Module ‘Een openbare ontmoetingsplek in de open lucht’ Kennisnetwerk Leefbaarheid en Gemeenschapsvoorzieningen 2014
Dorpshart Zieuwent; een ontmoetingsplek in het dorp
1
Colofon
Zevenaar, 16 juni 2014 Kennisnetwerk Leefbaarheid en Gemeenschapsvoorzieningen, provincie Gelderland
Auteurs: Karlijn Looman en Peter van Heek, VKK-FDG
Deze module is tot stand gekomen naar aanleiding van regionale werkplaatsen en maatwerkvragen van het Kennisnetwerk Leefbaarheid en Gemeenschapsvoorzieningen, mede mogelijk gemaakt door Provincie Gelderland.
2
Inhoud 1. Aanleiding ......................................................................................................................... 4 Openbare ontmoetingsplek ................................................................................................ 4 2. Voorbeeld uit de Gelderse Praktijk .................................................................................... 5 2.1
Inrichtingsplan Zieuwent .......................................................................................... 5
2.2
Inrichtingsplan centrale ontmoetingsplek Bergharen ............................................... 6
3. Lessen voor anderen ......................................................................................................... 8
3
1. Aanleiding Veel dorpen kennen een actief dorpsleven met een sociaal en betrokken gemeenschap. Dit komt alleen in vele dorpen niet tot uiting in de fysieke uitstraling van het dorp. De dorpskernen die er zijn, zijn sfeerloos, ongezellig en worden veelal gebruikt om te parkeren. De dorpskern kent vaak geen eenheid en verschillende functies rondom de dorpskern kennen geen samenhang. Ook zijn er vele lintdorpen in Gelderland die oorspronkelijk geen dorpskern hebben. Vaak is er in deze oorspronkelijke lintdorpen vraag naar een openbare ontmoetingsplek en is het lastig een centrale plek aan te wijzen in het dorp die kan fungeren als openbare ontmoetingsplek.
Openbare ontmoetingsplek Een openbare ontmoetingsplek in de open lucht is een plek waar niet alleen samen gekomen kan worden. Het is ook een plek waar we ontmoeten en we de ander niet spreken, maar waarvan hun aanwezigheid een vertrouwd gevoel oproept. Dergelijke ontmoetingen dragen bij aan het krijgen van een thuisgevoel en veiligheidsgevoel. Niet alleen de ontmoetingen, ook de aantrekkelijke openbare ruimte zelf waar mensen zich in herkennen, draagt bij aan het thuisgevoel en veiligheidsgevoel. Dit heeft een versterkend effect: mensen die zich veilig voelen, zijn eerder geneigd contact te maken met anderen, wat de ontmoeting en veiligheidsgevoelens weer verder bevordert. Mensen zullen hierdoor hun woning en woonomgeving, positiever waarderen. Vele dorpsraden en ook bewoners zouden graag een ontmoetingsplek in hun dorp of buurt gerealiseerd willen zien. Maar hoe pak je dit aan zodat het ook draagvlak in het dorp krijgt? Hoe ontwikkel je een duurzame ontmoetingsplek waar naast het ontmoeten ook andere activiteiten kunnen worden georganiseerd nu en in de toekomst? Deze module laat twee voorbeelden zien uit de Gelderse praktijk, geeft verschillende aanpakken, tips en trucs weer.
