Museumnieuws
K u n s t l i e f h e b b e r s k e n n e n de frustratie w a n n e e r
Nationale schatten binnen handbereik
j e i n het R i j k s m u s e u m e e n gepolijst b e e l d e v e n Rijksmuseum
wilt a a n r a k e n , j e n e u s b i j n a plat wilt d r u k k e n o p
Informatiecentrum A R I A
de d u i m d i k k e i m p a s t o v a n R e m b r a n d t ' s Joodse
S t a d h o u d e r s k a d e 42
Bruidje, j e h a n d e n gaan t i n t e l e n bij al d i e verbor-
1070 D N A m s t e r d a m
g e n laatjes i n de schrijftafel v a n A b r a h a m R o e n t g e n , e n j e e e n g l i m p wilt o p v a n g e n v a n de k e l d e r
m a t / m zo 10-17 u u r
van het zojuist g e r e s t a u r e e r d e p o p p e n h u i s . D o o r N a een jarenlange periode van voorbereiding en
de k o m s t van A R I A b e h o r e n deze m u s e a l e frustra-
e e n i n v e s t e r i n g v a n twee m i l j o e n g u l d e n is m e d i o
ties n u v o o r e e n d e e l tot het v e r l e d e n . W i e genoe-
februari het i n f o r m a t i e c e n t r u m A R I A (Amster-
gen neemt met een groot beeldscherm kan uren-
d a m R i j k s m u s e u m I n t e r Actief) g e o p e n d v o o r be-
l a n g d w a l e n d o o r de N a t i o n a l e S c h a t k a m e r , e n de
zoekers. A l s a a n v u l l i n g o p zaalteksten, a u d i o t o u r s
k e l d e r v a n het p o p p e n h u i s o f R e m b r a n d t s schil-
e n educatieve e v e n e m e n t e n b i e d t dit i n f o r m a t i e -
d e r t e c h n i e k i n close-up b e k i j k e n . H e t a a n k l i k k e n
c e n t r u m een gevarieerd p r o g r a m m a . H i e r wor-
v a n opties i n het A R I A - m e n u levert interessante
d e n 1200 o b j e c t e n u i t h e t m u s e u m b e z i t
nader
v e r k e n n i n g e n o p d i e e e n b e z o e k e r i n luttele se-
g e ï n t r o d u c e e r d bij de b e z o e k e r , d i e m e t b e h u l p
c o n d e n krijgt v o o r g e s c h o t e l d . O o i t b e k e n d e P r o f .
van c o m p u t e r s ( ' i n f o r m a t i e z u i l e n ' ) a f b e e l d i n g e n ,
E r n s t v a n de W e t e r i n g , al m e e r d a n d e r t i g j a a r be-
b e s c h r i j v i n g e n e n a c h t e r g r o n d i n f o r m a t i e k a n op-
zig m e t het Rembrandt Research Project, dat hij er ' a l -
vragen, maar ook videofragmenten, animaties en
les' v o o r over z o u h e b b e n o m e e n kwartiertje m e t
g e l u i d s c l i p s . A a n s l u i t e n d k a n de b e z o e k e r z i j n
R e m b r a n d t te c o n v e r s e r e n . H e l a a s k a n deze wens
p e r s o o n l i j k e m u s e u m r o u t e langs favoriete kunst-
n i e t i n v e r v u l l i n g gaan, m a a r s o m m i g e kunstvoor-
voorwerpen uitstippelen é n uitprinten.
werpen l e n e n zich wel voor stemgeluiden en ach-
Oir. haar heen lijn aür-rlci tjke :a*>rn afgrbcrld.bioocl.cen strengaptl kan, .
. .
.
fichtop haat weikir voor i < .
hebben staat óf vroutv^
1
• •.> ijcht en
A f b . 1.
,
P a g i n a u i t de i n d e x o p kunstenaars: J o h a n n e s V e r m e e r , Het melkmeisje. S c h e r m A R I A . R i j k s m u -
seum Amsterdam. 185
Museumnieuws
tergrondlawaai. Jan Steens kroegscènes zijn op het beeldscherm voorzien van glasgerinkel en luidruchtig gekrakeel. Wie Henk van Os' favorieten wil achterhalen kiest de rubriek 'De keuze van ...' en wordt persoonlijk toegesproken door de voormalige directeur.
