Museumnieuws
het o p k l a p p e n v a n twee flapjes v e r s c h i j n t l i n k s o p
Pop-up. Het boek i n beweging
de p r e n t V a n O l d e n b a r n e v e l t d i e n a a r het schavot D e z e t e n t o o n s t e l l i n g , v a n 31 a u g u s t u s tot e n m e t
w o r d t g e l e i d , e n rechts i n het torentje w o r d t het
3 n o v e m b e r 1996 te z i e n i n de H a a r l e m s e V e r -
portret
w e y h a l , w o r d t g e h o u d e n i n s a m e n w e r k i n g m e t de
woorden uitspreekt: 'den o u d e n hontsvot
S t a d s b i b l i o t h e e k H a a r l e m , ter g e l e g e n h e i d v a n
staan z i d d r e n v o o r d e n slag. D a a r legt de g r i j z e
het 4 0 0 - j a r i g b e s t a a n v a n de b i b l i o t h e e k .
k o p , 's lants u i t g e d i e n t gezag'. O o k i n a r c h i t e c -
van M a u r i t s zichtbaar,
tuurboeken
terwijl hij
z i j n deze f l a p p r e n t e n
een
de
bang
bekend
Pop-up en het beweegbare boek
v e r s c h i j n s e l : d o o r m i d d e l v a n de flap k o n b i j v o o r -
B e w e e g b a r e b o e k e n staan de laatste j a r e n sterk i n
b e e l d een o n t w e r p v o o r een n i e u w b o u w z e e r i l -
de b e l a n g s t e l l i n g . Z e v e r s c h i j n e n i n a l l e r l e i soor-
lustratief getoond worden.
ten, m a t e n , v o r m e n e n p r i j s k l a s s e n , e n ze z i j n
D e z e oude boeken met
flappen
en draaischij-
z o w e l v o o r k i n d e r e n als v o o r v o l w a s s e n e n b e -
v e n - hoe s i m p e l o o k - z i j n de v o o r l o p e r s v a n het
s t e m d . O o k de o n d e r w e r p e n , t e c h n i s c h e u i t v o e -
b e w e g e n d e b o e k dat i n de 18e e e u w i n o p g a n g
r i n g e n en m e c h a n i e k e n zijn buitengewoon d i -
k o m t : de H a r l e q u i n a d e , een b o e k w a a r i n d e l e n
vers. V o o r a l de o u d e b e w e e g b a r e b o e k e n z i j n ge-
v a n de a f b e e l d i n g o p g e l i c h t k u n n e n w o r d e n z o -
liefde v e r z a m e l o b j e c t e n . H e t z i j n g e b r u i k s v o o r -
dat er een a n d e r e v o o r s t e l l i n g t e v o o r s c h i j n k o m t .
w e r p e n geweest, d o o r o u d e r e n v o o r g e l e z e n , d o o r
D e H a r l e q u i n a d e s h e b b e n h u n n a a m te d a n k e n
k i n d e r e n gelezen, bekeken en vooral: bewogen.
a a n het eerste b o e k dat i n dit genre w e r d uitgege-
Z e l d e n z i j n d e z e o u d e e x e m p l a r e n echt g a a f ge-
v e n : een v e r h a a l over de c l o w n e s k e f i g u u r u i t de
bleven.
Italiaanse
Beweegbare boeken k u n n e n voorzien zijn van draaischijven,
flappen,
o f v a n gaten
waardoor
een v i n g e r gestoken k a n w o r d e n o f een gedeelte
C o m m e d i a d e l l ' A r t e . R o b c r t Sayer,
u i t g e v e r i n L o n d e n , b r a c h t v a n a f 1765 v e r s c h i l l e n d e H a r l e q u i n a d e s uit. I n de 19e e e u w k w a m de o n t w i k k e l i n g v a n de
v a n een a f b e e l d i n g z i c h t b a a r is. S o m s h e b b e n ze
beweegbare
deurtjes d i e o p e n en d i c h t k u n n e n , d r a a i b a r e w i e -
D r u k t e c h n i e k e n w e r d e n v e r b e t e r d e n er w e r d e n
l e n , een j a l o e z i e - s y s t e e m o f s c h u i f w i s s e l p r e n t e n .
nieuwe
V e e l b e w e g e n d e b o e k e n z i j n een c o m b i n a t i e v a n
steeds v e r d e r w e r d e n u i t g e b r e i d , a a n g e p a s t e n
pop-ups en andere bewegende elementen. P o p -
v e r f i j n d . Twee grote n a m e n s p e l e n i n de geschie-
u p - b o e k e n , w a a r i n iets ' u p - p o p t '
d e n i s v a n het 19e-eeuwse b e w e e g b a r e b o e k e e n
of plotseling
boeken
i n een
stroomversnelling.