4
2. Voorbeeld uit de Gelderse Praktijk 2.1
Inrichtingsplan Zieuwent
Een praktijkvoorbeeld, dat ook de Dorpsvernieuwingsprijs 2013 heeft gewonnen, is het inrichtingsplan voor Kern Zieuwent. In 2004 is er in Zieuwent een dorpsplan gerealiseerd met daarin een lange termijn visie om de kern leefbaar te houden. In dit dorpsbreed gedragen plan bleek dat de Zieuwentse bevolking vindt dat de huidige dorpskern een flinke facelift nodig heeft. De dorpskern werd als onveilig, slecht toegankelijk voor mindervaliden en ongezellig ervaren. De hoofddoelstelling van dit deelproject is: Vanuit een zo breed mogelijk, door de bevolking gedragen proces, de ruimtelijke verbeterslag maken voor de dorpskern van Zieuwent om de sociale samenhang en leefbaarheid te vergroten. De subdoelstellingen zijn: - Het veiliger maken van de dorpskern van Zieuwent; - Versterking van de sociale cohesie; - Impuls geven aan het proces van plattelandskernvernieuwing; - Verdere vergroting van de leefbaarheid; - Verfraaiing van de dorpskern die momenteel geen eenheid vormt; - Verbetering van de infrastructuur. Vanuit het bestuur van de dorpsraad, die ook verantwoordelijk is voor het project, is er een uitwerkgroep aangewezen. De uitwerkgroep bestaat uit vrijwilligers uit de gemeenschap om de uiteindelijke kosten zo laag mogelijk te houden. De vrijwilligers vertegenwoordigen een brede afspiegeling van de Zieuwentse bevolking en koppelen alles terug naar de achterban. Uit deze uitwerkgroep is een kleine werkgroep geformuleerd, bestaande uit vijf vrijwilligers die alles voorbereiden. Hierbij werden zij ondersteund door iemand van de Gemeente Oost-Gelre en door landschapsarchitectenbureau De Hofmeesters. Schetsontwerp en uitvoeringsplan De zogenoemde kleine werkgroep heeft na toezegging van het voorbereidingskrediet zich beraden over hoe te komen tot een breed gedragen uitvoeringsplan, zonder teveel extra kosten dat voldoet aan de kwaliteitskaders. Om dit te bereiken is contact gezocht met de aannemerscombinatie Rouwmaat/Dusseldorp. Aan de combinatie is gevraagd wat zij binnen dit project voor Zieuwent konden betekenen. Uit deze gesprekken bleek dat de betrokkenheid van de combinatie groot was en dat er een ‘klik’ was. De dorpsraad heeft daarom met de combinatie een intentieverklaring opgesteld. Hierin staat beschreven dat de combinatie op basis van no cure no pay een voorlopig ontwerp maakt binnen de daarvoor gestelde kaders. Door Grontmij is op basis van het schetsontwerp een raming gemaakt van de kosten voor uitvoering.. De combinatie Rouwmaat/Dusseldorp durfden de stap om te komen tot een uitvoeringsplan ook aan . Op basis van “no cure no pay” is tussen de combi en de dorpsraad een contract opgesteld. “No cure no pay” wil in dit geval zeggen dat zodra de combi het werk in uitvoering gaat nemen, er geen kosten volgen voor de voorbereiding. Bij een “normale’ aanbestedingsprocedure moet Zieuwent de kosten voor de onderzoeken voor haar rekening nemen met een maximaal bedrag van 15.000 euro. Inmiddels is de voorbereiding gereed en ligt er een goed plan dat past binnen alle kaders.
5
Betrokkenheid en participatie De kleine werkgroep is op zoek gegaan naar burgers en groepen die een belang hebben in het projectgebied en in Zieuwent. Individueel vertegenwoordigt een werkgroeplid een belangengroep. Op deze manier wordt iedereen op de juiste manier benaderd en kan ook op een bekend gezicht terugvallen. Zo vertegenwoordigt de kleine werkgroep een brede afspiegeling van de Zieuwentse bevolking en koppelen zij alles op een juiste manier terug naar haar achterban. Daarnaast zijn er meerdere informatiemomenten geweest waarbij heel Zieuwent is uitgenodigd. Zo zijn belangrijke en emotionele beslismomenten nadrukkelijk bespreekbaar gemaakt. Uitgangspunt voor het proces is ook altijd geweest; “een actieve betrokkenheid van bewoners”. De rol van de uitwerkgroep is vooral ondersteunend. Doel van het participatieproces is dat de bewoners en gebruikers: • zelf nadenken op welke wijze de leefbaarheid en sociale samenhang kan worden versterkt; • zelf leren kijken naar de ruimtelijke kwaliteit van Zieuwent; • zelf vanuit die manier van kijken de knelpunten en kansen laten benoemen; • zelf ideeën bedenken voor verbetering en behoud van ruimtelijke kwaliteit; • draagvlak te laten krijgen voor het plan; • als vanouds te laten samenwerken. De betrokkenheid is enorm! Dit blijkt bij de verdere uitwerking van de schets naar een uitvoeringsplan. Niet alle grond in het projectgebied is namelijk van de gemeente. We hebben ook te maken met grote en kleinere particuliere grondbezitters. Deze grondbezitters zijn in het proces benaderd en begeleid. Allen hebben ze delen van de grond ter beschikking gesteld voor de herinrichting of passen ze zelf de invulling van de grond aan zodat het aansluit op het totaal plan. De werkgroep is bijgestaan door de gemeentelijk subsidiefunctionaris. Samen hebben zij hun ‘stinkende’ best gedaan om voor subsidie in aanmerking te komen. Vanuit een voortvarend plan zijn verschillende subsidies aangevraagd. Met een bijdrage van de gemeente en eigen middelen is het plein mei 2013 officieel geopend.
