven genoemde Nationaal Landschap Zuid-Limburg, dat op zijn beurt weer het hart vormt van het grensoverschrijdende Drielandenpark. Het spreekt voor zich dat onderlinge afstemming van beleid en samenwerking door de diverse overheden binnen dit gebied noodzakelijk is. Tevens is het Nationaal Landschap Zuid-Limburg, het landelijk gebied van Zuid-Limburg, gelegen in de dichtbevolkte Euregio en omringd door steden als Luik, Maastricht, Sittard-Geleen, Hasselt stedelijke gebied van Parkstad Limburg en Aken, waarbij sprake is van een nadrukkelijke land-stad-relatie. Beide hebben elkaar nodig, en beide moeten elkaar versterken door maatregelen te nemen die een win-winsituatie voor zowel land als stad opleveren. De provincie vat haar ambitie voor het Nationaal Landschap samen als volgt: “Er dient gezamenlijk te worden gewerkt aan behoud, herstel en duurzaam beheer van landschappelijke, cultuurhistorische en natuurlijke kwaliteit, in samenhang met toename van de betekenis van de toeristisch-recreatieve sector en met behoud van een landbouwsector die rekening houdt met die kwaliteiten en bijdraagt aan de instandhouding ervan.” Bovenstaande laat zich voor de voorliggene Visie op natuur en landschap vertalen in de volgende drie doelstellingen: - perspectief voor natuur en landschap - perspectief voor de ondernemer - perspectief voor de cultuurhistorie Vanuit deze drie invalshoeken is deze Visie op natuur en landschap opgesteld, en wordt een beeld gegeven van waar wij de komende tien jaar onze prioriteiten willen leggen en waarom. Voor de uitvoering zullen wij actief op zoek gaan naar partners om samen met hun de concrete acties te benoemen, te financieren en uit te voeren.


2

1

Zorg voor natuur, landschap en cultuurhistorie biedt perspectief voor ondernemers, bewoners en bezoekers

Natuur en landschap Het Voerendaals landschap is in een ver geologisch verleden gevormd door afzettingen van zee en Maas, verschuivingen en breuken in de aardkorst, waarvan de Kunraderbreuk (letterlijk) de meest in het oogspringend is. Zij zorgde voor de hooggelegen plateau’s ten zuiden van de A79 en het laag gelegen beekdalengebied ten noorden ervan. In de daarop volgende eeuwenlange erosie en insnijding van beken zijn de glooiingen, hellingen en dalen ontstaan. Landschap, natuur, is iets dat niet (meer) vanzelfsprekend is. Op veel plaatsen in de wereld zien wij in snel tempo natuur verdwijnen, veelal door toedoen van de mens. Natuurlijk heeft de mens zijn plek nodig, om te wonen, te werken, om zich te kunnen verplaatsen, kortom: om te leven. Maar om te leven heeft de mens óók natuur en landschap nodig. Een onmogelijke tegenstrijdigheid? Steeds meer groeit het besef dat een landschap met groen, ruimte en rust in belangrijke mate bijdraagt aan de kwaliteit van de woon- en leefomgeving; de aanwezigheid ervan is belangrijk voor de mentale gezondheid van de bewoners. Zelfs, inmiddels wetenschappelijk aangetoond, is de aanwezigheid van “groen” van belang voor de sociale en creatieve ontwikkeling van het kind. Met andere woorden: groen, ruimte en rust is een basisvoorwaarde voor lichamelijke en mentale gezondheid. Voerendaal heeft het grote geluk nog te beschikken over een betrekkelijk gaaf gebleven landschap, al zijn er beschadigingen en bedreigingen aanwezig. Wij stellen ons op het standpunt dat: − een evenwicht tussen gebruik en behoud van het landschap noodzakelijk, en ook héél goed mogelijk is; − ontwikkeling niet ten koste hoeft te gaan van natuur en landschap, maar - mits dit verstandig gebeurt – juist tot versterking kan leiden; − natuur en landschap in Voerendaal een grote potentie in zich dragen, zowel voor de bewoner, voor de ondernemer als voor de bezoeker, m.a.w. voor recreatie en ontspanning, educatie, toerisme, en niet in de laatste plaats: economie. Daarom willen wij landschap en natuur voor de toekomst borgen en waar nodig versterken en zo perspectief bieden voor onze ondernemers, onze bewoners en onze bezoekers. Natuur en landschap als economische drager, voor de landbouw en voor recreatie en toerisme.

Agrariërs Natuur en landschap zijn de basis voor de productie van ons voedsel en drinken. De ondernemer die hiervoor werkt, heeft er zijn inkomen uit. Wij denken dan in de eerste plaats aan de agrariër: de landbouwer, wijnboer, veehouder. Landschap is een economische drager. Dat is niet altijd zo geweest. In de tijd die wij prehistorie noemen leefde een ander menstype dan wij. Zij leefden van wat zij konden vinden en jagen. Om in leven te kunnen blijven moesten zij wilde dieren op hun trektocht volgen. Zij waren dus nomaden. In de Voerendaalse bodem zijn hun sporen - 35.000 jaar oud - teruggevonden. De huidige mens kwam pas zo’n 7000 jaar geleden in dit gebied. Hij kwam als agrariër. Deze mens beschikte over de kennis van landbouw en brood bakken. Het kunnen “maken” van het benodigde voedsel gaf hem de mogelijkheid om te gaan wonen. Hij vestigde zich in deze vruchtbare streek en zou hier altijd Gemeente Voerendaal – Visie op natuur en landschap 2008

