Museumnieuws
Reizigers in het Zuiderzeegebied
m e e s t e n w e r d e n a a n g e t r o k k e n d o o r de k l e d e r d r a c h t e n e n de v r e e m d e z e d e n e n g e w o o n t e n v a n
V a n 30 j u n i t / m 3 0 o k t o b e r 1994 is i n het R i j k s -
de i n h e e m s e
museum
i n E n k h u i z e n de
n a a r s h e b b e n het l e v e n v a n de e e n v o u d i g e v i s -
te z i e n . D e z e t e n t o o n -
s e r s b e v o l k i n g i n de p i t t o r e s k plaatsjes vastgelegd.
Zuiderzeemuseum
t e n t o o n s t e l l i n g Reizigers
s t e l l i n g e n het h i e r n a v o l g e n d e a r t i k e l schetsen de g e s c h i e d e n i s v a n het r e i z i g e r s - e n
b e v o l k i n g . Schrijvers en
O o k de Z u i d e r z e e z e l f heeft
kunste-
grote
aantrek-
toeristenver-
kingskracht op veel reizigers uitgeoefend. A l i n
k e e r i n het Z u i d e r z e e g e b i e d v a n a f de 17e-eeuwse
de 17e e e u w was v a r e n v o o r het g e n o e g e n een ge-
h a n d e l s r e i z i g e r tot de h u i d i g e watersporter.
liefde
bezigheid.
Ook
onderzoekers
kwamen
n a a r het Z u i d e r z e e g e b i e d , v o o r de u n i v e r s i t e i t e n I n de 17e e e u w is de Z u i d e r z e e m e t de r o n d o m
e n h u n b i b l i o t h e k e n . Z i j b e z o c h t e n er g e l e e r d e n
l i g g e n d e p l a a t s e n een t r e k p l e i s t e r g e w o r d e n v o o r
e n b e w o n d e r d e n h u n v e r z a m e l i n g e n . T e n slotte
een g r o e i e n d a a n t a l r e i z i g e r s . D e g e n e n d i e z i c h
w a r e n er de r e i z i g e r s d i e v o o r n a m e l i j k b e l a n g -
o p een reis w i l d e n v o o r b e r e i d e n k o n d e n v e r s c h i l -
s t e l l i n g h a d d e n v o o r het n a t u u r s c h o o n .
lende reisgidsen en reisverslagen raadplegen. I n
A l v a n a f de 16e e e u w z i j n p l a a t s e n a a n de Z u i -
de eerste plaats o m de j u i s t e r o u t e te b e p a l e n e n
d e r z e e een r e i s d o e l geweest. I n deze t i j d was r e i -
o m een o v e r z i c h t te k r i j g e n v a n de m o g e l i j k e m i d -
z e n n o g een o n g e m a k k e l i j k e e n zelfs v a a k gevaar-
d e l e n v a n t r a n s p o r t , m a a r o o k m e t b e t r e k k i n g tot
lijke o n d e r n e m i n g . E r was grote k a n s te v e r d w a -
b a g a g e e n geschikte k l e d i n g v e r s c h a f t e n
l e n e n o v e r v a l l e n te w o r d e n d o o r s t r u i k r o v e r s .
deze
reisgidsen nuttige wenken.
W e g e n w a r e n slecht e n o n v e r h a r d e n b o v e n d i e n
D e Z u i d e r z e e , d i e w e l de meest i d y l l i s c h e w a -
was r e i z e n d u u r . I n de 18e e e u w g a a n steeds m e e r
terplas is g e n o e m d , t r o k o m u i t e e n l o p e n d e rede-
r e i z i g e r s o p p a d . D e v e r b i n d i n g e n w o r d e n beter.
n e n reizigers aan. D e F r a n s m a n H e n r y H a v a r d
V o o r a l de veel g e p r e z e n t r e k s c h u i t m a a k t het be-
s c h r e e f i n 1874:
r e i z e n v a n grote d e l e n v a n het l a n d g o e d m o g e l i j k . I n de 19e e e u w w o r d e n snellere v e r v o e r m i d -
I n geheel E u r o p a is w e l l i g t geen reis te m a k e n
d e l e n o n t w i k k e l d . D a a r d o o r is het t o e r i s m e ten-
die, u i t e e n w i j s g e r i g e n v o l k e n k u n d i g o o g -
slotte e e n m a s s a l e b e z i g h e i d g e w o r d e n , t e n g e v o l -
p u n t beschouwd, zóóveel belangrijks oplevert
ge w a a r v a n het I J s s e l m e e r e n d e Z u i d e r z e e s t a d j e s
als eene reis r o n d o m de Z u i d e r z e e e n t o c h ,
diepgaand
veranderden.
hoe z o n d e r l i n g het schijne, w o r d t d e z e slechts h o o g s t z e l d e n o n d e r n o m e n . (...) E r b e v i n d e n
Bagage
z i c h i n N e d e r l a n d t o c h z e k e r geen t i e n p e r s o -
D o o r het a v o n t u u r l i j k e e n h a c h e l i j k e
n e n , d i e deze reis g e m a a k t h e b b e n , t e r w i j l i k
v a n het r e i z e n w a s een gedegen v o o r b e r e i d i n g
karakter
o n d e r de s c h r i j v e r s , k u n s t e n a a r s o f t o e r i s t e n
v a n de r o u t e e n het r e i s d o e l o n o n t b e e r l i j k . G e l u k -
v a n het b u i t e n l a n d , n i e t e e n e n k e l e n weet a a n
k i g w a r e n er v a n a f de 17e e e u w r e i s g i d s e n i n de
te w i j z e n d i e de Z u i d e r z e e i n h a r e geheele u i t -
handel, die b o v e n d i e n uitgebreide a a n w i j z i n g e n
g e s t r e k t h e i d b e v a r e n e n elk d e r h a a r o m g e -
gaven o m t r e n t de n o o d z a k e l i j k e bagage.
v e n d e p l a a t s e n b e z o c h t heeft. (...) D e w e i n i g e
H e t Reisboek door de Vereenigde Nederlandsche Pro-
b e k e n d h e i d v a n d i t d e e l des l a n d s , 't w e l k i n -
vinciën
d e r d a a d even z e l d z a a m s c h o o n als m e r k w a a r -
H o o r n was z e e r p o p u l a i r e n w e r d tot i n de 18e
d i g m a g h e e t e n , is a a n een d u b b e l e o o r z a a k te
e e u w h e r d r u k t . H e t g a f v e e l b r u i k b a r e wetens-
w i j t e n . V o o r e e r s t de o n v e r s c h i l l i g h e i d d e r N e -
w a a r d i g h e d e n e n a d v i e z e n . E r is b i j v o o r b e e l d i n
derlanders, die z i c h niet gaarne met z a k e n i n -
te v i n d e n h o e m e t b e h u l p v a n een strootje e n de
l a t e n w e l k e h e n n i e t v a n n a b i j treffen, e n t e n
z o n de t i j d b e p a a l d k a n w o r d e n .
v a n de A m s t e r d a m s e u i t g e v e r J a n
ten
tweede, i n de groote m o e i j e l i j k h e d e n , w a a r -
B e h a l v e a a n r e i s g i d s e n e n k a a r t e n moest e e n
m e d e i e m a n d d i e de Z u i d e r z e e w i l r o n d v a -
r e i z i g e r z i c h i n de eerste p l a a t s v o o r z i e n v a n de
r e n , reeds v a n a a n v a n g a f heeft te k a m p e n .
