Visie Natuurmonumenten op natuur en landschap in 2040

Natuurmonumenten Natuurmonumenten is een vereniging van ruim 880.000 leden, met een gezamenlijk doel: zorgen voor natuur in Nederland. Daarom verwerven en beheren we natuurgebieden – het zijn er inmiddels 355 met een gezamenlijke oppervlakte van meer dan 100.000 hectare. Zo houden we Nederland open en groen, en kunnen we blijven genieten van de natuur.

Natuurmonumenten Postbus 9955 1243 ZS ’s-Graveland T (035) 655 99 11 www.natuurmonumenten.nl

Visie Natuurmonumenten op natuur en landschap in 2040 Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.

1

Inhoudsopgave



Samenvatting

3

1

Inleiding

6

2

Van Thijsse tot Natura 2000

8

3

Invloeden op de Nederlandse natuur

10

4 Een nieuwe koers voor natuur, mens en landschap in 2040 4.1 Herstel en ontwikkeling k ­ arakteristieke landschappen

13

4.1.1

Natuurlijke landschappen

14

4.1.2

Natuurrijke cultuurlandschappen

16

4.1.3 De Ecologische Hoofdstructuur (EHS)

19 e

4.2 Bijdrage natuur en landschap aan duurzaamheidsproblemen van de 21 eeuw

20

4.3 Rol mens: verbondenheid met natuur en landschap

22

5 Wat is bereikt in 2040: een wenkend perspectief

6

13

24

5.1

Kust, rivieren en grote wateren

24

5.2

Laagveen en zeeklei

25

5.3

De zandgronden

25

5.4

Mens en natuur

26

Tot slot

28



Natuurmonumenten, december 2012

3

Samenvatting Het huidige natuurbeleid is vooral gericht op realisatie

Deze twee thema’s vertonen veel wisselwerking en gaan

van de Ecologische Hoofdstructuur en op nakomen van

ook heel duidelijk over de relatie tussen mens en natuur.

de internationale afspraken, maar dat gebeurt binnen

Beide thema’s hebben ook alleen kans van slagen als aan

een geheel andere context dan toen hier in 1990 mee

een andere doelstelling is voldaan, namelijk vergroting

werd begonnen. Natura2000 was toen zelfs nog geen

van de verbondenheid van de mens met de natuur, het

onderwerp van enige betekenis. In een veranderend

e 3 hoofdthema.

Nederland is een nieuw punt aan de horizon nodig, al blijft de noodzaak tot het vergroten en verbinden van

Natuurrijke landschappen

natuurgebieden onverkort van kracht. Deze notitie bevat de visie van Natuurmonumenten op natuur en landschap

Centraal in het streven naar behoud, herstel en ontwik­

op lange termijn. Hoe dienen natuur en landschap er in

keling van karakteristieke natuurrijke landschappen staat

2040 uit te zien? Wat betekent dat voor de inzet van

dat het beleid zich veel meer dan tot nu toe zal richten

Natuurmonumenten in de komende periode?

op het landschap. Het begrip landschap moet daarbij breed worden opgevat: als dragende factor voor de

Drie hoofdthema’s

realisatie van de voor Nederland karakteristieke rijkdom aan levensgemeenschappen en soorten, als drager van

De grote verscheidenheid in landschappen is het

cultuurhistorie en als gebied waarbinnen rust, ruimte,

meest wezenlijke kenmerk van natuur en landschap in

openheid en stilte kunnen worden ervaren.

Nederland. Die variatie is ontstaan door de ligging in een delta en door de grote verscheidenheid in aard en mate

Daarbij gaat het in hoofdzaak om twee typen landschap:

e van beïnvloeding door de mens. Het 1 hoofdthema is

natuurlandschappen waar natuurlijke processen de

dan ook behoud, herstel en ontwikkeling van de voor

overhand hebben en cultuurlandschappen waar de mens

Nederlandse karakteristieke natuurrijke landschappen.

een belangrijke sturende factor is. Grote en ongerepte natuurlandschappen vinden we nu vooral langs de kust;

e De 21 eeuw zal grote veranderingen te zien geven.

het is gewenst ook in het binnenland enkele voorbeelden

Klimaatverandering en de noodzaak tot duurzaamheid

te realiseren. In het binnenland zal menselijk ingrijpen

in de omgang met onze aardbol zijn voorbeelden. Deze

overigens vrijwel altijd gewenst zijn om spontane (land­

grote maatschappelijke vraagstukken hebben invloed op

schapsvormende) processen optimaal kansen te bieden.

de natuur en omgekeerd is de natuur van betekenis om bij te dragen aan de oplossing voor deze vraagstukken.

De realisatie van cultuurlandschappen die rijk zijn aan

De rol van natuur en landschap bij het oplossen van de

natuur loopt momenteel tegen grenzen aan. Verwerving

e

grote duurzaamheidsvraagstukken van de 21 eeuw is

verloopt moeizaam en de grens tussen natuurgebied en de

e daarmee een 2 hoofdthema.

omgeving wordt steeds harder. Flora en fauna gaan buiten

3

de natuurgebieden nog steeds verder achteruit. Natuur­

Grote veranderingen in 21e eeuw

monumenten streeft naar de realisatie van veel completere landschappen t.a.v. biodiversiteit en landschappelijke

De omgang met zeespiegelrijzing wordt in de 21e eeuw

variatie, ook buiten de eigen terreinen en buiten de

zonder twijfel een speerpunt. Het is van groot belang

Ecologische Hoofstructuur. Omwille van de rijkdom en

om tot oplossingen te komen die uitgaan van het ‘samen

schoonheid daarvan, maar ook omdat deze landschap­

met de natuur’ bouwen aan de toekomst. Dit in de

pen die zowel uit natuurgebieden als uit cultuurgronden

overtuiging dat deze oplossingen niet alleen voor de

bestaan het beste aansluiten bij de belevingswereld van

natuur beter zijn, maar uiteindelijk ook meer veiligheid

de mensen. Het is de ambitie om samen met de bewoners

bieden en economisch voordeliger zijn. Met name in het

deze landschappen verder te ontwikkelen. In deze land­

deltagebied en in en langs de Waddenzee zal Natuur­

schappen willen we ook buiten de grenzen van de natuur­

monumenten zich inzetten voor een beter kustbeleid.

gebieden een veel rijkere natuur, met mogelijkheden voor

In het binnenland zal het werken met klimaatbuffers

het plukken van een veldboeket en voor verwondering

worden uitgebreid.

over het leven langs een sloot, maar ook met ontwikke­

Het is een belangrijke uitdaging voor de toekomst

ling van gradiënten van bijvoorbeeld heide of hoogveen

van het landelijk gebied om tot een kwalitatief betere

naar beekdalen. Negatieve effecten van onder andere de

benadering van grote infrastructurele werken te komen.

landbouw dienen in delen van ons land plaats te maken

De natuurbescherming dient een logische partner te

voor participatie op basis van multifunctionele landbouw.

zijn als het gaat om beslissingen over inrichting van het

De soms te technische benadering van natuur, gedeeltelijk

landelijk gebied.

ingegeven door het overheidsbeleid, moet ook in de beeldvorming vervangen worden door een benadering

Verduurzaming van de landbouw zal vooral afge­

die is gebaseerd op inspiratie en verwondering. Belangrijk

dwongen dienen te worden door wet- en regelgeving,

is het verbinden van de kwaliteit van onze landschappen

maar in de bovengenoemde completere natuurrijke

met andere functies: recreatie, gezondheid, opvang van

landschappen zal het multifunctionele karakter van de

de gevolgen van klimaatverandering, bevordering van de

landbouw zeker ook bijdragen aan verduurzaming.

regionale economie, inclusief het genereren van nieuwe

Natuur­monumenten zal zich daarvoor inzetten en ziet de

financiële middelen.

landbouw met name in die gebieden als een partner om

Ook in de toekomst blijft in deze benadering realisatie

mee samen te werken.

van de EHS, en dus het vergroten en verbinden van gebieden, een belangrijk uitgangspunt. Zowel binnen als

Relatie mens - natuur

buiten de EHS zal in veel gevallen aankoop van gebieden meer het sluitstuk van een discussie over het gewenste

In de jaren negentig nam de belangstelling voor natuur

beheer van een perceel zijn dan een uitgangspunt. Aan­

toe, maar momenteel zakt dat weer weg. Daarbij spelen

koop is en blijft een belangrijk instrument, maar niet het

behalve het veranderde karakter van natuurbeheer en

enige, en er zijn zowel ruimtelijk als financieel grenzen

natuurbeleid ook de economische crisis en de toege­

aan de mogelijkheden daarvoor. Herstel van de natuur­

nomen urbanisatie een rol.

kwaliteit blijft echter in alle gevallen voor Natuurmonu­ menten een belangrijk uitgangspunt. Wij achten deze

Essentieel voor het realisatie van meer natuur in Neder­

benadering kansrijk. Deze zal echter niet voldoende zijn

land, zowel binnen als buiten de natuurgebieden, is dat

om in alle gevallen een maximaal resultaat te behalen

er weer een veel grotere verbondenheid van de mens

voor de biodiversiteit, met name daar waar het gaat om

met de natuur ontstaat: de huidige ‘verbondenheids­

herstel van complexe landschapsecologische relaties,

crisis’ dient te worden opgelost. In het bijzonder heeft

bijvoorbeeld tussen beekdalen en hoogveen. Daarom

daarbij de jeugd de aandacht: wie de jeugd heeft, heeft

is het gewenst om samen met andere terreinbeherende

de toekomst. Kinderen hebben recht op een aangename

organisaties en particuliere eigenaren op een aantal

leefomgeving en bovendien zijn er nog veel mogelijk­

locaties in Nederland deze grootschalige gradiënten

heden om te zorgen dat kinderen weer meer in de natuur

in het landschap wel tot volledige ontplooiing te laten

kunnen zijn, en zich kunnen verwonderen over het leven

komen. De huidige EHS is hiervoor ontoereikend.

van planten en dieren.

4

Bijzondere aandacht is daarbij geboden voor de inwoners van de grote steden, daar waar de afstand tot de natuur, zowel letterlijk als figuurlijk, het grootste geworden is.

Veranderingen bij Natuurmonumenten Voor Natuurmonumenten geldt primair dat zij een goed beheerder wil blijven van de gebieden die gedurende meer dan honderd jaar zijn verworven. Maar binnen dat gegeven zal de komende decennia sprake zijn van duidelijke accentverleggingen: gezamenlijk met anderen werken aan het herstel van mooiere landschappen, een grotere inspanning voor een duurzaam Nederland en inzet voor het herstellen van de verbondenheid van mens en natuur.

5

1 Inleiding De grote verscheidenheid is het meest wezenlijke

de landbouw buiten de EHS in praktijk vrij spel.

kenmerk van natuur en landschap in Nederland. Dankzij

In de jaren negentig zien we een sterke toename van

de ligging in de delta is er sprake van uiteenlopende kust-

de belangstelling van de mens voor natuur, zich bij­

en rivierlandschappen; de mens boetseerde de laagvenen,

voorbeeld uitend in een sterk toenemend ledenaantal

heiden en beekdalen. Die natuur is altijd sterk aan veran­

van Natuurmonumenten. Recent lijkt natuurbehoud,

dering onderhevig geweest, niet in het minst ook door de

wellicht mede door de economische ontwikkelingen,

invloed van de mens. Eeuwenlang zorgde de mens door te

maar zeker ook door de toegenomen urbanisatie, weer

kappen, te maaien en te vervenen voor een grotere variatie

iets in de belangstelling weg te zakken.

in de natuur, maar vanaf de twintigste eeuw zorgde die­ zelfde mens voor verarming, nivellering van de variatie in

In het Rijksbeleid staan de gelden voor natuur onder

natuur en landschap. De natuur was in het defensief, veel

sterke druk. Het EHS-beleid, dat twintig jaar met verve

ging verloren, met het onder de Maasvlakte verdwenen

is uitgevoerd, verloopt steeds moeizamer. Dat komt niet

natuurgebied ‘De Beer’ als klassiek voorbeeld.

alleen door teruglopende middelen, maar ook omdat de gemakkelijk te verwerven percelen, het laaghangend

Een offensief natuurbeleid ontstaat in 1990 met de

fruit, inmiddels verworven zijn. De achterliggende

komst van het Natuurbeleidsplan, waarin met de Eco­

­filosofie, verbinden en vergroten, staat echter nog

logische Hoofdstructuur (EHS) als leidend concept een

steeds.

e

beeld werd gepresenteerd hoe de natuur er in de 21

eeuw uit zou moeten zien. Het vergroten en verbinden

Tegen die achtergrond acht Natuurmonumenten het

van natuurgebieden, doel van de EHS, heeft sinds 1990

gewenst om voor de eigen organisatie een nieuwe visie

veel goeds gebracht. De ontwikkeling van natuur langs

te ontwikkelen op de Nederlandse natuur en op het

de zuidkust van Schouwen (’Plan Tureluur’), de ontstane

natuurbeleid. Een visie die antwoord geeft op vragen als:

ruimte voor natuur langs de rivieren en de aaneenscha­

Hoe dienen natuur en landschap er in 2040 uit te zien?

keling van heidegebieden in Midden-Drenthe (‘Plan

Vinden wij voortzetting van het EHS-beleid voldoende,

Goudplevier’) zijn daarvan voorbeelden. Natuurontwik­

nog los van de huidige herijking? Hoe verhoudt de

keling werd een belangrijk begrip. Ook veel soorten

Nederlander zich tot zijn eigen natuur? Wat betekent

hebben daarvan geprofiteerd.

klimaat­verandering voor het natuurbeleid? Wat is de praktische betekenis van opkomende begrippen als

Tegelijkertijd zien we dat deze positieve ontwikkelingen

‘ecosysteemdiensten’? Wat betekent dat alles voor de

de achteruitgang van veel soorten, ook in natuur­

inzet van Natuurmonumenten voor natuur en landschap

gebieden, niet heeft kunnen verhinderen. Buiten de

en de daarin aanwezige bouwwerken in de komende

natuurgebieden is nog steeds sprake van een achteruit­

decennia? Waar dient veel aandacht naar uit te gaan en

gang van natuur en landschap. De komst van de EHS gaf

waar kan het minder?