2.2
Inrichtingsplan centrale ontmoetingsplek Bergharen
Vanuit een dorpsplan, wat is ontwikkeld in 2011, zijn er in Bergharen vijf kerninitiatieven benoemd. Een van deze kerninitiatieven is de inrichting van het terrein Oude Korfbalveld en Weemse bosje, gelegen in de dorpskern naast de Kulturhus de Zandloper, als centrale ontmoetingsplek. Met het oog op enerzijds inhoudelijk vakkundige en anderzijds procesmatige ondersteuning is in een vroeg stadium contact gezocht met het ‘Gelders Genootschap’ voor de beeldvisie en met de ‘KNHM’ voor de inrichting van de centrale ontmoetingsplek. Nu terugkijkend kunnen we stellen dat deze beide samenwerkingen voor hen veel hebben opgeleverd en dat mede daardoor er geen momentum verloren is gegaan en er systematisch en stap voor stap vooruitgang is geboekt. Later in het proces is er deskundigheid ingeschakeld van ‘Arcadis’ voor de exploitatie en de inrichting van de ontmoetingsplek. Missie ‘Creëer een centrale ontmoetingsplek met verblijfskwaliteit, een plek voor recreatie, ontspanning en rust, ontmoeting (tussen generaties), diversiteit, waardoor de sociale cohesie en dus de leefbaarheid in Bergharen bevorderd worden’.
6
Bij het vormgeven en invullen van het oude korfbalveld en het Weemse bosje in de uitwerkgroep is vanaf de start een extra doelstelling geformuleerd. De te creëren ontmoetingsplek met al haar mogelijke activiteiten moet worden verankerd en geïntegreerd met de activiteiten van de Zandloper en de Brede School (Kulturhus) om positief bij te dragen aan de exploitatie van het Kulturhus. Om tot de inrichting van de ontmoetingsplek te komen heeft er een intensief proces plaatsgevonden van klankbordbijeenkomsten van de ideeën met toekomstige gebruikers (stichtingen en verenigingen in Bergharen o.a. kulturhus, de Brede School etc. ), maar ook met omwonenden. Uitgangspunt is steeds geweest om voorzieningen op het terrein te realiseren die complementair en niet concurrerend zijn ten op zichte van ander voorzieningen (openbaar en particulier) in Bergharen en die kunnen rekenen op de steun van de omwonenden. Op basis hiervan verschillende voorzieningen en activiteiten geïdentificeerd die aan de basis hebben gestaan voor de verder invulling en inrichting van de openbare ontmoetingsplek. Meerjarig activiteitenplan Naast dat de ontmoetingsplek een nieuw breed gedragen fysieke uitstraling krijgt, is er ook een meerjarig activiteitenplan ontwikkeld voor de ontmoetingsplek. Voor deze programmering is vooral de samenwerking gezocht met omliggende voorzieningen, zoals het kulturhus en verengingen. Beheer Vanaf het begin van de planontwikkeling is intensief afgestemd met het bestuur van Stichting de Zandloper. Het plan heeft steeds als uitgangspunt gehad dat de realisatie ervan ook de functie en de exploitatie van Kulturhus de Zandloper moet versterken. Afgesproken is dat de ontwikkeling en de realisatie van het inrichtingsplan onder verantwoordelijkheid en auspiciën van de stichting Leefbaarheidsgroep zal plaatsvinden, maar na voltooiing van fase 1 (eind 2014) zal het beheer gefaseerd bij Kulturhus de Zandloper ondergebracht worden. Het voorliggende plan is voor een belangrijk deel gebaseerd op de inzet van vrijwilligers. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van het lokale vrijwilligers netwerk. Leefbaarheidsgroep Bergharen is de coördinator in deze en maakt daarbij gebruik van verenigingen en organisaties die hebben aangegeven vrijwilligers ter beschikking te stellen. Ook tijdens het aanleggen van het terrein zal er gebruik worden gemaakt van vrijwilligers. Nadat het plan in zijn geheel klaar lag, dat wil zeggen met een inrichtingsplan wat breed gedragen wordt door het dorp, een bestek(begroting), een activiteitenplan, beheersplan en verschillende eigendomsverhoudingen zijn er verschillende subsidie aanvragen gedaan en met succes.