3

blijven. Het waren de Romeinen die, rond het begin van de jaartelling, dit gebied bezetten, het omvormden en grootschalige landbouw invoerden. Deze streek met zijn vruchtbare lössbodem werd de graanschuur voor de Romeinse legioenen aan de Rijn. Zij hebben het land in belangrijke mate ingericht, een agrarische en economische inrichting die in de vele eeuwen daarna behouden bleef. Agrarische activiteit is hier dus een traditie, de aanwezigheid van de agrariër een vanzelfsprekend-heid, en verdient alleen daarom al perspectief voor de toekomst. Hij levert een belangrijke bijdrage aan het beheer van het gebied. Ook is door inrichtingsmaatregelen en beheermaatregelen het erosieprobleem nagenoeg opgelost. Toenemende concurrentie vanuit Oost-Europa en elders in de wereld noopt agrariërs op zoek te gaan naar verdieping of verbreding om de continuïteit van hun bedrijf te verzekeren. Daarom willen wij dat de agrarische sector als (mede) beheerder van het landschap een toekomst heeft in Voerendaal.

Cultuurhistorie en identiteit Gemeente Voerendaal heeft een rijke cultuurhistorie. In onze dorpen en in ons landschap zijn nog veel sporen aanwezig, die soms op een goede manier in stand worden gehouden. Andere zijn uit het zicht, overwoekerd, onbereikbaar, vergeten. Kennis en besef van de eigen cultuurhistorie is echter belangrijk voor de identiteit van mensen en hun woonplaats. Tot de cultuurhistorische elementen van Voerendaal mogen worden gerekend: historische gebouwen (monumentale boerderijen, huizen, molens en kerken), veldkruisen, waardevolle bomen, landschapselementen, de oude wegenstructuur, kalksteengroeves en kalkovens, vondsten uit de prehistorie, de Romeinse en latere periodes). Zij bepalen alle in belangrijke mate de kwaliteit en de uitstraling van het gebied. Voor deze cultuurhistorische elementen bestaan diverse inventarisaties, welke in één inventarisatie cultuurhistorisch erfgoed Voerendaal zullen worden samengebracht. Voor kleine historische buurtschappen wordt de status van beschermd dorpsgezicht nagestreefd, indien haalbaar en zinvol. Het lijkt erop dat de hoge waarde van de cultuurhistorie van Voerendaal in Voerendaal zelf het minst wordt onderkend. Daarbuiten echter staat deze hoog aangeschreven en zijn partijen overtuigd van de regionale of zelfs internationale betekenis van elementen als de Via Belgica, Villa Voerendaal, de beken en kastelen, de kalkgroeven en kalkovens. Als Voerendaal zich kan zich ergens mee kan onderscheiden en op de kaart zetten, dan is het wel zijn cultuurhistorie. Niet voor niets worden twee ontwikkelprogramma's in de provinciale studie naar de Via Belgica (2005) toegekend aan Voerendaal; vormt de Via Belgica één van de zes peilers van de Structuurvisie van Parkstad Limburg (2008); is een samenwerkingsconvenant getekend tussen provincie, Parkstad Limburg, de Rijksdienst voor Archeologie, cultuur en monumenten en gemeente Voerendaal voor de ontwikkeling van een archeologisch landschapspark (2007), en is onlangs een samenwerkingsconvenant getekend tussen de gemeenten Landgraaf, Heerlen, Voerendaal, Valkenburg a.d. Geul, Meerssen, Maastricht en de provincie Limburg voor de ontwikkeling van de Via Belgica (2008). Toch is de cultuurhistorie in Voerendaal zelf nog nagenoeg onontgonnen terrein. "Onbekend maakt onbemind" luidt een oude wijsheid. Dit wordt ook onderkend in de door de raad vastgestelde nota V.A.A.R.T., evenals het belang van de ontwikkeling van de cultuurhistorie voor imago en identiteit en voor de toeristisch-recreatieve sector (2006). Daarom zal aan de inwoners en bezoekers van Voerendaal met regelmaat gelegenheid worden geboden kennis te nemen van aspecten uit het verleden. Wij stellen ons dus op het standpunt dat de sporen uit ons verleden weer beleefbaar en toegankelijk moeten worden gemaakt. Het beleefbaar maken van het verleden van onze streek geeft voeding aan onze identiteit. De verbinding maken met het verleden geeft iets terug dat van onszelf is. Gemeente Voerendaal – Visie op natuur en landschap 2008

4

Het ontwikkelen van elementen van Voerendaalse cultuurhistorie, in hun landschappelijke context, biedt Voerendaal de kans bij uitstek om zich toeristisch-recreatief te profileren. En daarmee wordt de lokale economie versterkt. Randvoorwaarde van de gemeenteraad daarbij is: geen intensieve recreatie. Rust is een wezenlijke kwaliteitsfactor. Maar dat is het niet alleen. Voerendaal heeft ook voor de regio iets te bieden: deze maatregel werkt grensoverstijgend en draagt bij aan regionale profilering en aan culturele binding.


5

2

Drie typen deelgebieden

Binnen het Voerendaalse landschap zijn drie typen van deelgebieden aanwezig, die zich duidelijk van elkaar onderscheiden door hun geheel eigen karakter. Deze gebieden zijn: • • •

de plateau's: het Ransdalerveld; de beekdalen: het stroomgebied van de Luiperbeek, Retersbeek, Hoensbeek, Hongerbeek, Dammerscheiderbeek, beken die op Voerendaals grondgebied uitmonden in de Geleenbeek; de ‘bergen’: de Fromberg, Vrakelberg, Vrouwenheide, Daelsberg, Welterberg en Kunderberg.