6

Het jaartal 2040 is daarbij overigens betrekkelijk wille­ keurig gekozen. De periode van 28 jaar van heden tot 2040 komt toevallig overeen met de periode die nodig werd geacht voor realisatie van de EHS (1990-2018). Maar het gekozen jaartal wil vooral tot uitdrukking brengen dat het gaat om een visie op lange termijn. Deze visie geeft de volgens Natuurmonumenten gewenste richting van natuurbeheer en -beleid in Nederland en is tevens richtinggevend voor de inzet van Natuurmonumenten zelf in de komende jaren/decennia. Daarbij geldt uiteraard dat voor Natuurmonumenten het op adequate wijze zorg dragen voor het beheer van de eigen gebieden en bouwwerken de belangrijkste directe verantwoordelijkheid is en blijft.

Leeswijzer Deze visie start met een beknopte terugblik waarna vervolgens een aantal actuele en voor de toekomst relevante veranderingen in ons land worden benoemd. Uitgaande van de huidige situatie en met doortrekking van lijnen uit het verleden worden vervolgens in Hoofdstuk 4 de belangrijkste wensen voor het toekomstige natuurbeleid gedefinieerd en wordt tevens inge­ gaan op de rol en taken van Natuurmonumenten in de toekomst. De visie eindigt in hoofdstuk 5 met een ‘wenkend perspectief’.

7

2 Van Thijsse tot Natura 2000 Veranderingen in het landschap

op het conto van de landbouw te schrijven. Het oplossen van verdrogingsproblemen in de natuurgebieden is zeer

In de eerste helft van de twintigste eeuw ging het

weerbarstige materie, onder andere door het primaat

Nederlandse landschap in hoog tempo op de schop.

van de landbouw.

Natuurmonumenten was er in die tijd primair op gericht om kenmerkende landschappen voor ons land te

Wereldwijd staat de biodiversiteit ondanks alle verdra­

behouden. Pioniers als Thijsse en Van Tienhoven heb­

gen zwaar onder druk. Regenwouden verdwijnen in

ben daarbij een rol van onschatbare waarde gespeeld. Na

hoog tempo, in de meeste zeeën is sprake van zware

1945 zien we geleidelijk meer discussie ontstaan over

overbevissing. De toenemende wereldbevolking legt

het beheer van de verworven gebieden, onder andere

een steeds grotere druk op de ecosystemen, op de

omdat het oude kleinschalige (landbouwkundige)

natuurlijke hulpbronnen. Dit leidt wereldwijd tot een

gebruik niet meer rendabel was en gestaakt werd.

snel toenemend aantal soorten waarvoor uitsterven dreigt. De onduurzame omgang met de aarde is

Sinds de jaren zeventig groeide de belangstelling voor

uiteindelijk ook funest voor de mensheid zelf. Woestijn­

ecologie als wetenschappelijk vakgebied. De beteke­

vorming, stijgende zeespiegel en honger zijn allemaal

nis van bijvoorbeeld hydrologie voor de Nederlandse

effecten van onze omgang met de natuurlijke omgeving.

natuur werd steeds meer op waarde geschat. Nieuwe

Veranderingen in biodiversiteit kunnen daarbij gezien

organisaties als bijvoorbeeld de Vlinderstichting vroegen

worden als graadmeter voor de toestand van de wereld.

aandacht voor het beschermen van individuele soorten

De achteruitgang van flora en fauna is op Europese en

en droegen daar ook kennis voor aan. Het natuurbeheer

Nederlandse schaal bijvoorbeeld zichtbaar bij soorten

werd door deze toename van kennis en ook toename van

behorende bij van agrarische cultuurlandschappen.

aantal betrokkenen wetenschappelijker en complexer

Soorten die in Nederland algemeen waren in het cul­

van aard, de werkwijze van natuurbeheerders onvermij­

tuurlandschap, zoals de moerasparelmoervlinder en de

delijk ‘technocratischer’. Beheerders concentreerden,

ortolaan, zijn thans in geheel Europa bedreigd. Luchtver­

mede door de snelle groei van het terreinbezit, hun

ontreiniging heeft veel soorten van het heidelandschap

aandacht primair op de natuurgebieden, het landschap

de das omgedaan en in de Noordzee is door overbevis­

als geheel kreeg minder aandacht.

sing een vissoort als de vleet verdwenen.

De steeds grootschaliger wordende landbouw was en is

Zelfs in de natuurgebieden is behoud van biodiversiteit

nog steeds de belangrijkste oorzaak van achteruitgang

niet verzekerd. Doordat gebieden te klein zijn, onder­

van de variatie in natuur en landschap in Nederland.

ling te weinig verbonden en ook nog eens te kampen

Verdroging van natuur, stikstofdepositie en het verdwij­

hebben met ontoereikende abiotische condities zijn

nen van landschapselementen zijn voor een groot deel

veel soorten slechts met kleine en dus kwetsbare

8

populaties aanwezig. Wel is plaatselijk het areaal aan

De afnemende belangstelling en waardering heeft

natuur, aantrekkelijk voor mens en dier, sterk uitgebreid.

overigens ook andere oorzaken, zoals de recente

Voorbeelden bij Natuurmonumenten zijn de randen om

economische ontwikkelingen en ongetwijfeld ook de

het Naardermeer, plan Lobelia bij Huis ter Heide en de

toenemende urbanisatie. Niet alleen de mentale, maar

nieuw ontstane natuur in het rivierengebied.

ook de fysieke afstand van de stadsbewoner tot natuur en landschap in eigen land is toegenomen. De achter­

Helaas geldt dat veel voor Nederland karakteristieke

uitgang van natuur en landschap in het landelijk gebied

landschappen dreigen te verdwijnen. De traditioneel

voltrekt zich buiten het gezichtsveld van de stedeling.

open landschappen worden bedreigd door verstede­

Daarbij is voor veel mensen natuur meer dan alleen de

lijking, infrastructuur en verrommeling, waardoor de

natuur in natuurgebieden. Een park of een puur agra­

karakteristieke openheid afneemt. Aan de andere kant

risch gebied is voor velen evenzeer natuur.

neemt de beslotenheid van kleinschalige landschap­ pen met akkers, houtwallen en landgoederen met hun

De natuurbescherming is daardoor al met al kwets­

samenhang tussen gebouwen en landgebruik, af door de

baarder geworden. Onjuist, maar onuitroeibaar is de

schaalvergroting van de landbouw. Het resultaat is dat

opvatting dat de natuurgebieden zelf vaak afgesloten zijn

landschappen meer op elkaar gaan lijken en de eigen­

voor recreanten. Ook het beeld dat enkele grote spelers

heid van regio’s verdwijnt. In de buurt van steden wordt

(Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten) met veel over­

het landschap rommeliger. Het contrast tussen natuurge­

heidsgeld de dienst uitmaken ten koste van bijvoorbeeld

bieden en hun omgeving wordt immer groter.

agrariërs en particulieren heeft de natuurbescherming

Daarbij moet wel opgemerkt worden dat Nederland

herende organisaties almaar meer grond willen kopen

geen succesvol landschapsbeleid kent. Terreinen met

en Nederland in de wijde omtrek van de natuurgebieden

grote landschappelijke en cultuurhistorische waarden,

‘op slot gaat’. De regels op het gebied van milieubelas­

die met dat doel bij ruilverkavelingen zijn uitgespaard,

ting en soortbescherming, onder andere in het kader

werden onder de noemer natuurgebied toegevoegd aan

van Natura 2000, leiden op het platteland tot een steeds

de EHS, en konden uitsluitend via het natuurbescher­

sterkere weerstand tegen het natuurbeleid. Rationele

mingsrecht worden beschermd.

argumenten voor natuurbescherming volstaan niet

geen goed gedaan. Vaak wordt genoemd dat terreinbe­

langer, in een maatschappij waar het vertrouwen in de

Relatie mens-natuur

overheid, de wetenschap en in gevestigde instituties als Natuurmonumenten minder vanzelfsprekend is.

In de jaren negentig nam de belangstelling bij de bevolking voor natuur sterk toe, getuige de toenemende ledenaantallen van natuurorganisaties. Momenteel zakt die belangstelling weer weg. Dat de Verkade-albums van weleer zijn vervangen door jargon als biodiversiteit, EHS, Programma beheer en natuurtypen heeft daarbij zeker een rol gespeeld. Ook het toenemend belang van Natura 2000, inclusief de vaak juridische discus­ sies over bijvoorbeeld de uitbreidingsmogelijkheden van landbouwbedrijven rond de natuurgebieden, is hierbij een factor van betekenis. Het werk van de natuurbescherming werd steeds minder begrijpelijk en minder herkenbaar voor de gemiddelde Nederlander. De urgentie van natuurbescherming in Nederland wordt daarbij door velen minder gevoeld dan natuurbescher­ ming in het buitenland, waar tijgers en walvissen van het wereldtoneel dreigen te verdwijnen.

9

3 Invloeden op de Nederlandse natuur Natuur is wel eens gedefinieerd als ‘al wat niet des

aandeel aan ‘allochtone’ Nederlanders zijn factoren van

mensen is’. Deze uitspraak is zeker waar als het gaat om

betekenis. Nederlanders met een buitenlandse herkomst

individuele planten of dieren, maar op een hoger schaal­

zijn vaak op een heel andere wijze betrokken bij natuur

niveau bezien is er in Nederland op zijn minst sprake van

dan autochtone Nederlanders.

een enorme wisselwerking tussen mens en natuur. De variatie aan flora en fauna in bijvoorbeeld heide en gras­

We weten nog niet in welke mate de huidige econo­

land is zelfs direct gerelateerd aan het regelmatige ingrij­

mische crisis de komende decennia door zal werken.

pen van de mens. Veel menselijk handelen heeft echter

Het natuurbeleid is de laatste decennia sterk verweven

inmiddels een negatief effect gekregen. Verdroging en

geweest met het overheidsbeleid. De bezuinigingen

versnippering hebben tot gevolg dat de variatie in natuur

brengen natuurbescherming daardoor in een kwets­

en landschap afneemt. Het ontwikkelen van een visie

bare positie. De natuurbescherming dient minder

op de toekomst op de Nederlandse natuur is dan ook

afhankelijk te worden van overheidssubsidie en van

niet mogelijk zonder deze context in de beschouwing te

overheidsbeleid.

betrekken. Daarom worden de belangrijkste invloeden op de natuur hier samengevat, inclusief de te verwachten

De landbouw, belangrijkste oorzaak voor de achter­

relevante toekomstige ontwikkelingen.

uitgang van natuur en landschap, is enorm veranderd in de afgelopen eeuw en veranderingen zullen er ook

Een veranderend Nederland

in de toekomst weer zijn. Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de Europese Unie zal de op grond

In de komende decennia zal het aanzien van Nederland

van historische rechten bepaalde subsidiëring geleidelijk

blijven veranderen (zie o.a. recente versie van de

verminderen ten gunste van vergoedingen voor bijdra­

‘Natuurbalans’ van het Planbureau voor de leefomge­

gen aan maatschappelijke doelen. In lijn hiermee zal de

ving). Rust, ruimte en natuurlijke hulpbronnen worden

landbouw zich enerzijds multifunctioneel ontwikkelen

steeds schaarser, evenals onaangetaste landschappen.

in gebieden met hoge landschappelijke waarden en

Het areaal bebouwd gebied in ons land zal toenemen,

anderzijds in hoogproductieve gebieden zich vooral gaan

met name in de toch al drukke landsdelen. Elders in het

richten op voedselproductie.

land, met name in het noorden en mogelijk ook in het zuiden, is sprake van krimp van de bevolking. Het is nog

Ook de noodzakelijke verduurzaming van de landbouw

moeilijk te duiden of in deze krimpregio’s de druk op

zal ongetwijfeld een rol gaan spelen. Daarbij dienen we

het landelijk gebied ook af zal nemen. Het realiseren

ons wel te realiseren dat de negatieve invloed van de

van bestemmingsveranderingen, bijvoorbeeld naar

landbouw op het milieu lange tijd een belangrijk onder­

een natuurbestemming, zal steeds lastiger worden. De

deel van de maatschappelijke discussie was, maar dat dit

vergrijzing van de bevolking maar ook het toenemende

momenteel geleidelijk ‘vervangen wordt’ door het beeld

10

van de landbouw als drager van het hoog gewaardeerde

betrokken. Inmiddels zien we veel meer spelers op het

platteland, al blijft er weerstand tegen bijvoorbeeld

veld, samen te vatten onder de noemers agrarisch en

megastallen.

particulier natuurbeheer. Deze vormen van beheer zijn deels economisch gedreven. Organisaties voor land­

Agrarisch natuurbeheer heeft een grote vlucht

schapsbeheer waren er al langer.

