MVO Monitor Ziekenhuizen 2014
Healing environment, e-health en stakeholdermanagement aanjagers verduurzaming
Auteurs: Jessica Roelofs (Royal HaskoningDHV), Frank Meijer en Thomas Kal (onafhankelijk consultants duurzaamheid)
In de MVO Monitor Ziekenhuizen onderzoekt Royal HaskoningDHV jaarlijks de stand van zaken rond MVO en duurzaamheid in Nederlandse ziekenhuizen. Het terugkerende ‘temperaturen’ – in de vorm van benchmarks en op basis van publiek beschikbare bronnen – brengt trends en feiten aan het licht waar de sector als geheel zijn voordeel mee kan doen. De opkomst van stakeholdermanagement en geïntegreerd duurzaamheidsbeleid bijvoorbeeld. In 2011 nog op geen enkele bestuursagenda, eind 2014 ronduit actueel. De sector is in beweging, zoveel is duidelijk. De onderzoekers hebben in 2014 geen integrale benchmark maar een steekproef uitgevoerd onder twaalf ziekenhuizen uit de MVO Monitor 2013 (laag, midden en hoog segment). In twintig vragen is onderzocht: n welke ontwikkelingen er gaande zijn rond de vaste MVO Monitor-thema’s (sturing en transparantie, mensen1, milieu, publieke middelen, keten); n vanuit welke visie en grondslagen de ziekenhuizen in het algemeen én in de gebouwde omgeving aan MVO en duurzaamheid werken; n welke stakeholders de ziekenhuizen het meest belangrijk vinden en welke issues ze met hen delen.
Figuur 1 Geïnterviewde ziekenhuizen in 2014 Ziekenhuis Martini Ziekenhuis Zuwe Hofpoort Ziekenhuis St Jansdal Rijnstate Bronovo Tergooi Reinier de Graaf Radboudumc UMC Utrecht Slingeland Ziekenhuis VUmc Canisius Wilhelmina Ziekenhuis
1
Locatie Groningen Woerden Harderwijk Arnhem Den Haag Hilversum Delft Nijmegen Utrecht Doetinchem Amsterdam Nijmegen
Binnen het thema Mensen is in 2014 vooral aandacht besteed aan patiëntenzorg.
Sturing en transparantie MVO-visie en grondslagen
Alle ondervraagde ziekenhuizen zien zichzelf als ‘een maatschappelijke organisatie met een verantwoordelijkheid jegens (de mensen in) hun omgeving en toekomstige generaties’. Ze vinden maatschappelijk verantwoord ondernemen om die reden dan ook (zeer) belangrijk.
Beleid en verankering
De mate waarin ze hun MVO-beleid hebben vormgegeven, verschilt sterk. Ieder ziekenhuis voert meerdere duurzaamheidsprojecten uit; circa de helft doet dat onder leiding of aansturing van een MVO-projectgroep of -programma. Een overkoepelende MVO-strategie ontbreekt regelmatig. Ook meten de meeste ziekenhuizen hun resultaten maar beperkt. Wel hanteren steeds meer RvB’s - zoals die van het Martini Ziekenhuis, Rijnstate, Tergooi, Radboudumc en UMC Utrecht een eigen MVO-statement én is een RvB-lid verantwoordelijk voor MVO.
Certificering
Ten opzichte van 2013 neemt het aantal ziekenhuizen toe dat certificeringsmethodieken zoals ISO 14001 of BREEAM toepast. Rijnstate, Bronovo, St Jansdal en VUmc hebben voor de Milieuthermometer Zorg gekozen. De brede MVO-richtlijn ISO 26000 wordt door geen van de ondervraagde ziekenhuizen volledig toegepast tot op het niveau van een zelfverklaring. Wel heeft het UMC Utrecht gebruik gemaakt van ISO 26000 bij de totstandkoming van de nieuwe strategie van de organisatie.
