Naar een persoonlijke behandeling van kanker
We weten tegenwoordig ongelooflijk veel meer over hoe kanker werkt, maar helaas heeft dat nog niet geleid tot grote veranderingen in de manier waarop we kanker kunnen behandelen. Dit komt in grote mate doordat we nog steeds een behandeling kiezen die voor de meeste mensen met dezelfde vorm van kanker werkt en niet is afgestemd op de noden van de individuele patiënt. Hierdoor krijgen patiënten te maken met statistieken die weinig zeggen over wat er specifiek met hen gaat gebeuren. Dit betekent niet alleen onzekerheid over de werkzaamheid van de behandeling en de kansen op succes maar ook over de bijwerkingen als de behandeling onverhoopt niet werkt. Hier proberen wij verandering in te brengen. We hebben namelijk steeds meer informatie over hoe kankercellen anders werken dan normale cellen en over het DNA, de genetische code in elke cel. Het DNA van een tumor bepaalt hoe de kanker zich gedraagt en hoe het reageert op een behandeling. Het is nu mogelijk om dit DNA op een dusdanige manier te analyseren dat zichtbaar wordt wat de kwetsbare plekken zijn van de kanker. Door deze analyse aan het begin van het behandeltraject uit te voeren moet het mogelijk worden om elke patiënt een behandeling op maat te geven. Daarmee verlengen we niet alleen de levensduur maar voorkomen we ook onnodige behandelingen met bijwerkingen. Dit is de visie en ambitie van het Center for Personalized Cancer Treatment en samen met alle betrokken medische specialisten en onderzoekers gaan we dit verwezenlijken! Prof. Dr. Emile Voest, Internist-Oncoloog Voorzitter Center for Personalized Cancer Treatment
Kanker: Moeilijk te stoppen Kanker is een van meest aangrijpende ziektes die we kennen, en ook een van de hardnekkigste. Patiënten, artsen en onderzoekers hebben er de afgelopen eeuw alles aan gedaan om kanker te bestrijden maar toch krijgt nog steeds één op de drie mensen een vorm van kanker. Wereldwijd sterven er jaarlijks meer dan 7 miljoen mensen aan kanker. Dit is even groot als de gehele bevolking van Zwitserland, en dat elk jaar. En waar er meer dan 100 verschillende types kanker zijn, de een agressiever dan de andere, hebben ze allemaal één ding gemeen: ze hebben enorme impact op het leven van patiënten en hun omgeving.
Wat is kanker? In het menselijk lichaam zorgt voortdurende celdeling voor het repareren van beschadigde cellen en het vervangen van cellen die versleten zijn. Elke cel heft een sensor die aangeeft wanneer de celdeling moet stoppen en wanneer het tijd is om vervangen te worden door nieuwe cellen. Kankercellen houden zich echter niet aan deze regels. Ze vermenigvuldigen zich sneller, maken fouten bij het kopiëren en luisteren niet naar de sensor die hen vertelt wanneer het genoeg is geweest. Daardoor dringen ze binnen in andere organen die daardoor niet meer goed kunnen werken. Sommige ophopingen van cellen, of tumoren, worden snel ontdekt en kunnen worden verwijderd. Andere groeien echter zo snel dat ze al uitgezaaid zijn in het lichaam voordat ze opgemerkt worden.
6
Geen garantie op genezing Na de diagnose kanker begint een patiënt aan een behandelingstraject waarvan het resultaat niet vast staat. Of een patiënt nu geopereerd wordt of radiotherapie, chemotherapie of experimentele geneesmiddelen krijgt, er is over het algemeen geen garantie op genezing. Een meerderheid van de patiënten herstelt gelukkig, maar velen verliezen de strijd nadat alle opties zijn uitgeput. Hoewel we nu meer weten over hoe kanker werkt dan we ooit hebben geweten, is de ziekte zo complex en heeft het zo veel verschijningsvormen dat veel patiënten helaas nog steeds niet genezen na behandeling. Bovendien maakt de oneindige variatie in vormen van kanker het erg moeilijk om nieuwe behandelingen te ontwikkelen. Slechts een beperkt aantal veelbelovende medicijnen kunnen uiteindelijk beschikbaar worden gesteld voor patiënten omdat zij slechts op de markt mogen komen als ze bewezen hebben te werken voor een grote groep patiënten. Het gevolg is dat behandelingen die sommigen zouden kunnen helpen niet door de testfase komen omdat ze voor velen niet helpen. Niet te onderschatten impact Elk jaar krijgen ongeveer 80.000 mensen in Nederland te horen dat ze kanker hebben. Hoewel de ziekte niet discrimineert en zowel jongeren als ouderen treft, komt kanker steeds vaker voor bij oudere mensen. Met de vergrijzing zal daarom het aantal gevallen van kanker ook toenemen en in 2020 rond de 100.000 liggen.