­genomen, maar neemt de laatste jaren weer in omvang af. De resultaten voor flora en fauna staan ondanks de

Er is recent een tendens om bij de waarde van natuur ook

bundeling van kennis en activiteiten in agrarische natuur­

de aandacht te vestigen op de uiteenlopende diensten die

verenigingen niet in verhouding tot de hoge kosten.

de natuur levert, zoals de bijdrage aan de volksgezond­ heid, de economische betekenis van recreatie, onderdruk­

De maatschappij als geheel zal onvermijdelijk moeten

king van plagen etc. Daarbij wordt soms ook getracht om

verduurzamen. De gevolgen daarvan voor de natuurbe­

de waarde van de natuur in geld uit te drukken.

scherming zijn nog lastig te overzien.

Omgevingscondities Ontwikkelingen in het natuurbeleid De stikstofdepositie, van betekenis voor zowel verzuring Natuur kreeg sinds de Relatienota uit 1975 meer aan­

als vermesting, is weliswaar zeer sterk afgenomen in

dacht in het beleid. Dat ging sinds 1990 gepaard met de

Nederland, maar is voor vrijwel alle typen natuur nog

succesvolle overgang van een defensief naar een offensief

steeds ver boven de zogenoemde kritische depositie­

natuurbeleid. Zeker is dat het beleid van de laatste twintig

waarden. Het lijkt er ook niet op dat de depositie zal

jaar de natuur heel veel goeds heeft gebracht en dat

dalen tot onder deze waarden. Dit heeft ingrijpende

het leidende concept, het vergroten en verbinden van

gevolgen voor de soortensamenstelling van levens­

natuurgebieden, nog steeds staat als een huis. De inter­

gemeenschappen, ook doordat een intensief beheer

nationale waarde van de Nederlandse natuur die blijkt uit

nodig is om de gevolgen te beperken. Ook de te hoge

de aanwijzing van veel Natura 2000-gebieden, is daarbij

gehalten aan onder andere stikstof en fosfaat in het

de laatste jaren van toenemende betekenis gebleken.

oppervlaktewater zorgen nog steeds voor veel proble­ men in bijvoorbeeld de laagveengebieden. Verdroging

Inmiddels concentreert het Nederlandse natuurbeleid

speelt in veel natuurgebieden en er zal veel inzet nodig

zich zelfs steeds meer op de internationale verplichtin­

zijn om hierin verandering te brengen. Voor veel levens­

gen van Nederland. Er wordt ook steeds meer gewicht

gemeenschappen is een goede waterhuishouding een

toegekend aan agrarisch en particulier natuurbeheer.

absolute vereiste. De slechte ‘staat van instandhouding’

Ondersteuning door de overheid van een offensief

van veel Nederlandse natuur, zeker van de habitats die

natuurbeleid is niet langer meer vanzelfsprekend. Een

voor Natura 2000 relevant zijn, is voor een flink deel

groot deel van het natuurbeleid is overgegaan van het

aan verdroging te wijten. Tot de gebieden die te kampen

Rijk naar de provincies. De gevolgen hiervan dienen zich

hebben met verdroging worden ook die gebieden gere­

nog uit te kristalliseren.

kend waar water van slechte kwaliteit ingelaten wordt.

De belangrijke positie van de Nederlandse natuur in

Een veel moeilijker te kwantificeren bedreiging voor

internationale context, door de vele karakteristieke

flora en fauna vormt het gebruik van chemische bestrij­

landschappen met bijbehorende fora en fauna, kan in

dingsmiddelen. Een recent voorbeeld vormt het effect

de toekomst tot andere prioriteiten in het natuurbeleid

van neonicotinoiden op de sterfte van bijen.

leiden. Het belang van Nederland in de trekroutes van veel vogelsoorten is al langer duidelijk, voor de trek­

Het aantal in hun voorkomen in Nederland bedreigde

routes van vissen (van zoet naar zout en vice versa) is

soorten is mede zo groot omdat in veel gebieden slechts

minder aandacht.

ruimte is voor kleine populaties van deze soorten. Kleine populaties zijn per definitie erg kwetsbaar. Door het

In het verleden waren vooral traditionele natuurbescher­

ontbreken van goede verbindingen met andere gebie­

mingsorganisaties actief, later werden ook overheids­

den (‘versnippering’) is aanvulling van populaties of

diensten als bijvoorbeeld Rijkswaterstaat en Defensie

genetische uitwisseling slechts zeer beperkt mogelijk.

11

Een van de belangrijkste te beschouwen omgevings­ factoren voor de toekomst is klimaatverandering. Maatregelen om gevolgen van klimaatveranderingen te beperken worden steeds belangrijker. Te denken valt aan gevolgen van zeespiegelrijzing en het opvangen van de effecten van extreem natte of juist heel droge perioden. Een ander klimaat heeft ook gevolgen voor de soorten­ samenstelling van levensgemeenschappen. Meer zuide­ lijke soorten zullen hun areaal naar ons land uitbreiden, terwijl anderzijds, algemeen gesproken, noordelijke soorten het moeilijker zullen krijgen. Ook zullen door het warmere klimaat meer exoten zich blijvend kunnen vestigen en uitgroeien tot invasieve soorten.

12

4 Een nieuwe koers voor natuur, mens en landschap in 2040 Als een grote verscheidenheid het meest wezenlijke

Deze thema’s vertonen een grote samenhang. In

kenmerk is van natuur en landschap in Nederland, ligt

dit hoofdstuk worden ze echter apart benaderd. De

daarin ook de grootste uitdaging voor de toekomst van

onderwerpen die in het vorige hoofdstuk zijn genoemd,

natuur en landschap in 2040 besloten: behoud, herstel

zoals het internationale belang van de Nederlandse

en ontwikkeling van de voor Nederland karakteris-

natuur en thema’s als verzuring, vermesting, verdroging

tieke natuurrijke landschappen (kader 4.1). Dat is dan

en versnippering komen daarbij steeds aan de orde.

ook het uitgangspunt voor Natuurmonumenten e De 21 eeuw zal grote veranderingen te zien geven.

4.1 Landschap

­Klimaatverandering zal juist voor ons land, dat geken­

Er zijn veel definities van landschap in omloop.

merkt wordt door kust en rivieren, van grote betekenis

Zo wordt landschap wel gedefinieerd als

zijn, en de noodzaak tot duurzaamheid in de omgang

een geografisch uitgestrekt stuk land dat zich

met de aarde vraagt om verstrekkende maatregelen.

als een zelfstandig geheel onderscheidt van

Deze grote maatschappelijke vraagstukken hebben

aangrenzende gebieden. In deze visie gaat het

invloed op de natuur en omgekeerd is de natuur van

om waardevolle landschappen, en wordt dat

betekenis om bij te dragen aan de oplossing voor deze

begrip veel breder gebruikt, als aanduiding

en andere vraagstukken. Het vergroten van de rol van

voor een landelijk gebied met visueel eigen

natuur en landschap bij het oplossen van de grote

identiteit, als drager van een grote diversiteit aan

e duurzaamheidsvraagstukken van de 21 eeuw is

levensgemeenschappen, flora en fauna, als plaats

daarmee een tweede hoofdthema van een visie op de

waar cultuurhistorische waarden getuigen van

toekomst van natuur en landschap in Nederland.

de geschiedenis, van het eigen verleden, en als gebied waar de lokale en regionale bevolking

Deze twee thema’s vertonen veel wisselwerking en gaan

plezierig kan vertoeven, en wat bijdraagt aan

ook heel duidelijk over de relatie tussen mens en natuur, al

stilte, rust, gezondheid.

is dat via totaal verschillende invalshoeken. Beide thema’s hebben alleen kans van slagen als ook aan een andere doelstelling is voldaan, namelijk herstel van de verbonden­ heid van de mens met de natuur. In een samenleving die

4.1 Herstel en ontwikkeling ­karakteristieke landschappen

steeds verder van de natuur af komt te staan, is er uitein­ delijk voor natuur en landschap minder draagvlak en ook

Er is in Nederland van de grote verscheidenheid aan

minder ruimte. Een visie op natuur en landschap dient

landschappen nog een redelijke staalkaart bewaard

dus ook een visie op de relatie tussen mens en natuur te

gebleven, al is overal de laatste honderd jaar veel ver­

zijn; dat is daarom het derde hoofdthema in deze visie.

anderd. Het behoud komt mede omdat de Nederlandse

13

natuurbescherming zich van begin af aan juist heeft

het landelijk gebied buiten de natuurgebieden. Veel

ingezet voor het behouden en herstellen van de variatie

soorten hebben echter vanouds hun optimum buiten

in landschappen. Dat was zo aan het begin van de

de natuurgebieden, zoals zwaluwen en diverse soorten

negentiende eeuw maar het was, met een gedeeltelijk

uilen. De oorzaken voor de nog steeds voortdurende

andere oriëntatie, aan het einde van de twintigste eeuw

afname van de variatie aan flora en fauna in het lan­

nog steeds zo. In 1993 werd het in de doelstellingen­

delijk gebied zijn zeer divers. Ze lopen uiteen van een

nota van Natuurmonumenten verwoord als de wens tot

ontoereikend beheer van sloten en wegbermen tot een

behoud en herstel van voor Nederland karakteristieke

overvloedig gebruik van chemische bestrijdingsmid­

landschappen als beste garantie voor het herstel van de

delen en meststoffen in de landbouw, ontwatering, het

voor Nederland karakteristieke levensgemeenschappen

geleidelijk verdwijnen van overhoekjes en het ook nog

en soorten (kader 4.2).

steeds toenemende ruimtebeslag voor bijvoorbeeld woonwijken.

Kader 4.2  Het referentiebeeld

Er zijn globaal twee typen landschappen met veel natuur

Vrijwel elk Nederlands landschap is de laatste

te onderkennen in Nederland: natuurlijke landschappen

100 jaar ingrijpend en irreversibel gewijzigd.

en cultuurlandschappen (halfnatuurlijke landschappen

Een asfaltweg weer omvormen tot zandweg is

worden hier omwille van de overzichtelijkheid tot de

niet haalbaar; kleine schaapskuddes of ‘koeien

cultuurlandschappen gerekend). Het belang van natuur­

aan de pin’ zijn niet meer van deze tijd, akkers

lijke landschappen is vooral gelegen in de aanwezigheid

en graslanden zijn veel groter geworden en

van sturende landschapsvormende processen, zoals

kilometers ver kunnen kijken in een laagveenge­

meandering, verstuiving of duinvorming, en de aanwe­

bied of in een hoogveen als het Korenburgerveen

zigheid van completere voedselketens, dus inclusief top­

is eveneens voorgoed historie. De tijd proberen

predatoren. De natuurlijke dynamiek is een voorwaarde

terug te zetten is een illusie. Natuurmonumenten

voor het levend houden van deze landschappen. Deze

zal samen met andere partijen dan ook steeds

landschappen komen tot nu toe vooral langs de kust tot

een keuze moeten maken voor het na te streven

expressie. De oostkant van Schiermonnikoog is een goed

landschap: zo goed mogelijk cultuurhistorische

voorbeeld.

elementen bewaren, het vroegere landschap waar mogelijk herstellen, of nieuwe landschap­

Tegenover deze door processen gedreven natuur staat de

pen realiseren. Anders ligt het voor bijv. hydro­

door patronen bepaalde natuur in de cultuurlandschap­

logische processen en landschapsecologische

pen. Hier is het vooral de mens die door regelmatige

relaties van bijv. 100 jaar geleden in een land­

ingrepen zorgt voor variatie in de natuur. Cultuurland­

schap. Hier is herstel soms wel mogelijk, incl. de

schappen lopen uiteen van weidevogelgebieden tot

daarbij behorende waarden van blauwgraslan­

buitenplaatsen.

den, vennen of broekbossen. Beide typen landschap zijn van grote waarde voor het natuurbehoud. Versterking van beide typen is gewenst en wordt in de volgende paragraven nader uitgewerkt. Bij dit herstel van landschappen met een gevarieerde natuur gaat het nadrukkelijk ook om de overgangen van

4.1.1 Natuurlijke landschappen

bijvoorbeeld hoogveen of heide naar beekdalen, of van

In de kuststrook kan het vergroten van natuurlijke land­

de duinen via binnenduinranden naar het achterland,

schappen samengaan met het versterken van de kust om

dus om gradiënten zoals die ooit aanwezig waren in het

de gevolgen van klimaatverandering (zeespiegelrijzing)

landschap. Juist de aanwezigheid van deze geleidelijke

met vertrouwen tegemoet te kunnen zien (zie § 4.2).

overgangen vormt de beste garantie voor een grote

Natuurlijke, opbouwende krachten dienen meer ruimte

rijkdom aan flora en fauna.

te krijgen, waarbij de teugels zo veel mogelijk losgelaten moeten worden. Inrichting kan aan de orde zijn. Daartoe

Inmiddels zijn de mogelijkheden voor aankoop van

valt bijvoorbeeld het waar mogelijk doorsteken van

gronden sterk afgenomen, evenals de kwaliteit van

stuifdijken, het verplaatsen van waterwinning of het

14

herstellen van mogelijkheden voor verstuiving, maar

bepaalde lijnen in het landschap zoals rechte paden,

ook het gedeeltelijk openen van de Haringvlietsluizen is

strakke bosranden. Ook speelt de overweging dat zel­

daartoe te rekenen.

fordening in deze landschappen op termijn (en die kan best lang zijn!) kan leiden tot een andere, natuurlijkere,

Zeer bijzondere natuurlijke landschappen worden

samenstelling van levensgemeenschappen. Onderzoek

gevormd door de Noordzee en de Waddenzee. De

naar de gevolgen van minder ingrijpen is gewenst.