Openbaarheid
De meeste ziekenhuizen wijden een (korte) paragraaf in hun jaarverslag aan duurzaamheid. Het Radboudumc heeft in 2014 gerapporteerd op basis van de GRI-richtlijn en zijn resultaten openbaar gemaakt. Het Martini Ziekenhuis past een aantal basisprincipes toe van de GRI. En het UMC Utrecht heeft een apart Duurzaamheidsverslag opgesteld. Tergooi heeft - vernieuwend! - www.tergooitransparant.nl ontwikkeld, met informatie over veiligheid en kwaliteit. Het ziekenhuis kreeg een nominatie voor het beste Milieu- en duurzaamheidsverslag van de Milieuthermometer Zorg. Reinier de Graaf rondt zijn MVO-verslag 2014 in februari 2015 af en publiceert het openbaar.
St Jansdal: ‘Wij zijn MVO-beleid aan het opstellen. Een projectgroep werkt momenteel een plan van aanpak uit, waarin we verantwoordelijkheden toewijzen.’
Mensen Vernieuwing in de zorg
De zorgsector maakt - net als alle andere economische sectoren – grote veranderingen door. ICT en internet zijn een krachtige motor achter talloze innovaties. Ook het toenemende ‘consumentisme’ in de maatschappij en de groeiende behoefte aan vraaggestuurd aanbod zorgen voor veel nieuwe ontwikkelingen. Onderwerpen als e-health, healing environment en de ‘patiënt als partner’ zijn in 2014 snelle stijgers op de zorgagenda.
E-health
Alle ondervraagde ziekenhuizen passen verschillende vormen van e-health - zoals telemonitoring en -diagnosestelling - toe. Het Radboudumc, Martini Ziekenhuis, UMC Utrecht en Slingeland Ziekenhuis geven e-health écht ruim baan en doen ook resultaatmetingen. De patiënt blijkt er volgens een aantal ziekenhuizen nog niet altijd klaar voor. Die wil vaak het liefst ‘gewoon’ telefonisch een afspraak maken, en niet online. Ook verouderde ICT wordt nogal eens als struikelblok genoemd. Volgens het Radboudumc is vooral de zorgprofessional aan zet bij het duidelijk maken van de mogelijkheden van e-health aan patiënten. De eHealth-monitor 2014 van Nictiz/Nivel bevestigt dit beeld. E-health staat nog maar aan het begin, is een veelgehoorde opvatting. Verder doorontwikkeling zal tot nog meer impact leiden op diagnosticeren, therapie en zelfzorg. Voor een uitgebreid beeld zie de E-Health Monitor 2014 (http://www.nictiz.nl/page/Publicaties/Samenvatting-eHealthmonitor).
Healing environment
Healing environment (HE) wordt in bijna alle ziekenhuizen toegepast, maar de visie op het begrip verschilt sterk. Zes van de twaalf ziekenhuizen hanteren HE als hét ‘basisconcept voor de inrichting van het ziekenhuis’. Vijf andere ziekenhuizen passen HE als principe toe, maar nemen het niet als uitganspunt voor (nieuw) bouw en inrichting. Het effect van HE - bijvoorbeeld de invloed op medicatie en het genezingsproces - wordt in veel gevallen niet gemeten.
Beleving
Er is veel aandacht voor de beleving van patiënt en bezoeker. Het fieldlab van het Slingeland Ziekenhuis doet samen met Philips onderzoek naar de invloed van verschillende lichtkleuren. De nieuwe IC van het UMC Utrecht heeft eigen kamers - met uitzicht naar buiten - voor iedere patiënt. Reinier de Graaf heeft samen met de gemeente Delft en IVN Zuid-Holland een natuurkoffer en herstelpakketjes ontwikkeld waarmee kinderen en hun ouders worden uitgenodigd (meer) de natuur in te gaan.
Slingeland Ziekenhuis: ‘Telemonitoring kan voorkomen dat mensen onnodig naar het ziekenhuis komen. Zowel arts als patiënt varen hier wel bij. Het resultaat van het toepassen van dit type e-health is 40% minder heropnames.’
VUmc: ‘Healing environment kan tot wel 30% van het genezingsproces bevorderen. Dat betekent een veel kortere opnameduur en minder medicijnverbruik’.