Virtuele reis In de wereld van de computertechnologie is de wet van de remmende voorsprong een geduchte factor om rekening mee te houden. Het Rijksmuseum zag zes jaar geleden een nationale primeur aan zich voorbij gaan, toen Museum Boijmans van Beuningen als eerste een elektronische databank lanceerde om bezoekers in de gelegenheid te stellen informatie op te vragen over tentoongestelde voorwerpen. In een kort tijdsbestek is het Rotterdamse project, door de introductie van ARIA, gereduceerd tot een weinig inspirerende kaartenbak. De geschiedenis van ARIA gaat terug tot 1990. Pieter de Dreu werd toen als projectleider aangesteld en verrichtte tijdens de grote Rembrandt-tentoonstelling in 1991/1992 een haalbaarheidsonderzoek. De reacties van het publiek waren overwegend positief en niet lang daarna volgde een proefproject in samenspraak met de National Gallery in Londen. Het was niemand in de museale wereld ontgaan dat de nieuwe interactieve afdeling van dit Engelse museum, de Micro Gallery, al direct bij aanvang een ongekend succes was. Oud en jong zaten urenlang achter beeldschermen en maakten een virtuele reis door de schilderkunstgalerijen. Vooral de animaties werden veelvuldig geraadpleegd. Dansende nimfen om het Gouden Kalf en de wonderen van de Camera Obscura droegen bij tot een nieuwe vorm van museaal 'edutainment'. Inmiddels is de database van de Londense Micro Gallery op cdrom verkrijgbaar en kunnen de museumschatten ook in de huiskamer worden bekeken. Een cd-rom-versie genoot geen hoge prioriteit bij de ontwerpers van ARIA. Projectleider De Dreu koos wat de inhoud van het informatiecentrum betreft voor het stramien van de Micro Gallery maar stelde de beeldkwaliteit, de snelheid waarmee het systeem zou reageren en de flexibiliteit van het systeem voorop. Het resultaat is een opmerkelijke verbetering ten opzichte van het Engelse voorbeeld. Vooral de beeldkwaliteit van de gereproduceerde objecten is nu sterk verbeterd, zodat die goed te vergelijken IKf)
valt met de originele voorwerpen in de museumzalen. Veel grote Nederlandse musea ambiëren nu een informatiecentrum dat zich kan meten met ARIA. Wie eraan begint moet een lange adem hebben, veel sponsorgeld inzamelen en verzekerd zijn van een hecht team van goed geïnstrueerde medewerkers. Wie daar niet over beschikt kan het plan maar beter in de onderste bureaula opbergen en overgaan tot de orde van de dag.
Verrassende effecten Het informatiecentrum ARIA bevindt zich op een prominente plaats in het Rijksmuseum achter De Nachtwacht. Deze locatie is doelbewust gekozen als trefpunt van waaruit de publieksbegeleiding begint. In deze ruimte staan tien 'informatiezuilen' opgesteld, ook wel 'kiosken' genoemd, die uitgerust zijn met computers en printers. Tevens bevindt zich hier een informatiebalie die permanent bemand wordt en hulp biedt aan bezoekers die het spoor bijster raken. De computers zijn voorzien van aanraakschermen, de zogenaamde touchscreens, een gebruiksvriendelijke zoekmethode voor publiek dat weinig computerervaring heeft. ARIA biedt de bezoeker vijf verschillende invalshoeken om de museumcollectie met behulp van de computer te verkennen. Er is een index op naam van de kunstenaar, een index op plaats en tijd, een catalogus, een algemene encyclopedie (trefwoordenregister), en er zijn thema's, waaronder speciale rondleidingen. Deze structuur is met opzet gekozen om tussen de deelverzamelingen van het Rijksmuseum, te weten schilderijen, beeldhouwkunst, kunstnijverheid, Aziatische kunst, grafiek, fotografie en Nederlandse geschiedenis, zoveel mogelijk dwarsverbanden te trekken. Bovendien heeft elk scherm een optie met de titel 'Kijk ook eens...'. Wanneer deze optie geactiveerd wordt, kan de bezoeker interessante en onverwachte ontdekkingen doen. Deze rubriek genereert een trefwoordenlijst, geordend in categorieën van het hoofdmenu, zodat de onderlinge verbanden direct zichtbaar worden. Deze vorm van interactiviteit kan nog worden uitgebreid met hyperlinks (extra uitleg) en pop-up's (vergrotingen), waarbij verklarende teksten of uitsnedes nog meer uitleg bieden over het onderwerp naar keuze. Wie geheel en al in beslag wordt genomen door ARIA, vindt vanzelf zijn weg en komt uit bij een tweetal functies die worden aangegeven met ab-
Museumnieuws
A f b . 2.