Noordzee herbergt een substantieel deel van de Neder­ landse biodiversiteit; hier is maar heel weinig aandacht

Zeker is dat in het binnenland vaak voorbereidende

voor. Door overbevissing en vervuiling is de Noordzee

werkzaamheden gewenst zijn om spontane (landschaps­

sterk gedegradeerd. De kustzones en de ingestelde

vormende) processen optimaal kansen te bieden. De

reservaten (Natura 2000) dienen in de toekomst te

veelal benodigde grote schaal – 5.000 hectare wordt wel

fungeren als belangrijke hotspots voor de voor de

genoemd als minimum grootte voor het optreden van

Noordzee karakteristieke fauna. Met name de kustzone

landschapsvormende processen zoals overstroming en

is daarbij van groot belang voor het fourageren van een

windwerking – is een belangrijke belemmerende factor.

deel van de kustvogels. De betekenis van de Waddenzee

De te hoge stikstofbelasting maakt het bij het ontbreken

is evident, bijvoorbeeld als belangrijk onderdeel van

van grootschalige landschapsvormende processen erg

internationale trekroutes voor vogels. De Waddenzee

lastig om zonder beheer de diversiteit te behouden.

dient als een zo natuurlijk mogelijk systeem te kunnen functioneren. Het herstel van oude (lees: soortenrijke)

Wat doet Natuurmonumenten?

mosselbanken en zeegrasvelden is een belangrijk doel, ook vanwege de functie (slibinvang etc.) die zij in de

Natuurmonumenten beheert langs de kust een aantal

Waddenzee hebben. Het aantal activiteiten in deze regio

belangrijke gebieden (bijvoorbeeld NP Schiermon­

is echter schier oneindig en bestuurlijk is het gebied zeer

nikoog, De Schorren, Kwade Hoek). Versterking van

complex. Om deze complexiteit te verminderen en de

de kustgebieden blijft een belangrijk aandachtspunt,

natuur een bepalende stem te geven dient de bestuur­

waarbij het niet zozeer gaat om het vergroten van deze

lijke organisatie te veranderen.

gebieden maar veeleer om het vergroten van de moge­ lijkheden voor het optreden van natuurlijke processen.

Vaak onderschat is het deltagebied, met deels dezelfde

Het doorsteken van stuifdijken vormt hiervan een goed

potenties voor de natuur als het waddengebied. Hier

voorbeeld.

waren veiligheid en ruimte voor dynamiek in het

Natuurmonumenten wil daarom een grotere (formele)

verleden tegenpolen, terwijl een opener delta juist ook

betrokkenheid bij het beheer van de landschappen waar

meer mogelijkheden kan bieden voor zowel veiligheid

deze gebieden onderdeel van uitmaken: de Waddenzee,

als natuur. Ook zoet-zout overgangen kunnen juist in het

de Noordzeekustzone en de delta (zie ook § 5.2).

deltagebied hersteld worden. Aandacht is daarbij ook nodig voor het verbeteren van In het binnenland zijn vrijwel geen natuurlijke land­

de voorwaarden waaronder de aanwezige soorten moe­

schappen aanwezig. Bekendste voorbeelden van

ten leven. Daarbij valt te denken aan het terugdringen

landschappen waar de natuur ‘het voor het zeggen

van overbevissing van de voedselgronden voor de op zee

heeft’, overigens met veel beperkingen, zijn Oostvaar­

foeragerende vogels zoals sterns.

dersplassen en Veluwezoom. Uitbreiding van het aantal natuurlijke landschappen in het binnenland zou een

Natuurmonumenten streeft er naar om ook in het

belangrijke aanvulling betekenen van de verscheiden­

binnenland nog enkele natuurlijke landschappen te

heid aan landschappen in Nederland. Het belang van

realiseren. Nationaal Park Drents Friese Wold biedt

dergelijke landschappen is gelegen in een aantal punten.

daarvoor gezien de huidige conditie op termijn goede

Voor velen gaat het bij deze landschappen primair om

mogelijkheden, en dat geldt op de langere termijn

het gevoel dat men hier maximaal de natuur kan beleven

wellicht ook voor diverse andere gebieden. Om

die ‘niet des mensen is’. Daarvoor is het overigens voor

procesbeheer inclusief landschapsvormende natuurlijke

het gevoel van natuurlijkheid wel van belang zorg te

processen goede kansen te geven is nog wel enige tijd

dragen voor het verdwijnen van door mensenhand

een overgangsbeheer gewenst.

15

Toppredatoren zijn bij Natuurmonumenten in de natuur­

In cultuurlandschappen is ingrijpen door de mens

lijke landschappen van harte welkom (kader 4.3).

vanzelfsprekend. De mate van ingrijpen in de natuur­ gebieden is thans door bijvoorbeeld verdroging en ver­ mesting echter veel intensiever dan wenselijk. Extensief

Kader 4.3.  Toppredatoren

beheerde weidevogellandschappen bestaan in ons land

Veel discussie is er in Nederland over nut en

helaas niet meer. Ook is de overgang van natuurgebied

noodzaak respectievelijk wenselijkheid van de

naar het omringende landschap veel scherper geworden.

terugkeer van toppredatoren. Natuurmonumen­ ten hoopt dat soorten als wolf, lynx, wilde kat,

De huidige strategie voor het herstellen van cultuur­

tuimelaar, zeearend, visarend, steur, haai en rog

landschappen loopt tegen grenzen aan. Het verwerven

weer vanzelfsprekend mogelijkheden krijgen in

van meer gronden verloopt moeizaam, verdroging en

Nederland. Voor enkele van deze soorten is dat

luchtverontreiniging blijven moeilijk terug te dringen,

reeds het geval (zeearend, visarend is kwestie

buiten de reservaten blijft de diversiteit achteruit gaan,

van tijd) of worden deze reeds af en toe weer

en het maatschappelijk draagvlak voor het realiseren van

in Nederland gezien (lynx, wilde kat). Natuur­

meer natuur neemt af.

monumenten hoopt dat spontane terugkeer van meer dan alleen een enkel jonge zwervende wolf

Deze visie bepleit een andere strategie om stappen

op termijn realistisch zal zijn. De terugkeer van

voorwaarts te kunnen zetten. Verbetering van de

zoutwaterpredatoren is mogelijk als de visserij op

natuurkwaliteit blijft in alle gevallen voor Natuurmonu­

deze soorten en hun prooien drastisch terug­

menten een belangrijk uitgangspunt. Gezamenlijk met

gebracht wordt.

alle partijen zal naar herstel van het landschap, zowel binnen als buiten de natuurgebieden, gezocht moeten

4.1.2 Natuurrijke cultuurlandschappen

worden. Geleidelijke overgangen tussen natuurgebied en omringend landschap zijn gedeeltelijk of geheel

Veel natuurwaarden zijn in de Nederlandse landschap­

hersteld in 2040. De verschillende partijen in het gebied

pen verweven met de vaak al eeuwenoude structuren,

hebben dan een grote rol in het beheer en beleid voor

landschapselementen en bouwwerken. Weidevogels

het gebied. De bewoners zijn onontbeerlijk in het mee­

broeden in een veenweidelandschap, blauwgraslanden

denken en soms zelfs in het meewerken in het beheer;

zijn vaak eeuwenoude hooilanden, en goed ontwikkelde

gemeenten, Rijkswaterstaat en waterschappen parti­

akkerflora is gekoppeld aan historische akkercomplexen.

ciperen door een adequaat beheer van en beleid voor

De dichtheid van cultuurhistorische elementen verschilt

het buitengebied, inclusief aandacht voor zorgvuldig

per gebied, maar bijvoorbeeld in de kleinschalige

beheerde en bloemrijke bermen, schone en soortenrijke

kampenlandschappen van Oost- en Zuidoost-Nederland

sloten en goed onderhouden landschapselementen.

is die heel groot, niet zelden gecombineerd met een hoge soortenrijkdom. Hier gaat natuurbeheer hand

Dit vraagt een omslag in denken bij landbouw, bij de

in hand met beheer van cultuurhistorische waarden.

terreinbeherende organisaties, maar ook bij particu­lieren,

Natuurwaarden vormen echter niet de enige reden

bedrijven, brancheorganisaties en overheden. Niet ieder

om naar herstel van cultuurlandschappen te streven.

voor zich met eigen sectorale doelen, maar samen werken

Versterking van dat ‘levende verleden’ is iets dat in de

aan meer beleefbare en natuurrijke cultuur­landschappen.

huidige maatschappij op veel waardering en herkenning

Alleen als alle krachten worden gebundeld, kan het

kan rekenen. Mensen voelen zich verbonden met het

verlies van de biodiversiteit worden omgebogen in winst.

landschap, hun eigen omgeving, hun eigen streek. In een steeds complexer wordende wereld groeit de behoefte

Een kansrijke benadering om te komen tot meer natuur

aan een eigen herkenbare identiteit. Ons land is vrijwel

in waardevolle landschappen is het wijzen op de belan­

geheel op de schop gegaan en juist de grotere natuur­

gen voor de mens van natuur, onder andere in het kader

gebieden en het omringende landschap vormen nog de

van de zogenoemde ecosysteemdiensten (kader 4.4).

plaatsen waar een glimp van het (cultuurhistorische)

Herwaardering van het nut van de natuur is cruciaal;

verleden van het landschap zichtbaar is.

mede door de verschillende functies van de natuur blijft ons land leefbaar. Het beter zichtbaar maken van de

16

(potentiële) baten van de natuur kan helpen om tot een

Daarbij geven in een meer traditioneel agrarisch

goede belangenafweging en -ontwikkeling te komen.

cultuurlandschap de natuurlijke omstandigheden voor

Behalve aan horecagelegenheden kan in veel gebieden

de landbouw in deze visie aanleiding te kiezen voor een

bijvoorbeeld gedacht worden aan biobrandstoffen.

multifunctionele invulling met kansen voor herstel van

Waterzuivering is in veel gebieden al aan de orde en

het oorspronkelijke landschap. Verbreding van bedrijfs­

kan nadrukkelijker voor het voetlicht worden gebracht.

activiteiten vormt voor deze sector een bron van inkom­

Gezondheid behoort tot de belangrijkste aspecten.

sten en geeft de sector toekomst. Deze verbreding zal overigens niet vanzelf gaan en voor een deel afhankelijk zijn van de vergroening die Brussel in het landbouwbe­

Kader 4.4  Ecosysteemdiensten

leid doorvoert. Er is nog een lange weg te gaan.