Rijnstate: ‘Wij streven ernaar patiënten zelf de regie over hun zorgtraject te laten voeren. Wij willen de patiënt een centrale rol geven en hem of haar als partner zien.’ Preventie en patiënt als partner
Onderwerpen als preventie en ‘patiënt als partner’ staan in 2014 onverminderd hoog op de agenda. Alle ondervraagde ziekenhuizen informeren hun patiënten over gezondheidsprogramma’s en bekijken op welke manier ze de kans op herhaling kunnen minimaliseren. Het (medewerkers)ziektepreventiebeleid is in alle ziekenhuizen uitgebreid en divers, maar de behaalde gezondheidsresultaten van de programma’s worden nog lang niet overal gemeten.
CWZ: ‘Ons Fit&Vitaalprogramma is gericht op het verbeteren van de fysieke en mentale weerbaarheid van onze medewerkers.’
Bronovo: ‘Wij hebben steeds meer aandacht voor voorlichting over een gezonde leefstijl en ontwikkelen ook gerichte acties die dat ondersteunen.’ Voeding
Alle ziekenhuizen vinden dat ‘voeding niet alleen gezond maar ook lekker moet zijn’. Naast kwaliteit worden ook verspilling en kosten genoemd als (duurzaamheids) aspecten van voeding. Bijna alle ziekenhuizen werken aan optimalisatie. De balans tussen verspilling en een breed voedselaanbod blijkt lastig, hoewel onder andere het Canisius Wilhelmina ziekenhuis in 2014 een forse stap voorwaarts heeft gemaakt. Het Radboudumc heeft door zijn voedingsconcept te verbeteren in twee jaar 59% van het keukenafval gereduceerd. Dit zogeheten food for care programma wordt ook ingezet voor sneller patiëntenherstel.
Radboudumc: ‘Ons Food for Care programma draagt bij aan persoonsgerichte zorg en minder verspilling’
Milieu Afval en energie
Afval- en energiebesparing waren in 2014 opnieuw belangrijke onderwerpen. Een aantal ziekenhuizen zijn beloond met een predikaat van de milieuthermometer zorg. Rijnstate en VUmc beide op zilver en St Jansdal brons. Alle ondervraagde ziekenhuizen hebben een milieubeleidsplan of energieplan. Energiecoördinatoren of externe energiemanagers managen de energiebehoefte en het -verbruik met behulp van energie- of gebouwbeheersystemen. Pieken in het verbruik worden real time gemonitord en bijgestuurd. Het VUmc en Radboudumc hebben hun afval in 2014 verder gereduceerd. Tergooi doet pilots met zijn afvalstromen. Reinier de Graaf heeft in 2012 een Pharmafilter geïnstalleerd. Rijnstate onderzoekt in samenwerking met Menzis of het plaatsen van een dergelijk filter financieel haalbaar is. Naast de milieuwinst en gebouw- en logistieke opbrengsten is er volgens het Reinier de Graaf ziekenhuis door toepassing van het Pharmafilter ook een verhoging van de zorgefficiency, de veiligheid en het comfort voor de patient.
Reinier de Graaf: ‘Eenvoudige handelingen zoals het uitzetten van de apparatuur en monitoren kan op jaarbasis tienduizenden euro’s besparen. Onze milieucoördinator ontdekte onlangs dat er ’s nachts circa 2500 pc’s, monitoren en apparaten ‘voor niets’ aanstaan.’
Afvalwaterzuivering
Of uitgebreide bronzuivering van afvalwatering (zoals Pharmafilter) in de toekomst meer toegepast gaat worden bij de ziekenhuizen, is nog geen uitgemaakte zaak. Er wordt landelijk een stevig debat gevoerd over de noodzaak en de mogelijkheden om medicijnresten en andere hormoonbeïnvloedende stoffen uit het oppervlaktewater te zuiveren. In het algemeen wordt aangenomen dat ziekenhuizen circa 30%, en huishoudens de overige 70% van deze vervuiling voor hun rekening nemen. Zogeheten end-off-pipe oplossingen - uitbreiden van bestaande publieke waterzuiveringen met een extra trap - worden landelijk gezien als een kansrijke oplossing. Wie het ook betaalt; het is een kostbare operatie om deze stoffen uit het milieu te zuiveren. Ook de zorgverzekeraars hebben een verantwoordelijkheid. Als ‘verdieners’ aan de zorg, zijn ze ook mede-vervuiler. Hetzelfde geldt voor de farmaceutische industrie.