1
nodige passen, kredietbrieven, aanbevelingsbriev e n e n n a t u u r l i j k v a n v o l d o e n d e g e l d . I n de e d i t i e
D e r e i z i g e r s d i e het Z u i d e r z e e g e b i e d
aandeden
u i t 1805 v a n de veel gelezen r e i s g i d s v a n R e i -
h a d d e n u i t e e n l o p e n d e r e i s d o e l e n . V e r r e w e g de
c h a r d , Guide des Voyageurs en Europe, w o r d t de r e i -
1
het l i j f m e e te d r a g e n i n een c e i n t u u r m e t g o e d a f
ziger aangeraden o m geld en waardepapieren op Henry Havard, Verleden en heden. Een logt langs de kusten van de Zuiderzee (Haarlem 1876) 7.
190
te s l u i t e n vakjes. I n deze r e i s g i d s z i j n o o k een
Museumnieuws
Afb. 1. Dijk te Volendam. Ets door Frank Short, 1892. In 1892 maakte de bekende Engelse etser Frank Short een reis rond de Zuiderzee. Vermoedelijk was hij door het reisverslag van de Fransman Henry Havard aangespoord om de ongerepte stadjes aan de Zuiderzee te bezoeken. Net als Havard bracht Short een uitgebreid bezoek aan Volendam en omgeving. Alle foto's: Zuiderzeemuseum, Enkhuizen.
groot aantal recepten opgenomen, zowel van eenvoudige maaltijden die men onderweg kon bereiden, als ook van medicijnen. De middeltjes die Reichard beschrijft tegen kiespijn, diarree, insecten- en hondebeten en een zonnesteek heeft hij deels ontleeend aan het werk van Boerhaave uit de 18e eeuw. Aan het begin van de 19e eeuw is de reiziger nog steeds genoodzaakt een paar pistolen mee te nemen. Daarnaast werd ook een wandelstok met een verborgen degen aangeraden. Het gevaar van een overval was groot. Een reisbeschrijving uit 1809 geeft aan dat het beslist nodig is een paar zakpistolen mee te nemen, die het beste aan een leren riem over de schouder meegedragen kunnen worden. Ook hangsloten behoorden tot de noodzakelijke bagage. Een grendel ter afsluiting van het nachtverblijf, zodat de reiziger niet midden in de nacht overvallen kon worden, was handig. Van veel dagelijkse voorwerpen waren speciale reisuitvoeringen te koop. Vooral in de 18e en
19e eeuw zijn deze voorwerpen gemaakt, hetgeen aangeeft dat reizen niet meer tot een incidentele gebeurtenis beperkt is. Overzee De reizigers die, om hun reisdoel te bereiken, een oversteek moesten maken over de Zuiderzee konden van verschilende bootdiensten gebruik maken. Voor het vervoer van koopwaar werden al in de 16e eeuw belangrijke verbindingen onderhouden door beurtschepen. Het eerste beurtschip voer in 1529 op geregelde tijden tussen Amsterdam en Hoorn. Een groot netwerk van verbindingen over de Zuiderzee werd sindsdien in stand gehouden. Naast goederen vervoerden een groot aantal van de beurtschepen ook passagiers. Meestal werd het vervoer van reizigers voorbehouden aan één beurtschipper. Als een andere schipper dezelfde lijn wilde onderhouden, werd hem dat verboden. Beurtschepen vormden voor de tijd van de 191
Museumnieuws
stoomschepen
de
belangrijkste
verbindingen
m e n t h a d de a a n l e g v a n s p o o r w e g e n i n N o o r d -
o v e r de Z u i d e r z e e . E e n b e u r t s c h i p v o o r perso-
H o l l a n d niet w i l l e n vlotten. Verschillende c o m i t é s
nenvervoer h a d meestal vier afdelingen: kajuit,
hadden plannen ingediend o m Noord-Holland
roef, k e l d e r e n r u i m . E e n d e r g e l i j k s c h i p k o n 100
e n F r i e s l a n d te v e r b i n d e n m e t een s p o o r - e n een
tot 130 passagiers v e r v o e r e n .
b o o t v e r b i n d i n g . P a s t o e n de r e g e r i n g i n 1875 i n -
D a t de b e u r t s c h e p e n o n d e r strenge c o n t r o l e
greep e n besloot de a a n l e g v a n de s p o o r l i j n e n
s t o n d e n b l i j k t u i t een o r d o n n a n t i e u i t 1789 m e t
L e e u w a r d e n - S t a v e r e n en Z a a n d a m - E n k h u i z e n
b e t r e k k i n g tot het veer tussen A m s t e r d a m e n
z e l f ter h a n d te n e m e n , l u k t e het de p l a n n e n te r e a -
D u r g e r d a m . I n d e z e o r d o n n a n t i e z i j n b e h a l v e de
l i s e r e n . D e e x p l o i t a n t v a n het traject Z a a n d a m -
t a r i e v e n v o o r r e i z i g e r s o o k de regels
E n k h u i z e n w e r d v e r p l i c h t m e d e w e r k i n g te v e r l e -
waaraan
s c h i p p e r s z i c h m o e s t e n h o u d e n o p g e n o m e n . E r is
n e n a a n 'een geregeld s t o o m b o o t v e e r tussen E n k -
o n d e r m e e r i n b e p a a l d dat s c h i p p e r s z i c h a a n de
h u i z e n e n S t a v o r e n ' . D e a a n l e g v a n de s p o o r l i j n
d i e n s t r e g e l i n g m o e t e n h o u d e n d i e 16 j a a r eerder,
n a a r E n k h u i z e n l i e p v o o r u i t o p de b o o t v e r b i n -
i n 1773, was vastgelegd. D a a r n a a s t is o m s c h r e v e n
d i n g tussen E n k h u i z e n e n S t a v e r e n , d i e een j a a r
dat er s t r e n g gelet z a l w o r d e n o p het g e d r a g v a n
later, i n 1886, m e t m u z i e k e n u i t b u n d i g v l a g v e r -
de s c h i p p e r s , m e t n a m e t e g e n o v e r de passagiers.