Onder ecosysteemdiensten wordt in het alge­ meen een breed scala aan diensten verstaan die

De hoeveelheid door natuurbeherende organisaties

door een ecosysteem aan mensen wordt geleverd.

beheerd gebied kan sterk variëren. Als het gaat om

• Productiediensten (biomassa (brandstof),

hoogveen (kader 4.5) zal het overgrote deel van

hout, drinkwater, voedsel)

het landschap beheerd moeten worden door een

• Regulerende diensten (water- en luchtzuive­

natuurbeschermingsorganisatie, maar in bijvoorbeeld

ring, plaagonderdrukking, klimaatregulatie,

Zuid-Limburg (kader 4.6) ligt dat anders. Bijzondere

waterregulatie, bestuiving)

aandacht verdient de natuur in de grensgebieden waar

• Maatschappelijke (of culturele) diensten

door samenwerking met de buurlanden nog veel winst

(educatie, recreatie en toerisme, esthetische,

behaald kan worden. Vaak is er ook aan de andere kant

historische en spirituele beleving, gevoel van

van de grens natuur. Samenwerking met de Belgische en

thuishoren, gezondheid)

Duitse collega’s om de natuur te versterken is weliswaar

• Ondersteunende diensten (bodemprocessen,

al aanwezig maar daar kan nog heel veel in verbeterd

nutriëntenkringlopen, primaire productie)

worden, zowel bij de beheerders als bij de overheden. Een visie op en het werken aan de natuur mag niet bepaald worden door volledig kunstmatige grenzen.

Bij dit herstel speelt in en rond de natuurgebieden een landschapsecologische benadering voor een optimaal herstel van de diversiteit aan flora en fauna een grote rol,

Kader 4.5  Hoogveenlandschap

maar herstel van de ‘plattelandsnatuur’ met zwaluwen

Hoogvenen kennen we nu als zeer soortenarme

en sloten vol kikkers is eveneens van belang, alsmede het

gebieden, zij het met een zeer specifieke soor­

herstel van de ‘belevingswaarde’ van dat landschap.

tensamenstelling. Een eeuw geleden stonden hoogvenen echter nog te boek als zeer soorten­

Een cruciale rol is in veel landschappen weggelegd voor

rijk. Toen gingen hoogvenen nog naadloos over

waterschappen. ‘Water is het bloed van het landschap’ en

in zandopduikingen, beekdalen en waren talloze

een meer op natuurwaarden gerichte waterhuishouding,

gradiënten aanwezig, bijvoorbeeld ten aanzien

zowel kwantitatief als kwalitatief, is voor het realiseren

van de mate van toestromend grondwater.

van een betere natuur onontbeerlijk. De provincies heb­

Juist die gradiënten waren de basis voor zeer

ben met name ten aanzien van de natuurgebieden in het

soortenrijke en nu vrijwel geheel verdwenen

landschap formele taken (Natura 2000!), maar vervullen

levensgemeenschappen. Bij Natuurmonumenten

daarnaast ook een stimulerende rol. Er is tussen al deze

zijn alleen in het Korenburgerveen nog dergelijke

partijen, inclusief de in het gebied aanwezige terreinbe­

overgangszones bewaard gebleven, hier o.a. in

herende organisaties, een goede samenwerking.

de vorm van soortenrijke blauwgraslanden. Her­

Met deze cultuurlandschappen is een nieuwe en inspi­

stel van dergelijke gradiënten vormt de belang­

rerende invulling gegeven aan de in de jaren negentig

rijkste uitdaging voor de huidige hoogvenen.

beleidsmatig geformuleerde, maar nooit echt gerealiseerde Nationale Landschappen. Deze nieuwe natuurrijke cul­ tuurlandschappen zijn vaak kleiner dan de toen bedachte Nationale Landschappen, maar het zijn er wel meer.

17

zich onder andere voor in laagveengebieden die door Kader 4.6  Zuid-Limburgse beekdalen

inklinking van de omgeving thans veelal hoger gelegen

De Zuid-Limburgse beekdalen behoren tot de

zijn dan de omgeving en alleen tegen hoge kosten

voor flora en fauna meest soortenrijke beekdalen

voldoende goed water kunnen houden. Ook de houd­

in Nederland. Helaas is hier slechts op enkele

baarheid van sommige stuifzandcomplexen op langere

plekken meer dan alleen fragmentarisch iets van

termijn is een aandachtspunt. Het belang van het behoud

over. Inzet is hier juist nodig om bijvoorbeeld

van deze landschappen is evident, maar er zal wellicht

bermen, graften en hoogstamboomgaarden

naar nieuwe wegen gezocht moeten worden om dat ook

weer te herstellen met behulp van de bewoners

duurzaam te realiseren.

en om de agrariërs tenminste een deel van de graslanden minder intensief te laten beheren. De

De nu al aanwezige waardering (landschapscollectie,

vroegere beekdalen werden gekenmerkt door

Nationaal Landschap, Nationaal Park, etc.) zal in de

een complete gradiënt van de natte hooilanden

praktijk ook een belangrijke rol spelen bij deze priorite­

op de beekdalvloer tot de drogere maar wel zeer

ring, evenals de internationale betekenis. De landschap­

soortenrijke graslanden op de flanken, met inbe­

pen langs de kust (inclusief zoet-zoutovergangen) en

grip van bijvoorbeeld hoogstamboomgaarden en

in de laagveengebieden, maar ook bijvoorbeeld de

graften. Het herstellen van dergelijke gradiënten

heidelandschappen zijn van grote internationale beteke­

zou zowel uit het oogpunt van biodiversiteit

nis. Bijzondere aandacht verdienen de beeksystemen.

als vanuit landschappelijk recreatief oogpunt

Juist hier is vaak nog sprake van de overgangen (gradi­

enorme winst betekenen.

ënten) in het landschap die zowel voor flora en fauna als voor cultuurhistorie belangrijk zijn, van een beek met madelanden naar heide of hoogveen op de flanken. Om die overgangen tot volle wasdom te laten komen,

Het landschap vormt het decor voor een gevarieerde

is herstel van enkele complete beeksystemen gewenst.

verzameling aan bouwwerken, vaak met een hoge

Kansen voor zo’n systeemgerichte aanpak liggen er

cultuurhistorische waarde. Die waarden hangen samen

vooral in Drenthe, Noord-Brabant en in Zuid-Limburg.

met het omliggende landschap, zoals een watermolen aan de beek, een landhuis in een park of een fort met

Wat doet Natuurmonumenten?

een vrij schootsveld. Bij het versterken van de landschap­ pen behoort ook het beter herkenbaar maken van de

De huidige bezittingen van Natuurmonumenten vormen

samenhang tussen bouwwerken en hun omgeving. Juist

soms al een stevige basis voor natuurrijke cultuurland­

gebouwen kunnen heel illustratief zijn om de historie

schappen. Dat geldt voor gebieden als Eerde en Hackfort

van een gebied tot leven te laten komen. Daarnaast

en voor meerdere gebieden in Drenthe, Twente en

kunnen gebouwen een grote rol spelen in de binding

Brabant. Aandachtspunten voor wat betreft natuur zijn

die mensen hebben met de omgeving en kunnen zij ook

het realiseren van overgangen tussen verschillende

kansen bieden voor nieuwe inkomstenbronnen.

delen van het landschap, zoals tussen hoogveen of heide naar beekdalen, of bijvoorbeeld voldoende areaal voor

Voor het vergroten van de kwaliteit cq. de variatie in

weidevogelgebieden, en de aanwezigheid van vol­

landschappen is gezien het arbeidsintensieve karakter

doende mogelijkheden voor natuur buiten de feitelijke

prioritering essentieel. Om dat te kunnen doen is het

natuurgebieden. Cruciaal hierbij is de samenwerking

van belang voor elk Nederlands landschap de potentie

met veel partijen, waaronder gemeenten, landbouwers,

voor het herstel van natuurrijke cultuurlandschappen in

waterschappen, particuliere landgoedeigenaren en de

beeld te brengen. Daarbij zijn veel criteria aan de orde:

bevolking. Gezamenlijk zal zowel draagvlak moeten

grondpositie van natuurbeschermingsorganisaties,

worden gerealiseerd als uitvoering moeten worden

gaafheid, compleetheid, mogelijkheden tot behoud

bevorderd.

en herstel van soorten, bereidheid tot participatie van partners, potenties voor recreatie, beleving. Relevant is

Voorwaarde voor ‘levende cultuurlandschappen’ is

ook de vraag of een gebied duurzaam tegen acceptabele

een goede sociaal-economische basis. Herkenbare

kosten in stand gehouden kan worden. Deze vraag doet

landschappen geven identiteit aan streekproducten

18

en toeristisch-recreatieve arrangementen. Samen met

gradiënten. De komende jaren zal in samenwerking met

anderen wil Natuurmonumenten dergelijke econo­

andere terreinbeherende organisaties nagedacht moeten

mische bedrijvigheid kansen bieden. Daarbij geldt

worden hoe dit gerealiseerd kan worden.

wel dat duurzaamheid en het sterk terugdringen van betekent dat vooral ook van de landbouw veel gevraagd

4.1.3 De Ecologische Hoofdstructuur (EHS)

wordt. Voor hen zal het echter op langere termijn zelfs

Binnen het streven om te komen tot behoud, herstel en

de belangrijkste weg zijn om als bedrijf te overleven.

ontwikkeling van de voor Nederland karakteristieke

milieuverontreiniging belangrijke aspecten zijn, hetgeen

natuurrijke landschappen, moet worden doorgewerkt In de gebieden van Natuurmonumenten krijgt de natuur

aan voltooiing van het netwerk van natuurgebieden (de

voorrang maar de producten die vrijkomen bij het natuur­

EHS). Zowel door het voldoende robuust maken van de

beheer kunnen wel ingezet worden om efficiënter dan

gebieden als door deze te verbinden. Voltooiing van dit

tot op heden geld mee te verdienen of om bij te dragen

netwerk is onderdeel van de opgave die met betrekking

aan naamsbekendheid of betrokkenheid bij het werk van

tot het Nederlandse landschap voor ons ligt.

Natuurmonumenten. Te denken valt bijvoorbeeld aan

De komende jaren zal, in overleg tussen rijk, provincies

hout, fruit uit de eigen boomgaarden en soms zelfs aan

en maatschappelijke organisaties nader moeten worden

vlees van eigen vee. Dit draagt bij aan het ‘streekkarak­

bepaald wat de precieze omvang ervan zal moeten zijn

ter’. Een bijzonder geval is de uit de gebieden vrijko­

en binnen welke termijn het gestelde doel kan worden

mende biomassa. Natuurmonumenten zal zich actief

bereikt. Dat overleg zal zich primair in gebiedsprocessen

inzetten om dit met moderne technieken te gebruiken,

moeten afspelen onder toeziend oog van de provincies.

mits rendabel, voor het opwekken van energie.

Die gebiedsprocessen moeten zich niet louter beperken tot de EHS, maar ook de relatie leggen met het omlig­

Natuurmonumenten beheert ca 3200 bouwwerken.

gende landschap.

Deze zijn deels zeer beeldbepalend in het landschap en

Binnen de EHS, en soms ook daarbuiten, blijft verwer­

vormen daar een belangrijk onderdeel van. De betekenis

ving een belangrijk middel om het einddoel te realiseren

van de gebouwen in het landschap zal versterkt worden,

(kader 4.7). Verwerving is echter een middel, en geen

al zal het vaak moeilijk zijn om de oorspronkelijke

doel op zichzelf. Van gebied tot gebied zal worden

functie te handhaven.

bezien waar verwerving gewenst is en wie de beherende partij zal zijn, mede rekening houdend met de planolo­

Natuurmonumenten zal de komende jaren tot een

gische en financiële mogelijkheden. Belangrijke criteria

nadere prioritering komen van gebieden die zich voor

voor de vraag of verwerving al dan niet aan de orde is

deze nieuwe benadering lenen, waarbij vooralsnog

zijn:

gedacht kan worden aan 1-2 gebieden per provincie. Voor deze natuurrijke cultuurlandschappen zal het in veel gevallen nodig zijn om visies op te stellen. Gezien de vele eigenaren die hierbij betrokken zullen zijn zal steeds bezien dienen te worden wie hiervan trekker kan zijn. Natuurmonumenten zal hierbij ook altijd de samenwer­ king zoeken met de andere grotere terreinbeheerders.