7
3. Lessen voor anderen Wanneer vanuit het dorp, door een dorpsraad of bewonersinitiatief, een idee is om een ontmoetingsplek in de open lucht te realiseren, zijn verschillende wegen te bewandelen. Niet een van deze wegen is de perfecte weg en elk dorp en of initiatief zal hierin zijn eigen route moeten vinden. In dit hoofdstuk geven wij wat handvaten waar u aan zou kunnen denken om tot een goed doordacht plan te komen.
Draagvlak Een van de eerste en belangrijkste punten om tot een ontmoetingsplek te komen is draagvlak te creëren onder de bewoners van het desbetreffende dorp, gebruikers van de ontmoetingsplek (denk hierbij ook aan verenigingen, scholen en bedrijven) en omwonenden. Een manier om draagvlak te creëren is om eerst te vragen of er behoefte is aan een ontmoetingsplek. Dit kan via een enquête of door een klankbordbijeenkomst te organiseren. Zie voor andere tips en werkwijzen de module ‘Draagvlak: de vraag achter elk initiatief’. Wanneer de behoefte er onder de dorpsbewoners is kan het proces beginnen om een ontmoetingsplek te realiseren. Wanneer er genoeg draagvlak is voor het realiseren van een ontmoetingsplek kan dit worden kenbaar gemaakt aan de gemeente. Het is goed om de gemeente bijtijds te informeren over het initiatief voor een ontmoetingsplek en vaak kunnen zij van informatie voorzien en of helpen bij het proces.
Doelstelling Wanneer er een werkgroep is gevormd kan deze in samenhang met het dorp een doelstelling formuleren. Deze doelstelling geeft duidelijke de visie aan waar het dorp naar toe wil met de openbare ontmoetingsplek. In deze doelstelling kan ook aangegeven worden dat er verbindingen moeten worden gemaakt met bestaande openbare plekken, verenigingen en of bedrijven in het dorp. Een voorbeeld van een geformuleerde doelstelling is: Het realiseren van een dorpsplein in samenhang met de kerk en kulturhus, dat de functie krijgt van een ontmoetingsplek en het centrum van het dorp weer wordt. Naast een (sociale) ontmoetingsplek is het mogelijk om het plein verschillende activiteiten te organiseren. Het plein moet een echt gezellig dorpsplein worden waar verschillende activiteiten door het jaar heen zijn. Nadat de doelstelling is geformuleerd en deze genoeg draagvlak kent vanuit het dorp kan er verder worden gewerkt aan visie. Zie de module ‘Draagvlak: de vraag achter elk initiatief’ voor de verschillende bouwstenen van het draagvlak. Belangrijk is hierbij om de bewoners van het dorp erbij te blijven betrekken, het draagvlak vanuit de bewoners moet het gehele proces zichtbaar zijn.
Werksessie Een volgende stap in het proces kan zijn om een werksessie te organiseren. Tijdens deze werksessie wordt er getracht in beeld te brengen waar, in relatie tot de openbare ontmoetingsplek, kansen liggen voor samenwerkingsmogelijkheden tussen ondernemers, verenigingen, organisaties en inwoners. Het verwachtings- en ambitieniveau van betrokkenen speelt hierbij een belangrijke rol. Het is daarom belangrijk om een zo breed mogelijk scala aan bewoners, stakeholders, verenigingen en overige betrokkene uit te nodigen voor de werksessie. Op deze manier ontstaat er ook een groot draagvlak vanuit de kern. Belangrijk hierbij is om ambities in een vroeg stadium in beeld te brengen.