bewegingsmechanieken
toegepast,
die
o m h o o g k o m t , v o r m e n een b e l a n g r i j k e categorie.
rol: L o t h a r M e g g e n d o r f e r en Ernest Nister. D e
Z e k u n n e n soms w o r d e n opgezet als c a r r o u s e l s ,
D u i t s e r L o t h a r M e g g e n d o r f e r (1847-1925) i n t r o -
theatertjes, p o p p e n h u i z e n o f k i j k d o z e n .
d u c e e r d e v a n a f 1878 veel n i e u w e m e c h a n i e k e n i n
H e t b e w e e g b a r e b o e k k e n t een l a n g e geschied e n i s . D e eerste w a r e n w e t e n s c h a p p e l i j k e
wer-
magnifiek geïllustreerde boeken. Meggendorfer was o p g e l e i d als i n s t r u m e n t m a k e r . V o o r d a t hij
ken, met eenvoudige mechanieken, zoals draaischijven of uitklapbare prenten. H e t oudste boek o p de t e n t o o n s t e l l i n g is Sphaera (1547) v a n de 13eeeuwse E n g e l s e m a t h e m a t i c u s e n a s t r o n o o m J o h a n n e s de S a c r o b o s c o . H i j v e r w e r k t e er
twee
m e e r l a g i g e d r a a i s c h i j v e n i n , een v a n de vroegste m a n i e r e n o m een a s t r o n o m i s c h p r i n c i p e u i t te l e g g e n . D e v e r s c h i l l e n d e l a g e n v a n de twee d r a a i s c h i j v e n z i j n m e t een t o u w t j e a a n de b l a d z i j d e vastgeknoopt en k u n n e n onafhankelijk van elkaar worden bewogen. E é n v a n de eerste u i t k l a p p r e n t e n o p de tent o o n s t e l l i n g is de i l l u s t r a t i e v a n de o n t h o o f d i n g v a n J o h a n v a n O l d e n b a r n e v e l t op 13 m e i 1619,
A f b . 1.
die i n verschillende uitgaven van Vondels treur-
c h a r d , A n t w e r p e n , 1547). E e n v r o e g v o o r b e e l d
J o h a n n e s de S a c r o b o s c o , Sphaera ( J . R i -
s p e l Palamedes is b i j g e v o e g d . O p het schavot o p
v a n een b e w e e g b a a r b o e k , m e t twee p l a t e n v a n
het B i n n e n h o f v i n d t de t e r e c h t s t e l l i n g plaats, ter-
astronomische i n s t r u m e n t e n met draaibare o n -
w i j l M a u r i t s i n z i j n torentje v e r b o r g e n z i t : d o o r
derdelen.
189
Museumnieuws
Afb. 2. Edward Gorey, The dwindling party (Random, New York, 1982). Een vouwpop-up-prent (180°), gecombineerd met verschillende bewegingsprincipes, zoals de trekstrip links en schuifstroken. Zo verschijnt en verdwijnt het monster dat gezinslid Lambert tussen zijn kaken neemt, met een schuifstrook.
Afb. 3. Lothar Meggendorfer, Lebende Thierbilder. Ein Ziehbilderbuch (Braun und Schneider, M ü n chen). M e t één trekbeweging aan een strip komen de dieren achtereenvolgens(l) in beweging: de ganzen gaan met hun koppen op en neer, de eend duikt naar voedsel, een gans en een kuikentje fladderen in het water en de kip buigt haar kop. 190
Museumnieuws
zijn nieuwe vondsten uit op zijn eigen k i n d e r e n .
Pop-up-constructies
V a n de b o e k e n v a n M e g g e n d o r f e r w o r d e n tegen-
A f b e e l d i n g e n k u n n e n op v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n
w o o r d i g h e r d r u k k e n uitgegeven.