7
In dat jaar zullen er in Europa 3,4 miljoen nieuwe gevallen van kanker worden geconstateerd en wereldwijd ongeveer 17 miljoen. Met de huidige beschikbare behandelingsmethoden zal ongeveer de helft van de patiënten vijf jaar na de diagnose nog in leven zijn, afhankelijk van het type kanker dat ze hebben. Tijdens het behandeltraject hebben ze primaire zorg, diagnostiek, behandeling door specialisten en medicijnen nodig, en eventueel ook palliatieve zorg en psychologische ondersteuning. Als samenleving moeten we een manier vinden om de kosten van kanker te dragen: naast het verlies aan productiviteit wordt in Nederland elk jaar € 2,7 miljard uitgegeven aan nieuwe gevallen van kanker. 70% hiervan gaat naar ziekenhuiszorg en specialistische behandelingen.
Geïndividualiseerde zorg: Naar een behandeling die werkt De medische wetenschap is het erover eens dat de toekomst van kankerbehandeling ligt bij een individuele aanpak. Kanker is namelijk niet één ziekte, het is voor elke patiënt anders. Omdat elk type kanker zijn eigen kenmerken heeft, is het logisch om uit te gaan van elk individueel geval en niet alleen een standaardaanpak voor bepaalde patiëntengroepen te bieden. Als we weten wat het specifieke type van de tumor is en informatie hebben over de exacte tumorgroei bij een specifiek individu, hebben we een grotere kans om de juiste behandeling te kiezen. Maar hoe weten we welk type tumor een patiënt heeft, wat de tumorgroei veroorzaakt bij die specifieke patiënt en hoe we het zouden kunnen bestrijden?
8
Het DNA van kanker Elke cel in het lichaam bevat DNA. Bij de celdeling wordt dit DNA gekopieerd naar de nieuwe cel. Omdat kankercellen snel en ongecontroleerd groeien, maken ze vaak fouten bij het kopiëren. Zo worden bepaalde delen soms niet mee gekopieerd, andere juist meerdere malen, of wordt de volgorde door elkaar gehaald. Deze mutaties geven aan dat er iets mis is met de cel. Met de huidige technologie kunnen we DNA lezen, van normale cellen maar ook tumorcellen. Dit heet genoomsequentie. Door deze DNA-analyse kunnen we de mutaties in de tumorcellen ontdekken en voorspellen hoe dit type kanker zich zal ontwikkelen en welke DNA-veranderingen de tumorgroei zal veroorzaken. Met deze informatie kunnen we dan op zoek gaan naar medicijnen die gericht zijn op de specifieke mutaties en dus meer kans hebben om een effect te hebben. Deze benadering is vooral voor patiënten met uitzaaiingen een stap vooruit. Analyse van het tumor-DNA maakt het namelijk mogelijk de zwakke plekken van de kankercellen te vinden waardoor een geïndividualiseerde behandeling kan worden gegeven die alleen de kankercellen aanpakt en de gezonde cellen nagenoeg onaangeroerd laat. Dit betekent dat er een kans is om ook de kankercellen die door het lichaam zijn uitgezaaid een halt toe te roepen. “Zoals genetische eigenschappen van ieder individu de kleur van de ogen, maar ook minder gunstige eigenschappen zoals je cholesterolgehalte en aanleg voor taaislijmziekte bepalen, zo bepalen de mutaties in een tumor de eigenschappen van een tumor. Door met moderne technieken voor iedere patiënt het mutatiespectrum in de tumor te bepalen worden de achilleshielen van de tumor zichtbaar waardoor zeer waarschijnlijk de meest effectieve behandeling gekozen kan worden” John Martens Hoofd laboratorium borstkankergenomics en proteomics Erasmus MC/DdHK
9
“Ongeveer 10 jaar geleden werd het menselijk genoom ontrafeld na bijna 20 jaar werk. Dit heeft enorme hoeveelheden waardevolle biologische inzichten opgeleverd. Met de huidige technologieën kunnen we binnen enkele weken hetzelfde doen voor individuele tumoren. Binnen het CPCT willen we dit op systematische manier toepassen om zo de behandeling aan te kunnen passen aan de genetische eigenschappen van de tumor.” Edwin Cuppen - Hoogleraar Humane Genetica, UMC Utrecht
Een wereld van verschil Onderzoek naar geïndividualiseerde behandeling heeft de afgelopen 20 jaar een hoge vlucht genomen. We hebben alle circa 20.000 genen van de mens geïdentificeerd en in kaart gebracht welke signalen in het lichaam aangeven dat er iets mis is met de celgroei. Uit dit onderzoek is in 2002 de eerste toepassing voor patiënten voortgekomen die is gebaseerd op genanalyse. “We kunnen met genanalyse nieuw behandelingen ontwikkelen. Zo heeft mutatieanalyse van DNA aanwijzingen opgeleverd dat het borstkankergeneesmiddel Herceptin niet werkt als het PIK3CA-gen gemuteerd is, wat in ongeveer een kwart van alle borstkankers het geval is. En met de Mammaprinttest kunnen borsttumoren die heel kwaadaardig zijn veel beter worden opgespoord, waardoor de behandeling veel preciezer kan worden gekozen voor elke individuele patiënt.” René Bernards - Hoogleraar Moleculaire Carcinogenese, NKI - AVL
Er is echter nog een lange weg te gaan. We kennen slechts een fractie van de genmutaties die een rol spelen bij kanker en het aantal beschikbare behandelingen is nog beperkt als men het vergelijkt met de verscheidenheid in types kankertumoren.