NOG INVOEGEN: KAARTJE VAN VOERENDAAL WAAROP DE KUNDERBREUK EN DE DRIE GEBIEDEN DUIDELIJK TE ONDERSCHEIDEN ZIJN . De in het vorige hoofdstuk behandelde doelstellingen gelden in principe voor het gehele buitengebied van de gemeente Voerendaal, dus ook voor die gedeelten van ons buitengebied die binnen de hierboven genoemde gebieden vallen. Echter, als wij naar het karakter van de drie gebieden kijken, wordt duidelijk dat ieder gebied een eigen specifieke potentie heeft voor het realiseren van één van de doelstellingen. Dit wordt veroorzaakt door de mate waarin natuur, agrarisch grondgebruik en cultuurhistorisch waardevolle elementen in de deelgebieden voorkomen. Deze accentverschillen in potenties zijn weergegeven in tabel 1. 1. de plateau's 2. de beekdalen 3. de ‘bergen’ Tabel 1:

Natuur en Landschap x x

Agrariër

X

X x x

Cultuurhistorie x

X x

Het accent ligt bij elk gebied op één van de doelstellingen

Landschap als economische drager: in gebied 1 primair voor de landbouw, in gebieden 2 en 3 primair voor recreatie en toerisme. In de navolgende hoofdstukken volgt een beknopte beschrijving van de verschillende gebieden. Ook wordt een opsomming gegeven van maatregelen die er toe moeten leiden dat de doelstelling voor elk deelgebied ook daadwerkelijk gerealiseerd wordt. Daarbij wordt tevens aangegeven met welke partners de gemeente Voerendaal voornemens is om deze doelstellingen te verwezenlijken.


6

3

De plateau's: het Ransdalerveld

Het Ransdalerveld kent sinds eeuwen agrarisch grondgebruik, wat heeft geleid tot een afwisseling van akkers, weilanden en laagstam fruitboomgaarden. Verspreid in het gebied liggen boerderijen. Ook lopen er holle wegen die zijn begroeid met opgaande beplantingen. Uit een voorbije periode zijn nog restanten van enkele Kunrader kalksteengroeven en kalkovens aanwezig. Door zijn hoge ligging en de openheid biedt het prachtige vergezichten, tot in Duitsland en België. Aan de zoom van het Ransdalerveld liggen enkele fraaie buurtschappen: Winthagen, Colmont, Fromberg, Opscheumer en natuurlijk het dorp Ransdaal. Met hun voornamelijk uit Kunrader kalksteen opgetrokken boerderijen en huizen en de enkele nog aanwezige hoogstamfruitboomgaarden liggen zij nog redelijk harmonieus ingebed in het landschap. De beleving in dit landschap is er een van ruimte en rust.

Perspectief voor de agrariër Gestreefd wordt naar een levenskrachtige en duurzame landbouw, ten behoeve van gebiedseigen bedrijvigheid en werkgelegenheid, alsmede het beheer van het buitengebied. De agrarische sector ondervindt steeds meer concurrentie vanuit Oost-Europa en andere delen in de wereld. Agrariërs zijn voortdurend op zoek naar nieuwe mogelijkheden en ontwikkelingen om het voortbestaan van hun bedrijf te verzekeren. Sommigen kiezen voor “verdieping” van hun bedrijf, anderen voor “verbreding”. Wij zijn van mening dat beide mogelijk moet zijn, uiteraard binnen de weten regelgeving die hiervoor bestaat. Als gemeente respecteren wij de keuzes die de ondernemer maakt en gaan zelf geen beleid ontwikkelen waarin aanvullend beslag op agrarische grond wordt gelegd. Indien uitbreiding van agrarische bedrijfsgebouwen of nieuwbouw aan de orde komt, bijvoorbeeld als vergunningaanvraag, zullen wij daaraan in principe medewerking verlenen mits dat geschiedt met “groene” tegenprestaties waarmee een meerwaarde voor natuur- en landschap en/of recreatie en toerisme wordt verkregen. Indien nodig neemt de gemeente hiertoe een coördinerende rol naar andere instanties op zich. “Verbrede” landbouw kan een aantrekkelijk alternatief zijn voor de traditionele landbouw, omdat het in onze ogen hier goede toekomstkansen voor de agrarische sector én voor het gebied levert. Het gebied leent zich uitstekend voor de ontwikkeling van kleinschalige vormen van verblijfsrecreatie zoals kamperen bij de boer en “bed & breakfast”, voor dagrecreatieve voorzieningen met pauze- en lunchmogelijkheden, en voor de opzet van zorgboerderijen. Ook zijn er mogelijkheden voor agrarisch en particulier natuurbeheer, voor de productie en verkoop van streekeigen producten. Op die manier ontstaan nieuwe inkomstenbronnen voor de ondernemers maar tevens nieuwe landschappelijke en toeristisch-recreatieve functies. De gemeente stimuleert dergelijke ontwikkelingen vanuit het programma V.A.A.R.T. Het initiatief tot bedrijfsverandering ligt bij de ondernemer zelf, maar gemeente Voerendaal zal dergelijke initiatieven graag ondersteunen door medewerking te verlenen bij aanvragen voor de benodigde vergunningen. Kortom: gemeente Voerendaal sluit zich hiermee aan bij het “ja-mits”beleid van de provincie voor het Nationaal Landschap Zuid-Limburg: voor bouwen en aanpassing van de infrastructuur buiten de contouren dient prioriteit te worden gegeven aan versterking aan de landschappelijke kernkwaliteiten, genoemd in de POL-aanvulling Nationaal Landschap Zuid-Limburg. Bij nieuwbouw en herinrichting in het buitengebied en in dorpskernen wordt gezorgd voor een hoge ontwerpkwaliteit met cultuurhistorie als inspiratiebron.


