Economie
1
KLASSIEKE LEER MODERNE NEOKLASSIEKE LEER....................................................................... 6 KLASSIEKE LEER (ADAM SMITH) ........................................................................................................................ 6 NEOKLASSIEKE LEER........................................................................................................................................... 6 MODERNE NEOKLASSIEKE LEER (ROBINS) .......................................................................................................... 6 Onderzoeksveld.............................................................................................................................................. 6 Schaarste ....................................................................................................................................................... 6 Economisch motief......................................................................................................................................... 7 Onderscheid studiedomeinen......................................................................................................................... 7 Productie en besteden.................................................................................................................................... 7 BEHOEFTEN........................................................................................................................................................ 7 VOLGENS DE MODERNE NEOKLASSIEKE SCHOOL................................................................................................. 7 Economische behoeften ................................................................................................................................. 7 Goed versus behoefte..................................................................................................................................... 7 Nut vs. nuttigheid........................................................................................................................................... 8 Welvaart vs. welzijn....................................................................................................................................... 8 PRODUCTIEFACTOREN .................................................................................................................................. 8 ARBEID ............................................................................................................................................................... 8 Kwantitatief ................................................................................................................................................... 8 Kwalitatief ..................................................................................................................................................... 8 Tijdsaspect..................................................................................................................................................... 8 NATUURLIJK MILIEU ........................................................................................................................................... 8 Milieucomponenten ....................................................................................................................................... 8 Milieufuncties (gebruiksmogelijkheden)........................................................................................................ 8 Milieuschaarst: 3 dimensies .......................................................................................................................... 9 KAPITAAL ........................................................................................................................................................... 9 Investeren en sparen...................................................................................................................................... 9 Vervangings- vs. uitbreidingsinvesteringen.................................................................................................. 9 Netto- en brutobesparingen en –investeringen ............................................................................................ 10 GOEDEREN........................................................................................................................................................ 10 INDELING .......................................................................................................................................................... 10 Duurzame vs. niet-duurzame goederen ....................................................................................................... 10 Consumptiegoederen vs. (niet-)duurzame investeringsgoederen ................................................................ 10 Individuele vs. collectieve goederen ............................................................................................................ 10 Finale vs. intermediaire goederen ............................................................................................................... 10 TOEGEVOEGDE WAARDE ................................................................................................................................... 10 Waardeketen ................................................................................................................................................ 11 Primaire vs. secundaire processen .............................................................................................................. 11 SOORTEN HUISHOUDINGEN ....................................................................................................................... 11 GEZINNEN ......................................................................................................................................................... 11 BEDRIJVEN ........................................................................................................................................................ 11 OVERHEID ......................................................................................................................................................... 11 FUNCTIES VAN HET GELD ........................................................................................................................... 11 PRIMITIEVE VS. MODERNE ECONOMIE ............................................................................................................... 12 4 FUNCTIES VAN GELD ....................................................................................................................................... 12 ECONOMISCHE KRINGLOOP ...................................................................................................................... 12 EIGEN VS. VREEMDE HUISHOUDINGEN .............................................................................................................. 12 EENVOUDIGSTE ECONOMISCHE KRINGLOOP ...................................................................................................... 12 BEREKENING VAN DE ECONOMISCHE ACTIVITEIT ........................................................................... 13 BINNENLANDS VS. NATIONAAL PRODUCT.......................................................................................................... 13 KRITIEKEN OP HET NATIONAAL PRODUCT ........................................................................................................ 13 IMPLICIETE DEFLATOR VAN HET BBP ............................................................................................................... 13 KOOPKRACHTPARITEIT ..................................................................................................................................... 14
Economie
2
DRIE BEREKENINGSOPTIEKEN ........................................................................................................................... 14 Productieoptiek............................................................................................................................................ 14 METHODOLOGISCH INDIVIDUALISME ................................................................................................... 14 INDIVIDU ........................................................................................................................................................... 14 SAMENLEVING ALS INFORMATIEKANAAL .......................................................................................................... 14 VISIES ............................................................................................................................................................... 14 Neoklassieke visie ........................................................................................................................................ 14 Neokeynesiaanse Visie................................................................................................................................. 15 Institutionalistische visie ............................................................................................................................. 15 HOMO ECONOMICUS (NEOKLASSIEKE VISIE)...................................................................................... 15 AUTONOMIE VAN DE INDIVIDUELE PREFERENTIES............................................................................................. 15 RATIONALITEIT ................................................................................................................................................. 15 Vereisten om rationeel te zijn ...................................................................................................................... 15 Veronderstellingen over de mens................................................................................................................. 15 Irrationeel gedrag ....................................................................................................................................... 16 EIGENBELANG ................................................................................................................................................... 16 OPTIMALISERINGSPRINCIPE ..................................................................................................................... 16 TWEE BESLISSINGEN (ZIE GRAFIEK) .................................................................................................................. 16 Marginale beslissing.................................................................................................................................... 16 Structurele beslissing................................................................................................................................... 16 SUBJECTIVITEIT KOSTEN/BATEN........................................................................................................................ 16 RATIONELE ONWETENDHEID ............................................................................................................................. 17 FEEDBACK ........................................................................................................................................................ 17 PRODUCTIVITEIT ........................................................................................................................................... 17 GELD- VS. FYSISCHE PRODUCTIVITEIT ............................................................................................................... 17 FACTORELASTICITEIT VAN DE PRODUCTIE ........................................................................................................ 18 KOSTEN .............................................................................................................................................................. 18 PRODUCTIEKOSTEN ........................................................................................................................................... 18 ONDERSCHEID PERIODES ................................................................................................................................... 18 INTERNE VS. EXTERNE KOSTEN ......................................................................................................................... 18 DIRECTE VS. INDIRECTE KOSTEN ....................................................................................................................... 19 CONSTANTE VS. VARIABELE KOSTEN ................................................................................................................ 19 GRAFIEK (FIGUUR 1)......................................................................................................................................... 19 VERKLARENDE ELEMENTEN VOOR PRODUCTIVITEIT EN KOSTEN ............................................ 21 WET VAN TOENEMENDE EN AFNEMENDE MARGINALE PRODUCTIVITEIT (KORTE PERIODE)................................ 21 Grafiek......................................................................................................................................................... 21 Verband tussen marginale productiviteit en marginale kosten ................................................................... 21 Verband tussen productie en GCK .............................................................................................................. 21 SCHAAL-, LEER- EN SCOPE-EFFECTEN (LANGE PERIODE) ................................................................................... 22 Schaaleffecten.............................................................................................................................................. 22 Leereffecten ................................................................................................................................................. 23 Scope-effecten.............................................................................................................................................. 23 Korte- en lange-termijnkostencurven .......................................................................................................... 24 Comparatieve productiviteit ........................................................................................................................ 25 MARKT ALS COÖRDINATIEMECHANISME ............................................................................................ 26 OBJECTIEVE VS. SUBJECTIEVE RUILWAARDE ..................................................................................................... 26 PRINCIPES VAN DE MARKT ................................................................................................................................ 26 SPELTHEORIE .................................................................................................................................................. 26 ZERO- VS. NON-ZERO-SUM SPELEN .................................................................................................................... 26 COÖPERATIEVE VS. NIET-COÖPERATIEVE SPELEN.............................................................................................. 26 KENMERKEN VAN ELK SPEL .............................................................................................................................. 27 PRISONER’S DILEMMA ....................................................................................................................................... 27
Economie
3
DOMINANTE VS. GEDOMINEERDE STRATEGIE .................................................................................................... 27 ZUIVERE VS. GEMENGDE STRATEGIE ................................................................................................................. 27 EENMALIG VS. REPETITIEF SPEL ........................................................................................................................ 27 SEQUENTIEEL SPEL ............................................................................................................................................ 27 VRAAGFUNCTIE .............................................................................................................................................. 27 FUNCTIE ............................................................................................................................................................ 27 RELATIE TUSSEN DE VRAAG EN DE PRIJS ........................................................................................................... 28 CONSUMENTENSURPLUS ................................................................................................................................... 28 VERSCHUIVINGEN VAN DE VRAAGCURVE.......................................................................................................... 29 PRIJSELASTICITEIT VAN DE VRAAG ....................................................................................................... 29 ANALYSE .......................................................................................................................................................... 29 INVLOEDSFACTOREN ......................................................................................................................................... 29 INKOMENS-, SUBSTITUTIE- EN PARTICIPATIE-EFFECT .................................................................... 30 INKOMENS- EN SUBSTITUTIE-EFFECT................................................................................................................. 30 PARTICIPATIE-EFFECT ....................................................................................................................................... 30 RELATIE TUSSEN VRAAG EN INKOMEN ................................................................................................. 30 INKOMENSELASTICITEIT VAN DE VRAAG ........................................................................................................... 30 Analyse ........................................................................................................................................................ 31 Grafiek......................................................................................................................................................... 31 RELATIE VRAAG – PRIJS VAN ANDERE GOEDEREN ........................................................................... 31 SUBSTITUTIEGOEDEREN VS. COMPLEMENTAIRE GOEDEREN .............................................................................. 31 KRUISPRIJSELASTICITEIT ................................................................................................................................... 31 ANDERE INVLOEDEN OP DE VRAAG ........................................................................................................ 32 INVLOED VAN ANDERE HUISHOUDENS............................................................................................................... 32 INVLOED VAN PRODUCENTEN............................................................................................................................ 32 VERMOGENSBESLISSING............................................................................................................................. 32 BEGRIPPEN ........................................................................................................................................................ 32 MOTIEVEN OM GIRAAL/CHARTAAL GELD AAN TE HOUDEN ............................................................................... 32 NOMINALE EN REËLE VEILIGHEID...................................................................................................................... 33 RENDEMENTSFACTOREN ................................................................................................................................... 33 RISICO ............................................................................................................................................................... 33 SOORTEN BEDRIJVEN ................................................................................................................................... 33 ONDERNEMINGEN ............................................................................................................................................. 34 Eigendomsstructuren ................................................................................................................................... 34 Markante evoluties ...................................................................................................................................... 34 OVERHEIDSBEDRIJVEN ...................................................................................................................................... 35 COÖPERATIES .................................................................................................................................................... 36 Soorten......................................................................................................................................................... 36 JAARREKENING .............................................................................................................................................. 36 BALANS ............................................................................................................................................................ 36 BALANSANALYSE .............................................................................................................................................. 37 RESULTATENREKENING .................................................................................................................................... 37 RESULTATENRATIO’S ........................................................................................................................................ 38 PRINCIPAL-AGENT PROBLEEM ................................................................................................................. 38 PRODUCTIEBESLISSING ............................................................................................................................... 38 OPTIMALE FACTORCOMBINATIE............................................................................................................. 40 IN DE KORTE PERIODE ....................................................................................................................................... 40 IN DE LANGE PERIODE ....................................................................................................................................... 40 Factorcomplementariteit ............................................................................................................................. 41