10
Het Center for Personalized Cancer Treatment (CPCT): Perfect gepositioneerd om geïndividualiseerde behandeling bieden Over de hele wereld worden onderzoekscentra opgericht om nieuwe indicatoren voor kankersoorten (biomarkers) te vinden. Farmaceutische bedrijven werken nauw samen met medische centra om nieuwe medicijnen uit te testen. Bij het UMC Utrecht, het Nederlands Kankerinstituut (Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis) en het Erasmus MC/Daniel den Hoedkliniek geloven we dat we samen echt het verschil kunnen maken. Samen staan we sterk In 2010 hebben drie van de grootste kankercentra in Nederland besloten om hun krachten te bundelen in het CPCT. Samen behandelen het Nederlands Kankerinstituut (NKI), het Erasmus MC/Daniel den Hoedkliniek en het UMC Utrecht al meer dan 20% van de Nederlandse kankerpatiënten en zijn ze gemakkelijk bereikbaar voor iedereen in het land. Elk centrum levert een bijdrage in de vorm van de expertise van vooraanstaande wetenschappers om een instituut te creëren dat zich wereldwijd in de top van persoonlijke kankerbehandeling bevindt. • Nederlands Kankerinstituut (NKI): dit onderdeel van het Amsterdamse Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis is een internationaal vermaard centrum waar meer dan 550 wetenschappers en 113 medische specialisten zich alleen op kanker richten. Een zeer ervaren speciaal voor kanker opgericht klinisch team zal zich inzetten om het klinische deel van het CPCT tot een groot succes te maken. Dit team werkt volledig volgens de richtlijnen voor Goede Klinische Praktijken (GCP). Het nieuwe Cancer Systems Biology Center van het NKI is opgericht om nieuwe biomarkers te vinden en voegt met haar vooraanstaande wetenschappers, waaronder de ontdekker van de Mammaprinttest, onderzoekscapaciteiten van wereldklasse toe aan het CPCT.
11
• Erasmus MC/Daniel den Hoedkliniek: het Erasmus MC uit Rotterdam wordt wereldwijd erkend als het beste Europese instituut voor klinische geneeskunde. Naast patiëntenzorg en onderwijs, richt de afdeling Medische Oncologie zich op onderzoek. Het heeft een grote staat van dienst in vroegklinische trials en onderzoek naar verschillende types kanker. Ook is de afdeling Medische Oncologie toonaangevend op het vlak van het bouwen van modellen die de evolutie van diverse tumortypes en de uitkomst van therapie kunnen voorspellen, met name voor borstkanker. Het Erasmus MC/Daniel den Hoed levert een unieke bijdrage aan het CPCT door de link tussen preklinisch onderzoek en patiëntenzorg te waarborgen.
CPCT: Drie grote kanker centra in Nederland
• UMC Utrecht: met bijna 10.000 medewerkers is het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC Utrecht) een van de grootste ziekenhuizen in Nederland. Het UMC Utrecht staat als academisch centrum international bekend voor haar kankeronderzoek en –behandeling, met veel geciteerde publicaties van zowel klinische als preklinische onderzoeksgroepen. Bij het “Personalized Cancer Care”-programma van het UMC Utrecht Cancer Center zijn zowel het ziekenhuis betrokken als het Cancer Genomics Center en het gerenommeerde Hubrecht Instituut. Het UMC Utrecht brengt expertise op het gebied van de nieuwste imaging-technologie en huisvest ook het sequencing laboratorium van het CPCT. De onderzoekers en medisch specialisten van de drie centra zorgen ook voor toegang tot een wereldwijd netwerk van topwetenschappers die gespecialiseerd zijn in kanker.