7

Natuur en landschap in het Ransdalerveld In het Ransdalerveld is de natuur in de minderheid en versnipperd. Daarom vinden wij behoud van de bestaande natuur en ontwikkeling van nieuwe natuur gewenst om de habitat van plant en dier te verbeteren. Onderstaande opsomming geeft de focus van de gemeente voor het Ransdalerveld weer. In de bijlage wordt meer op detailniveau aangegeven welke maatregelen wij willen gaan uitvoeren. 1. Het rijk wil de EHS voor 2018 gerealiseerd zien. Gemeente Voerendaal sluit zich hierbij aan en zal initiatieven tot ontwikkeling van de Ecologische hoofdstructuur (EHS) stimuleren en ondersteunen. 2. Aanwezige landschapselementen zullen worden geborgd en waar nodig versterkt. Voorbeelden hiervan zijn graften, holle wegen, wegbeplanting en bomen langs veldwegen. Kansen om elementen toe te voegen zullen worden benut. Dit vooral binnen de gebieden die tot de zogenaamde Ecologische hoofdstructuur (EHS) behoren. Behalve dat landschapselementen het landschap verfraaien, dragen zij bij aan een beter leefgebied voor planten en dieren, en werken preventief ten aanzien van bodemerosie. 3. Niet alle boerderijen passen mooi in het landschap. Bij nieuwbouw voor agrarische bedrijven zal robuuste en passende erfbeplanting een voorwaarde zijn. 4. De overgang tussen de bebouwing van de dorpen en het buitengebied is op tal van plaatsen verstoord. Lagen de dorpen en buurtschappen vroeger ingebed in het landschap door een gordel van hoogstam boomgaarden, nu is er veelal sprake van rommelige overgangen die er niet fraai uitzien. De dorpen en buurtschappen moeten weer een harmonieus geheel gaan vormen met het landschap. Het aanbrengen van karakteristieke hoogstam boomgaarden, hagen en heggen als natuurlijke overgang zal worden gestimuleerd; grondeigenaren gaan we actief wijzen op subsidiemogelijkheden. Eveneens belangrijk is de kwaliteit van de entrees van dorp of buurtschap in het landschap; ook zij verbinden het dorp met de omringende natuur. Genoemde maatregelen zullen in overleg met en met instemming van de betreffende eigenaren en grondgebruikers worden getroffen.

Cultuurhistorie in het Ransdalerveld Historische en monumentale gebouwen in de vorm van boerderijen, woningen en de kerk zijn deels nog aanwezig en authentiek gebleven. Door hun monumentale waarde bepalen zij mede de kwaliteit en uitstraling van het gebied. In het Ransdalerveld zijn ook landschapselementen en resten van de oude wegenstructuur aanwezig, die kenmerkend zijn voor de cultuurhistorie van het Ransdalerveld. Voorbeelden hiervoor zijn de holle wegen zoals de Oude Karstraat en de Oude Akerweg. Andere objecten die mede de identiteit van dit gebied bepalen, zijn de nog bewaard gebleven kalksteengroeves en kalkovens. Het duurzaam in stand houden en toegankelijk maken ervan draagt bij aan de toeristisch-recreatieve aantrekkelijkheid van het gebied. In het Ransdalerveld zijn vondsten uit de prehistorie en uit de Romeinse periode gedaan, waaronder graven en delen van grafmonumenten. De Romeinse weg van Boulogne sûr Mèr naar Keulen (Via Belgica) liep van west naar oost via de noordflank van het Ransdalerveld. Daarom wordt de noordflank van het Ransdalerveld gerekend tot het archeologisch landschapspark.


8

Recreatief medegebruik van het Ransdalerveld Het Ransdalerveld is door zijn ruimte en rust een zeer aantrekkelijk gebied voor de wandelaar en fietser. De openheid van het Ransdalerveld dient behouden te blijven. Hier en daar kan het perspectief worden versterkt door het plaatsen van een solitaire boom of een klein bossage. Overhoeken kunnen daartoe een oplossing bieden. Het gebied heeft in zijn huidige constellatie echter ook nadelen. Er zijn weinig rustpunten aanwezig waardoor zeer lange afstanden moeten worden overbrugd. Andere gedeelten zijn moeilijk of niet toegankelijk, en op enkele plaatsen is fietsen en wandelen alleen mogelijk op straatwegen. Daarom zullen - samen met de Gebiedscommissie Ransdalerveld en de betreffende grondeigenaren nieuwe verbindingen worden gerealiseerd. Maar hier liggen óók kansen voor agrarische ondernemers: (kleinschalige) recreatieve voorzieningen zoals lunch- en pauzemogelijkheden, vormen van (kleinschalige) verblijfsrecreatie zoals bed & breakfast en kamperen bij de boer, verkoop van kwaliteits-streekproducten en het aanbieden van natuuractiviteiten kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de aantrekkelijkheid van het gebied en zo een aanvullende inkomstenbron leveren. De gemeente zal initiatieven daartoe stimuleren en ondersteunen.