• De vraag of er sprake is van een nog ontbrekende schakel in realistische bestaande doelstellingen; • De vraag of en zo ja welke specialistische kennis nodig is voor het eindbeheer; • De vraag of en in welke mate de gewenste natuur­ kwaliteit verenigbaar is met agrarisch gebruik respec­ tievelijk andere vormen van economische exploitatie;

Soms zal Natuurmonumenten samen met andere ter­ reinbeherende organisaties dienen te streven naar veel

Afhankelijk van het resultaat van gebiedsprocessen zal

meer eigendom dan nu het geval is. De motivatie hier­

het eindbeheer in handen zijn van terreinbeherende

voor is primair gelegen in de enorme bijdrage die dit kan

organisaties, agrariërs of andere particuliere grondeige­

leveren aan de biodiversiteit in Nederland. De huidige

naren. Verwerving van grond door Natuurmonumenten

positionering van de EHS is niet toereikend om dit te rea­

is daarmee eerder het sluitstuk van een discussie over het

liseren en er zullen nieuwe wegen gevonden dienen te

gewenste beheer dan op voorhand de inzet. Het voor­

worden om hier invulling aan te geven. Het gaat dan met

gaande neemt overigens niet weg dat verwerving door

name om herstel van complete landschapsecologische

Natuurmonumenten ook anderszins aan de orde kan

19

zijn, bijvoorbeeld als zich een bijzondere gelegenheid

geheel andere leest geschoeid moeten worden om

voordoet (zoals de realisatie van de Markerwadden) of

een duurzamere toekomst te verkrijgen. Verduur­

wanneer van acute bedreiging van een natuurgebied

zaming van de landbouw maar bijvoorbeeld ook

sprake zou zijn. Tenslotte kan ook ruiling van natuurge­

de grootschalige plaatsing van windmolens of de

bieden met andere eigenaren aan de orde zijn, wanneer

winning van biobrandstoffen kunnen grote gevolgen

dat goed is voor de natuur (efficiënter beheer en/of vergroting van de natuurkwaliteit) en daartegen ook

hebben voor het landelijk gebied. • Er zal ondanks de noodzaak voor duurzaamheid

vanuit andere overwegingen geen bezwaren bestaan.

vooralsnog druk blijven om nieuwe snelwegen aan

Voor elke ruiling geldt dat Natuurmonumenten de

te leggen, woonwijken en industrieterreinen te

achterliggende overwegingen aan de leden van de

realiseren en andere ingrepen met een onomkeerbaar

vereniging kan uitleggen.

karakter te plegen, al zal het tempo ten opzichte van de vorige eeuw afnemen, vooral in krimpgebieden. De natuur levert een cruciale bijdrage aan de kwaliteit

Kader 4.7.  Landschapsecologisch

van het leven in Nederland, en kan dat juist ook bij

­waardevolle gradiënten

onderwerpen als klimaatverandering en duurzaam­

Voor volledige realisatie van landschapseco­

heid doen. Er worden in Nederland tot nu toe vooral

logisch relevante overgangen in het landschap

technocratische oplossingen voor problemen gekozen,

zal de hier beschreven werkwijze echter niet

variërend van hogere dijken tot mestinjectie tegen

afdoende zijn. Hiervoor is het immers van

luchtverontreiniging. Deze oplossingen hebben met

belang dat veel meer gronden dan nu het

elkaar gemeen dat ze voor een korte periode soelaas

geval is een natuurfunctie hebben. In een

bieden maar niet duurzaam zijn. Illustratief is dat er bij

beperkt aantal situaties zal Natuurmonu­

grootschalige ingrepen in het landschap tot nog toe

menten samen met andere terreinbeherende

eerder over compensatie wordt gesproken dan over een

organisaties dienen te streven naar veel meer

zo goed mogelijke invulling van het landschap waarbij

eigendom dan nu het geval is. De motivatie

voor alle betrokken functies winst behaald kan worden.

hiervoor is primair gelegen in de enorme

De natuurbescherming zou bij het zoeken naar oplos­

bijdrage die dit kan leveren aan de biodiver­

singen voor deze (ruimtelijke) problemen een logische

siteit in Nederland. De huidige positionering

partner moeten zijn; een situatie die nu maar zelden het

van de (herijkte) EHS is niet toereikend om

geval is.

dit te realiseren en er zullen nieuwe wegen gevonden dienen te worden om hier invulling

Bij de te verwachten gevolgen van klimaatverandering

aan te geven.

wordt de omgang met zeespiegelrijzing zonder twijfel een speerpunt. Het is van groot belang om tot oplos­

4.2 Bijdrage natuur en landschap aan duurzaamheidsproblemen e van de 21 eeuw

singen te komen die uitgaan van het ‘samen met de natuur’ bouwen aan de toekomst. Deze oplossingen zijn niet alleen voor de natuur beter maar bieden uiteindelijk ook meer veiligheid en zijn economisch voordeliger. Door waar mogelijk in te zetten op natuurlijke processen

Nederland staat deze eeuw voor grote uitdagingen.

waarbij bijvoorbeeld brede zandige kusten langs de zee

Enkele voorbeelden:

ontstaan (eventueel met behulp van ‘zandmotoren’), gaat veiligheid hand in hand met meer natuur. Daarbij

• Klimaatverandering vormt door de zeespiegelrijzing een bedreiging voor onze kusten.

zullen overigens zandsuppleties onvermijdelijk blijven. Deze gaan ter plekke van de winning uiteraard gepaard

• Perioden van droogte of juist van extreme regenval

met veel verlies aan natuurwaarden. Veel voorzetten in

zullen de waterhuishouding in het binnenland voor

het rapport van de deltacommissie beschouwen we als

problemen stellen.

een belangrijke inspiratiebron.

• Nederland zal een transitie door moeten maken naar een duurzame maatschappij. Voedselproductie en

Belangrijk is ook het zoeken naar oplossingen voor te

het gebruik van fossiele brandstoffen zullen op een

verwachten problemen met de waterhuishouding. De

20

problemen kunnen variëren van meer zilte invloeden

numenten zich inzetten voor een beter kustbeleid. Op de

langs de kust tot noodzakelijke opvang van waterover­

Waddeneilanden gaat het daarbij o.a. om een dynami­

schotten of juist het omgaan met perioden van droogte.

scher beheer van de koppen van de eilanden, actievere

De ervaringen van de laatste jaren met de zogenoemde

pogingen tot herstel van bijvoorbeeld mosselbanken in

klimaatbuffers geven aan dat dit een belangrijk con­

de Waddenzee en behoud en herstel van kwelders. In

cept voor de toekomst is; zo hebben natuurgebieden

het Deltagebied is het zaak om de door de Deltawerken

nabij Groningen onlangs een grote rol gespeeld in het

opgetreden verstarring te doorbreken.

oplossen van problemen met wateroverlast. De kunst is tot zodanige oplossingen te komen dat ook de natuur er

In de Noordzee staat de biodiversiteit sterk onder druk

baat bij heeft. De kansen om verwachte waterproblemen

door de grote economische belangen. De langs de kust

op te lossen liggen zowel in laagveen- en zeekleigebie­

gelegen reservaten, bijvoorbeeld voor de kust in het

den als in beekdalen.

deltagebied, zijn ook van grote betekenis als foerageer­

Voor de landbouw geldt dat een deel van de vruchtbare

gebied voor trekvogels en kustvogels. Natuurmonumen­

Nederlandse delta in het teken staat van voedselproduc­

ten zal zich o.a. inzetten voor het optimaliseren van de

tie. De ‘tucht’ van de wereldmarkt dwingt ondernemers

al ingestelde reservaten, bijvoorbeeld inzet voor betere

hun agrarische bedrijvigheid zo efficiënt mogelijk in te

regelgeving en handhaving.

richten. In deze agrarische productielandschappen is voor natuur en een herkenbaar landschap weinig plek.

Recent heeft Natuurmonumenten in het Markermeer

Generiek beleid op gebied van milieu, dierenwelzijn

initiatieven genomen om samen met anderen te komen

en ruimtelijke ordening dient zorg te dragen voor een

tot meer natuur (de ‘Marker Wadden’). Dergelijke

zeker basisniveau en ook hier geldt dat verduurzaming

initiatieven met betrekking tot de grote wateren worden

noodzaak is. Dat is het ene uiteinde van het spectrum.

uitgebouwd, met inachtneming van de veiligheid in

Aan de andere zijde zal sprake zijn van multifunctionele

het kader van klimaatverandering. Ook biedt dit grote

landbouw. Dat is landbouw waarin naast een natuur- en

mogelijkheden voor recreatief medegebruik.

milieuvriendelijke voedselproductie ruimte is voor onderhoud van het landschap (zie § 4.1) en/of zelfs

In het binnenland draagt Natuurmonumenten reeds

het betrekken van de bevolking bij de activiteiten op

actief bij aan het oplossen van problemen met waterover­

een boerderij (§ 4.3). Belangrijk hierbij is een goede

last. Dergelijke projecten, vaak klimaatbuffers genoemd,

kosten-batenverhouding bij agrarisch natuurbeheer. Een

worden uitgebreid. Voorwaarde voor deelname is echter

leefbaar platteland draagt sterk bij aan de mogelijkheden

wel dat ook de natuur er beter van wordt. Dat vraagt vaak

voor de mens om zich te ontspannen, om tot rust te

om integrale projecten in grote gebieden.

komen. Natuurmonumenten zal zich ervoor inzetten om bij De besluitvorming in Nederland over grote infrastruc-

relevante grote infrastructurele projecten als vanzelf­

turele projecten is tot nu toe kwalitatief onder de maat:

sprekend betrokken te worden bij de planvorming. We

er is veelal een eenzijdige focus op (soms twijfelachtig)

willen een logische partner zijn, zodat een bewustere

economisch belang en kortetermijnoplossingen, terwijl

integrale belangenafweging en planvorming bij

een integrale benadering (‘mutual gain approach’)

dergelijke projecten tot stand komt. Natuurmonumenten

wellicht tot geheel andere invullingen van een probleem

zal gezien het tijdrovende karakter echter zeer terughou­

kan komen. Het is een belangrijke uitdaging voor de

dend dienen te zijn bij het kiezen van projecten waarin

toekomst van het landelijk gebied om tot een kwalitatief

ze wil participeren.

betere benadering van deze projecten te komen. Het vergroten van zowel rendement als draagvlak voor

Wat doet Natuurmonumenten?

agrarisch natuurbeheer vormt ook voor Natuurmonu­ menten een belangrijk aandachtspunt, in samenhang

Natuurmonumenten staat op het standpunt dat een

met de eerder genoemde wens (§ 4.1.2) tot realisatie

zachte kustverdediging goedkoper, duurzamer en effec­

van completere natuurrijke cultuurlandschappen.

tiever is dan voortdurend hogere dijken. Met name in het deltagebied en in en langs de Waddenzee zal Natuurmo­

Helaas zijn er in Nederland in het landelijk gebied ook

21

gebieden waar de ecologische situatie thans ver onder

kinderen, actief in contact te brengen met de natuur.

de maat is. Dat is het geval in grootschalige landbouw­

Dit geldt overal maar speciale aandacht is gewenst voor

gebieden, maar het kan ook aan de orde zijn in gebieden

de stedelingen. Juist voor hen wordt de afstand tot de

die als karakteristiek en waardevol voor een deltagebied

natuur zowel letterlijk als figuurlijk steeds groter. Een

als Nederland zouden moeten gelden. Voorbeeld zijn

illustratie hiervoor is dat de laatste jaren in de grote ste­

Eems, Markermeer en Krammer-Volkerak. Zonder dat

den een grotere afname van het ledental van Natuurmo­

nu de ambitie moet zijn om hier internationale topge­

numenten was dan elders in het land. Binnen de steden

bieden van te maken dient hier toch hard gewerkt te

speelt ook de sociale ongelijkheid nog een belangrijke

worden aan een ecologisch sterk verbeterd niveau. Ook

rol: de belangstelling voor natuur is vooral aanwezig

Natuurmonumenten zal zich hiervoor inzetten.

in de ‘betere’ wijken, hetgeen impliceert dat juist in

4.3 Rol mens: verbondenheid met natuur en landschap

‘achterstandswijken’ nog een wereld te winnen is. Maar ook voor de bevolking van het platteland geldt dat het bijbrengen van aandacht, fascinatie, verwondering

Een stevige positie van natuur in de samenleving is een

voor de natuur geen vanzelfsprekendheid meer is, ook

voorwaarde om te komen tot behoud en herstel van

niet op de lagere scholen. Op bijvoorbeeld gemeentelijk

natuurkwaliteit. Omgekeerd is verbondenheid met de

niveau wordt natuur nog regelmatig eenzijdig als lastig

natuur van groot belang voor het welzijn van de mens

ervaren.

zelf. Daarbij gaat het om frisse lucht, schoon (drink) water, ruimte om te bewegen, te ontspannen, opdoen

Herstel van verbondenheid met natuur begint met

van inspiratie.