Economie
4
Factorsubstitueerbaarheid .......................................................................................................................... 42 INVESTERINGSBESLISSING......................................................................................................................... 42 NETTO GEACTUALISEERDE WAARDE ................................................................................................................. 43 AANBOD ............................................................................................................................................................. 43 PRODUCENTENSURPLUS .................................................................................................................................... 44 VERSCHUIVINGEN VAN EN OP DE AANBODCURVE ............................................................................................. 44 PRIJSELASTICITEIT VAN HET AANBOD ............................................................................................................... 44 CORPORATE GOVERNANCE (DEUGDELIJK BESTUUR)...................................................................... 45 DUURZAAM ONDERNEMEN......................................................................................................................... 45 MULTINATIONALE ONDERNEMING......................................................................................................... 46 TRANS- OF MULTINATIONALE ONDERNEMING ................................................................................................... 46 INTERNATIONALE JOINT-VENTURE .................................................................................................................... 46 FUSIES EN OVERNAMES ............................................................................................................................... 46 HORIZONTALE VS. VERTICALE FUSIE/OVERNAME .............................................................................................. 46 COLLECTIEVE VOORZIENINGEN (OVERHEID) .................................................................................... 47 SOORTEN........................................................................................................................................................... 47 MOTIEVEN ........................................................................................................................................................ 47 MARKTORGANISATIE ................................................................................................................................... 48 VORMEN ........................................................................................................................................................... 48 Naturamarkt ................................................................................................................................................ 48 Beurs............................................................................................................................................................ 48 Veiling ......................................................................................................................................................... 48 Aanbesteding ............................................................................................................................................... 48 Inschrijving.................................................................................................................................................. 49 Elektronische handel ................................................................................................................................... 49 CONTANTE, TIJD- EN TERMIJNTRANSACTIES...................................................................................... 49 DISTRIBUTIE .................................................................................................................................................... 49 ZELFSTANDIGE HANDEL .................................................................................................................................... 49 GEÏNTEGREERDE DISTRIBUTIE ........................................................................................................................... 49 GEASSOCIEERDE HANDEL ................................................................................................................................. 50 SOORTEN MARKTVORMEN......................................................................................................................... 51 PRICETAKER VS. PRICEMAKER........................................................................................................................... 51 INDELING .......................................................................................................................................................... 51 VOLKOMEN CONCURRENTIE .............................................................................................................................. 51 Kenmerken................................................................................................................................................... 51 Kenmerken van het evenwicht op lange termijn .......................................................................................... 51 Efficiëntie volkomen concurrentie ............................................................................................................... 52 MONOPOLIE ...................................................................................................................................................... 52 Kenmerken................................................................................................................................................... 52 Prijsdiscriminatie en prijsdifferentiatie....................................................................................................... 52 Efficiëntie..................................................................................................................................................... 52 MONOPOLISTISCHE CONCURRENTIE .................................................................................................................. 53 Kenmerken................................................................................................................................................... 53 Efficiëntie..................................................................................................................................................... 53 OLIGOPOLIE ...................................................................................................................................................... 53 Kenmerken................................................................................................................................................... 53 Samenwerkend oligopolie: het kartel .......................................................................................................... 54 Alternatieve gedragshypothesen.................................................................................................................. 54 Efficiëntie..................................................................................................................................................... 55 MARKTEVENWICHT ...................................................................................................................................... 55
Economie
5
VERDEDIGERS VAN DE MARKT .......................................................................................................................... 55 MARKTPESSIMISTEN ......................................................................................................................................... 55 OVERHEIDSINGRIJPEN IN DE MARKT..................................................................................................... 56 CONCURRENTIEBELEID EN MARKTREGULERING ................................................................................................ 56 Concurrentiebeleid ...................................................................................................................................... 56 INDIRECTE BELASTINGEN .................................................................................................................................. 57 ANDERE VORMEN VAN MARKTINTERVENTIE ..................................................................................................... 57 ALLOCATIE VAN PRODUCTIEFACTOREN .............................................................................................. 57 SAMENSTELLENDE ELEMENTEN VAN DE FACTORVERGOEDING................................................. 57 ALLOCATIE VAN ARBEID............................................................................................................................. 58 AANBOD............................................................................................................................................................ 58 VRAAG .............................................................................................................................................................. 59 SOORTEN WERKLOOSHEID................................................................................................................................. 59 Frictiewerkloosheid (search unemployment)............................................................................................... 60 Structurele werkloosheid ............................................................................................................................. 60 Keynesiaanse/conjuncturele ........................................................................................................................ 60 Klassieke werkloosheid................................................................................................................................ 60 Natuurlijke werkloosheid............................................................................................................................. 61 Technische werkloosheid ............................................................................................................................. 61 Verborgen werkloosheid.............................................................................................................................. 61 Onvrijwillige werkloosheid.......................................................................................................................... 61 WERKING VAN DE ARBEIDSMARKT ................................................................................................................... 61 Neoklassiek arbeidsmarktmodel .................................................................................................................. 61 Institutioneel arbeidsmarktmodel ................................................................................................................ 62 INVLOED VAN DE DIRECTE BELASTINGEN OP DE ARBEIDSMARKT ...................................................................... 63 Laffer-curve ................................................................................................................................................. 63 ALLOCATIE VAN HET KAPITAAL.............................................................................................................. 63 AANBOD............................................................................................................................................................ 64 VRAAG .............................................................................................................................................................. 64 WERKING VAN DE VERMOGENSMARKT ............................................................................................................. 64 Bepaling algemeen intrestpeil ..................................................................................................................... 64 Geldmarkt .................................................................................................................................................... 64 Kapitaalmarkt.............................................................................................................................................. 65 VERKLARING VAN DE INTERNATIONALE HANDEL ........................................................................... 68 COMPARATIEVE PRODUCTIVITEITEN ................................................................................................................. 68 MOTIEVEN VOOR PROTECTIONISME...................................................................................................... 69 NIET-ECONOMISCHE MOTIEVEN ........................................................................................................................ 69 ECONOMISCHE MOTIEVEN ................................................................................................................................. 69 Verbetering van de ruilvoet ......................................................................................................................... 69 Fiscale ontvangsten ..................................................................................................................................... 69 Opvoedend protectionisme .......................................................................................................................... 69 Politieke pressie........................................................................................................................................... 70 Correctie binnenlandse distorsies ............................................................................................................... 70 Bevordering tewerkstelling.......................................................................................................................... 70 HANDELSPOLITIEKE INSTRUMENTEN.................................................................................................... 70 TARIFAIRE INSTRUMENTEN ............................................................................................................................... 70 NIET-TARIFAIRE HANDELSBELEMMERINGEN ..................................................................................................... 70 WISSELMARKT ................................................................................................................................................ 71 WISSELKOERSREGIMES............................................................................................................................... 71 ZWEVENDE WISSELKOERSEN ............................................................................................................................. 71 BEGELEID ZWEVENDE WISSELKOERSEN ............................................................................................................ 71 VASTE WISSELKOERSEN .................................................................................................................................... 71
Economie
6
VEELVULDIGE WISSELKOERSEN ........................................................................................................................ 71 VASTE WISSELKOERSEN MET VOLLEDIG GEREGLEMENTEERD HANDELS- EN BETALINGSVERKEER .................... 72 INTERNATIONAAL MUNTFONDS ............................................................................................................... 72 REGIONALE INTEGRATIE............................................................................................................................ 72 MACRO-ECONOMISCHE INDICATOREN EN BELEIDSDOELSTELLINGEN.................................... 73 MACRO-ECONOMISCHE ACTIVITEIT ................................................................................................................... 73 ALGEMEEN PRIJSPEIL ........................................................................................................................................ 73 INKOMENSOPTIEK ......................................................................................................................................... 74 BESTEDINGSOPTIEK...................................................................................................................................... 74
Klassieke leer Moderne Neoklassieke leer Klassieke leer (Adam Smith) - vrijhandel - nog geen waardetheorie: ruilwaarde vs. gebruikwaarde - specialisatie & ruil voorwaarden voor economische groei - arbeidsverdeling - welvaart meten: nationaal inkomen - arbeid in de dienstensector: onproductief - minimale staat
Neoklassieke leer - breidden studie uit naar dienstensector o zelfs meest materiële goederen dienen uiteindelijk behoeftebevrediging - wanneer er vraag is naar iets, heeft het een waarde
Moderne neoklassieke leer (Robins) Onderzoeksveld - schaarste is het onderzoeksveld - economie behoort tot de sociale wetenschappen o bestudeert menselijk handelen in situaties van schaarste hoe mensen omgaan met schaarste hoe ze er zo rationeel mogelijk mee kunnen omgaan welke instituties hiervoor opgericht worden
Schaarste o beperkte hoeveelheid alternatief aanwendbare middelen o veelheid van doelstellingen
Economie
7
o keuzeprobleem - keuze: kosten vs. baten o opportunineitskosten: kostprijs van het niet kunnen doen van de doelstelling die niet bereikt kan worden door het aanwenden van middelen voor een andere doelstelling
Economisch motief o doelstellingen zo goed mogelijk nastreven met beschikbare middelen technisch efficiënt: doel nastreven met minimale middelen economisch efficiënt: technisch efficiënt + in volgorde van belangrijkheid
Onderscheid studiedomeinen (arbitrair: overlapping) o micro-economie: keuzeprobleem uit oogpunt van één bepaalde huishouding o meso-economie: bestudeert sector/regio o macro-economie: aggregatie alle huishoudingen
Productie en besteden - productie: combineren van middelen voor goederen/diensten - besteden: goederen & diensten aanwenden voor behoeften
Behoeften Volgens de moderne neoklassieke school Economische behoeften Verlangens waaraan men slechts kan voldoen door het inzetten van schaarse middelen. Deze zijn onbegrensd (primaire secundaire differentiatie)
Goed versus behoefte Behoefte: mobiel zijn Goed: auto Conclusie: - goed levert gedurende gehele levensduur een dienstenstroom = consumptie - substituten voor eenzelfde behoefte - subjectieve aangelegenheid o moderne neoklassieke economist neemt gegeven waarde als gegeven, vormt zelf geen waarde-oordeel
Economie
8
Nut vs. nuttigheid - nuttigheid: vermogen van een goed om direct/indirect een behoefte te bevredigen - nut: concreet aanwenden van een goed door een bepaalde persoon om in een behoefte te voorzien
Welvaart vs. welzijn - welvaart: mate waarin economische behoeften bevredigd worden o vrije tijd is ook een economische behoefte: vereist schaarse middelen - welzijn: mate waarin alle behoeften bevredigd worden
Productiefactoren De schaarse middelen om goederen te produceren.