12
Alles valt op z’n plaats Het CPCT wil zo veel mogelijk patiënten de mogelijkheid tot individuele behandeling bieden. Daarom behandelen we niet alleen patiënten maar helpen we ook nieuwe medicijnen te ontwikkelen door klinische trials, en doen we onderzoek om nieuwe biomarkers te vinden • Patiëntenzorg: als een kankerpatiënt naar één van de ziekenhuizen van het CPCT komt, beginnen we met het maken van een genetisch profiel van de tumor. Als er al een behandeling bestaat waarvan we weten dat hij helpt voor het specifieke type kanker van de patiënt, dan geven we deze en blijven we de patiënt volgen om te zien of dit inderdaad de beste behandeling is. • Klinische studies: als het profiel van de patiënt ons vertelt dat er een beter resultaat mogelijk kan zijn of er minder bijwerkingen kunnen zijn als we een nieuw experimenteel medicijn toedienen, dan zorgen wij ervoor dat de patiënt dit medicijn krijgt en nemen we de persoon op in een klinische studie. Zo kunnen patiënten met een specifiek profiel al baat hebben bij een medicijn voordat het algemeen beschikbaar wordt gesteld, wat pas jaren later kan zijn. Ook helpen we het goedkeuringsproces voor dat medicijn te versnellen door bij te houden wat het effect is. • Biomarkeronderzoek: het profiel van de patiënt gaat ook naar ons onderzoekslaboratorium. Daar combineren we de gegevens van alle specifieke profielen met hoe de patiënten hebben gereageerd op een bepaald medicijn om zo patronen te ontdekken en nieuwe biomarkers te vinden die aangeven of een patiënt baat heeft bij een bepaalde behandeling.
13
“De precieze samenstelling (“vingerafdruk”) van het DNA in de tumor van een patiënt is net zo uniek als de patiënt zelf. Ontcijfering van deze code geeft ons de uitgelezen mogelijkheid de pijlen van de kankerbehandeling te richten op deze unieke code van de tumor. Dit is een grote stap voorwaarts bij het onderzoek met nieuwe en bestaande middelen tegen kanker.”. Jan Schellens - Internist-oncoloog-klinisch farmacoloog, Hoofd afdeling Klinische Farmacologie, NKI - AVL “Kanker komt in elke familie voor en heeft daarmee een enorme impact op het persoonlijk leven van velen. Om de prognose van kankerpatiënten te verbeteren vind ik dat klinische studies waarbij de behandeling geïndividualiseerd wordt op basis van genetische veranderingen in tumorcellen essentieel zijn. Het Center for Personalized Cancer Treatment is een uniek samenwerkingsverband dat in staat is om dergelijke complexe studies op grote schaal uit te voeren.” Stefan Sleijfer - – Internist-Oncoloog, Plaatsvervangend Afdelingshoofd, Interne Oncologie, Erasmus MC/DdHK
De patiëntenzorg, klinische trials en het onderzoek binnen het CPCT vullen elkaar aan zodat patiënten zo snel mogelijk voordeel kunnen halen uit de nieuwste inzichten.
14
Ambitieuze doelstellingen De beslissing om samen te werken is slechts de eerste stap in het creëren van een instituut dat echt het verschil zal maken voor kankerpatiënten. De komende jaren zal het CPCT haar pre-klinische en klinische onderzoeksactiviteiten uitbreiden om ervoor te zorgen dat het zo veel mogelijk patiënten bereikt. Zo zullen uiteindelijk alle kankerpatiënten in Nederland met uitzaaiingen een DNA-profiel van hun tumor kunnen krijgen zodat hun behandelend arts een effectievere behandeling kan voorschrijven. Als een kankerpatiënt in 2020 naar een bij het CPCT aangesloten ziekenhuis komt, kan hij/zij rekenen op: • Een profiel van zijn/haar kanker dat aangeeft welke behandelingen het meest effect hebben • Een behandeling die 20% meer kans heeft om de verdere groei van zijn/haar kanker tegen te gaan en minder bijwerkingen geeft • 50% minder kans om blootgesteld te worden aan een behandeling die niet werkt voor zijn/haar specifieke type kanker • De mogelijkheid om deel te nemen aan een klinische trial voor zijn/haar kankertype die de levensverwachting verdubbelt De kracht van het CPCT ligt in het samen brengen van vaardigheden, gedrevenheid en slagkracht. Als u wilt weten hoe u hieraan bij kunt dragen, contacteer ons dan op:
[email protected] Samen kunnen de volgende stap nemen naar een persoonlijke behandeling van kanker! Prof. dr. René Bernards - NKI-AVL Prof. dr. Edwin Cuppen - UMC Utrecht Dr. John Martens - Erasmus MC/DdHK
Prof. dr. Jan Schellens - NKI-AVL Dr. Stefan Sleijfer - Erasmus MC/DdHK Prof. dr. Emile Voest - UMC Utrecht
15