Voorlichting medewerkers en bezoekers
Het Martini ziekenhuis, UMC Utrecht, VUmc en Reinier de Graaf werken aan het terugdringen van het energieverbruik door voorlichting aan medewerkers en bezoekers. Omdat voorlichting alleen volgens het UMC Utrecht onvoldoende effectief is, heeft dit ziekenhuis gekozen voor de Energywattcher. Hiermee strijden medewerkers thuis in teams actief om de grootste energiebesparing.
Tergooi: ‘We hebben met een investering in energiebesparing (gasmotorwarmtepomp, ketelhuis en luchtbehandelingssysteem) gedaan van circa €300.000 en een jaarlijkse kostenbesparing gerealiseerd van €950.000.’
Publieke middelen Total cost of ownership
In alle ondervraagde ziekenhuizen zijn investeringscommissies actief die de business case (aanschaf, installatie, gebruik, efficiency, onderhoud, levensduur en energieverbruik) beoordelen van grote investeringen in ICT, medische apparatuur, renovatie of (nieuw)bouw. Enkele ziekenhuizen doen projecten om de levensduur van medische apparatuur te verlengen.
Foutieve declaraties en overbehandeling
Alle ziekenhuizen controleren intern steekproefsgewijs op ingediende declaraties en maken gebruik van een externe auditeur. Ook maken ze allemaal gebruik van de controlemodule op het DOT systeem; deze filtert dubbele of niet bij elkaar horende combinaties uit de financiële systemen. Overbehandeling bestrijden de ziekenhuizen met protocollen die inzicht geven in (nog resterende) mogelijkheden en effecten voor patiënten. De steekproef laat nog geen samenwerking zien tussen ziekenhuizen en andere instellingen, ter voorkoming van dubbele diagnostiek en onderzoeken bijvoorbeeld.
Zuwe Hofpoort Ziekenhuis: ‘Wij onderzoeken - samen met Philips - de mogelijkheden om refurbished apparatuur (spoelen voor MRI) aan te schaffen.’
Keten Inkoop
Zes van de twaalf ziekenhuizen hebben een gedragscode voor leveranciers opgesteld. Het Martini Ziekenhuis neemt bij alle contracten een MVO-bijlage op. Het VUmc en Rijnstate volgen de gedragsregels van de Milieuthermometer Zorg. Het Zuwe Hofpoort Ziekenhuis die van de NEVI en het Martini Ziekenhuis heeft in zijn leverancierscontracten een aparte MVO-bijlage opgenomen. Het UMC Utrecht heeft de Green Deal Circulair Inkopen ondertekend om de mogelijkheden van circulair inkopen in pilots te onderzoeken en deelt opgedane kennis en ervaringen met anderen. De andere ziekenhuizen houden rekening met duurzaamheidsaspecten bij hun inkoop, maar hebben dit niet of minder goed beleidsmatig verankerd.
Duurzame keten
Behalve het Zuwe Hofpoort Ziekenhuis lijkt geen enkel ziekenhuis maatregelen te hebben genomen om in de inkoopketen mensenrechtenschendingen te voorkomen. Alleen het Radboudumc en het Zuwe Hofpoort Ziekenhuis geven uitvoering aan de WHO-gedragscode voor ethisch verantwoord werven van buitenlands zorgpersoneel.
Stakeholdermanagement
Alle ondervraagde ziekenhuizen zien patiënten, verwijzers/huisartsen, medewerkers, zorgverzekeraars, lokale overheden en het bedrijfsleven als hun voornaamste stakeholders. Onderwerpen waarover ze van gedachten wisselen, zijn: bereikbaarheid, overlast, energie, afval, milieu, bouwvergunningverlening en zorgtaken. Het Martini Ziekenhuis het in 2014 specifiek de dialoog met huisartsen en (andere) verwijzers geïntensiveerd.
Martini Ziekenhuis: ‘Wij vinden onze relatie met de huisartsen erg belangrijk en hebben het perspectief van deze stakeholder structureel binnen gehaald met de aanstelling van een praktiserend huisarts als coördinator Eerstelijns Samenwerking.’Daarnaast hebben we in 2014, middels een reputatieonderzoek, de huisartsen uitgebreid naar hun mening gevraagd over de samenwerking met het Martini Ziekenhuis.’