t o o n g e o p e n d w e r d . I n 1915 w e r d e n o p de l i j n E n k h u i z e n - S t a v e r e n n i e u w e s c h e p e n i n de v a a r t g e n o -
V a n a f het b e g i n v a n de 19e e e u w d o e n s t o o m s c h e -
m e n die m a a r liefst 2000 passagiers k o n d e n vervoe-
pen h u n intrede. D e techniek ontwikkelde zich
r e n . D e i j . van Hasselt w e r d i n a p r i l 1915 te w a t e r ge-
snel. D e eerste s t o o m s c h e p e n w a r e n v a n h o u t , ze
l a t e n . D e hoge r o m p e n de
w a r e n l o g e n z w a a r . M a a r a l s n e l w e r d e n de sche-
m a a k t e n het s c h i p tot een p r o n k s c h i p v a n de veer-
p e n v a n i j z e r g e b o u w d e n b e h a a l d e n z i j steeds
dienst. D e i n r i c h t i n g m e t fraaie h o u t s o o r t e n , spie-
grotere s n e l h e d e n .
gels e n g l a s - i n - l o o d was i n d r u k w e k k e n d . D e l e - e n
promenadedekken
I n 1840 g a f H i l d e b r a n d i n z i j n Camera Obscura de
2 e - k l a s a f d e l i n g e n w a r e n zelfs u i t g e r u s t m e t een
volgende
schrijf- e n een leeskamer, v o o r z i e n v a n een grote ge-
karakterschets
van
het
reizen
per
v u l d e boekenkast. D e 3e-klasafdeling h a d een apar-
stoomschip:
te r u i m t e v o o r v r o u w e n e n o o k een r u i m t e d i e was Is z y n i e t een v l o t t e n d e i l a n d v a n g e n o e g l i j k -
gereserveerd v o o r het v e r v o e r v a n g e v a n g e n e n . D e
h e d e n , e e n b e t o v e r d s t o o m p a l e i s , een h e m e l
C. Bukman, h e t z u s t e r s c h i p v a n de Van Hasselt w e r d
te water? N u j a : het is een d r i j v e n d k o f f y h u i s ,
e n k e l e m a a n d e n l a t e r i n de v a a r t g e n o m e n .
zegt m e n w e l . V o o r k l e i n e a f s t a n d e n niets ge-
D e z e e n a n d e r e s t o o m b o t e n w e r d e n n a de E e r -
l u k k i g e r d a n een s t o o m b o o t . (...) 't Is waar,
ste W e r e l d o o r l o g l a n g z a a m m a a r z e k e r v e r v a n -
m e n z i t er o p b r e e d e b a n k e n m e t z a c h t e k u s -
gen d o o r m o t o r s c h e p e n .
sens, a a n g l a d d e tafels; m e n k a n er alles k r i j gen wat m e n v e r l a n g t , a l d o e n w a t m e n be-
Typisch Hollands:
geert. M a a r (...) de g e m e n g d e s t a n k v a n olie
V o o r het v e r v o e r o v e r de b i n n e n w a t e r e n s t o n d de
e n s t e e n k o l e n , de d u u r t e d e r l e v e n s m i d d e l e n ,
r e i z i g e r b i j n a d r i e e e u w e n l a n g een t y p i s c h H o l -
de a a n m a t i g i n g e n
l a n d s v e r v o e r m i d d e l ter b e s c h i k k i n g : de
v a n de hofmeester,
slecht eten e n de v e r v e l i n g . . .
het
2
reizen met de trekschuit
trek-
schuit. Veel buitenlandse reizigers hebben h u n v e r b a z i n g e n h u n b e w o n d e r i n g u i t g e s p r o k e n over
E e n g r o o t a a n t a l s t o o m b o o t d i e n s t e n w a r e n i n het
de l a n g z a m e , m a a r c o m f o r t a b e l e e n a l t i j d v o l -
Z u i d e r z e e g e b i e d aktief. D e m e e s t e v e r b i n d i n g e n
gens de d i e n s t r e g e l i n g v a r e n d e s c h u i t . D e trek-
p e r s t o o m s c h i p o n t s t o n d e n n a 1850. V a n de oost-
s c h u i t v o e r a l t i j d , w e e r o f geen weer, m e t de r e g e l -
n a a r de w e s t w a l h a d de r e i z i g e r keus u i t een g r o o t
m a a t v a n de k l o k . M e n h o e f d e b o v e n d i e n n i e t
a a n t a l goede e n snelle v e r b i n d i n g e n . V a n u i t A m -
b a n g te z i j n bestoft e n b e m o d d e r d a a n te k o m e n .
sterdam voeren boten op F r i e s l a n d en v a n u i t E n k -
I n v o l o r n a a t k o n de r e i z i g e r m e t de t r e k s c h u i t
huizen werden regelmatige diensten onderhou-
zijn v r i e n d e n gaan bezoeken.
d e n met Staveren, K a m p e n en U r k . D e v e r b i n d i n g m e t S t a v e r e n was als eerste v a n d e z e d r i e o p -
D e e c o n o m i s c h e o p b l o e i i n het
17e-eeuwse
H o l l a n d e n F r i e s l a n d heeft de behoefte a a n bete-
gericht. I n 1885 w e r d de s p o o r v e r b i n d i n g t u s s e n
re v e r b i n d i n g e n d o e n t o e n e m e n . I n het w a t e r r i j -
Z a a n d a m e n E n k h u i z e n g e o p e n d . T o t dat m o -
ke l a n d l a g v e r v o e r over w a t e r het meest v o o r de h a n d . I n de 17e e e u w z i j n e e n g r o o t a a n t a l trek-
2
H i l d e b r a n d , Camera obscura (z.p., 1840) 94-95.
192
vaarten aangelegd.
Museumnieuws
Afb. 2. Zeegezicht voor Enkhuizen. Schilderij door Nicolaas Baur, circa 1815. Het schip op de voorgrond is een beurt- of passagiersschip. De schilder, Nicolaas Baur, werkte in Harlingen. Het is goed mogelijk dat hij hier een beurtschip heeft geschilderd dat voer tussen Enkhuizen en Harlingen.
Afb. 3. Affiche Niederlandische Eisenbahnen. Diesen Sommer nach Holland. Emrik & Binger, Haarlem, circa 1920. De trein maakte het reizen voor een steeds groter deel van de bevolking mogelijk. Het reizen per trein was dan ook niet duur. Het was daarom zinvol te adverteren voor de trein. De grote hoeveelheden affiches die voor de spoorwegen gemaakt zijn, maken duidelijk dat dit een effectief middel was om het nieuwe reizigerspubliek te bereiken. 193
Museumnieuws
W i e g e l d h a d , reserveerde de roef, e e n r u i m
o v e r l a n d i n de w e g gestaan. S l e c h t s e n k e l e r e i z i -
v e r t r e k m e t b a n k e n d i e m e t k u s s e n s w a r e n be-
gers b e s c h i k t e n o v e r een e i g e n r i j t u i g . D a t was
k l e e d . E d m o n d o d e A m i c i s treedt m e t z i j n reis-
e e n o n v o o r s t e l b a r e l u x e , d i e v o o r w e i n i g e n was
v e r s l a g i n het v o e t s p o o r v a n vele r e i s v e r s l a g e n als
w e g g e l e g d . R e i z e n m e t de postkoets was v a n a f de
hij i n 1874 o v e r d e t r e k s c h u i t schrijft:
17e e e u w een m o g e l i j k h e i d , m a a r de t a r i e v e n w a r e n twee k e e r zo h o o g als d i e v a n de t r e k s c h u i t .