P a g i n a m e t de i n d e x o p de catalogus. S c h e r m A R I A . R i j k s m u s e u m A m s t e r d a m .
stracte tekens: zoom e n scale. ' I n z o o m e n ' levert e e n
Boerhaave
d e t a i l v a n h e t v o o r w e r p o p . M e t e e n pijltje be-
W i e b i j v o o r b e e l d z o u z o e k e n n a a r gegevens over
weegt de lens van de c a m e r a over het b e e l d o p p e r -
de b e r o e m d e geleerde Boerhaave (1668-1738),
vlak. E e n geel o m k a d e r d d e e l w o r d t o p g e b l a z e n
h o o g l e r a a r i n de g e n e e s k u n d e te L e i d e n , k o m t via
tot e e n p r a c h t i g e u i t s n e d e v a n het object. N i e t zel-
de r u b r i e k wetenschap ( i n de e n c y c l o p e d i e ) t e r e c h t
d e n l e i d t het i n z o o m e n tot verrassende
bij d i e n s f a m i l i e p o r t r e t e n b i j h o r e n d e i n f o r m a t i e .
effecten.
D e d u i m d i k k e i m p a s t o van R e m b r a n d t w o r d t zo
B o e r h a a v e blijkt i n f 7 1 2 als pater famüias
tastbaar dat het lijkt o f j e er e e n nootje o p k u n t
p o r t r e t t e e r d d o o r A r e n t de G e l d e r , s a m e n m e t zijn
te zijn ge-
raspen. D e 'scale'-optie t o o n t het g e k o z e n v o o r -
v r o u w e n dochtertje. D e tekst naast de a f b e e l d i n g
w e r p o p e e n rooster m e t aan weerszijden de m a -
v e r m e l d t verder dat M a r i a D r o l e n v a u x achttien
ten, waarbij e e n l i j n t e k e n i n g v a n e e n naakte m a n
j a a r j o n g e r was d a n h a a r e c h t g e n o o t , e n dat J o a n -
de m e n s e l i j k e schaal aangeeft. D o o r deze functie
n a M a r i a , n a de d o o d v a n d r i e a n d e r e k i n d e r e n , de
te a c t i v e r e n k r i j g t de b e z o e k e r g e v o e l v o o r ver-
e n i g e d o c h t e r des h u i z e s was. O p h e t v o l g e n d e
h o u d i n g e n e n l o o p t hij m i n d e r kans o m de k l e i n e
s c h e r m w o r d t e e n ets g e t o o n d van C o r n e l i s T r o o s t
objecten o p zaal mis te l o p e n .
waar B o e r h a a v e , m e t alerte o o g o p s l a g e n vrolijke
V o o r a l de v i d e o f r a g m e n t e n i n de v o r m v a n e e n
h a a r d o s , i n t o g a als e e n g e l e e r d e is a f g e b e e l d .
en
D a a r n a v o l g t e e n u i t e e n z e t t i n g o v e r de o v e r e e n -
leerzaam. Deze educatieve toevoeging verklaart
k o m s t tussen de s c h i l d e r s t i j l e n v a n A r e n t de G e l -
ondermeer ingewikkelde schildercomposities of
d e r e n v a n R e m b r a n d t , w i e n s laatste l e e r l i n g D e
g u n t de b e z o e k e r e e n kijkje achter de s c h e r m e n
G e l d e r was.
a n i m a t i e o f g e l u i d s c l i p zijn o n d e r h o u d e n d
van het restauratie-atelier.