o m h o o g k o m e n . A a n de b a s i s v a n elk p o p - u p -
A a n het e i n d v a n de 19e e e u w b r a c h t o o k E r -
b o e k ligt een s y s t e e m v a n s t a n z e n , v o u w e n e n
nest N i s t e r , u i t g e v e r i n N e u r e n b e r g , veel b i j z o n -
p l a k k e n . D i e g e v o u w e n c o n s t r u c t i e s m o e t e n , als
d e r e b e w e g e n d e b o e k e n o p de m a r k t . H i j was de
het b o e k gesloten is, netjes p l a t l i g g e n , e n als het
eerste d i e het p r i n c i p e v a n de z o g e n a a m d e ' d i s -
b o e k opent, m o e i t e l o o s o m h o o g k o m e n . D e d i v e r -
solving scènes', 'veranderprenten'
of 'schuifwis-
siteit a a n c o n s t r u c t i e s v r a a g t n a t u u r l i j k o m een
toepaste i n b o e k e n . E e n v o o r b e e l d
i n d e l i n g , m e t n a m e o m een b i b l i o g r a f i s c h e b e -
selprenten'
s c h r i j v i n g te v e r g e m a k k e l i j k e n .
d a a r v a n is Les surprises ou le Bien et le Mal:
Livre
d'images (uitgave: P a r i j s , G u é r i n M u l l e r ) .
Vol-
P o p - u p - b o e k e n w o r d e n over het a l g e m e e n i n -
gens het o p s c h r i f t bevat het b o e k t w a a l f g e k l e u r d e
g e d e e l d n a a r de w i j z e w a a r o p ze g e c o n s t r u e e r d
p l a t e n , m a a r i n eerste i n s t a n t i e z i j n er m a a r zes
zijn. E e n b r u i k b a r e i n d e l i n g presenteerde on-
z i c h t b a a r . D o o r a a n een stripje o n d e r a a n de p a g i -
langs A e r n o u t B o r m s ('Beweegbare
n a te t r e k k e n v e r s c h i j n t d o o r m i d d e l v a n e e n
ken',
s c h u i f m e c h a n i s m e een n i e u w e p l a a t d i e het te-
m a a k t ten eerste een o n d e r s c h e i d i n de e n k e l v o u -
De
Boekenwereld
12,
prentenboe-
1995-1996).
Borms
genovergestelde v a n de o o r s p r o n k e l i j k e v o o r s t e l -
d i g e e n samengestelde
l i n g laat z i e n : het goede tegenover het slechte, z o -
pop-ups zijn gesneden uit é é n vel en k o m e n o m -
als g u l z i g h e i d t e g e n o v e r s o b e r h e i d . E l k e afbeel-
h o o g d o o r het s c h a r n i e r e n v a n de b l a d z i j d e n . S a -
d i n g w o r d t v e r g e z e l d v a n een m o r a l i s e r e n d vers.
mengestelde pop-ups bestaan uit meerdere pa-
T u s s e n 1929 e n 1950 g a f S t r a n d P u b l i c a t i o n s i n
pierlagen en bieden daardoor ook meer mogelijk-
L o n d o n de Bookano-reeks
uit, waarvan jaarlijks in
pop-ups. Enkelvoudige
h e d e n tot i n g e w i k k e l d e c o n s t r u c t i e s ,
complexe
december een deel verscheen. D e uitgeverij n a m
v o o r s t e l l i n g e n e n grotere
ruimtelijke
d a a r m e e een b e l a n g r i j k e p l a a t s i n o p de m a r k t
B i n n e n deze t w e e d e l i n g m a a k t B o r m s v e r d e r e
effecten.
v o o r het b e w e e g b a r e b o e k . D e z e b o e k e n , m e t i n -
o n d e r v e r d e l i n g e n : de z i g z a g - , s p i r a a l - c n v o u w -
genieuze en vooral ook prachtige afbeeldingen i n
p o p - u p bij het e n k e l v o u d i g e t y p e e n de k i j k d o -
r e l i ë f d i e i n b e w e g i n g k o m e n d o o r het o p e n e n v a n
zen-, c o u l i s s e n - e n gelaagde p o p - u p b i j de s a m e n -
het b o e k , w o r d e n b e s c h o u w d als de eerste echte
gestelde v a r i a n t . Z o w e l a a n de e n k e l v o u d i g e als
pop-up-boeken.
a a n de s a m e n g e s t e l d e
D e j a r e n veertig en vijftig brachten w e i n i g
pop-ups k u n n e n
allerlei
b e w e g e n d e e l e m e n t e n w o r d e n toegevoegd, het-
n i e u w s i n het b e w e g e n d e b o e k . D a a r n a n a m de
geen zoals reeds g e z e g d , bij h e d e n d a a g s e p o p - u p -
p r o d u k t i e w e e r toe; het h e d e n d a a g s e
b o e k e n veel g e b e u r t .