Arbeid 3 elementen waarvan schaarste afhankelijk is:
Kwantitatief Omvang en samenstelling van de bevolking. Deze wordt beïnvloed door institutionele factoren (min/max. leeftijden) Een bevolkingspiramide geeft een indeling volgens leeftijd en geslacht.
Kwalitatief Verschillen door ondervoeding, werklust, scholing, …
Tijdsaspect Voornamelijk door wettelijke regelingen (vb. bepaling arbeidsduur)
Natuurlijk milieu Milieucomponenten - water - bodem - lucht - ecologische samenwerking
Milieufuncties (gebruiksmogelijkheden) Milieufuncties voorzien in economische behoeften - inputfunctie: grondstoffen - ruimtescheppende functie o menselijke activiteiten situeren o duurzame goederen in onderbrengen
Economie
9
- woonfunctie voor de mens - recreatieve functie - afvalontvangende functie o vermindert slagkracht andere functies
Milieuschaarst: 3 dimensies Ruimtelijk - natuurlijke ruimte schiet tekort - oplossing: ruimtelijke ordening
Kwantitatief - te geringe hoeveelheid van een milieucomponent - hernieuwbaar vs. niet hernieuwbaar o hernieuwbaar: regeneratie o niet-hernieuwbaar: planning voor komende generatie
Kwalitatief - rivaliserende milieufuncties: keuzeprobleem (afvalfunctie vs. andere) - antivervuilingsbeleid
Kapitaal Kapitaal is een afgeleide productiefactor van arbeid en milieu. Kapitaal zijn goederen die indirect nuttig zijn voor behoeftebevrediging. Maakt het mogelijk later op grote schaal goederen te produceren
Investeren en sparen Kapitaal komt tot stand door te investeren - investeren: kapitaal tot stand brengen, slechts mogelijk door te sparen - sparen: afzien van aankoop van consumptiegoederen, teneinde het vermogen te doen stijgen - vermogen: roerende + onroerende bezittingen – schulden
Vervangings- vs. uitbreidingsinvesteringen Vervangingsinvesteringen Versleten goederen vervangen - economische slijtage: afschrijvingen verminderen de waarde - technische slijtage: verouderen door technologische vernieuwingen
Economie
10
Uitbreidingsinvesteringen - vergroten de kapitaalgoederenvoorraad - diepte-uitbreidingsinvesteringen: toename kapitaalvoorraad met zelfde soort - breedte-uitbreidingsinvesteringen: vervanging + vernieuwing capaciteit ↑
Netto- en brutobesparingen en –investeringen - nettobesparingen: nieuwe besparingen, maken uitbreiding mogelijk - brutobesparingen: nettobesparingen + afschrijvingen - netto-investeringen: uitbreidingsinvesteringen + voorraadwijzingen(=investering) - bruto-investeringen: netto-investeringen + vervangingsinvesteringen
Goederen Indeling Duurzame vs. niet-duurzame goederen - duurzame goederen: herhaald gebruik mogelijk - niet-duurzame goederen: slechts 1x bruikbaar
Consumptiegoederen vs. (niet-)duurzame investeringsgoederen - consumptiegoederen: onmiddellijk te consumeren - investeringsgoederen: om later goederen op grote schaal mee te produceren o duurzame: kapitaalgoederen o niet-duurzame: worden tijdens het productieproces verwerkt (vb grondstoffen)
Individuele vs. collectieve goederen - individuele goederen: o exclusief nut o eventueel in lichte mate ook voor een 3de - collectieve goederen o verscheidene personen kunnen er gelijktijdig nut van hebben o non-rivaliteit: geen hinder o non-exclusiviteit: niet-betalers worden niet uitgesloten
Finale vs. intermediaire goederen - finale goederen: vergen geen verdere verwerking - intermediaire goederen: vergt verdere verwerking in de bedrijfskolom
Toegevoegde waarde = output – input
Economie
11
Waardeketen De waardeketen wordt gebruikt om de toegevoegde waarde te analyseren.
Primaire vs. secundaire processen - primaire processen: grondstoffen via arbeid en kapitaal omzetten in goederen en diensten - secundaire processen: faciliteren de primaire processen (vb.: HRM, R&D, …)
Soorten huishoudingen Economische huishoudingen werken samen om het economisch probleem op te lossen.
Gezinnen Doel: consumeren Stellen productiefactoren ter beschikking voor een vergoeding (productief inkomen) Krijgen ook een niet-productief inkomen, vnl. van de overheid
Bedrijven Doel: produceren voor verkoop Samenwerking van productiefactoren Financiering: - opbrengst van verkoop - overheid Onderverdeling: - financiële/niet-financiële bedrijven - publieke/private
Overheid - instellingen door politiek-ambtelijke besluitvorming beheerd worden - taken: o ter beschikking stellen van collectieve goederen o maatschappelijk leven sturen en corrigeren (inkomensherverdeling) o subsidieverlening - financiering: belastingen
Functies van het geld Specialisatie leidt tot ruil
Economie
12
Primitieve vs. moderne economie Primitieve maatschappij: naturaruil Moderne economie: producenten
netwerk
van
ruiltransacties
tussen
consumenten
en
4 functies van geld - numerair: abstracte waardeparameter (prijsvaststelling) - ruilmiddel: tussengoed voor ruil (noodzakelijkheid voldoende geld in omloop) - koopkrachtreserve: men kan transacties uitstellen o voorwaarde: stabiele waarde (geldontwaarding inflatie) - kredietmiddel: spaarmiddelen uitlenen tegen een vergoeding
Economische kringloop Eigen vs. vreemde huishoudingen Eigen ingezetenen: eenheden met een permanent economisch belangencentrum in een land (vb. gastarbeiders
Eenvoudigste economische kringloop Vergoeding Consumptiegoederen Goederen
Gezinnen
Bedrijven Productief inkomen Productiefactor Arbeid
Voor de duidelijkheid tonen we meestal enkel de geldstromen (‘goederen’ en ‘productiefactor arbeid’ zou dus normaal niet voorkomen) Imputeren: schatten van de warde van een economische transactie Onderlinge transacties blijven buiten beschouwing Nationale boekhouding met nationale rekeningen geeft de economische activiteit weer.