M o e i t e l o o s k a n de g e b r u i k e r n u d o o r g a a n n a a r e e n s c h e r m m e t h e t Joodse Bruidje, e e n laat s c h i l d e rij v a n R e m b r a n d t w a a r o p zijn i m p a s t o - t e c h n i e k 187
Museumnieuws
Compo .•• De pers-., mp zijrt met elkaar verbonden door handgebaren en blikken. De gebaren zijn nu-, overdreven en lijken 'bevroren', als Sri een stilgezette film. Zo vertelt • Steen zijn '»<'th,ial met veel ladruk. Steen a-i
schilder.
chaos, een strakke compositie. Dn middengroep trekt meteen de aandacht doordat het licht erop valt. Deze personen zijn iets groter en kleurrijker weergegeven. De groep valt binnen de
A f b . 3. P a g i n a u i t d e i n d e x o p plaats e n tijd: H a a r l e m 1650-1700, Prinsjesdag. S c h e r m A R I A . R i j k s m u seum Amsterdam.
g o e d tot u i t d r u k k i n g k o m t . R e c e n t restauratie-on-
t u r a ' . D e z e o p m e r k i n g is uiterst speculatief. W i e
d e r z o e k heeft a a n g e t o o n d dat e r o n d e r d e zwarte
g e ï n t e r e s s e e r d is geraakt i n d e s c h i l d e r D e G e l d e r
h o e d v a n d e m a n e e n r o o d b r u i n k e p p e l t j e is ge-
(aan wie h e t k o m e n d e najaar e e n g r o o t o v e r z i c h t
s c h i l d e r d . D e z e v o n d s t w o r d t g e ï l l u s t r e e r d a a n de
w o r d t gewijd i n D o r d r e c h t ) w i l n u n o g m e e r we-
h a n d v a n e e n a n i m a t i e . M i s s c h i e n stelt h e t r a a d -
ten. E c h t e r A R I A b i e d t g e e n soelaas. A l l e e n e e n
selachtige tafereel Isaack en Rebecea voor, h e t bijbel-
g o e d gesorteerde b o e k e n k a s t o f b i b l i o t h e e k k a n
se p a a r d a t R e m b r a n d t a l e e r d e r o p e e n t e k e n i n g
de g e ï n t e r e s s e e r d e l e z e r u i t k o m s t b i e d e n . D a n
h a d w e e r g e g e v e n . W e l l i c h t is d e z e t e k e n i n g , d i e
w o r d t d u i d e l i j k , d a t u i t d o c u m e n t e n blijkt d a t D e
zich i n m i d d e l s i n e e n particuliere collectie be-
Gelder
vindt i n N e w York, e e n voorstudie v o o r h e t be-
o o g e n , e n m e n n o o i t z e g g e n k o n o f hij d e n per-
r o e m d e Joodse Bruidje.
s o o n d a a r hij m e e stont o f zat te p r a a t e n a a n k e e k
W i e m e e r over B o e r h a a v e w i l w e t e n is h i e r m e e
'onvergeeflijk scheel
zag m e t beyde
ofte n i e t ' . D e z e o o g a f w i j k i n g heeft h e m e r m i s -
i n e e n p a a r m i n u t e n wat wijzer g e w o r d e n e n o o k
s c h i e n toe g e b r a c h t o m z i c h d o o r d e L e i d s e arts te
nog
eens b i j R e m b r a n d t t e r e c h t g e k o m e n . W i e
laten onderzoeken. Boerhaave stond b e k e n d o m
e c h t e r o p d e h o o g t e is v a n h e t w e r k v a n A r e n t d e
zijn b i j z o n d e r e interesse v o o r o o g z i e k t e n , waar-
G e l d e r blijft m e t e e n b e l a n g r i j k e v r a a g z i t t e n .
over h i j i n 1714 e e n o p e n b a a r c o l l e g e h a d gege-
H o e is h e t m o g e l i j k d a t D e G e l d e r , d i e v o o r a l e e n
ven. W i e d o o r l e e s t i n de l i t e r a t u u r k o m t n o g e e n
reputatie g e n o o t als D o r d t s s c h i l d e r v a n notabe-
a n d e r e b i j z o n d e r h e i d tegen. I n t e g e n s t e l l i n g tot
l e n , h e t p o r t r e t v a n deze b e r o e m d e L e i d s e d o k t e r
zijn tijdgenoten d r o e g Boerhaave geen p r u i k .
h a d gemaakt? D e tekst o p h e t s c h e r m stipt even
V o o r a l zijn platte n e u s e n d e wijze u i t d r u k k i n g o p
de m o g e l i j k h e i d v a n e e n d o k t e r - p a t i ë n t r e l a t i e
zijn g e z i c h t m a a k t e h e m geliefd, wat h e m d e bij-
aan: ' m i s s c h i e n betaalde D e G e l d e r zijn arts i n na-
n a a m ' e e n tweede Socrates' o p l e v e r d e .