pop-up-
b o e k geniet een grote p o p u l a r i t e i t . H e b b e n de meeste o u d e r e u i t g a v e n i n een b o e k m a a r é é n
De verhalen en thema's in beweegbare boeken
soort m e c h a n i e k , i n de h u i d i g e p o p - u p - b o e k e n
D e oudste voorbeelden v a n boeken met beweeg-
zijn vaak verschillende mechanieken gecombi-
b a r e d e l e n h e b b e n m e e s t a l een e d u c a t i e v e o f i n -
dwindling
f o r m a t i e v e functie. D e b e d o e l i n g is de w e r k i n g
party v a n E d w a r d G o r e y ( N e w Y o r k , R a n d o m ,
v a n i n s t r u m e n t e n , a p p a r a t e n e n m a c h i n e s te v e r -
1982) a l l e r l e i m e c h a n i e k e n : v a n t r e k s t r i p s , f l a p -
d u i d e l i j k e n o f i n z i c h t te geven i n de a n a t o m i e v a n
jes, luikjes e n u i t s c h u i f b a r e e l e m e n t e n tot d r a a i -
m e n s e n dier.
n e e r d . Z o k e n t het p o p - u p - b o e k
The
touwtjes.
A l s i n de 19e e e u w het k i n d e r b o e k z i j n i n t r e d e
H e t v e r h a a l , i n k o r t e versregels e n m e t t y p i s c h
heeft g e d a a n , v e r s c h i j n e n de sprookjes, v e r h a l e n
E n g e l s e h u m o r , gaat over een v a d e r e n m o e d e r
over d i e r e n e n d i e r e n t u i n e n , k l a s s i e k e k i n d e r v e r -
d i e m e t h u n v i j f k i n d e r e n g a a n w a n d e l e n i n een
halen en kerstverhalen i n beweegbare
p a r k . O p elke n i e u w e p o p - u p - b l a d z i j v e r d w i j n t
z o n d e r e v e n w e l het e d u c a t i e v e e l e m e n t te l a t e n
een v a n de g e z i n s l e d e n o p m y s t e r i e u z e w i j z e , tot
v e r d w i j n e n . E e n p r a c h t i g v o o r b e e l d v a n een b o e k
a a n het e i n d a l l e e n n o g het j o n g s t e zoontje N e v i l -
w a a r i n het s p e l e l e m e n t m o e t a a n z e t t e n tot l e r e n ,
le overblijft: ' A n d so the M a c F i z z e t s , they v a n i s -
is R H .
h e d forever; at least e a c h a n d e v e r y last o n e o f the
aanschouwelijk
rest. E x c e p t for s m a l l N e v i l l e - w h o s a i d : ' W e l l ,
en groepen om uit te knippen en zich de voornaamste ge-
I never! B u t t h e n , I expect it was a l l for the best'.
beurtenissen en personen in chronologische orde, op de ge-
schijven en bewegende monsters aan
W i t k a m p s De vaderlandsche
makkelijkste
boeken,
geschiedenis:
voorgesteld ten dienste der jeugd. Beelden
wijze in het geheugen te prenten (uitgave
Amsterdam,
Gebroeders
Binger,
1860).
Een
191
Museumnieuws
A f b . 4.
E r n e s t N i s t e r , Les surprises ou le Bien et le
Mal: Livre d'images ( G u é r i n M u l l e r , P a r i j s ) . E e n boek met schuifwisselprenten o f v e r a n d e r p r e n ten: d o o r a a n e e n s t r i p te t r e k k e n v e r s c h i j n e n er over de a f b e e l d i n g e n h e e n a n d e r e p l a t e n d i e het tegenovergestelde
l a t e n z i e n , zoals h i e r g u l z i g -
h e i d tegenover s o b e r h e i d : een j o n g e n d i e s t i e k e m p a d d e s t o e l e n heeft gegeten sterft, een w e l o p g e v o e d meisje n e e m t a l l e e n wat h a a r is t o e b e d e e l d , m a a r niet z o n d e r eerst een d a n k g e b e d u i t te spreken.
192
Museumnieuws
A f b . 5.
W i m B o o s t , De gelaarsde kat ( H e l i o s , A m s t e r d a m ) . I n d e z e z i g z a g - p o p - u p ( 9 0 ° ) z i t t e n d e m o l e -
n a a r s z o o n (de m a r k i e s v a n C a r a b a s ) , z i j n s l i m m e kat, de k o n i n g e n de p r i n s e s a a n een u i t g e k l a p t e tafel. b o e k m e t losse o p z e t - f i g u r e n v a n de g r a v e n v a n
de p o p - u p - b o e k e n m i n s t e n s zo interessant.