Economie
13
Berekening van de economische activiteit Binnenlands vs. nationaal product - binnenlands product: o binnen landsgrenzen gerealiseerde finale goederen & diensten o = NP – productie eigen ingezetenen in het buitenland + productie niet-eigen ingezetenen in het binnenland - nationaal product: o door eigen ingezetenen gerealiseerde finale goederen & diensten o = BN + productie eigen ingezetenen in het buitenland – productie niet-eigen ingezetenen in het binnenland
Kritieken op het Nationaal Product - onvolmaakte meting o productie van de gezinnen wordt niet meegeteld productieve gezinsactiviteiten buitenshuis BNP stijgt gezinnen doen meer activiteiten zelf BNP daalt geen effectieve wijziging economische activiteit o informele economie - nominale cijfers (huidige prijzen) geven een vertekend beeld o oplossing: reële cijfers - nut/kwaliteit van de goederen - milieu wordt niet verrekend o verloedering van het milieu kan aanleiding geven tot meer besteding hierdoor stijgt het BNP maar blijft de netto welvaart eigenlijk gelijk - psychologische & sociale elementen - men wordt gelukkiger met een inkomensstijging tot een bepaalde grens - internationale vergelijking: wisselkoers vs. koopkrachtpariteit - manke vergelijking met minder ontwikkelde landen o informele sector o niet-vergelijkbare goederen o internet verdeling welvaart (streken & inwoners) o mogelijk verkeerde basis voor consumptie
Impliciete deflator van het BBP Verschil nominale en reële cijfers: inflatie Berekening: BNP 2005 in nominale waarde/BNP 2005 in reële waarde 1990
Economie
14
Voordeel: meet het prijspeil van alle goederen en diensten (i.t.t. CPI) Nadeel: kan enkel met vertraging gepubliceerd worden
Koopkrachtpariteit Aantal eenheden munten om hetzelfde goederenpakket te kopen in verschillende landen. Globale koopkrachtpariteiten: wisselkoersen gecorrigeerd voor verschillen in koopkracht We stellen belangrijke koopkrachtpariteit vast
afwijkingen
tussen
BBP
in
wisselkoersen
Drie berekeningsoptieken Productieoptiek Productie van de gezinnen wordt in principe niet in aanmerking genomen Wat wel wordt meegenomen, plaatst men onder de bedrijven (vb. zelfstandigen)
Aftrekmethode Output – Input = Bruto TW tegen marktprijzen Marktprijzen: wat de consument betaalt Factorkosten: marktprijzen – indirecte belastingen + subsidies Netto = bruto – afschrijvingen
Optelmethode??? Optellen van productieve inkomens (zowel binnen-als buitenland)
Methodologisch individualisme Individu Basisentiteit economisch handelen: individu - beslist eigen doel - gaat mogelijkheden en beperkingen na - maakt weloverwogen keuzes bij schaarste
Samenleving als informatiekanaal De samenleving is een belangrijk informatiekanaal
Visies Neoklassieke visie - Preferenties zijn gegeven
en
Economie
15
- Geen oordeel - Ontstaan is onbelangrijk
Neokeynesiaanse Visie - mens baseert beslissingen op basis van de economische variabelen van het moment - doel is momentaan i.t.t. levensdoel van de neoklassieke leer
Institutionalistische visie - Invloed van maatschappelijke instituties - Empirisch onderzoek of eigen waarde-oordeel
Homo Economicus (neoklassieke visie) 3 kenmerken:
Autonomie van de individuele preferenties - maakt zelfstandige keuzes - onafhankelijk van de voorwaarden voor realisatie - gaat op zoek naar beste mogelijk voor behoeftebevrediging Koopt slechts goederen wanneer: - ze bijdragen tot behoeftebevrediging - budget het toelaat - prijs/kwaliteit positief is Veblen-goederen zijn in strijd met deze visie
Rationaliteit Behoeftes zijn ordinaal (rangorde) maar niet cardinaal (hoeveelheid rang) te ordenen volgens nut.
Vereisten om rationeel te zijn - coherent - consistent (transitief)
Veronderstellingen over de mens - behoeften te rangschikken volgens belangrijkheid - alternatieven waar te nemen en te onderscheiden - beste combinaties vormen uit het voorgaande Het nut is herzienbaar in de tijd
Economie
16
Irrationeel gedrag Kan het gevolg zijn van gebrek aan wilskracht; oplossingen: - zelfdiscipline - surrogaatstrategieën o omgeving veranderen (vb.: niet wonen in een uitgaansbuurt om te studeren) o pre-engagement (vb.: minder geld meenemen om te shoppen) o beslissing delegeren en laten sanctioneren (vb.: repetitor) Irrationele afwijken in een groep houden elkaar in evenwicht hierdoor is het gedrag van een groep makkelijker te voorspellen dan individueel gedrag Rationeel gedrag vergt training, inspanning en moet beloond worden (is afwezig in controle-economieën).
Eigenbelang Mens is een nutsmaximaliserend wezen. Nuanceringen: - altruïsme o behoefte om anderen te helpen bij behoeftebevrediging - ruimer dan louter monetair - korte termijn & lange termijn kunnen verschillen o investeren in immateriële goederen (goodwill, vertrouwen)
Optimaliseringsprincipe Bij het maken van een keuze moeten voortdurend de kosten/baten vergeleken worden. Men moet de opportuniteitskosten in rekening brengen.
Twee beslissingen (zie grafiek) Marginale beslissing Zolang MB > MK moet de activiteit worden opgedreven tot MB = MK
Structurele beslissing In het optimale activiteitsniveau moet TB >= TK
Subjectiviteit kosten/baten Indien de subjectieve keuze niet overeenstemt met de abstracte beste keuze moeten we op zoek gaan naar additionele kosten/baten die meetellen in de overweging van het subject.
Economie
17
Rationele onwetendheid Kosten en baten afwegen kost geld, tijd en inspanning. Hyperrationaliteit is niet rationeel: opportuniteit gaat verloren Rationele onwetendheid: kosten informatieverzameling > netto baten Andere factoren om een keuze te maken zijn dan: - impulsief gedrag - gewoonte - conformisme (imitatie van gedrag) Bij grote voordelen bij rationele keuzes gaan bepaalde huishoudens zich specialiseren in het verstrekken van advies voor de keuze van anderen (vb.: beleggingsadviseurs)
Feedback Na de economische beslissing hoort feedback. Als alles liep zoals verwacht is het huishouden in evenwicht en wordt het gedrag niet gewijzigd. Indien wordt het gedrag wel gewijzigd: het huishouding is in onevenwicht.
Productiviteit QP = f(A,K) Productiviteit geeft de relatie weer tussen output en inzet van productiefactoren Productiviteit
Gemiddelde productiviteit
Marginale productiviteit
Globale:
Kapitaal
Arbeid
Kapitaal
Arbeid
Moeilijk
GPK = QP/K
GPA = QP/A
MPK = ∆QP/∆K
MPA = ∆QP/∆A
Geld- vs. fysische productiviteit - geldproductiviteit: productiviteit uitgedrukt in geld o gevaar voor wijzigingen niet gerelateerd aan productiviteit (vb.: inflatie) - fysische productiviteit: productiviteit uitgedrukt in eenheden
Economie
o moeilijk te onderscheiden per product
Factorelasticiteit van de productie Gevoeligheid van de productiviteit bij wijzigingen in de productiefactoren. Formule: E(QP, A) = MPA/GPA A 1 2 3 4 5 6
Q(P) GP(A) MP(A) E(Q(P),A) 10 10 10 1 50 25 40 1,6 75 25 25 1 90 22,5 15 0,666667 100 20 10 0,5 105 17,5 5 0,285714
E > 1 MPA > GPA E = 1 MPA = GPA E < 1 MPA < GPA E < 0 MPA < 0 (GPA kan nooit < 0 zijn!)
Kosten Noodzakelijke inzet aan economische inzet voor een bepaalde activiteit GK = TK / Q
Productiekosten - productiefactoren o arbeid o kapitaal o natuur - hulpmaterialen - halffabrikaten - grondstoffen - afschrijvingen
Onderscheid periodes - zeer korte periode: hoeveelheid (Q) blijft gelijk - korte periode: arbeid (A) kan veranderen - lange periode: alle productiefactoren (A, K, N) kunnen veranderen - zeer lange periode: institutionele kader kan veranderen
Interne vs. externe kosten - interne kosten: kosten die tot uiting komen in de boekhouding - externe kosten: kosten die het bedrijf veroorzaakt maar niet moet betalen
18
Economie
19
o vnl. inzake milieu o Overheid moet de externe kosten internaliseren
Directe vs. indirecte kosten - directe kosten: toerekenbaar aan 1 specifiek product - indirecte kosten: niet toerekenbaar…
Constante vs. variabele kosten VK = f(Q) GCK = CK / Q GVK = VK / Q GTK = TK / Q = GVK + GCK E(CK, Q) = 0 (constante kosten zijn onafhankelijk van de vraag) Q ↑ GCK ↓
Grafiek (Figuur 1) Brongegevens (kostprijs arbeid: 50) A
Q(P) 0 98 160 198 224 250 288 350 448 594 800
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
CK VK TK GCK GVK GTK MK 6300 0 6300 6300 4900 11200 63,0 49 112,0 49 6300 8000 14300 31,5 40 71,5 31 6300 9900 16200 21,0 33 54,0 19 6300 11200 17500 15,8 28 43,8 13 6300 12500 18800 12,6 25 37,6 13 6300 14400 20700 10,5 24 34,5 19 6300 17500 23800 9,0 25 34,0 31 6300 22400 28700 7,9 28 35,9 49 6300 29700 36000 7,0 33 40,0 73 6300 40000 46300 6,3 40 46,3 103
Economie
20
Figuur 1 Relatie Totale/Gemiddelde/Marginale Kosten
T K - V K - CK 5 0 .0 0 0
TK 4 0 .0 0 0
VK 3 0 .0 0 0
Lu ik A
2 0 .0 0 0
A B
1 0 .0 0 0
CK
0 0
200
400
600
800
1 .0 0 0
QP
Knik in VK-curve, minimum op MKcurve
GT K - GV K - M K 120
100
MK 80
Lu ik B 60
GT K Tg 40
GV K
Tg 20
MK-curve gaat door het minimum van de GVK-curve
0 0
200
400
600
MK < GVK G VK nemen af
T K en VK stijgen degress ief MK n em en af
800
1.000
MK > GV K GVK n em en toe
T K en VK stijgen progressief MK n em en toe
QP
Economie
21
Verklarende elementen voor productiviteit en kosten Onderscheid op basis van te analyseren periode: - korte periode: wet van toenemende en afnemende marginale productiviteit o variabele arbeid, vast kapitaal - lange periode: wet van toenemende en afnemende scope-, schaal- en leereffecten - comparatieve productiviteit
Wet van toenemende en afnemende marginale productiviteit (korte periode) Grafiek Q
Gevolgen van toenemende productiefactor:
P
1200
Progressieve stijging
totale productie:
1000
Q
P
- neemt progressief toe
800
- varieert proportioneel
600
- neemt degressief toe 400
- neemt af
Degressieve stijging
200 0
0
M G
A
200
400
600
800
M
3
A
=G
A
Wanneer TP degressief begint te stijgen (A>224) daalt MP.