D e t r e k s c h u i t is het t r a d i t i o n e l e v a a r t u i g , het
B e h a l v e het v e e l h o g e r e t a r i e f moest o o k r e k e n i n g
z i n n e b e e l d v a n H o l l a n d , gelijk de g o n d e l dat
gehouden
is v a n V e n e t i ë . W i e n i e t p e r t r e k s c h u i t g e r e i s d
d r i n k g e l d v o o r de p o s t i l j o n s e n het
heeft, k e n t de meest e i g e n a a r d i g e e n meest
v o o r de assen dat m e n geacht w e r d te b e t a l e n .
w o r d e n met b i j k o m e n d e kosten
als
smeergeld
p o ë t i s c h e z i j d e v a n het H o l l a n d s e l e v e n niet.
Pas i n de F r a n s e T i j d w e r d het w e g e n n e t u i t g e -
H e t is een grote s c h u i t , m e t b i j n a over de
b r e i d , w a a r d o o r steeds m e e r v e r b i n d i n g e n d o o r
gehele l e n g t e een h o u t e n tent er o p , i n de
postkoetsen o n d e r h o u d e n k o n d e n w o r d e n . D e d i -
v o r m v a n een d i l i g e n c e . A a n de venstertjes
l i g e n c e w e r d o o k w e l de ' k a r o s v a n i j v e r ' ge-
v a n de tent o n t b r e k e n de w i t t e
gordijntjes
n o e m d . H e t r e i z e n m e t de postkoets was snel,
niet; w a n d e n e n d e u r e n z i j n g e s c h i l d e r d ; i n de
m a a r veel r e i z i g e r s b l e v e n de v o o r k e u r geven a a n
a f d e l i n g d e r eerste klasse z i j n b a n k e n m e t k u s -
de t r e k s c h u i t . D e N e d e r l a n d s e p o s t k o e t s e n s t o n -
sens, een k l e i n tafeltje m e t een e n k e l b o e k er
d e n b e k e n d als de g o e d m o e d i g s t e , m a a r o o k de
op, een kastje e n een spiegeltje, alles e v e n h e l -
langzaamste van heel E u r o p a . H e t reizen per d i -
d e r e n b l i n k e n d . B i j het n e e r z e t t e n v a n m i j n
ligence betekende namelijk vaak
valies liet i k een w e i n i g as v a n m i j n s i g a a r o n -
veel t o l h e f f i n g e n , p i j n l i j k e b a n k e n e n het o n g e -
overstappen,
d e r het tafeltje v a l l e n ; t o e n i k een m i n u u t l a t e r
m a k v a n de k l e i n e , v o l g e p a k t e r u i m t e . H i l d b r a n d
3
schrijft i n z i j n Camera obscura o v e r de postkoets:
V o o r het gewone v o l k was er het r u i m , w a a r plaats
m o e s t e n er t w a a l f m e n s c h e n a d e m e n e n zes s i g a -
was v o o r o n g e v e e r 30 m a n . H e t was er d o n k e r e n
r e n i n 't l e v e n b l i j v e n ' .
w e e r n a a r b i n n e n g i n g , was de as o p g e v e e g d .
' W a a r l i j k , al de r a a m p j e s w a r e n gesloten, e n t o c h
m e e s t a l v o l . A l s een a n o n i e m e F r a n s e r e i z i g e r i n 1789 schrijft: ' D a n s t o u t e l a R é p u b l i q u e , i l n ' y a r i e n de si r é p u b l i c a i n q u ' u n e b a r q u e ' ,
4
d a n heeft
h i j ten dele gelijk. D e t r e k s c h u i t was i n d e r d a a d het v e r v o e r m i d d e l v o o r i e d e r e e n , v a n
5
H e t r e i z e n over l a n d k o m t p a s g o e d op g a n g als i n de 19e e e u w het a a n t a l snellere e n c o m f o r t a b a l e r e v e r v o e r m i d d e l e n groeit:
de o m n i b u s ,
de
t r e i n , de p a a r d e - e n s t o o m t r a m , de fiets e n t e n
groente-
slotte de auto. M e t n a m e de a a n l e g v a n een u i t g e -
h a n d e l a r e n tot stadse l i e d e n e n v a n d i e n s t m e i s j e s
b r e i d s p o o r w e g n e t b r a c h t een grote v e r a n d e r i n g
comfort
i n het r e i z e n . V e l e passagiers k o n d e n z o g e m a k -
w a a r m e e zij m e t de t r e k s c h u i t h u n b e s t e m m i n g
tot
kunstenaars.
M a a r de m a t e v a n
kelijk grotere afstanden afleggen, extra gestimu-
b e r e i k t e n k o n n o g a l v e r s c h i l l e n . N a het m i d d e n
l e e r d d o o r de b e t r e k k e l i j k lage k o s t e n . D o e l b e -
v a n de 19e e e u w is, d o o r de o p k o m s t v a n de
w u s t heeft m e n i n N e d e r l a n d e r v o o r g e k o z e n de
s p o o r w e g e n , i n d i e s i t u a t i e v e r a n d e r i n g geko-
p r i j s v a n het 3e klasse t r e i n k a a r t j e gelijk te m a k e n
m e n : het is n i e t m e e r r i j k e n a r m d i e z i c h l a t e n
a a n de p r i j s v a n de t r e k s c h u i t . D e p r o t e s t e n v a n
v e r v o e r e n m e t de t r e k s c h u i t . D e t r e k s c h u i t e n d i e
de ' s c h u i t s c h i p p e r s ' m o c h t e n n i e t b a t e n . D e t r e i n
i n de tweede helft v a n de \9e e e u w n o g v a r e n w o r -
v e r a n d e r d e het r e i z e n i n t o e r i s m e : m e e r m e n s e n
d e n ' v o l k s s c h u i t e n ' g e n o e m d , wat iets aangeeft
g i n g e n h u n b r o o d v e r d i e n e n a a n het r e i z e n v a n
over de r e i z i g e r s d i e d i t v e r v o e r m i d d e l k i e z e n .
anderen.