LSS
Museumnieuws
Grafische bibliotheek
Een multimedia-project als ARIA vergt een grote inzet van medewerkers in uiteenlopende disciplines. Pieter de Dreu stelde een projectteam samen waarin documentalisten, historici, kunsthistorici, redacteurs en beeldbewerkers plaats hadden. Daarnaast werd een beroep gedaan op museummedewerkers zoals fotografen, scan-operators, conservatoren, behoudsmedewerkers en systeembeheerders. Extern werden vormgevers en een team van vertalers aangetrokken, evenals filmers en geluidstechnici. Vanaf f995 werkte het Rijksmuseum samen met partner Osly (voormalig Olivetti), die ARIA deels financierde door programmeurs, database -ontwikkelaars en projectleiders ter beschikking te stellen. In totaal hebben ruim honderd mensen een bijdrage geleverd. De grafische vormgeving van ARIA ziet er aantrekkelijk uit. Achtergrondkleuren accentueren de zoekopties en zorgen ervoor dat de gebruiker op zijn gemak de juiste tekstgedeelten kan lezen. De openingsschermen zien er uit als ware kunstwerken en stimuleren de kijker om toch vooral ook visueel te genieten van de geselecteerde objecten, die normaal gesproken in vitrines of achter glas zijn opgesteld. Op de human interface (ge-
Afb. 4.
bruiksvriendelijke lay-out van tekst en beeld) valt wel één en ander af te dingen. De menuregels staan erg dicht op elkaar en wie niet op de juiste plek de optie activeert kan lang wachten tot er wat gebeurt. Ook staan de schermen te hoog afgesteld en zitten de stoelen nogal ongemakkelijk om comfortabel te kunnen werken. In tegenstelling tot de Londense Micro Gallery waar gewerkt wordt met zogenaamde stand alonecomputers is ARIA een netwerksysteem. Dit betekent dat de gegevens van ARIA (onder meer 400.000 woorden, 6000 schermen, 6000 hyperlinks, 6000 afbeeldingen en 70 videofragmenten en computeranimaties) afkomstig zijn van een netweA-server die de gegevens doorstuurt naar de informatiezuilen ofwel 'werkstations', zodat elke schermpagina apart wordt samengesteld uit diverse items. Het werkstation is daarmee een soort grafische bibliotheek geworden waarin kleuren, symbolen, lettertypes en afbeeldingen zijn opgeslagen. Anders dan in de meeste multimedia-programma's toont ARIA geen kant-en-klare pagina's. Het systeem bepaalt in enkele seconden, al naar gelang de wensen van het museum, welke onderdelen op het scherm komen en welke acties daarvoor nodig zijn. ARIA is dankzij de netwerk-
Het informatiecentrum ARIA. Rijksmuseum Amsterdam. 180
Museumnieuws
opzet een open en dynamisch systeem geworden. Op ieder gewenst moment kan een museummedewerker de tekst wijzigen of nieuwe gegevens toevoegen. Zelfs een aankoop van het museum kan direct geregistreerd worden. Het open netwerksysteem biedt veel voordelen om flexibel en zelfstandig te kunnen opereren. In de National Gallery moet voor elke kleine wijziging de producent van het programma langs komen. De kosten van ARIA zijn berekend op twee miljoen gulden. In eerste instantie werden slechts 1200 objecten geselecteerd, volgens De Dreu het topje van de ijsberg. Ook is er bezuinigd op het aantal beschikbare talen. Momenteel werkt het Nederlandse programma zonder problemen maar vertoont de Engelse versie complicaties. Hoewel het Rijksmuseum zich met ARIA richt op de geïnteresseerde bezoeker die wat meer wil weten dan de op het tekstbordje of zaalpapier geboden informatie, kan niemand voorspellen of het project een lang leven beschoren zal zijn. Multimedia-programma's raken snel verouderd en vergen veel geld voor onderhoud en uitbreiding. Per jaar zouden deze kosten al vlug kunnen oplopen tot een paar ton. De eerste reacties van het publiek en de pers zijn gunstig. Wellicht is nu de tijd rijp om ARIA op Internet bij een breed publiek te introduceren. Naar verluidt heeft het Rijksmuseum nog geen eigen homepage. Dat kan niet lang meer duren. Surfers opgelet! GerdaJ. van Ham (in samenwerking met Pieter de Dreu, projectleider ARIA)
190