MP snijdt GP GP begint te dalen
4
A
1000
A
Zolang de totale productiviteit progressief stijgt (A=0224) stijgt MP.
Als MP = GP GP daalt
2
GP
A
1
MP
0
0
200
400
600
A
800
1000
A
Verband tussen marginale productiviteit en marginale kosten Als de marginale productiviteit toeneemt nemen de marginale kosten af: hetzelfde additionele loon kan verdeeld worden over meer additionele producten. Als de marginale productiviteit afneemt nemen de marginale kosten toe: hetzelfde additionele loon wordt verdeeld over minder additionele producten.
Verband tussen productie en GCK Q ↑ GCK ↓
Economie
22
GCK nemen slechts toe als de afname van de marginale productiviteit zo belangrijk wordt dat ze zorgt voor een zo sterke stijging van marginale kosten dat die opweegt tegen de dalende constante kosten per eenheid.
Schaal-, leer- en scope-effecten (lange periode) Schaaleffecten Afzondering van de wet van toe- en afnemende marginale productiviteit Men laat de schaal of dimensie van de economische activiteit toenemen bij gelijkblijvende factorverhouding.
Progressieve vs. degressieve schaaleffecten - progressieve schaaleffecten: wanneer de productie meer dan evenredig stijgt met de toename van de schaal (gemiddelde productiviteit ↑) - degressieve schaaleffecten: wanneer de productie minder dan evenredig stijgt met de toename van de schaal (gemiddelde productiviteit ↓) o vb.: schaal verdubbelt, productie stijgt slechts met 50% GPA Progressieve schaaleffecten
Constante schaaleffecten
Degressieve schaaleffecten
M1
M2
Arbeid
vb.: M1 M2: grotere stock aan kapitaalsgoederen
Interne vs. externe schaaleffecten - interne schaaleffecten: ontstaan door toename van de schaal van één bedrijf - externe schaaleffecten: ontstaan door toename van de totale bedrijfssector o concentratie van bedrijven van dezelfde aard kan tot additionele voordelen leiden (vb.: beter geschoold personeel, betere bevoorrading, …) o er zijn ook externe verkeerscongestie, …
schaalnadelen:
hogere
prijs
productiefactoren,
Economie
23
Voordelen van een grote schaal - grotere bedrijven kunnen vaste productiefactoren beter benutten - betere interne arbeidsverdeling (specialisatie: learning by doing) - kunnen meer installatie- en researchkosten voor nieuwe producten dragen o vb.: publiciteit - meer aanzien o beter personeel o beter imago o meer reclamegelden - gedifferentieerde productie risicospreiding
Nadelen van een grote schaal - moeilijker beheer leidt tot inefficiëntie - kloof tussen centrale leiding en uitvoerend personeel: communicatie en coördinatieproblemen - hoge distributiekosten - additionele arbeidskrachten kunnen leiden tot loonsverhogingen (cf. externe schaalnadelen)
Leereffecten Naarmate producenten meer ervaring krijgen met het productieproces slagen zij eirn een grotere productiviteit te bereiken door: - betere beheersing van de vaste kosten - meer effectieve arbeidsorganisatie - grotere specialisatie - betere productie- en marketing - meer organisatie - daling van de voorraadkosten
Scope-effecten Gemiddelde productiekosten voor verschillende goederen zijn lager als ze geproduceerd worden door één producent dan door verschillende producenten. Basis: gemeenschappelijk gebruik van: - installaties - distributiekanalen - managementsystemen Ze geven een concurrentiële voorsprong aan gediversifieerde bedrijven
Economie
24
Korte- en lange-termijnkostencurven Met een bepaalde schaal van de onderneming komen telkens andere U-vormige korte-termijnkostencurven overeen. Voorbeeld van 3 korte-termijnkostencurves op 3 schalen. GTK
GTKKT1
GTKKT3 GTKKT2
Luik A GKLT
P
Q1
P
Q2
P
Q3
P
P
Q4 Q5
Q
De lange-termijnkostencurve geeft de raakpunten met een oneindig aantal kortetermijnkostencurves weer. GTK
GKLT Luik B
Uit het gemiddelde kostenverloop op lange termijn kan een MK-curve op lange termijn afgeleid worden. - vlakkere helling dan MK-curve op korte termijn - snijdt lange termijn GK-curve in haar minimum
Economie
25
Comparatieve productiviteit - Huishoudingen moeten zich specialiseren in hetgeen zij comparatief (in vergelijking me andere huishoudingen) het meest productief kunnen verrichten - Taken die zij comparatief minder productief kunnen vervullen moeten ze afstoten naar huishoudingen die bij het verrichten van die taken comparatief de hoogste productiviteit aan de dag leggen. Cursus MPC Opp. Kost C Oefeningen MPO Opp. Kost. O A 3
1/3
3/2
2
½
2/3
B
1/9
9/3
3
1/3
3/9
9
Degene met laagste opportuniteitskost heeft comparatief voordeel. A: 3/2 < 9/3 voor cursus B: 3/9 < 2/3 voor oefeningen Optimale productiviteit: A geeft zoveel mogelijk cursus, B zoveel mogelijk oef.
Globale productiemogelijkhedencurve Beiden hebben 36 uur ter beschikking Indien beide maximaal curus geven: 36/3 + 36/9 = 16 Indien beide maximaal oefeningen geven: 36/2 + 36/3 = 30 individuele productiemogelijkhedencurve van
individuele productiemogelijkhedencurve van
persoon B
persoon A uren oefeningen
uren oefeningen
2 1 1 1 1 1 8 6 4 2 0 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 1
1
1
0
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
1
1
1
uren cursus
uren cursus 32
2 1 1 1 1 1 8 6 4 2 0
X
30 28
Globale productiemogelijkhedencurve
26 24
uren oefeningen
22 20 18
Y'
16 14
Y
12 10 8 6 4 2
Z
0 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
uren cursus
10
11
12
13
14
15
16
17
Economie
26
Markt als coördinatiemechanisme Er zijn behalve de markt nog andere coördinatiemechanismen (traditie, morele overtuiging, dwang, liefde) Basis voor het marktmechanisme: - enkele vrijwillige ruil indien beide partijen baat ondervinden o sluit diefstal & giften uit - iedere huishouding is van mening dat ze meer krijgt dan hetgeen zij meent dat zij afstaat waard is o obj. waarde < subj. waarde voor de koper o obj waarde > subj. waarde voor de verkoper
Objectieve vs. subjectieve ruilwaarde - objectieve ruilwaarde: prijs - subjectieve ruilwaarde: waarde die een partij hecht aan een goed
Principes van de markt Evenwichtsprijs waar V = A Marktevenwicht: wie tegen de evenwichtsprijs wil kopen, zal verkopers vinden en vise versa Bij wijzigingen in V&A anders dan door prijs verschuift de curve De markt incorporeert alle informatie
Speltheorie - bijzonder geschikt om situaties te analyseren waar een beperkt aantal personen interageren - hun gedrag is interdependent o de partijen gaan rekening houden met het (verwachte) gedragn van andere(n)
Zero- vs. non-zero-sum spelen - zero-sum spelen: de ene wint wat de andere verliest - non-zero-sum spelen: ene kan meer winnen dan de andere verliest en omgekeerd
Coöperatieve vs. niet-coöperatieve spelen - coöperatieve spelen: bindende afspraken tussen spelers zijn mogelijk - niet-coöperatieve spelen: bindende afspraken allen mogelijk wanneer de spelregels dit toelaten
Economie
27
Kenmerken van elk spel - spelregels: hoe verloopt de interactie - strategieën: mogelijke acties van elke speler - pay-off matrix: winst of verlies voor elke combinatie van handelen - uitkomst(en): welke combinatie van strategieën zullen de spelers kiezen
Prisoner’s dilemma Niet bekennen
Wel bekennen
Niet bekennen
0/0
15/0
Wel bekennen
0/15
10/10
Beiden hebben er belang bij te bekennen. Dit is het Nash-evenwicht of nietcoöperatief evenwicht: ze nemen elk de beste actie rekening houdend met de actie van de andere, zonder rekening te houden met de effecten voor de andere. Dit is niet noodzakelijk de meest efficiënte: die zou zijn om beiden niet te bekennen. Hiermee beweerde Nash de stelling van Adams weerlegd te hebben dat eigenbelang zorgt voor optimale welvaart.
Dominante vs. gedomineerde strategie - dominante strategie: gelijk wat de andere doet de beste actie - gedomineerde strategie: ongeacht welke strategie aangenomen wordt, de andere heeft altijd een hogere pay-out
Zuivere vs. gemengde strategie - zuivere strategie: meerdere nash-evenwichten met evenveel kans - gemengde strategie: meerdere nash-evenwichten met een vastgestelde kans
Eenmalig vs. repetitief spel repetitief spel: andere spelers kunnen lessen trekken uit vorig gedrag andere spelers
Sequentieel spel De spelers kennen de vorige zet van de tegenstander. Mogelijk first/last-mover advantage.