Over land
Weldadige eenvoud
D e v e r b i n d i n g e n over l a n d w a r e n l a n g e tijd r o n d -
Te voet r e i z e n doet m e n tot i n de 19e e e u w z e l d e n
u i t slecht. H e t g o e d g e o r g a n i s e e r d e
u i t v r i j e w i l . A a n het b e g i n v a n de 19e e e u w o n t -
transport
over w a t e r heeft de o n t w i k k e l i n g v a n het r e i z e n
d e k t e e n k l e i n e g r o e p welgestelde r e i z i g e r s het w a n d e l e n als m i d d e l o m e e n reis te m a k e n . H e t z i j n h e r e n d i e het z i c h k u n n e n p e r m i t t e r e n te l o -
3
E d m o n d o de A m i c i s , Nederland en zijn bewoners ( A n t w e r p e n 1985) 87. O o r s p r o n k e l i j k v e r s c h e n e n i n 1876.
4
C i t a a t o n t l e e n d a a n v a n M . M . G . S t r i e n - C h a r d o n n e a u , Le VoyagedeHoliande. Umes 1748-1795
194
Récilde
p e n : zij h e b b e n g e n o e g g e l d o m i n goede h e r b e r g e n te o v e r n a c h t e n e n als het l o p e n n i e t m e e r b e -
Voyageurs Francais dans les Provinces-
( G r o n i n g e n 1992) 20.
5
H i l d e b r a n d , Camera obscura, 93.
Museumnieuws
valt een rijtuig te laten voorrijden. Het wandelenvoor-plezier en om te genieten van de natuur wordt echter pas na het midden van de 19e eeuw ontdekt. De fiets was een uitvinding die tot rond 1900 alleen bij de betere stand aftrek vond. Fietsen werd voornamelijk beoefend als sportief genoegen. Vooral kleine tochtjes dicht bij huis zijn in trek. N a de oprichting van de A N W B aan het eind van de 19e eeuw veranderde er veel. Georganiseerde tochten en hulpmiddelen als fietspompen doen het ledental van de Wielrijdersbond sterk toenemen. De reizigers Het bonte gezelschap dat in het Zuiderzeegebied op reis ging, had over het algemeen van te voren zijn bestemming vastgesteld. In de 17e eeuw was het ondenkbaar zonder doel op reis te gaan. Voor rondtrekkende studenten en rijke burgerzonen was een reis langs bezienswaardigheden uitgestippeld. Ook in de 18e eeuw gaan de meeste reizigers met een doel voor ogen op reis. Schrijvers en wetenschappers trekken rond om onderzoek te doen naar merkwaardigheden. M a a r er zijn ook al reizigers te bespeuren die op reis gaan om zichzelf te vermaken. Weetgierigen op reis In de 17e eeuw behoorde voor zonen van welgestelde ouders een studiereis tot de opvoeding. Ook in de 18e eeuw maakten velen op die manier een reis langs belangrijke universiteitssteden en bezienswaardigheden. De veelbezochte universiteiten in het Zuiderzeegebied zijn die van Franeker en Harderwijk. R u i m 250 jaar, van 1585 tot 1811, heeft Franeker een universiteit gehad. Deze Academie had een reputatie die tot ver buiten de landsgrenzen strekte. Daardoor hebben duizenden studenten uit binnen- en buitenland het Friese stadje bezocht. In de beginjaren kwamen er nog nauwelijks studenten uit het buitenland naar Franeker. M a a r vanaf 1590 wordt hun aantal steeds groter. Zij kwamen vooral uit Duitsland, Hongarije, Polen en Scandinavië. Zij maakten een peregrinatio academia en verbleven niet meer dan een paar maanden in een universiteitsstad. In de 18e eeuw zijn er minder zwervende studenten. Het wordt dan gebruikelijk een studie aan één universiteit te voltooien. Ook Harderwijk bezat een universiteit. In de 17e en 18e eeuw werden veel studenten aangetrokken door het gemak waarmee een doc-
torsbul daar te verkrijgen was. Een hekeldicht maakt dat duidelijk: Harderwijk is de stad van negotie, M e n verkoopt er bokking, blauwbessen en bullen van promotie. 6
Steden zonder universiteit waren soms ook het reisdoel van weetgierigen. De verzameling van de Enkhuizer stadsdokter Bernardus Paludanus was wereldberoemd en trok hooggeplaatste personen naar deze Zuiderzeestad. N a langdurige studiereizen door heel Europa en een aanstelling als medicus in Zwolle, werd Paludanus in 1586 benoemd tot stadsdokter in Enkhuizen. Zijn roem is gebaseerd op de verzameling die hij aanlegde. Deze bestond uit naturalia, etnografische voorwerpen, kunstvoorwerpen en rariteiten. U i t het lofdicht dat de Haarlemse predikant en geschiedschrijver Samuel Ampzing schreef op Paludanus en zijn verzameling blijkt hoe ver hun roem reikte: ...Hij heeft een groote treek tot alle vreemde saecken, Dat koont ghij bij hem sien, dat kan u daer vermaecken. Een vorsten schat en lust, soo is sijn naem vermaerd, E n sijn gedachtenis bij groot en kleyn bewaard. 7
Eén van de vorstelijke personen die Paludanus een bezoek bracht was Maurits van Nassau. In 1594 tekende de stadhouder het gastenboek van Paludanus met zijn lijfspreuk: 'Je maitiendray Maurice de Nassau'. Ook de collectie van Ernst Brinck, een Harderwijkse regent die zich toelegde op het verzamelen van schriftsoorten, talen en dialecten, trok belangstelling, evenals het kabinet van Petrus Camper, een studie-collectie bestaande uit schedels en wervels van mens en dier, menselijke en dierlijke organen op 'sterk water' en fossielen en mineralen. Deze verzameling was op Klein, het buiten van Camper bij Franeker, te bezichtigen. Niet alleen werden beroemde personen in le6
A . C . J . de V r a n k r i j k e r , Vier eeuwen Nederlandsen studentenleven ( V o o r b u r g 1939) 44.
7
D e z e regels m a k e n deel uit v a n een twaalfregelig lofdicht dat g e s c h i l d e r d is op het portret v a n P a l u d a n u s d o o r H e n d r i k G e r r i t s z . Pot, c a 1628. O l i e v e r f o p p a n e e l . C o l l e c t i e F r a n s Halsmuseum Haarlem.
195
Museumnieuws
A f b . 4.
Een zondagmorgen op Marken.