(magische) eigen natuurervaringen, als kind of als volwassene. Zeker in natuurgebieden die fungeren als

Tot nu toe richt de natuurbescherming zich vooral via het

trekpleister voor een groot publiek, is dan ook zorg

bieden van recreatiemogelijkheden op het versterken

gewenst voor entrees of bezoekerscentra. Een goede

van de band tussen mens en natuur. Daar is veel aan

entree van een natuurgebied vormt een heel belangrijke

gedaan, de recreatieve mogelijkheden en de variatie

eerste stap in het versterken van de relatie tussen mens

daarin zijn veel groter dan vroeger. Vogelkijkhutten,

en natuur. Het is echter niet voldoende om te trachten

gemarkeerde routes, vaartochten, georganiseerde excur­

publiek in de natuur te krijgen, natuur zal ook naar de

sies, vrijwel alles is sterk toegenomen. Verbetering is

mensen gebracht moeten worden.

nog mogelijk door meer in te spelen op het soort publiek dat in de gebieden komt (variërend van natuurliefheb­

Kansen daarbij liggen in het bevorderen van natuurerva­

bers en rustzoekers tot sportievelingen of gezelschappen

ringen via de scholen, in het bieden van speelgelegen­

die voor de gezelligheid komen).

heid, via digitale kanalen, etc.. Het gaat daarbij niet primair om uitleg te geven over natuur, begrip te kwe­

Een toename van recreatieve mogelijkheden is echter

ken. Wat kinderen vooral bij zal blijven is de salamander

niet voldoende. Het ledenbestand van Natuurmonu­

die met een schepnetje is gevangen in de sloot, het nest

menten veroudert, er komen weinig jonge mensen naar

van een weidevogel en de nachtelijke speurtocht in het

de natuurgebieden. Kinderen spelen veel minder buiten

bos. Dat kan levenslang een vonk doen overslaan. Een

dan vroeger, komen minder in de natuur. Dat vormt een

actievere benadering via scholen is kansrijk maar meer

bedreiging voor het toekomstige draagvlak voor natuur,

aandacht voor het binden van gezinnen met kinderen is

want waar geen natuurliefde ontstaat, ontstaat ook geen

evenzeer van betekenis.

steun. De maatschappij is complexer, drukker en veelom­ vattend geworden, wat er toe leidt dat verbondenheid

Een resolutie van de IUCN stelt dat elk kind recht heeft

met natuur zich minder diepgaand lijkt te ontwikkelen en

op natuur. Omgekeerd is het voor behoud van de

veel concurrentie heeft van andere onderwerpen.

natuur essentieel dat elk kind ‘iets heeft’ met natuur.

Er ligt een grote uitdaging om de bevolking, en met

Aandachtspunten voor invulling van dat ‘recht op

name de kinderen, weer meer te gaan betrekken bij

natuur’ kunnen zijn het realiseren van meer herkenbare

de natuur, om de vervreemding van de natuur terug

natuurlijke speel- en ontdekplekken voor de jeugd.

te draaien. Dat is te realiseren door mensen, en vooral

Liefst in combinatie met educatieve mogelijkheden voor

22

schoolklassen. Voor leerlingen in het basis en voortgezet

De derde lijn is het actief benaderen van bevolkings­

onderwijs moeten mogelijkheden komen om meerdaags

groepen met een afgenomen binding met de natuur,

in de natuur te verblijven.

met een speciaal accent op de jeugd. Ieder kind dient de mogelijkheid te krijgen om natuur te beleven. Wie

Van belang zijn groene longen in de stad, maar ook de

de jeugd heeft, heeft de toekomst. Beleving staat

landbouwgebieden bij de steden. Daar dienen wan­

centraal. We bieden ruimte om in bomen te klimmen,

delmogelijkheden te zijn, in combinatie met bloeiende

hutten te bouwen, sporen te ontdekken etc. Kinderen

bermen en sloten vol leven. Natuurvriendelijke boeren­

mogen waar het kan buiten de paden komen. Ze krijgen

bedrijven kunnen partners zijn in de beleving van natuur

volop de ruimte om te fantaseren, om zonder grenzen

en landschap. Het dartelende lammetje, de steenuil in de

spelenderwijs te leren, zonder bang te hoeven zijn voor

boomgaard en de kikker in de sloot zijn allemaal vormen

verkeer. Ook een intensievere samenwerking met o.a.

van natuur die mensen in het hart kunnen raken. Het

de jeugdbonden is aan de orde.

plukken van een veldboeket zou even vanzelfsprekend moeten zijn als het bloemetje van de bloemist.

Natuurmonumenten vindt dat elk kind in Nederland recht heeft op deze bijzondere band met de natuur en

Groene longen in de stad kunnen de overgang van stad

zal zich daarvoor inzetten. Gelukkig zijn ook andere

naar platteland verzachten en voor velen een eerste ken­

partijen, zoals het IVN, op dit punt zeer actief, en met

nismaking met de natuur betekenen. Daarbij dient ook

een goede samenwerking valt hier nog veel te bereiken.

gedacht te worden aan de mogelijkheden van ‘tijdelijke

Daarbij valt ook te denken aan programma’s als ‘Earth

natuur’ op bijvoorbeeld industrieterreinen, evenals aan

education’ of ‘Het bewaarde land’. Natuurmonumenten

‘groene daken’, of nestgelegenheden voor vogels/vleer­

streeft naar een verdergaande samenwerking met het

muizen in gebouwen.

onderwijs.

Speciale aandacht is tenslotte gewenst voor het toe­

Een belangrijk aandachtspunt is de stedeling, die fysiek

nemende aantal Nederlanders met een buitenlandse

vaak ver van natuurgebieden vandaan leeft. Het vraagt

herkomst, vaak afkomstig van culturen waar anders

veel creativiteit om duidelijk te maken dat ook voor

tegen natuur aan wordt gekeken dan in Nederland.

hen de natuur dichtbij is. Een essentiële maar lastige

Deze bevolkingsgroep meer bij natuur betrekken is een

uitdaging. Inzet voor realisatie van groene longen in de

belangrijke uitdaging.

stad, het geven van extra aandacht aan de recreatieve mogelijkheden in natuurgebieden dichtbij de stad, zijn

Het meer in contact brengen van mensen met natuur

mogelijkheden. Natuurmonumenten zal met ‘pilots’ de

kan ook een belangrijke bijdrage leveren aan bewustzijn

inzet op dit vlak verkennen. Een extra argument om hier

voor de noodzaak van een milieuvriendelijke levenshou­

energie in te steken is dat het in contact brengen van

ding, de noodzaak van duurzaamheid.

mensen met natuur ook bevorderend werkt voor een ‘duurzaam’ gedrag.

Wat doet Natuurmonumenten? Een zeer belangrijke rol is en blijft weggelegd voor Natuurmonumenten wil mensen open en gastvrij ont­

vrijwilligers bij Natuurmonumenten. Zij vervullen

vangen in onze gebieden en mogelijkheden bieden voor

behalve de afgesproken taken ook een heel nuttige rol

verwondering, beleving en ontspanning. We spelen

als ambassadeur van de natuur. Samenwerking met

in op de verscheidenheid van ieders verwondering en

bijvoorbeeld organisaties voor landschapsbeheer is ook

motief voor natuurbezoek.

om deze reden van grote betekenis.

In § 4.1.2 is al ingegaan op het belang van het aangaan van de dialoog, mensen te betrekken bij de ontwikkeling en het beheer van de natuur en cultuur in de gebieden. Door het gesprek aan te gaan leren we elkaars werelden kennen en wordt de band sterker.

23

5 Wat is bereikt in 2040: een wenkend perspectief 5.1

Kust, rivieren en grote wateren

door het doorsteken van enkele stuifdijken en ook op

De maatschappelijke aandacht voor de Noordzee is

enkele plaatsen van de zeereep, zijn weer mogelijk­

enorm toegenomen sinds het jaar 2000. Duurzaam

heden ontstaan voor de spontane vorming van nieuwe

gebruik staat nu voorop en de vissers werken daar volop

duinvalleien en nieuwe kwelders. Zo zijn nieuwe grote

aan mee. Dat betekent ook dat er veel meer aandacht

en ongerepte gebieden ontstaan.

is gekomen voor de natuurreservaten in de Noordzee. Deze zijn van groot belang vanwege de aanwezige

Plaatselijk zijn weer zoetzout-gradiënten tot ontwik­

soortenrijkdom en de kraamkamerfunctie voor veel

keling gekomen, vooral in het deltagebied en op de

vissoorten. Enkele grote en markante soorten zoals de

Waddeneilanden maar ook langs de Afsluitdijk. De in

vleet zijn weer teruggekeerd in de Noordzee.

Europees verband zo zeldzame levensgemeenschappen van brak water, in de twintigste eeuw vrijwel verdwenen

In de Waddenzee hebben natuurlijke processen en dyna­

uit Nederland, zijn plaatselijk weer aan een terugkomst

miek volop de ruimte. Er is een goede waterkwaliteit,

bezig. Ook voor trekvissen zijn weer meer migratiemo­

zonder aanvoer van milieuvreemde stoffen, gaswinning

gelijkheden ontstaan.

is gestopt. Wind en water zorgen voor erosie en aanwas en vormen zo de Wadden. Waar de mens aan de ene kant

Grote veranderingen doen zich voor in het IJsselmeer­

een stap terug heeft gedaan om natuurlijke processen de

gebied. Achter de Afsluitdijk en ook in onder andere het

ruimte te geven is aan de andere kant een stap vooruit

Markermeer zijn eilanden opgespoten en inmiddels is er

gezet om de Waddenzee als natuurlijk systeem te herstel­

heel veel land ontstaan. De in 2015 gestarte aanleg van

len en te ontwikkelen. Plaatselijk is het kwelderareaal

de Marker Wadden was daarvan het eerste voorbeeld.

uitgebreid. Stabiele en goed ontwikkelde mosselbanken

Het gebied is in 2040 een van de grootste zoetwater­

komen over duizenden hectares voor, zeegrasvelden over

moerassen in West-Europa geworden en is tevens een

honderden hectares. De Waddenzee functioneert dankzij

enorme toeristische trekpleister.

rust, ruimte en voedsel als sterke schakel in de OostAtlantische trekroute. Mensen maken integraal onderdeel

In de Zuidwestelijke delta is enorme winst behaald door

uit van het Waddengebied, zonder natuurlijke processen

natuurherstel, zowel op het grensvlak van land en water

te verstoren. Toerisme en recreatie zijn de belangrijkste

(deltanatuur) als in de buitendijkse deltawateren. Dat

dragers van de lokale economie. De landbouw op de

natuurherstel is met name gericht op het weer herstellen

eilanden en in de kustzone heeft ingespeeld op de kansen

van een meer natuurlijke dynamiek, de gerealiseerde

die natuur- en landschapsbeheer en toerisme bieden.

opening in de Haringvlietsluizen (het ‘Kierbesluit’) vormde het begin van meerdere aanpassingen aan dam­

Zeer geleidelijk is een verandering in het beheer van de

men en dijken in het deltagebied. Verkregen draagvlak

duinen opgetreden. Door de komst van megasuppleties,

bij de bevolking, samenwerking met alle betrokken par­

24

tijen, zicht op zowel de ecologische als de economische mogelijkheden voor verbetering en vergroting van de

Natuur en recreatie hebben beide in de westelijke

veiligheid bij hoog water waren daarbij succesfactoren.

veengebieden meer ruimte gekregen. De bereikbaar­ heid vanuit de nabijgelegen Randstad en de toeganke­

Langs de grote rivieren is veel ruimte gemaakt om de

lijkheid zijn verbeterd. Toeristen komen van ver om het

soms grote hoeveelheid water af te kunnen voeren.

echte Hollandse polderlandschap met glashelder water,

De diverse functies van de rivier worden hier steeds

molens en rietvelden te ervaren. Met als bijzondere

beter geïntegreerd en er is dan ook veel meer ruimte

attracties de Stelling van Amsterdam en de Waterlinies.

voor natuur gekomen. In het gebied van Rijn, Lek,

Enkele droogmakerijen bij de grote steden, zoals Haar­

Waal en Maas is meer ruimte voor de rivier ontstaan

lemmermeer en Zuidplaspolder, en overige stadsrand­

in het winterbed en voor verbindingen tussen rivier

zones zijn waardevol als opvanggebieden voor ‘recreatie

en polders. Zomerdijken zijn lokaal geslecht of terug­

bij de stad’. Deze gebieden zijn getransformeerd tot

gelegd. Sedimentatie en erosie vinden weer op relatief

aantrekkelijke en natuurrijke stadslandschappen.

grote schaal plaats. In de uiterwaarden is vrijwel geen landbouw meer over. In 2040 komen in al onze grote

Moerassen en droogmakerijen worden benut als

rivieren weer zalmen, elften en steuren voor. Herstelde

klimaatbuffers. Waar mogelijk zoeken waterbeheerders

kwelstromen vanuit hoger gelegen landsdelen zoals

naar mogelijkheden voor natuurlijker waterbeheer,

Veluwe, de Utrechtse en Sallandse Heuvelrug worden in

met flexibele peilen en hogere waterstanden. Verbrede

de uiterwaarden benut voor ontwikkeling van bloem­

landbouw fungeert als buffer tussen moderne landbouw

rijke moerasnatuur.

en natte natuur. Weidevogelgemeenschappen vormen

5.2

Laagveen en zeeklei

weer duurzame populaties in de grote open weide­ landschappen van de Noord-Hollandse Venen en de Zuid-Hollandse Waarden.