Vraagfunctie Functie Bevat: - prijs van het goed (PA) - prijs van andere goederen (PB, PC, …)
Economie
28
- beschikbaar gezinsinkomen (YB) - vermogen (V*) dus: QVA = f(PA, PB, PC, … YB, V*)
Relatie tussen de vraag en de prijs Ceteris paribus: vraagfunctie: QVA = f(PA) Vraagschaal: geeft in tabelvorm weer hoeveel vraag er is bij een bepaalde prijs Monetaire vraag: het totaal bedrag dat de vragers bereid zijn te spenderen bij een bepaalde prijs
Prijs
Gevraagde
Monetaire
0
110
0
10
100
1.000
20
90
1.800
Normaal is de vraag invers met de prijs, uitzonderingen:
30
80
2.400
- speculatieve vraag
40
70
2.800
50
60
3.000
60
50
3.000
- Veblen-effect: men wil tonen dat men zich dure producten kan aanschaffen
70
40
2.800
80
30
2.400
90
20
1.800
100
10
1.000
110
0
0
- Giffen-effect: men past de consumptiesamenstelling aan door minder nodige producten (vb. vlees) te vervangen door het in prijs gestegen goed (vb. brood); dit komt voornamelijk voor bij
arme gezinnen
Consumentensurplus Door de aankoop van Q1 goederen doet men zich eigenlijk voordeel: men was bereid de vorige goederen aan te kopen tegen een hogere prijs (vb.: men was bereid Q2 goederen te kopen aan een hogere prijs p2).
p A V
p2 Z
Totaal monetair nut bij aankoop van Q1 goederen is AZQ1O. 0
Q2
Q1
Q
De betaalde som is echter p1ZQ1O.
De consument heeft dus een voordeel (= consumentensurplus) van AZp1 (het gearceerde gedeelte)
Economie
29
Verschuivingen van de vraagcurve Als de vraagcurve = f(PA): - als QVA stijgt en P blijft gelijk verschuift de curve naar rechts - als QVA daalt en P blijft gelijk verschuift de curve naar links
Prijselasticiteit van de vraag Met de gevoeligheid van de vraag voor prijswijzigingen Verhouding van de relatieve verandering in de gevraagde hoeveelheid en de – in principe infinitesmaal kleine – relatieve verandering in de prijs van het betrokken goed die tot de hoeveelheidswijziging aanleiding gaf dQ Q dQ Q =: dp dp p p
Analyse Als P x Q constant is (niet bij een rechtlijnige vraagcurve) is overal ε = -1
ε = -∞
P
Voor een rechtlijnige vraagcurve:
Elastisch Onelastisch
- in het midden: |ε| = 1
ε = -1
- in het snijpunt met de X-as: |ε| = 0
- in het snijpunt met de Y-as: |ε| = -∞ ε=0
Uitzonderingen:
0
Q
ε
p
- volledig onelastische vraagcurve: ε = 0 o verticale vraagcurve
v
- volledig elastische vraagcurve: ε = -∞ 0 -1
Q
o horizontale vraagcurve
Invloedsfactoren - aard van het roduct o levensnoodzakelijke en luxeproducten hebben een lage ε - substitutiegoederen aanwezig - omschrijving van het goed o ε van één merk cola is groter dan van alle merken cola samen
Economie
30
- termijn: lange termijn groter want meer substitutiegoederen mogelijk - nut: relatie prijs/monetaire vraag vaststellen o elastische vraag, P ↑ MV ↓ o onelastische vraag, P ↑ MV ↑
Inkomens-, substitutie- en participatie-effect Inkomens- en substitutie-effect Veranderingen in de vraag ontstaan door: - substitutie-effect: vervanging van relatief duurdere producten door relatief goedkopere producten - inkomenseffect: wijziging in vraag voor wijziging van de koopkracht Gegeven V1. De prijs daalt van P1 naar P2, waardoor Q1 Q2.
P
Welk deel van de hoeveelheidsstijging is nu te verklaren door het substitutie-effect en welk deel door het inkomenseffect?
P1 P2
We tekenen een nieuwe vraagcurve V2 met een gelijk reëel inkomen (als de prijs stijgt, stijgt het inkomen, als de prijs daalt, daalt het inkomen).
V1 V2 Q1
Q3
SE
Q2
Q
IE
De verandering in hoeveelheid bij het gelijke reëel inkomen (af te lezen op V2) is het substitutieeffect (Q1 Q3), de rest (Q3
Q2) is het inkomenseffect.
Participatie-effect Consumenten zijn pas bereid te kopen vanaf een bepaalde prijs (de prijs bij Q = 0). Participatiebeslissing is een discretionaire beslissing.
Relatie tussen vraag en inkomen De hoogte van het inkomen beïnvloedt de vraag naar diverse producten. Wet van Engel: inkomen stijgt voedsel stijgt, maar %voedsel daalt
Inkomenselasticiteit van de vraag Gevoeligheid van de vraag voor wijzigingen in het inkomen.
Economie
31
De relatieve verandering van de vraag bij een in principe infinitesimaal kleine verandering in het inkomen.
εY = (dQ / Q) / (dYB / YB) Analyse - Normale producten: εY > 0 o Levensnoodzakelijke goederen: εY < 1 (inkomensonelastisch) o Luxegoederen: εY > 1 (inkomenselastisch) -
Absoluut inferieure producten: εY < 0 (deze worden onmiddelijk vervangen door betere producten als het inkomen stijgt)
Grafiek Q Top: het goed wordt inferieur
0
YB
Relatie vraag – prijs van andere goederen Stel |εP| > 1 De prijs stijgt (P x Q) daalt YB (beschikbaar inkomen) stijgt
Substitutiegoederen vs. complementaire goederen - substitutiegoederen: alternatieve goederen voor dezelfde behoefte o vb.: auto & trein, als PT stijgt zal QA stijgen (εAB > 0) - complementaire goederen: gezamenlijke consumptie noodzakelijk o vb.: auto en benzine, als PA stijgt zal QB stijgen (εAB < 0)
Kruisprijselasticiteit Gevoeligheid van gevraagde hoeveelheid voor prijswijziging van andere goederen.
εAB = (dQA / QA) / (dPB / PB)
Economie
32
Andere invloeden op de vraag Invloed van andere huishoudens Het keeping up with the Joneses: veretering of instandhouding van de eigen comsumptiepositie in vergelijking met de sociale relaties - trendsetters: mensen met opvallend consumptief gedrag - bandwagon-effect: mensen die trendsetters volgen - conspicuous consumption: opvallend consumptief gedrag om afgunst op te wekken - positionele goederen: ontlenen hun waarde aan het feit dat slechts enkelen ze kunnen bezitten (vb. laatste appartement aan het Zoute)
Invloed van producenten - enkel latente behoeften volgens neoklassieke leer (autonomie behoeftes) - mogelijkheid om behoeften te creëren door reclame (andere auteurs)
Vermogensbeslissing Begrippen - Vermogensbeslissing: Optimale combinatie activa/passiva - Beleggingsproblematiek: wat te doen met de activa - Financieringsproblematiek: wat te doen met de passiva - beleggingsstrategie: keuze tussen financiële activa - Liquiditeit: o mate waarin, o snelheid waarme o kosten van o omzetten activa in kasgeld
Motieven om giraal/chartaal geld aan te houden - transactiemotief: om lopende uitgaven te financieren - voorzorgsmotief: uit vrees voor onverwachte uitgaven - speculatiemotief: optimaal beleggen in de tijd o beleggingsspeculatie: beleggingen worden uitgesteld als een rentestijging verwacht wordt De omvang van de transactie- en voorzorgsvraag is evenredig met het inkomen De speculatievraag is omgekeerd evenredig met de rente.
Economie
33
Nominale en reële veiligheid - nominale veiligheid: zekerheid om na afloop het belegde geld terug te krijgen o afhankelijk van: financiële sterke schuldenaar betrouwbaarheid schuldenaar natuur van het instrument beleggingsobject wisselkoersen bij internationale beleggingen - reële veiligheid: behoud van koopkracht na afloop
Rendementsfactoren - inkomen (verminderd met de lasten, vb. roerende voorheffing) o vast percentage o in functie van de bedrijfsresultaten o in functie van het algemene rentepeil - waarde-evolutie van het activum o zero-bonds o SICAV: louter meerwaarde om fiscale redenen - wisselkoersen bij internationale beleggingen
Risico - Risicospreiding: diversifiëring - gemeenschappelijke beleggingsfondsen o samenbrengen spaarmiddelen kleine beleggers o belegd volgens bepaalde strategie - afweging risico o hoog risico, hoog rendement o hoge liquiditeit, laag rendement - onroerend goed wordt over het algemeen als waardevast beschouwd
Soorten bedrijven Ondernemer: brengt productiefactoren samen met het oog op het produceren van goederen/diensten Ondernemersrisico: mogelijk verlies (wordt beloond door ondernemersvergoeding) Ondernemersvergoeding: winst - boekhoudkundige winst: opbrengsten – kosten - economische winst (overwinst): opbrengsten – kosten – normale vergoeding kap.