UMC Utrecht: ‘Wij verwachten dat inkopen zich in de richting van ‘pay for use’ zal ontwikkelen. Bijvoorbeeld elektriciteit, lampen en onderhoud zullen in de toekomst gecombineerd worden ingekocht. Dit leidt tot innovatie bij de leveranciers, behoud van grondstoffen en reductie van de total cost of ownership.’
Ontwikkelingen 2014 In het algemeen valt op dat de in 2014 ondervraagde ziekenhuizen (weer) meer aandacht aan MVO besteden dan in 2013. Met name onderwerpen als healing environment, e-health en zelfregie van patiënten (patiënt als partner) zijn in 2014 ‘trending’. Steeds vaker ook groeien losse MVO-projecten uit tot MVO-bouwstenen in het algemene ziekenhuisbeleid. Er zijn echter grote verschillen zichtbaar in hóe de aandacht voor MVO zich ontwikkelt in de ondervraagde ziekenhuizen. Sommige organisaties kiezen voor een koers die bottom-up tot stand komt en voor losse projecten. Voorlopers hebben vaak een goed georganiseerde aanpak en ontwikkelen hun MVO-beleid, ook voor de zorgprocessen, stap voor stap. Ze passen principes uit de circulaire economie toe en verbeteren - soms met behulp van de GRI-richtlijn - hun verslaglegging.
Aanbevelingen 2015 Dé uitdaging voor ziekenhuizen in 2015 is om de groeiende aandacht voor duurzaamheid en denken in ketens niet alleen in de ondersteunende maar ook in de primaire zorgprocessen toe te passen. Het is tijd om ruim baan te maken voor preventie en zelfregie van patiënten. Ziekenhuizen doen er goed samen met patiënten en zorgverzekeraars op zoek te gaan naar de juiste vorm en bekostiging. Structureel onderzoeken van de patiënttevredenheid, ter verbetering van de zorg, de huisvesting en de beleving hoort daar ook bij. Huisvesting bijvoorbeeld leent zich uitstekend om op het gebied van healing environment continu te verbeteren. Denk aan voorzieningen waarmee patiënten beter ondersteund kunnen worden door vrienden en familie, waardoor er minder verpleging nodig is. Maar ook aan (door)ontwikkeling van voedingsconcepten, bijvoorbeeld op het gebied van lokale sourcing en biologische producten. De intrinsieke overtuiging dat verduurzamen leidt tot betere en betaalbare zorg stimuleert het voeren van een nog intensievere stakeholderdialoog, bijvoorbeeld met patiënten en zorgverzekeraars. De ‘Uber-zorg’ komt eraan en de patiënt neemt steeds meer eigen regie, wat vergaande gevolgen zal hebben voor de zorgverlening, werkwijze en huisvesting in de toekomst. Ziekenhuizen doen er goed aan in 2015 nog meer aandacht te besteden aan transparantie. Transparantie zorgt voor inzicht in het handelen en in de prestaties van het ziekenhuis, zowel intern als extern. Het volgen van bijvoorbeeld de GRIrichtlijn maakt ook duidelijk welke MVO-elementen in de bedrijfsvoering nog onderbelicht zijn. Een goede analyse van de impact van de organisatie op mens, milieu en maatschappij is daarbij cruciaal. Er liggen aandachtspunten rond zowel de kwaliteitseisen als de inhoudelijke eisen van de GRI, zoals meer inzicht in ketenaspecten als mensenrechten en rapporteren over de CO2 -footprint. Patiënten hebben behoefte aan meer inzicht in de kwaliteit en risico’s van de geleverde zorg. Tot slot is het belangrijk duidelijk te zijn over de kwaliteit en de herkomst van de data en niet uitsluitend successen maar ook uitdagingen voor verdere verduurzaming te communiceren. Daar heeft iedereen baat bij!
De MVO Monitor Ziekenhuizen 2014 is een uitgave van Royal HaskoningDHV royalhaskoningdhv.com
In samenwerking met Frankenvrij Advies fankenvrijadvies.nl