In veengebieden aan de voet van de zandgronden, zoals in Nationaal Park Wieden-Weerribben, is onderwater­

De kleigebieden hebben zich verder ontwikkeld tot

natuur in meren en plassen weer tot leven gekomen,

hoogmoderne agrarische productiegebieden. Aan

dankzij een gestage verbetering van de waterkwaliteit.

milieu, water en landschap zijn basiskwaliteitseisen

Daarmee samenhangend is er ook weer volop verlan­

gesteld. Plaatselijk hebben oude getijderivieren weer

ding gaande. Vanuit de kop van Overijssel heeft de otter

meer ruimte gekregen en lokaal is ruimte gemaakt voor

steeds meer terrein veroverd via herstelde verbindingen.

herstel van moeras. Grote delen van het zeekleigebied

Trilvenen nemen zelfs in oppervlakte toe. Cyclisch

zijn echter ook verstedelijkt. Landschappelijke inpassing

beheer is een vast onderdeel geworden van het natuur­

van industrie en meer groen voor de bewoners dragen

beheer in laagvenen, waardoor het landschap gevarieerd

hier bij aan verbetering van het woonklimaat.

en rijk blijft. Biomassa van jaarlijks beheer (maaisel) en cyclisch beheer (veen) wordt omgezet in biogas,

In Groningen en Friesland zijn oude bewoningsresten

waarmee een deel van de beheerkosten wordt gedekt.

te vinden: deze cultuurhistorische en archeologische waarden worden gekoesterd. Verovering van het land

Rondom grotere natuurgebieden zijn bufferzones

op de zee is hier zichtbaarder gemaakt in het land­

aangelegd voor waterberging. Natuur en landschap

schap. Op korte afstand van Amsterdam en Almere

profiteren van deze bufferzones. Rondom de belangrijk­

heeft zich een groot en toegankelijk wildernisgebied

ste laagvenen is geen sprake meer van monofunctionele

ontwikkeld, van de Oostvaardersplassen tot de Veluwe.

intensieve landbouw. Een deel van de droogmakerijen

Grote grazers trekken heen en weer tussen beide wilde

is omgevormd tot waterberging of recreatieplas, met

natuurgebieden.

voordelen voor natuur, landschap en belevingswaarden. Plaatselijk is de traditionele landbouw gedeeltelijk

5.3

De zandgronden

vervangen door bijvoorbeeld wilgenteelt voor biobrand­ stof, waardoor hogere waterstanden in de nabijgelegen

In 2040 zijn de meest waardevolle natuurlijke land­

natuurgebieden zijn gerealiseerd, en minder verdroging

schappen op de zandgronden veel completer geworden.

van natuur optreedt.

Natuurorganisaties hebben de handen ineengeslagen, in

25

nauwe samenwerking met de streek. In nieuwe coalities

groente en fruit. De herkomst van deze producten geeft

tussen economie, ecologie en overige belanghebbenden

ze toegevoegde waarde voor de consument.

is gewerkt aan landschapsherstel. De streek is nauw betrokken bij realisatie, beheer en instandhouding.

5.4

Mens en natuur

In onder andere het Drents Friese Woud en op delen

Het landschap is voor mensen een herkenbare omge­

van de Veluwe is succesvol gekozen voor ontwikkeling

ving waar zij zich thuis voelen. De natuurgebieden met

van natuurlijke landschappen. Het accent in het beheer

hun gebouwen, heidevelden, bossen, open wateren,

is gelegd op verbeteren van milieucondities en minder

akkers, graslanden en moerassen vol kleurenpracht en

op actief beheer. Waar mogelijk is ruimte ontstaan voor

vogel- en dierengeluiden zijn plekken waar de mensen

natuurlijke processen.

graag komen. Mensen voelen zich welkom en kunnen zich dagelijks verwonderen over de geschiedenis en de

Kenmerkend voor het oorspronkelijke landschap op

verhalen die je terug ziet in de landschapselementen,

de zandgronden zijn de beken die ontspringen op de

in de gebouwen, het dieren- en plantenleven. Er is

hogere gronden en via beekdalen hun weg vinden naar

gewerkt aan slimme zonering en profilering van onze

rivier en zee. In 2012 was de Drentsche Aa daarvan het

gebieden zodat we onze bezoekers veel te bieden

beste voorbeeld. In het landschap van Reuzel/Beerze/

hebben, en de rijkdom van de natuur hebben behouden

Kempen is het in 2040 gelukt een compleet beeksys­

en verbeterd.

teem te herstellen en integraal te beheren. Overgangen tussen hoog en laag en tussen nat en droog zijn hier

Voor de natuurvorser zijn er gebieden met zeldzame

helemaal hersteld, dankzij intensieve samenwerking tus­

soorten, te zien vanuit een hut of te bewonderen vanaf

sen natuurbeheerders en tal van andere betrokkenen. De

het vlonderpad. Ook aan de avontuurlijke mens is

landbouwgronden zijn nog in gebruik bij de agrariërs,

gedacht: kanoën, struinen in de uiterwaarden, gezand­

maar zijn veelal bloemrijk geworden. Plaatselijk, juist

straald worden op het stuivende strand, op unieke

op de ecologische gradiënten, zijn na verwerving door

plekken je hangmat op mogen hangen.

terreinbeherende organisaties uitgestrekte schraallanden ontstaan. Een vergelijkbare ontwikkeling is in gang gezet

In de buurt van steden zijn drukbezochte gebieden met

in Westerwolde en in het Vecht-Reggegebied. Heel

historische gebouwen, bijzondere verhalen en sagen

bijzonder is ook de ontwikkeling in Zuid-Limburg: langs

als ingrediënten. Het concept van de transferia langs de

het Geuldal is de complete gradiënt van de natte dalbo­

Veluwe is op vele plekken uitgerold, natuurlijk met de

dems via bronsystemen tot aan droge graslanden weer

verhalen van dat betreffende gebied.

in volle bloemrijke glorie zichtbaar. Boerderijen vormen een wezenlijk onderdeel van het landschap, waarbij

Er is er veel ten goede veranderd in de relatie tussen

detonerende elementen zoals bovenmaatse schuren,

mens en natuur in Nederland. Terwijl in 2012 minder

silo’s en dergelijke niet of nauwelijks meer (zichtbaar)

dan tien procent van de kinderen nog regelmatig zelf­

aanwezig zijn.

standig buiten speelde in een bos, park of op een veld, is dat in 2040 gestegen tot dertig procent. Het gemiddelde

Een aantal van de meest waardevolle cultuurlandschap­

kind in Nederland weet weer hoe een specht er uit

pen is met vereende krachten weer levend en leefbaar

ziet. De afgelopen dertig jaar zijn kinderen weer gaan

gemaakt, zoals in de Friese Wouden, in de Norger

beseffen dat natuur niet vanzelfsprekend is, maar wel

Esdorpen, in Twente en in de Graafschap. Ze hebben

noodzakelijk voor een gelukkig en gezond leven. Zij

voor de samenleving een nieuwe, duurzame betekenis

krijgen dat op school en steeds vaker ook thuis mee.

gekregen. Ze bieden ruimte voor recreatie en water­ veiligheid. Historische gebouwencomplexen hebben

Bij het bereiken van de jeugd werkt Natuurmonumenten

nieuwe functies gekregen, zoals zorgcentra en woon­

intensief samen met onder andere het IVN. Er is een

plekken voor aandachtgroepen.

toenemende samenwerking met schooldocenten, mede doordat op PABO’s de aandacht voor natuur- en mili­

De cultuurlandschappen bieden een rijke oogst aan

euonderwijs sterk is toegenomen. Veel scholen hebben

hoogwaardige en duurzame streekproducten: hout,

in het programma een meerdaags verblijf in de natuur

26

opgenomen. Excursies onder begeleiding (van onder andere medewerkers of vrijwilligers van de natuur­ organisaties) vormen hierbij een vast onderdeel. In Rotterdam is samen met de gemeente een uitgebreid programma ontwikkeld, waarbij schoolkinderen de natuur ingaan en spelenderwijs fascinerende en verwonderende ervaringen opdoen, die hen de rest van hun leven bij blijven. Bezoeken aan de natuurspeelplaats op Tiengemeten zijn daarbij een regelmatig terugkerend hoogtepunt. In en rondom Amsterdam heeft Natuurmo­ numenten zich verbonden met de gemeente door onder meer bij te dragen aan beleving en verwondering in het Amsterdamse Bos. Menig kind heeft hier al ondervon­ den dat je voor heel bijzondere natuurervaringen niet ver weg hoeft! In en rond het landgoed Haarzuilens wordt gezamenlijk met ondernemers en het Kasteel de Haar een aantrek­ kelijk aanbod van voorzieningen geboden. Inwoners van Utrecht komen er graag om een frisse neus te halen en te genieten van de rust en ruimte. Veel kinderen beleven hier jaarlijks een bijzonder ‘natuurmoment’. Ook bij kleinere steden is extra aandacht voor de natuur. Zo is de Sint Pietersberg bij Maastricht een grote trekpleister geworden, niet alleen voor de stedeling maar ook voor een van ver toestromend publiek: er is kans gezien de omgeving van het fort, de natuurontwik­ keling in de voormalige mergelgroeve en een bezoek aan het gangenstelsel te combineren tot een voor de mensen onvergetelijke ervaring. Door de uitgekiende zonering is de natuur er sterk vooruit gegaan. Natuur en cultuur zijn onlosmakelijk met elkaar ver­ bonden en bouwwerken zijn belangrijk in de beleving van landschappen en de verbinding met mensen. Het beklimmen van een uitkijktoren, lammetjes aaien in een schaapskooi, met zaklantaarns door een fort sluipen, wijn proeven in gerestaureerde kassen, logeren in een kunstenaarsatelier, gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School, rondgeleid worden in een kasteel, lunchen in een koetshuis, voor de regen schuilen in een theekoepel, meel kopen bij een nog in werking zijnde molen; het zijn bijzondere ervaringen in en bij gebou­ wen, die een verrijking zijn voor de beleving van en de verwondering over de plek.

27

6 Tot slot Deze natuurvisie geeft aan welke koers Natuur­

zal gaan zetten voor de kwaliteit van het landschap

monumenten kiest in de komende decennia. Deze visie

buiten de eigen natuurgebeden. De natuurgebieden

is niet in beton gegoten, zal regelmatig aanpassingen

dienen ingebed te zijn in een waardevol landschap.

behoeven. De ontwikkelingen in Nederland gaan

We zien nu een steeds verdere nivellering, aftakeling

immers heel snel, steeds sneller lijkt het wel. Dat is

van dat omringende landschap. Deze ontwikkeling

echter ook juist een reden voor deze visie. Natuurbeheer

ombuigen vergt inzet van veel partijen; Natuurmo­

dient immers niet te veel afhankelijk zijn van de grillen

numenten zal zich daarvoor inzetten. De komende

van het moment: de natuur is gebaat bij continuïteit.

jaren zal dit in elke regio voor 1 of meer pilots verder

Velen verwachten van Natuurmonumenten, en terecht,

vorm en inhoud worden gegeven. Aankoop blijft een

dat wij de gebieden ook voor de komende generaties

belangrijk middel om ons doel te realiseren,zeker

beheren, dat ook onze achterkleinkinderen van heide

waar het gaat om realisatie van de EHS, maar zal

of buitenplaats kunnen genieten zoals wij dat nu ook

selectief ingezet worden en niet onder alle omstan­

doen. Een groot deel van de energie is en blijft gericht

digheden. In menig gebied zal ‘samen met anderen’

op een adequaat beheer van de aan Natuurmonumenten toevertrouwde gebieden en bouwwerken.

als uitgangspunt belangrijker zijn dan aankopen. 3 Duurzaamheid. Bij grote veranderingen in Neder­ land op ruimtelijk gebied, bijv. als gevolg van

Dat brengt dan direct de vraag met zich mee wat nu

klimaatverandering, duurzaamheid, grote infrastruc­

eigenlijk nieuw is in deze visie: wat gaat Natuurmo­

turele werken, is een integrale aanpak nodig, met

numenten in de toekomst anders doen? In het onder­

meer aandacht voor natuur en landschap. Natuurmo­

staande enkele hoofdlijnen.

numenten gaat zich daar meer voor inzetten, in het

1 Onafhankelijker. Een eerste verandering is dat

bijzonder langs de kust.

Natuurmonumenten zich onafhankelijker op zal

4 Mens en natuur. De afstand tussen mens en natuur

stellen van het regeringsbeleid. De laatste 20 jaar

verkleinen, mensen meer bij natuur betrekken is

heeft Natuurmonumenten zich vooral gericht op

nodig. Natuurmonumenten gaat daar meer energie

realisatie van de EHS, waardoor Natuurmonumenten

op inzetten, met in het bijzonder aandacht voor

wel als verlengstuk van de overheid werd gezien.

kinderen en stedelingen.

Dat beleid heeft ons veel goeds gebracht maar het is nu tijd de bakens te verzetten. Realisatie van de

Thijsse gaf in 1938 aan dat er heel veel bereikt was.

EHS is nog steeds een belangrijk doel maar het is

Toch bleef hij onvermoeibaar plannen smeden om meer

niet voldoende. Natuurmonumenten zal haar beleid

te doen, meer te ‘redden’. We zijn 75 jaar verder en

minder gaan richten op dat van de overheid.

wederom kunnen we constateren dat er heel veel bereikt

2 Kwaliteit landschap. Een tweede belangrijke ver­ andering is dat Natuurmonumenten zich veel meer

is. Maar de urgentie om nog veel meer te doen, veel meer te bereiken, is onverminderd groot.

28

29