G r a v u r e d o o r M a r i te K a t e , c i r c a 1870. M a r i ten K a t e b e h o o r t
tot de N e d e r l a n d s e k u n s t e n a a r s d i e a l v r o e g i n de 19e e e u w g e b o e i d w e r d e n d o o r het l e v e n v a n de v i s s e r s b e v o l k i n g a a n de Z u i d e r z e e . D i t w e r k laat z i e n dat z i j n b e l a n g s t e l l i n g d o o r de R o m a n t i e k was b e ï n v l o e d . I n d i e t i j d heerste o n d e r veel k u n s t e n a a r s e n s c h r i j v e r s de o p v a t t i n g dat s o b e r h e i d te v e r k i e z e n was b o v e n r i j k d o m . H e t w e r k v a n M a r i ten K a t e w e r d v a a k i n g e ï l l u s t r e e r d e t i j d s c h r i f t e n o v e r g e n o m e n . O p d i e m a n i e r r a a k t e n de v i s s e r s g e m e e n s c h a p p e n
a a n de Z u i d e r z e e b e k e n d als i n s p i r a t i e b r o n
voor kunstenaars.
v e n d e lijve b e z o c h t , s o m s h a d d e n r e i z i g e r s ge-
s t u d e r e n , k o m t o p g a n g i n de 19e eeuw. H e t v e r -
n o e g a a n de h e r i n n e r i n g a a n een
hooggeplaatst
l a n g e n t e r u g te k e r e n n a a r v e r v l o g e n t i j d e n e n
p e r s o o n . O p d i e m a n i e r w e r d het t s a a r P e t e r h u i s -
n o s t a l g i s c h op z o e k te g a a n n a a r de v e r l o r e n o n -
j e i n Z a a n d a m e e n b e l a n g r i j k e toeristische trek-
s c h u l d is een t y p i s c h 19e-eeuws v e r s c h i j n s e l .
pleister. H e t v e r b l i j f v a n tsaar Peter a a n de Z a a n
R o n d de Z u i d e r z e e m e e n t m e n het
eeuwen-
i n 1697 w e r d a a n het e i n d v a n de 18e e e u w o m g e -
o u d e H o l l a n d s e v o l k te v i n d e n . M e t n a m e de e i -
ven door mythen. H o e w e l zijn verblijf i n werke-
l a n d e n i n de Z u i d e r z e e t r e k k e n d o o r h u n onge-
l i j k h e i d m a a r acht d a g e n d u u r d e e n hij n i e t e i -
r e p t h e i d de a a n d a c h t . D a a r is de b e v o l k i n g afzij-
genhandig
d i g gebleven v a n m o d e r n e
meegewerkt
heeft a a n
de
scheeps-
o n t w i k k e l i n g e n en
b o u w , w e r d o m s t r e e k s 1770 v e r t e l d dat de t s a a r
treft m e n n o g de e e u w e n o u d e k l e d e r d r a c h t a a n .
twee j a a r o n a f g e b r o k e n h a m e r , z a a g en b i j l h a n -
W a n t het z i j n v o o r a l de p l a a t s e l i j k e
teerde o p een Z a a n s e werf. H o e w e l de t s a a r i n fei-
w a a r v o o r deze reizigers belangstelling hebben.
te b e k o g e l d was m e t 'stenen e n v e l e r l e i v u i l i g -
kostuums,
I n N o o r d - H o l l a n d behoorde voor reizigers een
h e i d ' , d e e d t o e n het v e r h a a l de r o n d e dat de Z a a n -
b e z o e k a a n B r o e k i n W a t e r l a n d tot de t o p p e r s o n -
kanters een e n o r m e liefde v o o r de g r o o t v o r s t a a n
d e r de t o e r i s t i s c h e uitstapjes. B r o e k w o r d t verge-
de d a g h a d d e n g e l e g d .
l e k e n m e t e e n theaterdecor, m e t V e n e t i ë en zelfs
Vreemde zeden en gewoonten
v e r b e e l d i n g sprak. D e s p r e e k w o o r d e l i j k e p r o p e r -
m e t C h i n a , e e n l a n d dat i n de 18e e e u w e r g tot de A l i n de 18e e e u w w a r e n w e t e n s c h a p p e r s gefascineerd
k l e d i n g en
h e i d v a n de H o l l a n d s e h u i s v r o u w e n t r o f m e n i n
gebruiken.
B r o e k a a n : r e i z i g e r s v e r b a a s d e n z i c h e r o v e r dat
M a a r de grote s t r o o m v a n , v o o r n a m e l i j k , s c h r i j -
h u i z e n e n s t r a t e n dagelijks g e b o e n d en geveegd
vers d i e v r e e m d e z e d e n en g e w o o n t e n w i l l e n be-
werden. E e n v e e l v u l d i g geciteerde anekdote uit
196
door afwijkende
Museumnieuws
e e n 17e-eeuws r e i s v e r s l a g geeft a a n h o e v e r de
a u x p a s s i o n s l e u r f o u r n i t m o i n s de c r i m e s a p u -
Broekers gingen i n h u n schoonmaakdrift;
nir'.
vol-
1 2
O o k z i j n z e l f m o o r d e n z e l d z a a m , h o e w e l de
gens de E n g e l s m a n W i l l i a m T e m p l e d r o e g e n de
E n g e l s e n , d i e i n e e n zelfde k l i m a a t l e v e n , w e l v e e l
v r o u w e n h u n m a n n e n o p de r u g , o m de t r a p p e n
zelfmoorden kennen.
e n v l o e r e n s c h o o n te h o u d e n .
8
D e eeuwenoude
D e s t r a t e n w a r e n zelfs z o s c h o o n dat de I t a l i a a n P i l a t i schreef:
zeden en gewoonten
zoekt
m e n v o o r a l o p de Z u i d e r z e e - e i l a n d e n . M a r k e n was v a n de e i l a n d e n het best b e r e i k b a a r e n k r e e g d a a r o m de meeste a a n d a c h t . J u i s t o p dat e i l a n d
dat m e n er m e t slepende k l e r e n e n z i j d e n
v i n d e n r e i z i g e r s d i e op z o e k z i j n n a a r e e u w e n -
s c h o e n e n over k a n l o p e n , z o n d e r z i c h o o k
o u d e t r a d i t i e s w a t zij z o e k e n , n a m e l i j k ' r i j k d o m
m a a r i n het m i n s t vies te m a k e n , zelfs als het
d o o r e e n v o u d ' . J a c o b v a n L e n n e p s c h r e e f i n 1841
twee w e k e n a c h t e r e l k a a r g e r e g e n d
heeft.
9
E r m o c h t e n d a n o o k geen r i j t u i g e n e n k a r r e n
over de M a r k e r s : K e n t g y het e i l a n d M a r k e n ? H e t levert het
d o o r het plaatsje r i j d e n e n d i e r e n , zelfs h o n d e n ,
d o o r s l a a n d s t bewijs, dat s o b e r h e i d e n o n t b e -
waren verboden.
r i n g het k l o e k s t e m e n s c h e n geslacht k w e e k e n
B e h a l v e de p r o p e r h e i d spreekt o o k de r i j k d o m
e n i n s t a n d h o u d e n . M a r k e n is, m e n z o u z e g -
v a n de h u i z e n tot de v e r b e e l d i n g . D e F r a n s m a n
g e n , een h o o p slijk i n zee; m e e r niet; m e t h i e r
M i g n o n n e a u schrijft i n 1772 h i e r o v e r de o p m e r -
e n d a a r een w e i n i g gras v o o r een e n k e l m a g e r
kelijke z i n s n e d e :
p a a r d , en voorts geen plantenleven d a n een steel o f wat l e p e l b l a d tegen s c h e u r b u i k . . . . E n
I n F r a n k r i j k is de staat r i j k e n z i j n de b e w o -
t o c h heeft z i c h a l d a a r de w a a r a c h t i g e t y p e o n -
ners a r m , i n H o l l a n d is de staat a r m , m a a r a l -
zer oudste voorouders bewaard, i n die m a n -
le i n d i v i d u e n z i j n r i j k o f i n i e d e r geval g o e d b i j
n e n v a n m e e r d a n zes voet m e t s c h o u d e r s als
kas e n g e l u k k i g .