Economie
34
Ondernemingen Risicodragend kapitaal wordt ingebracht door privépersonen Niet-risicodragend kapitaal: vaste rente ongeacht bedrijfsresultaat (obligaties) Bij verlies: - wordt risicodragend kapitaal niet meer vergoed - op lange termijn ook niet-risicodragend kapitaal faillissement dreigt
Eigendomsstructuren Eigen/Vreemd Vermogen Vermogen: totaal van middelen waarover de onderneming beschikt - eigen vermogen: eigendom van de kapitaalverschaffers - vreemd vermogen: geleend bij derden
Soorten aandelen - maatschappelijke aandelen: vertegenwoordigen een bepaald deel van het vermogen zonder dat de absolute waarde vermeld is - nominale aandelen: vertegenwoordigen een bepaalde waarde in het EV
Obligaties Bewijs van deelneming aan een lening Converteerbare obligaties geven het recht binnen een bepaalde periode de obligaties om te zetten in aandelen Warrant-lening: schuldvordering + het recht om aandelen te kopen tegen een vastgestelde prijs
Markante evoluties - onbeperkte beperkte aansprakelijkheid - vennootschappen (makkelijker overdraagbaar) - meestal geleid door managers die geen of nauwelijks kapitaal bezitten o remuneratie: basissalaris variabel salaris (opties, aandelen) ontslagpremie o indien management en aandeelhouders een andere visie hebben kan er een management buy-out plaatsvinden o gifpil: indien een bepaald percentage aandelen in handen is van een derde mogen de bestaande aandeelhouders aandelen bijkopen - via holdings worden veel kapitaal gecontroleerd via een hefboom
Economie
35
Overheidsbedrijven Deze vormen de ruggengraat van d collectivistische economie. In onze economie: - vervullen essentiële functies in de economie o democratische controle o vb. gelduitgifte - natuurlijke monopolies o sectoren met grote schaaleffecten o vrees voor misbruik overheid houdt de controle o vb. collectief vervoer - politiek-ideologische bedrijven o vnl. na WOII als tegengewicht voor kapitalistische ondernemingen doel: • tewerkstelling los van marktoverwegingen handhaven • invloed van buitenlandse groepen & regeringen verminderen • effectiviteit van de planning verlagen - privatisering o sensu lato: meer volgens de principes van de privaat-economische bedrijfsvoering werken verkoop van aandelen uitbesteding ontmantelen van openbare monopolies door concurrentie toe te laten o sensu stricto: geheel of gedeeltelijke verkoop van aandelen publieke uitgifte (meestal door beursintroductie) plaatsing bij strategische partners o meestal in fases om monopoliegedrag te voorkomen 1: terugtrekking uit het dagelijks beheer 2: terugtrekking uit het kapitaal o argumenten voor: overheidsbedrijven presteren in het algemeen slecht slechte dienstverlening verminderen van de overheidsschuld daling rentelasten o argumenten tegen: ruimere criteria dan bedrijfseconomische efficiency • herverdelingsobjectieven • macro-economische objectieven
Economie
36
België: • Martens-Gol: bescheiden maatregelen • Martens VIII-Dehaene I: beheerscontracten - publiek-private samenwerking o uitvoering, financiering en uitbating door privéfirma’s o mogelijk verzwaring van begroting door vergoedingen
Coöperaties De nadruk ligt op het veranderen van de kapitalistische maatschappij.
Soorten - productiecoöperatie: gezamenlijke productie - kredietcoöperatie: gezamenlijk krediet aanvragen - coöperatie van de aankoop: gezamenlijk materialen aankopen - verbruikerscoöperatie: gezamenlijk detailshandelsactiviteiten verrichten
Jaarrekening Bevat: - balans - resultatenrekening - toelichting - sociale balans Wordt opgesteld door het management Vergezeld door een verslag van de bedrijfsrevisor Wordt voorgelegd aan de algemene vergadering door de RvB
Balans - systematisch overzicht activa/passiva - momentopname - going concern principle: onderneming kan haar activiteiten verder zetten - reserves: intern gegenereerde eigen middelen die ontstaan doordat de AV beslist een deel van de winst niet uit te keren maar binnen de onderneming te houden om haar activiteiten te financieren - overgedragen winst/verlies: winsten waarvoor de AV nog geen bestemming heeft
Economie
37
ACTIVA
PASSIVA
VASTE ACTIVA
EIGEN VERMOGEN
-
Oprichtingskosten
-
Kapitaal
-
Immateriële vaste activa
-
Reserves
-
Materiële vaste activa
-
Overgedragen winst/verlies
- Financiële vaste activa VLOTTENDE ACTIVA
VREEMD VERMOGEN
-
Vorderingen op meer dan één jaar
-
Voorraden inuitvoering
en
bestellingen
-
Vorderingen op ten hoogste één jaar
-
Geldbeleggingen
-
Liquide middelen
TOTALE ACTIVA
- Voorzieningen voor risico’s en kosten -
Schulden op meer dan één jaar
-
Schulden op ten hoogste één jaar
TOTALE PASSIVA
Balansanalyse •
Liquiditeitsratio: vlottende activa/schulden op korte termijn; is best groter dan 1
•
Netto bedrijfskapitaal: permanente middelen – vaste activa is best groter dan nul
•
Solvabiliteitsratio: eigen vermogen/balanstotaal
•
Boekwaarde vs intrinsieke waarde van de onderneming
Resultatenrekening BEDRIJFSRESULTAAT - Bedrijfsopbrengsten (a) -
Bedrijfskosten (b)
- Bedrijfswinst/-verlies © = (a) – (b) FINANCIEEL RESULTAAT -
Financiële opbrengsten (d)
-
Financiële kosten (e)
-
Financieel Resultaat (f) = (d) – (e)
UITZONDERLIJK RESULTAAT -
Uitzonderlijke opbrengsten (g)
- Uitzonderlijke kosten (h) -
Uitzonderlijk Resultaat (i) = (g) – (h)
Economie
38
RESULTAAT VAN HET BOEKJAAR VOOR BELASTING (j) = © + (f) + (i) - Belasting van het resultaat (k) WINST VAN HET BOEKJAAR (l) = (j) – (k) - Overboeking naar belastingvrije reserve (m) TE BESTEMMEN WINST VAN HET BOEKJAAR (n) = (l) – (m) - Overgedragen winst/verlies van vorig boekjaar (o) TE BESTEMMEN WINST (p) = (n) +- (o)
Resultatenratio’s •
Bruto bedrijfsresultaat: bedrijfsopbrengsten – bedrijfskosten Afschrijvingen, voorzieningen, waardeverminderingen)
•
Netto bedrijfsresultaat: bedrijfsopbrengsten – bedrijfskosten
•
Brutomarge: bedrijfsopbrengsten – de kosten van de door derden ten behoeve van de bedrijfsvoering geleverde goederen en diensten
•
Courante nettowinst: netto bedrijfsresultaat + netto financieel resultaat – belastingen
•
Courante brutowinst: courante netto winst + afschrijvingen, voorzieningen en waardeverminderingen
•
Netto rendabiliteit op het eigen vermogen (ROE): courante netto winst/eigen vermogen
•
Netto rendabiliteit van de ingezette middelen (ROA): (courante winst + financiële kosten en belastingen) / (eigen vermogen en vreemd vermogen)
(uitz.
Principal-agent probleem Hoe de manager zo goed mogelijk motiveren om winst te maken? Verloning afhankelijk stellen van winst niet voldoende manager rekent vrije tijd ook mee
Productiebeslissing - Marginale productiebeslissing: hoeveel produceren? o Marginale beslissingsregel: MO = MK in de stijgende tak van MK - Structurele productiebeslissing: produceren of niet? o Structurele beslissingsregel: LT: TO >= TK KT: TO > VK
Economie
39
i
MK GT K GV K
C
P1
P= MO = GO
F
0
E
Q1 Q2
Q3
Q4
Q5
QP
Constante prijs want onderneming is een pricetaker. - 0Q1: verlies stapelt zich op want MK > MO - Q1: per extra unit maakt men winst op het unit, maar men moet nog het verlies van OQ1 goed maken - Q2: GO = GVK we zijn uit de variabele kosten - Q3: GO = GTK we zijn uit de vaste kosten (breakevenpunt) - Q4: MO = MK, optimale productiehoeveelheid (vanaf hier beginnen we weer per unit verlies te maken) Q3 Q5: winstzone
i
Q4 = optimum
TK
TO VK
E C
Q1
Q2
Q3
Q4
Q5
QP
Economie
40
Optimale factorcombinatie In de korte periode Korte periode: bepalen hoeveel arbeid we willen inzetten Marginale geldlasten extra arbeidskrachten < marginaal geldproduct extra arbeidskrachten aannemen Marginaal geldproduct: wijziging in totale verkoopwaarde bij in principe infinetisemaal kleine wijziging in productiefactor Hangt af van: - technische relaties binnen de onderneming - Reactie van de verkoopprijzen op een wijziging in Q (uitgeschakeld gezien de onderneming hier pricetaker is) 2 situaties: - indien pricetaker op de arbeidsmarkt: aanwerven geen invloed op lonen - indien pricemaker op de arbeidsmarkt beïnvloed de prijs naar arbeide prijs (L); het bedrijf zal al de vorige werknemers ook moeten betalen wat ze de nieuwe betaalt
PRIJSNEMER OP DE ARBEIDSMARKT (A) Arbeid QP MP’A MPA L TVK MKA 1 10 10 32000 22000 22000 22000 2 18 8 25600 22000 44000 22000 3 28 10 32000 22000 66000 22000 4 35 7 22400 22000 88000 22000 5 38 3 9600 22000 110000 22000 PRIJSZETTER OP DE ARBEIDSMARKT (B) Arbeid QP MP’A MPA L TVK MKA 1 10 10 32000 18000 18000 18000 2 18 8 25600 20000 40000 22000 3 28 10 32000 22000 66000 26000 4 35 7 22400 25000 100000 34000 5 38 3 9600 30000 150000 50000 In de lange periode Inzet van beide productiefactoren is variabel. Analyse middels isoquanten en isokostenrechten: - isoquante: grafische weergave van al de mogelijke combinaties van productiefactoren waarmee hetzelfde productieniveau kan bekomen worden - isokostenrechte: geeft aan welke combinaties van arbeid en kapitaal, gegeven de factorprijzen een bepaald kostenniveau veroorzaken
Economie
41
Probleemstelling: welke factorcombinatie moet men maken om een gegeven productie te bereiken met minimale kosten (dus een isokostenrechte die zo dicht mogelijk bij de oorsprong ligt)
Factorcomplementariteit Soms is slechts één combinatie de juiste om een gegeven productie te bereiken: K
X3 X2 X1
TK
T3
T ’K
X3
T2 K1
X2 X1
T1 0
A1
TA
A2
T ’A
A
Enkel de factorcombinatie K1,A1 is hier mogelijk. De vraag naar de optimale factorcombinatie is hier louter op technische gronden op te lossen. Alle andere combinaties dan (K1,A1) vormen een verspilling en zijn economisch niet verantwoord. De technisch optimale factorcombinatie kan verschillen met de schaalgrootte, dat is hier niet het geval: de factorverhouding is hier telkens K1/A1.