H o l l a n d en Z e e l a n d , b a n i e r e n , t r o f e e ë n e n de
worden ook speciaal voor volwassenen boeken
Er
I n het v o o r w o o r d w o r d t
u i t g e b r a c h t : o v e r z e i l s c h e p e n , de w e r k i n g v a n de
u i t g e l e g d hoe het geheel o p g e s t e l d k a n w o r d e n i n
c a m e r a e n de c o m p u t e r , over r u i m t e v a a r t , k u n s t
de ' H o l l a n d s e t u i n ' . I n de b e g e l e i d e n d e tekst staat
en anatomie.
Nederlandse M a a g d .
i n f o r m a t i e over de g r a v e n , h u n d a d e n e n h u n levensgeschiedenis.
Het
boek
heeft
educatieve
De tentoonstelling
d o e l e i n d e n . E r w o r d e n suggesties gegeven o m de
O p de t e n t o o n s t e l l i n g i n de V e r w e y h a l i n H a a r -
g r a v e n o p v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n te g r o e p e r e n ,
lem zijn r u i m tweehonderd beweegbare boeken
b i j v o o r b e e l d d o o r alle g r a v e n d i e ' u i t g e m u n t h e b -
tc z i e n , v a n a f de 16e e e u w tot h e d e n . H e t t e n t o o n -
b e n d o o r het v e r v a a r d i g e n v a n w i j z e wetten', o f
stellen v a n b e w e e g b a r e b o e k e n is een lastige z a a k :
' d i e i n het v e l d s n e u v e l d e n o f een g e w e l d d a d i g e
het meest e s s e n t i ë l e e n s p e c t a c u l a i r e aspect is i m -
d o o d s t i e r v e n ' bij e l k a a r te zetten. B i j twijfel o v e r
m e r s de b e w e g i n g ! O m c o n s e r v a t o r i s c h e r e d e n e n
e e n g r a a f w e r d a a n g e z e t tot z e l f s t u d i e d o o r ' f l u k s
moeten boeken i n vitrines opgesteld w o r d e n en
zijne l e v e n s g e s c h i e d e n i s ' o p te s l a a n .
daar bewegingloos blijven liggen. O m enigszins
N o g steeds w o r d t j u i s t het b e w e e g b a r e b o e k ge-
a a n dat b e z w a a r t e g e m o e t te k o m e n z i j n v a n s o m -
b r u i k t v o o r een e d u c a t i e f d o e l : zo k u n n e n k i n d e -
m i g e u i t g a v e n twee o f zelfs d r i e e x e m p l a r e n a a n -
r e n s p e l e n d e r w i j s l e r e n t e l l e n e n s p e l l e n m e t be-
w e z i g , z o d a t de v e r a n d e r i n g e n v a n de v o o r s t e l -
h u l p v a n bewegende afbeeldingen, of leren waar
l i n g z i c h t b a a r z i j n . W a n n e e r slechts é é n e x e m -
pindakaas,
sinaasappelsap
p l a a r v a n e e n b o c k b e s c h i k b a a r is, w o r d e n foto's
v a n d a a n k o m e n . T o c h is het b e w e e g b a r e b o e k er
of f o t o k o p i e ë n bijgevoegd. Zoveel mogelijk zijn
zeker niet alleen voor kinderen. O u d e r e n v i n d e n
de b e w e g i n g s - e n t r a n s f o r m a t i e t e c h n i e k e n u i t d i e
tomatenketchup
en
19:!
Museumnieuws
boeken nagebouwd. Deze objecten staan buiten de vitrines opgesteld en kunnen door het publiek bediend worden. Bovendien zijn er op zondagmiddagen rondleidingen, waarbij de werking van een aantal boeken wordt gedemonstreerd (informatie bij het Frans Halsmuseum). De tentoonstelling zal vergezeld gaan van een publikatie, waarin in het kort de geschiedenis en ontwikkeling van het beweegbare boek is beschreven. In een tekstdeel met bijdragen van verschillende auteurs en verzamelaars van pop-upboeken wordt vooral ingegaan op persoonlijke ervaringen van deze auteurs met het verschijnsel
194
pop-up of beweegbaar boek. Tekst: Jan Torringa; vormgeving: René Stikkelorum; druk: LenoirSchuring, Haarlem (prijs ca ƒ 3 0 , - ) . Neeltje Kohier medewerkster van het Frans Halsmuseum en een van de samenstellers van de tentoonstelling
Verweyhal Grote Markt, Haarlem 31 augustus t/m 3 november 1996 ma. t/m za. 11-17 uur, zo. 13-17 uur.