Partners en concrete maatregelen Partners in het Ransdalerveld zijn in de eerste plaats de (individuele) agrariërs. Door hun activiteiten zijn zij de belangrijkste beheerders van het landschap. Door met individuele betrokken ondernemers en partijen in gesprek te gaan kan maatwerk worden geboden. Indien zij voor hun bedrijfsontwikkelplannen de gemeente nodig hebben, zullen wij binnen de mogelijkheden die ons zijn gegeven, medewerking verlenen onder het principe van “ja, mits”. Dat houdt in dat tegenprestaties moeten worden geleverd die een meerwaarde voor natuur- en landschap en/of recreatie en toerisme opleveren. De gemeente ziet in de Landinrichtingscommissie Ransdalerveld een belangrijke partner. Zij heeft in 2003 is in het kader van land(her)inrichting - in nauw overleg met alle belanghebbende partijen zoals agrariërs, natuurbeschermingsorganisaties en overheden - voor de toekomst van het Ransdalerveld een Deelgebiedsplan Ransdalerveld opgesteld. Dit plan beoogt het oplossen van (regen)wateroverlast en daarmee gepaard gaande erosie, verbetering van de landbouwstructuur, het verhogen van de toeristisch-recreatieve aantrekkelijkheid van het gebied en het uitvoeren van de ecologische hoofdstructuur. Gemeente Voerendaal onderschrijft dit Deelgebiedsplan en de daarin opgenomen doelstellingen en maatregelen. De belangrijkste daarvan, alsmede de maatregelen die de gemeente in dat kader zelf wil nemen, komen in de bijlage aan de orde. Een andere partner voor de gemeente in het Ransdalerveld is de Waterleidingmaatschappij Limburg (WML). Zij moet maatregelen treffen om de winning van schoon drinkwater vanuit het pompstation bij Craubeek veilig te stellen. Deze noodzaak brengt met zich mee dat intensieve landbouw in de noordflank van het Ransdalerveld over moet gaan naar extensieve landbouw; tegelijkertijd wordt de aldaar aanwezige EHS gerealiseerd met natuurontwikkeling en vergroting van de (toeristisch-recreatieve) toegankelijkheid.


9

4

De beekdalen

Het laag gelegen, licht golvende landschap ten noorden van de Kunraderbreuk, is met uitzondering van de golfbaan van oudsher als akkerland in gebruik en kenmerkt zich daardoor in belangrijke mate door openheid. De aanwezigheid van water, beekbegeleidende beplanting, kleine bossen en laanstructuren langs enkele wegen creëren op sommige plaatsen echter een besloten karakter. Weustenrade en Retersbeek zijn karakteristieke, kleine buurtschappen. Door dit gebied stromen de Luiperbeek, Retersbeek, Hoensbeek en Hongerbeek. Zij monden op Voerendaals grondgebied uit in de Geleenbeek en vormen de ecologische verbindingen met het Geleenbeekdal. Diverse monumentale kastelen en boerderijen liggen harmonieus ingebed in deze beekdalen, deels nog omringd door parken en vijvers. In de ondergrond liggen de restanten van een bijzondere Romeinse villa en de Romeinse weg van Boulogne-sûr-Mèr naar Keulen, sinds kort Via Belgica geheten. Een lange en rijke cultuurhistorie is haast tastbaar aanwezig in dit gebied.

Perspectief voor de cultuurhistorie Dit gebied is door de aanwezigheid van water van oudsher een uitstekende vestigingsplaats voor de mens. De beken zorgden voor verdediging en watertoevoer voor grachten en visvijvers. Er liggen diverse, gaaf bewaard gebleven kastelen en herenboerderijen: Cortenbach, Rivieren, Puth, Haeren, Kalfshof, Huiskenshof, Steenenis, èn (over de gemeentegrens heen) Terworm, alsmede de Oliemolen. Deze hele reeks vormt samen met de beken als het ware ‘parelsnoeren’ in het landschap. Het gebied kenmerkt zich door een fraaie harmonie tussen natuur en landschap, menselijke activiteiten van nú en menselijke activiteiten in het verleden. De glooiingen met verschillende beekdalen, alle uitmondend in de Geleenbeek, vormen een unieke landschappelijke constellatie die tot op de dag van vandaag exemplarisch is voor het Romeinse villalandschap. Tevens zijn in dit gebied de Via Belgica en de fundamenten van de Romeinse Villa Voerendaal aanwezig. Het is om die reden, dat in dit landschap het archeologisch landschapspark Voerendaal wordt gezien: een gebied waarin de cultuurhistorie in natuur en landschap zichtbaar en toegankelijk is, dan wel te maken. Het beleefbaar maken van de weg en de villa, van het agrarisch grondgebruik en de inrichting van het landschap kan een goed beeld geven van het leven in de Romeinse periode. Dit unieke emsemble zal voor de cultuurtoerist worden ontsloten en ontwikkeld. Hierover wordt separaat vanuit een kadernotitie aan de raad aangeboden (2008). De gemeente Voerendaal heeft in 2007 samen met de provincie, Parkstad-Limburg en de RACM een intentieovereenkomst getekend om het ‘Archeologisch landschap villa Voerendaal’ te ontwikkelen. Dit project wordt een onderdeel van een regionaal project op Zuid-Limburg-schaal voor de ontwikkeling van de Via Belgica en bijbehorende elementen. De Via Belgica moet net als eeuwen geleden weer ontsluiten, samenbrengen en verbinden. Bovendien wordt daarmee tegemoet gekomen aan de groeiende behoefte aan het hebben van een eigen identiteit c.q. het vinden van je “roots“. Als zodanig heeft het archeologisch landschapspark een regionale betekenis. Daartoe tekenen provincie en alle gemeenten aan de Via Belgica (Maastricht, Meerssen, Valkenburg a.d. Geul, Voerendaal, Heerlen en Landgraaf) een convenant (2008). De ontwikkeling van deze cultureel-historische elementen vormen een belangrijke peiler voor het versterken van het toeristisch-recreatief imago van Voerendaal.