1 0
atlassen e n g o u d g e l e l o k k e n ; e n de n i e u w s g i e r i g e d i e d e n voet o n d e r d i t e e n v o u d i g v i s -
I n P u r m e r e n d v e r b a a s t een F r a n s e r e i z i g e r i n de
schersvolk zet, v i n d t er de h u i z e n , de g e w o o n -
18e e e u w z i c h over de grote h o e v e e l h e i d j u w e l i e r s ,
ten, de b e g r i p p e n v a n v o o r twee e e u w e n .
1 3
d i e o o r i j z e r s e n a n d e r e sier, b e h o r e n d b i j de d r a c h t , v e r k o p e n . D e s c h r i j v e r m e e n t dat de o n t -
O o k i n F r i e s l a n d h a d c o n t a c t m e t de b u i t e n w e -
w e r p e n slecht e n g r o f z i j n . H i j c o n c l u d e e r t dat de
reld ontbroken, meende men. Vooral H i n d e l o o -
N o o r d h o l l a n d s e v r o u w e n de k o s t b a a r h e i d
van
p e n werd o m deze reden b e w o n d e r d . D e volks-
het m a t e r i a a l m e e r w a a r d e r e n d a n een v e r f i j n d e
kundigen Roosjen, Kroese en Eekhoff maakten
uitvoering.
1 1
O v e r het a l g e m e e n beschrijft m e n de H o l l a n ders als nijver, g e d u l d i g , s c h o o n , e c o n o m i s c h ,
studiereizen n a a r H i n d e l o o p e n die resulteerden i n het boekje Merkwaardigheden
van Hindeloopen
dat
i n 1855 v e r s c h e e n . D a a r i n s c h r i j v e n z i j :
e r n s t i g , eerlijk. H e t k a r a k t e r v a n h u n geest is k o u d e n z w a a r ; n e t als h u n l a n d k e n n e n z i j geen
O m d a t de a f g e l e g e n h e i d v a n dit gewest ( v o o r
w a r m t e , geen v r o l i j k h e i d . D e ' k o u d h e i d ' v a n de
een g r o o t d e e l d o o r de zee o m g e v e n ) e n z i j n e
H o l l a n d e r s w o r d t toegeschreven a a n het k l i m a a t
mindere
w a a r i n zij l e v e n . Z i j k e n n e n d a a r d o o r geen passie
m e e r n o g de f i e r h e i d e n v a s t h e i d v a n het k a -
o f h a r t s t o c h t . M a a r dit heeft o o k goede k a n t e n .
aanraking
met
vreemden,
maar
r a k t e r z i j n e r i n b o o r l i n g e n , de o u d e k e n m e r -
E e n a n o n i e m e F r a n s e r e i z i g e r schrijft i n 1776 dat
k e n v a n d e n v o l k s a a r d e n o o r s p r o n k l e i j k e ze-
' L a N a t u r e d u c l i m a t q u i d o n n e p e u de ressort
d e n l a n g e r d a n elders b e w a a r d e . . . .
8
W i l l i a m T e m p l e (editie v a n G . C l a r k ) , Observation upon the
I n F r i e s l a n d t r o k b e h a l v e H i n d e l o o p e n o o k het
UnitedProvinces oj'the Netherlands ( O x f o r d 1972). O o r s p r o n k e -
n a b i j g e l e g e n M o l k w e r u m veel a a n d a c h t . I n 17e-
lijk verschenen i n 1668/79. 9
C A . P i l a t i Tassulo, Lettres sur la Hollande, 2 d l n . ( D e n H a a g 1780) 103-104.
10 J e a n L o u i s M i g n o n n e a u , y » i < r a a 7 , m s . ( n a 1772) 4 vo. C i t a a t o n t l e e n d a a n : V a n S t r i e n - C h a r d o n n e a u , Le Voyage de Hollande, 188. 11 A n d r é T h o u i n , Voyage dans la Belgique, la Hollande et Vhalte (Parijs 1846) 295-296. T h o u i n m a a k t e zijn reis i n 1794/5.
12 Relalion du Voyage de la Hollande, de la Gueldreprussienne, des duche's de Berg et de Jutter f..J
que j'ai fait au mois d'octobre 1776.
C i t a a t o n t l e e n d aan: M . M . G . v a n S t r i e n - C h a r d o n n e a u , Le Voyage de Hollande,
176.
13 J a c o b v a n L e n n e p ed., De Nederlanden. Karakterschetsen, kleederdragten, houding en voorkomen van verschillende standen ( D e n H a a g 1841) 106.
197
Museumnieuws
S a c r ui v o l k o r a c n t i q c L c r a i s o y t tc v o r e n v e r t o o n t w e r d e n de
* xvïï
NEDERLANDEN.
tgeheel ,ats tiet befontler met grote necrlliclicv't entJekoft gcineicn ende iVtiielrt grtraeltt ioor JSHABMlOOOS.
-
A f b . 5.
Nieuw Nederlandtsch Caertboek. A b r a h a m G o o s e n R e i n i e r Telle, A m s t e r d a m , 1616. D e z e atlas
laat z i e n dat a l v r o e g i n de 17e e e u w s p e c i a a l v o o r r e i z i g e r s z a k a t l a s s e n w e r d e n u i t g e g e v e n . R e i s v e r s l a gen r a a d d e n de r e i z i g e r s a a n z i c h g o e d v o o r te b e r e i d e n . E e n r e i s v e r s l a g u i t 1617 v e r m e l d t dat het v o o r a l b e l a n g r i j k is z i c h te b e k w a m e n i n de geografie.
e n 18e-eeuwse r e i s v e r s l a g e n w o r d t het l o v e n d be-
Z a a n k a n t e r s z i c h o o k o p het w a t e r v e r p o z e n . M e t
s c h r e v e n . M o l k w e r u m h a d de b i j n a a m 'het F r i e -
boeiers w e r d e n p l e z i e r t o c h t j e s g e m a a k t e n r i j k e
sche doolhoff', o m d a t e e n v r e e m d e l i n g er d o o r
b e w o n e r s a a r de Z a a n schaften h u n eerste tent-
het
of glazenjach jes aan.
onregelmatig
stratenpatroon
gemakkelijk
k o n v e r d w a l e n . Z o n d e r gids w a s het o n m o g e l i j k
F r i e s l a n d was a l v r o e g e e n p o p u l a i r z e i l g e b i e d .
weer u i t het d o r p te k o m e n . O o k de t a a l , d i e er ge-
I n de 18e e e u w w e r d e n er o p grote s c h a a l z e i l -
s p r o k e n w e r d , was interessant. R e i z i g e r s u i t de
w e d s t r i j d e n g e o r g a n i s e e r d . A a n het e i n d v a n de
17e e e u w v e r m e l d e n dat de i n w o n e r s v a n M o l k -
19e e e u w w e r d e n o p veel p l a a t s e n r o n d de Z u i -
w e r u m e e n t a a l s p r e k e n d i e e r g l i j k t o p het o u d -
derzee zeil- en roeiverenigingen opgericht.