8
Om tot een goede en succesvolle werksessie te komen is het belangrijk dat de werkgroep vooraf een goede inventarisatie maakt. Waarin de volgende vragen een leidraad voor kunnen zijn: -
Wie zijn de stakeholders?; Welke (financiële) bijdrage willen/kunnen zij leveren?; Welk activiteiten worden op dit moment georganiseerd op het plein/in het dorp?; Wat zijn mogelijke gewenste activiteiten?; In welke mate kan de kerk/kulturhus/verenigingen onderdeel uitmaken van het plein?; Hoe wordt het plein of waar de openbare ontmoetingsplek komt op dit moment gebruikt?; Wie is de doelgroep voor de openbare ontmoetingsplek?; Hoe komen we tot een duurzaam meer jaren (activiteiten)programma?;
Zie ook de werkvormen in de modules ‘Draagvlak: de vraag achter elk initiatief’ en ‘(Gezamenlijk programmeren in dorp, wijk of gemeenschapsvoorziening’ om gezamenlijk met deze vragen aan de slag te gaan. Voor het kunnen beantwoorden van de hoofdvraag, is het hebben van inzicht in de wensen, ideeën en opvattingen van de inwoners en ondernemers noodzakelijk. Tijdens deze werksessie kunnen er drie rondes worden gehouden. Elke ronde kent een eigen vraag waarop antwoorden gegeven kunnen worden. 1. Wat zijn de belangrijkste kernwaarden van het dorp? 2. Welke activiteiten wilt u in het licht van de kernwaarden organiseren? 3. Hoe is dit vorm te geven qua accommodatie(s) en inrichting buitenruimte? a. Wat is er nodig qua inrichting om de beoogde activiteiten te kunnen laten plaats vinden? b. Hoe willen jullie dat het plein eruitziet? c. Hoe moeten bewoners zich op het plein voelen? d. Welke ingrepen zijn er nodig om omliggende gebouwen met de openbare ontmoetingsplek te verbinden.
Werkgroep Wanneer alle vragen zijn beantwoord en in beeld zijn gebracht kan de werkgroep verder met het beantwoorden van de hoofdvraag. Een stap daarbij is het maken van een programma voor het plein en het maken van twee of drie scenario’s ten behoeve van de inrichting van de openbare ontmoetingsplek. Wanneer er wordt overgegaan op de inrichting van de openbare ontmoetingsplek is het verstandig om hierbij een professional te zoeken. Dit kan in de vorm van iemand bij de gemeente en een bedrijf welke is gespecialiseerd in het realiseren van openbare buitenruimte. Tip: Vraag een bedrijf het te doen op basis no cure/no pay. Hiermee wordt bedoeld dat een dienstverlener slechts wordt betaald als hij de dienst tot een goed einde heeft gebracht. Stel hiervoor wel een contract op. Met behulp van de voorgaande stappen is de werkgroep in staat een bedrijfsplan op te zetten voor het realiseren van een openbare ontmoetingsplek in de buitenlucht. In het bedrijfsplan zijn een aantal essentiële onderwerpen uitgewerkt: 1. 2. 3. 4. 5.
Visie. Gezamenlijke activiteiten. Ontmoetingsconcept technisch/facilitair (gebouw en buitenruimte) wat hebben nodig. Organisatie (beheer en exploitatiemodel). Investeringsraming en sluitende exploitatiebegroting. 9
Pas wanneer het gehele plan klaar is kan er mee de boer op worden gegaan om subsidiegelden aan te vragen. Hoe? Zie ook de module ‘Hoe zet ik een projectplan op?’ Voor meer informatie voor het ontwikkelen van een openbare ontmoetingsplek in de buitenruimte kunt u terecht op onderstaande websites: • • •
Dorpsbouwkundigen van het Gelders Genootschap, http://www.geldersgenootschap.nl/ Koninklijke Nederlandse Heide Maatschappij www.knhm.nl Landschapsarchitectenbureaus zijn te vinden op http://www.nvtl.nl/nl/bureaus/bureaus-op-naam
10