10

Natuur en landschap in het beekdalengebied Een groot gedeelte van de beekdalen is aangemerkt als EHS. Een gedeelte daarvan is reeds ontwikkeld als natuurgebied. Het streven is om de overige terreinen, die veelal zijn aangewezen als beheersgebied, maar deels nog geen natuurlijke inrichting kennen, als zodanig te onwikkelen met behoud van de agrarische bestemming. De ontwikkeling van de EHS dient plaats te vinden onder gelijktijdige uitvoering van maatregelen zodat extra beleving van de natuurwaarden wordt bereikt. Tot de maatregelen behoren: hermeandering, creëren van natuurlijke oevers, drasplassituaties, beplanting, het toegankelijk maken van de beekzone voor wandelen en recreatie. Daarnaast wordt door de beek ruimte te geven en door het nemen van maatregelen een bijgedrage geleverd aan de waterretentie en de bestrijding van erosie en wateroverlast. Deze maatregelen worden voor de Geleenbeek reeds voorbereid in het kader van het regionaal project Corio Glana van de Dienst Landelijk Gebied en de betreffende gemeenten. Doel hiervan is om het Geleenbeekdal (weer) tot een natuurlijk beekdal te ontwikkelen. Omdat de Geleenbeek ook het grondgebied van onze gemeente doorkruist, participeert Gemeente Voerendaal in het Corio Glanaproject. Dat houdt in het noordelijk gedeelte van het beekdalengebied de Geleenbeek gerenatureerd en toegankelijker voor recreaten wordt gemaakt. Met de andere beken – die alle op ons grondgebied afwateren op de Geleenbeek - willen wij hetzelfde doen. Daarmee wordt een aanvulling gerealiseerd op het Corio Glana project. Hiermee is inmiddels een begin gemaakt door het Waterschap Roer en Overmaas, mogelijk gemaakt door toewijzing van gronden in het kader van de Herinrichting Centraal Plateau. Hierdoor wordt ontwikkeling EHS in deze terreinen ook mogelijk. Wij hebben met het Waterschap afspraken gemaakt over het verbeteren van de toegankelijkheid van oevers van de beken. Zo ontstaat op korte termijn al een toename van de natuur- en belevingswaarden van de verschillende beken. Voor kasteel Haeren dient te worden onderzocht of en zo ja hoe de Hoensbeek weer langs het kasteel geleid kan worden. Voor de Luiperbeek dient te worden onderzocht of deze niet op een andere manier zichtbaar gemaakt kan worden in de buurtschap Weustenrade. Het Cortenbacherveld maakt deel uit van het beekdalengebied. Op grond van een besluit van de raad is een streefbeeld voor de inrichting van het Cortenbacherveld opgesteld (2006). Leidend voor dit streefbeeld Cortenbacherveld is de hier voorliggende visie op natuur en landschap. Om die reden is aanbieding van het streefbeeld Cortenbacherveld aangehouden tot na vaststelling van de visie door de raad.

De agrariër in het beekdalengebied In de beekdalen ligt het accent op het versterken van de cultuurhistorische waarden in hun landschappelijke context. Dat betekent echter geenszins dat de landbouw geen belangrijke rol zou spelen. Ook hier geldt dat Gemeente Voerendaal initiatieven zal ondersteunen op basis van het “ja-mits principe”. Dat houdt in dat tegenprestaties moeten worden geleverd die een meerwaarde voor natuur- en landschap en/of recreatie en toerisme opleveren. Een gedeelte van de EHS in dit deelgebied is aangewezen als beheersgebied. Voor de landbouw betekent dit dat hier óók kansen liggen om te extensiveren, beheersgebieden te ontwikkelen en tegelijkertijd een verbreding van het agrarisch bedrijf te realiseren. Een dergelijk bedrijf bestaat niet alleen door het benutten van de bodemkwaliteit van de akkers, maar ook door het benutten van de landschappelijke, visuele belevingskwaliteit ervan. Gemeente Voerendaal zal meewerken aan initiatieven ten aanzien van verbreding en extensivering van de agrarische bedrijfsactiviteiten in het daartoe aangewezen gebied.


11

Recreatief medegebruik van het beekdalengebied Dit gebied heeft een grote potentie als het gaat om extensieve vormen van recreatie en toerisme. Door de aanwezigheid van een zwembad, sporthal, voetbal- en tennisvelden en een golfbaan zijn er voor sporters veel mogelijkheden. Ook voor de wandelaar en fietser is dit een zeer aantrekkelijk gebied door de aanwezigheid van kastelen en hoeves, van water en de afwisseling van openheid en beslotenheid. Veel elementen in het gebied zijn echter niet of nauwelijks toegankelijk. Daarom zal in het kader van het renaturen van de beken de toegankelijkheid van de beekzones voor wandelen en recreatie worden vergroot. Tevens dient de wandelen fietspadenstructuur te worden vergroot.

Partners en concrete maatregelen In het beekdalengebied speelt water een grote rol. Daarom is het Waterschap Roer en Overmaas een belangrijke partner van de gemeente Voerendaal. Het Waterschap richt zich primair op de zorg voor een goed waterbeheer, maar heeft uitgesproken mee te werken aan integrale projecten en maatregelen die betrekking hebben op de beken en de daaraan verbonden cultuurhistorie. In de bijlage noemen we de belangrijkste, concrete maatregelen.