E n g e l s . O o k over de k l e d i n g v e r b a a s d e n r e i z i g e r s
H e t o p e n w a t e r was v o o r 1900 n o g n i e t p o p u -
z i c h , m e t n a m e de h o o f d t o o i v a n v r o u w e n e n
lair. M a a r t o e n i n de j a r e n '20 de p l a n n e n v o o r de
meisjes w e r d als z e e r b i j z o n d e r o m s c h r e v e n .
A f s l u i t d i j k b e k e n d w e r d e n , k o n d e n vissers h u n b o t t e r s g e m a k k e l i j k k w i j t a a n l i e f h e b b e r s v a n de
De aantrekkingskracht
van het water
w a t e r s p o r t . D o o r de a f s l u i t i n g v a n de Z u i d e r z e e
D e grote h o e v e e l h e i d w a t e r s p o r t e r s d i e n u op IJs-
is de w a t e r s p o r t i n d i t g e b i e d i n een s t r o o m v e r -
selmeer en W a d d e n z e e h u n vakanties d o o r b r e n -
snelling gekomen.
g e n , h e b b e n veel v o o r g a n g e r s g e h a d . A l i n de 17e e e u w w e r d m e t k l e i n e z e i l s c h e p e n v o o r het genoe-
Plant en dier
gen g e v a r e n . E r w e r d g e z e i l d e n g e r o e i d o p het I J ,
D e b e k e n d s t e r e i z i g e r d i e r o n d de Z u i d e r z e e o p
o p de A m s t e l e n o p de Z a a n . I n de Z a a n s t r e e k be-
z o e k g i n g n a a r p l a n t e n d i e r is J a c . P. T h i j s s e ge-
s t o n d het v e r t i e r o p het w a t e r i n de 17e e e u w n o g
weest. I n z i j n b e r o e m d e V e r k a d e - a l b u m s k o m t
l o u t e r u i t i j s v e r m a a k . I n de 18e e e u w g i n g e n de
z i j n passie v o o r de n a t u u r tot u i t d r u k k i n g . A l
198
Museumnieuws
wandelend en fietsend doet hij indrukken op die hij in de bekende Verkade-albums beschrijft. Thijsse schrok er niet voor terug lange dagmarsen te lopen. Hij liep bijvoorbeeld op één dag van het IJ tot Hoorn: Het is net vijftig kilometer dus in één stijven dagmarsch wel te doen en ik zou het ook best nog eens willen probeeren. M a a r verstandiger is het, om er twee wandelingen van te maken met Monnikendam of Edam als eindpunt en je kunt 't dan ook zoo inrichten, datje zon en wind in je voordeel hebt, wat bij wandelen van belang is. * 1
ring ter harte genomen en zijn naar de Zuiderzee gereisd. Zij werden geboeid door de eenvoud van het vissersleven zoals ze dat rond de Zuiderzee aantroffen. In de door romantiek en nostalgie bepaalde 19e eeuw past hun interesse voor eenvoud en ongereptheid. Kunstenaars vluchtten weg uit de steden en vonden in de vissers, die met eeuwenoude schepen en handgeknoopte netten hun brood verdienden, het ideaal: een volk dat nog in nauwe samenhang met de natuur leefde. Idyllische plaatsjes als Hindeloopen lagen te veraf voor kunstenaars. Een kleine groep bezocht plaatsen als Harderwijk, Elburg en Spakenburg. M a a r de grote stroom kunstenaars, die vanaf 1880 op gang komt, had steevast Volendam als doel. E r was een goede verbinding met Amsterdam en Hotel Spaander bood onderdak met speciale tarieven voor kunstenaars.
Thijsse heeft zowel voorgangers als navolgers gekend. Een voorloper was dominee Craandijk. H i j maakte rond 1870 dankbaar gebruik van het nieuwe vervoermiddel, de trein, om zich te laten brengen naar plaatsen, vanwaar hij zijn wandeVan het bonte reizigersgezelschap dat in de loop lingen ondernam. De wandelroutes, die hij in zeder eeuwen de Zuiderzee bezocht is veel te leren. ven boekwerken beschreef, zijn een soort N S Bestemmingen die toen vanzelfsprekend waren, wandelingen avant-la-lettre. Tussen 1875 en 1884 zijn nu soms bijna vergeten. De huidige toeristen verscheen het standaardwerk van Craandijk zouden veel baat kunnen hebben bij de reisgidsen Wandelingen in Nederland. Craandijk ontdekte dat uit het verleden. Met die oude gidsen als leidraad er behoefte was aan beschrijvingen van wandelinkomen zij zeker tot onverwachte ontdekkingen. gen. In die uitgebreide beschrijvingen blijkt dat In ieder geval zullen zij op plaatsen komen die hij oog heeft voor zowel natuur als cuituur. Zijn door de huidige reisgidsen worden overgeslagen. wandelingen zijn beschreven als dagtochten, die op elkaar aansluiten en op die manier tochten van Jorien Jas een week of langer vormen. kunsthistorica en medewerkster van het RijksNaast deze natuurgenieters waren er ook namuseum Zuiderzeemuseum Enkhuizen tuurvorsers: wetenschappers die alle dier- en plantsoorten beschreven. Vooral de dreigende aanleg van de Afsluitdijk heeft een stroom wetenschappers gestimuleerd tot het nauwkeurig optekenen van verdwijnende plant- en diersoorten. Heimwee naar het verleden In 1874 verscheen het bekende reisverslag van de Fransman Henry Havard, Verleden en heden. Een togt langs de kusten van de Zuiderzee. Hij doet met name een beroep op kunstenaars om de Zuiderzee te bezoeken. Vermoedelijk komt dit voort uit het feit dat Havard samen met de kunstenaar J . E . van Heemskerck van Beest zijn tocht heeft gemaakt. In Zaandam ontmoette Havard bovendien Claude Monet die er in 1871 de zomermaanden heeft doorgebracht. Veel kunstenaars uit binnen- en buitenland hebben Havards aanspo15
14 J a c . P. T h i j s s e , Langs de Zuiderzee ( Z a a n d a m 1914) 53. 15 Z i e Monet in Holland, catalogus bij de g e l i j k n a m i g e t e n t o o n stelling ( Z w o l l e 1986) 29.
199