12

5

De Bergen: groene gordel van landschapsen natuurgebieden

Binnen dit gebied liggen een aantal min of meer solitaire natuurgebieden die wij meer samenhang willen geven. Hun gemeenschappelijk kenmerk is het nadrukkelijk aanwezige reliëf en een grote hoeveelheid graften. Wij bedoelen dan: de Vrakelberg en Fromberg, Vrouwenheide, de Kunderberg en Welterberg, de Daelsberg, èn (over de gemeentegrens heen) de Putberg. De Vrakelberg en de Fromberg, ten westen van Ubachsberg gelegen, vormen de steile noordelijke wand van een droogdal dat zijn oorsprong heeft bij Ubachsberg en dat richting het Geuldal bij Wijlre afwatert. Vanaf beide ‘bergen’ heeft de bezoeker een prachtig uitzicht over de minder steile, maar even prachtige glooiende zuidelijke helling van dit droogdal, gelegen op het grondgebied van de gemeente GulpenWittem. De aanwezige kalk in de ondergrond geeft de Vrakelberg en Fromberg hun bijzondere kalkgraslanden en de daaraan gebonden zeldzame planten- en diersoorten. De Kunderberg, Welterberg en Daelsberg liggen ten noordoosten van Ubachsberg. De noordhelling van de Kunderberg vormt een scherpe overgang naar het aan de voet van de helling gelegen beekdalenlandschap. Op de hellingen van deze bergen zijn bijzondere soortenrijke kalkgraslanden aanwezig alsmede verscheidene al dan niet begroeide graften. Tegenwoordig is Staatsbosbeheer beheerder van grote delen van de Vrakelberg en de Kunderberg. Beide hebben de status van Natura-2000 gebied. Ten zuiden van Ubachsberg ligt als een soort scharnierpunt - tussen de Vrakelberg en de Kunderberg - de Vrouwenheide, bij sommigen beter bekend als het Eiland van Ubachsberg. Twee miljoen jaar geleden stroomde in deze contreien de Maas, en door zijn hoge ligging vormde dit gebiedje een eiland. Door opheffing van de Ardennen is de Maas in de loop der tijden steeds verder westwaarts gaan stromen. De hoge ligging van het Eiland van Ubachsberg is nog steeds goed te zien door de hoger gelegen beboste “kopjes” op het grondgebied van de gemeenten Voerendaal (Vrouwenheide), Simpelveld en GulpenWittem. Omdat de Maas hier niet haar werk heeft kunnen uitvoeren zijn op deze ‘kopjes’ zeer oude en zand- en grindbodems aanwezig, die een heel andere vegetatie kennen dan de omliggende kalk- en lösshellingen. Zo komen hier naaldbomen voor. De hoge ligging van de Vrouwenheide is ook aanleiding geweest om hier in de 19e eeuw een windmolen te bouwen. Het gaat hierbij om de hoogst gelegen beltmolen van Nederland (216 m +NAP). De molen is door deze ligging van grote afstand in het landschap zichtbaar en vormt daardoor een uniek landmark op het Eiland van Ubachsberg. In het verleden is in de hellingen Kunraderkalksteen gewonnen. De groeves zijn tegenwoordig geheel opgenomen in de natuur. Van de bijbehorende kalkovens zijn nog enkele, zij het in vervallen staat, aanwezig. De kalkovens die in de Dael zijn gelegen hebben de status van rijksmonument en zijn de grootste kalkovens van Nederland. De combinatie van kalkoven en kalksteengroeve vormt een bijzonder voorbeeld van industrieel erfgoed uit het begin van de 20ste eeuw, dat nog aanwezig is in het landschap. Dit landschap, rijk aan afwisseling van vergezichten, natuur, agrarisch cultuurlandschap en cultuurhistorische elementen maakt dit deelgebied zeer aantrekkelijk voor recreatie. De beleving in dit gebied is een van groen en ruimte.


13

Perspectief voor natuur en landschap Binnen dit gebied liggen een aantal min of meer solitaire natuurgebieden die wij meer samenhang willen geven, om een bijdrage te leveren aan soortenbescherming. Tevens willen wij de natuur binnen deze gebieden borgen en waar nodig versterken. Ook voor dit gebied geldt dat de prioriteit ligt bij de ontwikkeling van de nationale Ecologische Hoofdstruktuur (EHS). De Vrakelberg en de Kunderberg maken namelijk grotendeels deel uit van de nationale Ecologische Hoofdstruktuur (EHS). Bovendien hebben beide de Natura-2000 status. Staatsbosbeheer, als belangrijkste eigenaar, zorgt voor de gewenste natuurontwikkeling volgens de richtlijnen van de EHS. Dat betekent onder meer het realiseren van kalkgraslandvegetaties en beplanting van graften. De provincie Limburg speelt een hoofdrol bij het realiseren van de EHS. De gemeente Voerendaal heeft een ondersteunende rol in de vorm van medewerking verlenen bij grondruil en het ondersteunen van subsidieaanvragen. Samenwerking met de buurgemeenten De Vrakelberg/Fromberg en de zuidelijke helling op het grondgebied van de gemeente Gulpen-Wittem vormen één samenhangend gebeid dat buitengewoon mooi is. Wij willen samen met buurgemeente Gulpen-Wittem onderzoeken of met de status van ‘beschermd landschap’ dit gebied een betere bescherming kan worden verleend. De Kunderberg heeft een natuurlijke relatie met de Putberg (gemeente Simpelveld), reden om buurgemeente Simpelveld uit te nodigen gezamenlijk op te trekken voor de natuurontwikkeling van dit gebied. De Vrouwenheide met haar vrijstaande beltmolen vormen een harmonieus landschappelijk tafereel. Dit unieke landschapsbeeld dient duurzaam behouden te blijven. Vrouwenheide maakt deel uit van het gemeentegrensoverschrijdende Eiland van Ubachsberg. Met onze buurgemeenten zullen wij afstemming zoeken over het behoud van dit gebied. Indien dit bijdraagt tot een betere bescherming zal ook hier de status van ‘beschermd landschap’ worden nagestreefd. Versterken inbedding dorpen en buurtschappen Op enige afstand van de gave landschappelijke eenheid de Vrouwenheide is het landschapsbeeld van het Eiland van Ubachsberg enigszins verstoord door minder fraaie dorpsranden van Ubachsberg en Mingersborg - Trintelen. Nog niet zo lang geleden waren deze de dorpen op een harmonieuze wijze opgenomen in het landschap, onder meer door hoogstamboomgaarden, hagen en heggen. Versterking van de landschappelijke inbedding van buurtschappen in het landschap zal daarom worden nagestreefd. Het aanbrengen van hoogstamboomgaarden wordt gestimuleerd en de gemeente gaat grondeigenaren actief wijzen op subsidiemogelijkheden.

De agrariër in dit gebied Het accent voor dit gebied ligt op de natuurontwikkeling. Dat betekent echter geenszins dat de landbouw geen belangrijke rol zou spelen, integendeel. Opvallend in dit deelgebied is de op de kalkrijke hellingen aanwezige wijnbouw. Net als in het Ransdalerveld geldt ook voor dit deelgebied dat de gemeente Voerendaal initiatieven zal ondersteunen op basis van het “ja-mits principe”. Dat houdt in dat tegenprestaties moeten worden geleverd die een meerwaarde voor natuur- en landschap en/of recreatie en toerisme opleveren. Een gedeelte van de EHS in dit deelgebied is aangewezen als beheersgebied. Voor de landbouw betekent dit dat hier óók kansen liggen om te extensiveren, beheersgebieden te ontwikkelen en Gemeente Voerendaal – Visie op natuur en landschap 2008

14

tegelijkertijd een verbreding van het agrarisch bedrijf te realiseren. Een dergelijk bedrijf bestaat niet alleen door het benutten van de bodemkwaliteit van de akkers, maar ook door het benutten van de landschappelijke, visuele belevingskwaliteit ervan. De gemeente Voerendaal zal op constructieve wijze meewerken aan initiatieven ten aanzien van verbreding en extensivering van de agrarische bedrijfsactiviteiten in het daartoe aangewezen gebied (EHS, plateau Kunderberg).

De cultuurhistorie in dit gebied Het landschap van de Vrakelberg, het Eiland van Ubachsberg en de Kunderberg is in zijn geheel cultureel erfgoed. Cultuurhistorische objecten zijn een zichtbaar en tastbaar bewijs van een voorbije periode waarin de aanwezige kalksteen ontgonnen en gebruikt werd: de groeves, de kalkovens (technologisch en industrieel erfgoed) en diverse gebouwen in de dorpen en buurtschappen, die met Kunraderkalksteen zijn gebouwd. Kortom: gebouwd erfgoed. De beltmolen neemt een belangrijke plek in in het landschappelijke ensemble van de Vrouwenheide. Hierboven is reeds aangegeven dat dit een harmonieus landschappelijk tafereel dient te blijven, waarbij aandacht dient te zijn voor een blijvend vrij uitzicht op de molen en waarbij de relatie met het molenbiotoop en de van oorsprong functionele relatie met het omringende agrarische landschap niet uit het oog mag worden verloren. Herstel van de kalkovens met bijbehorende groeves in de Dael blijft een door velen gekoesterde wens. Gemeente Voerendaal zal dit blijven nastreven en blijft actief op zoek naar partners en ontwikkelingsmogelijkheden. Wij denken dan aan een project waarbij een verbinding wordt gelegd tussen educatie, natuur, geologie, cultuurhistorie en landschapsbeleving. Er kan een route worden ontwikkeld, met diverse educatieve activiteiten, zoals het zoeken van fossielen in opengestelde groeves, het maken van beelden uit kalksteen, het determineren van kalkvegetatie en het bezoeken van kalksteenarchitectuur.

Recreatief medegebruik van dit gebied De “groene gordel” is erg aantrekkelijk voor recreatie, door de afwisseling tussen natuur, agrarisch cultuurlandschap en cultuurhistorie, maar is niet overal even goed ontsloten. Daarom worden nieuwe wandelwegen opgenomen in het Natura-2000 bestek voor de Kunderberg; zijn enkele wandelpaden aangevraagd in het kader van de landinrichting Mergelland Oost. Staatsbosbeheer en gemeente streven naar een wandelroute door het graftenlandschap op de Vrakelberg – Fromberg. De mogelijkheden daartoe zullen met de grondeigenaren worden onderzocht. Tot slot streeft gemeente Voerendaal, in samenwerking met de gemeenten Simpelveld en Gulpen-Wittem en de gebiedscommissie Mergelland-Oost, uit overwegingen van veiligheid en toeristisch-recreatieve ontsluiting, op termijn naar een vrijliggend voet- en fietspad langs de Vrakelbergerweg en de Daelsweg.

Concrete maatregelen en partners Staatsbosbeheer heeft een groot aantal natuurgebieden in dit deelgebied in eigendom. De organisatie heeft de gemeente Voerendaal laten weten dat ze de voorliggende Natuur- en Landschapsvisie onderschrijft. Om de doelstelling voor het gebied Vrakelberg, het Eiland van Ubachsberg en de Kunderberg te verwezenlijken, zullen Staatsbosbeheer en de gemeente Voerendaal gezamenlijk optrekken. Staatsbosbeheer zal als trekker voor de projecten binnen het eigen terrein fungeren. In de onderstaande bijlage zijn de belangrijkste concrete acties en maatregelen vermeld.


15

6

Duurzaam beheer en onderhoud

Bestaande en te ontwikkelen natuur en landschap, aan te leggen wandelpaden, te herstellen landschapsen cultuurhistorische elementen dienen duurzaam te worden beheerd en onderhouden. In dit licht wordt momenteel het eigendom van de gemeente Voerendaal in het buitengebied geïnventariseerd en het noodzakelijke beheer en onderhoud en daaraan verbonden kosten opnieuw in kaart gebracht. Tegelijkertijd vindt in het kader van de ombuigingsoperatie voor de begroting 2009 een reshuffeling plaats van de reguliere budgetten voor het groenonderhoud. Leidend bij te maken keuzes is deze visie op natuur en landschap. De resultaten hiervan zullen worden vastgelegd in een 10-jaren zorgplan, wat in de toekomst zal worden opgenomen in het strategisch investeringsprogramma (STRIP).


16

Natuur- en Landschapsvisie Gemeente Voerendaal. concept Gemeente Voerendaal Visie op natuur en landschap

Recommend Documents