Economie
42
Factorsubstitueerbaarheid K
TK
K1
S1
T’K
K2
S2
IQ1 IQ 2
0
A1
A2
TA
T’A
A
Meestal zijn productiefactoren substitueerbaar. Het verminderen van één productiefactor kan worden gecompenseerd door de additionele inzet van een andere productiefactor. De vorm van de isoquante wordt bepaald door de marginale substitutieverhouding MSV = extra hoeveelheid van een productiefactor nodig om bij een verminderde inzet van een in principe infinitesimaal kleine eenheid van een andere productiefactor hetzelfde productieniveau te bereiken. MSV = dK / dA De isoquanten zijn convex vanuit de oorsprong: hoe minder er van een productiefactor aanwezig is, hoe moeilijker één eenheid te compenseren met een andere productiefactor (een zeer grote MSV). Om een bepaald productieniveau (vb. QP1) zo goedkoop mogelijk te produceren moet men het punt op de betrokken isoquante (IQ1) dat op de laagste isokostenlijn gelegen is. Het gaat om de raaklijnen van de isoquante. In het raakpunt: rico isokostencurve = rico raaklijn isoquante = MSV Bij de optimale factorcombinatie is marginale productiviteit (MPK) / (PK) factorprijs gelijk (in dit geval punt S1). Als de relatieve loonkosten afnemen zal de productiefactor arbeid meer ingeschakeld worden: S2
Investeringsbeslissing Zijn potentiële nieuwe investeringen rendabel?
Economie
43
Voor- en nadelen vergelijken beste methode: netto contante waarde Elke investering zorgt voor additionele ingaande (baten) en uitgaande (kosten) kasstromen Rekening houden met: - sunk costs: oomkeerbare reeds gedane uitgaven (worden niet in rekening gebracht) - opportuniteitskosten van reeds gemaakte uitgaven moeten in rekening gebracht worden o vb. bedrijventerrein die gebruikt wordt ipv verhuurd Uitgaande kasstromen: - initiële investeringskosten - additionele o lonen o materiaalkosten o belastingen Ingaande kasstromen: additionele ontvangsten Men moet de toekomstige cashflows bepalen (opm.: gekleurd door conjunctuur) Men moet een minimum rente (R*) bepalen, deze bestaat uit: - leenkost van het kapitaal - + beoogd winstpercentage - + risicopremie
Netto geactualiseerde waarde N
NCFt NGW= ∑ t=0 (1+R*)t
De som van al de geactualiseerde toekomstige kasstromen NGW > 0 project komt in aanmerking om uitgevoerd te worden
Indien meerdere projecten: verhuoding NGW/I0 (initiële invest.) bekijken I0
A 10 milj
B 5 milj
C 5 milj
D 15 milj
NGW NGW/I 0
15 milj 3/2
5 milj 1
10 milj 2
10 milj 2/3
Aanbod Stijgende tak van de MK-curve vormt de indiv. aanbodfunctie Collectieve aanbodfunctie ≠ horizontale aggregatie individuele aanbodfuncties: indien verschillende bedrijven produceren stijgen kosten productiefactoren
Economie
44
Producentensurplus P 140 120
P1 100
Z
80 60 40
Y 20 0
O
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Q1
Q
P1ZY is het producentensurplus.
Verschuivingen van en op de aanbodcurve Verschuivingen op de aanbodcurve: prijswijzigingen Verschuivingen van de aanbodcurve: wijziging van andere factoren: - productiviteit - factorprijzen - belastingen - overheidssubsidies Collectieve vraagcurve wijzigt ook wanneer aantal bedrijven wijzigt Indien pricemaker worden de prijzen bepaald door: - productiekosten - evolutie van de opbrengst
Prijselasticiteit van het aanbod Meet de gevoeligheid van het aanbod voor prijsveranderingen. = % verandering in aangeboden hoeveelheid / % verandering in prijs E = (dQA / QA) / (P / dP) normaal EA > 0
Economie
P
45
P
E A> 1 e l a s t is c h
P1
P2
A
P2
E A< 1 o n e l a s t is c h 10%
10% P1 20%
0 P
A
Q1
4% Q2
P
E A= v o ls la g e n e la s t is c h
P1
0
Q
Q1
Q2
Q
E A= 0 v o ls la g e n o n e la s t is c h A
P2
A
10% P1
0 P
Q1
Q
0
Q1
Q
E A= 1 u n i ta i r e l a st isc h A
P2 10% P1 10%
0
Q1
Q2
Q
Corporate governance (deugdelijk bestuur) Alle initiatieven proberen: - correctheid van de boekhouding te garanderen - systeem van checks and balances in de beslissingsmechanismes brengen - lange termijn belang van de stakeholders te laten primeren boven korte termijn belang managers
Duurzaam ondernemen Tripple bottom-line: - bestuurders moet het voortbestaan en de voortdurende bloei centraal stellen i.p.v. kortetermijnwinst
Economie
46
- sociaal duurzaam ondernemen: corporate citizenship: de onderneming als actor in de maatschappij met rechten en plichten als basis voor de maatschappelijke legitimering - ecologisch duurzaam ondernemen
Multinationale onderneming Trans- of multinationale onderneming Vestigingen in min. 2 landen Oorzaak: - dalende transport- en communicatiekosten - onderneming willen een attribuut (patent, verkoopsbenadering, …) over een grotere dan de thuismarkt exploiteren Transfertprijzen: aan- en verkoopprijzen tussen de filialen ( mogelijk om winst te centraliseren in landen met lage winstbelasting)
Internationale joint-venture gemeenschappelijke onderneming opgericht door ondernemingen uit verschillende landen Doel: - uitvoeren grote & complexe contracten - openen van nieuwe territoriale markten - ontwikkelen en exploiteren van nieuwe producten
Fusies en overnames - fusie: twee ongeveer even grote ondernemingen gaan samen in een nieuwe - overname: kleine onderneming overgenomen door een grote o integratie van kleine onderneming o beheer wordt overgenomen door grote onderneming Conglomeraat: niet-gerelateerde activiteiten die samengevoegd worden (vnl. fiscale motieven) Leveraged buy-out: overname gefinancierd met schulden
Horizontale vs. verticale fusie/overname Horizontale M&A: - tussen concurrerende bedrijven op dezelfde schakel in de bedrijfskolom - motivatie: o schaaleffecten o scope-effecten
Economie
47
o synergie o marktmacht o spreiding van risico (diversificatie) o uitschakelen overcapaciteit Verticale M&A: - overnames op andere niveau in de bedrijfskolom - motivatie: grotere controle op toelevering
Collectieve voorzieningen (overheid) Voorzieningen aangeboden door de overheid waar iedereen gedwongen aan meebetaalt, ongeacht men er gebruik van maakt.
Soorten - zuiver collectieve voorzieningen: volkomen gratis, vb. lager onderwijs - quasi-collectieve voorzieningen: contributiesystemen waarbij de gebruiker een klein deel moet betalen o hoofdfinanciering gebeurt door de overheid o vb.: universiteit - semi-collectieve voorzieningen: allocatie gebeurt door de markt met aanzienlijke overheidssubsidies om onder de kostprijs te kunnen verkopen o vb.: opera o directe subsidie aan de consument is ook mogelijk
Motieven - efficiency o onverdeelbaarheid van het aanbod het goed is technisch niet te splitsen in delen kosten zijn niet individueel toerekenbaar vb.: park, straat o non-rivaliteit vanuit maximaal sociaal welvaartsoogpunt is het van belang zoveel mogelijk mensen te laten genieten van het goed bij non-rivaliteit (consumptie door de ene hindert de consumptie van de andere niet) o non-exclusiviteit men kan niemand het goed ontzeggen (vb.: defensie) consumenten zouden geneigd zijn tot free-rider gedrag mocht men er individueel moeten voor betalen te hoge transactiekosten (vb. tolhuisjes op elke gewone weg heeft geen zin)
Economie
48
- distorties in consumentenvoorkeur o de consument is onvolledig/onjuist geïnformeerd o hij zou zijn behoeftes niet goed bevredigen mocht de overheid nt tussenkomen - herverdeling o neoklassiekers verkiezen herverdeling consumentensoevereiniteit)
via
geldstromen
(maximale
o toch wil men iedereen in bepaalde behoeften voorzien, zoals huisvesting, onderwijs zonder dat men hier expliciet voor kiest
Marktorganisatie Technisch-institutionele aspecten van het marktgebeuren - technische kanalen - tussenpersonen (makelaars, handelsagenten, …) - overheidsregels - open ruil: interferentie van derden is mogelijk bij het onderhandelen van de prijs i.t.t. gesloten ruil
Vormen Naturamarkt - fysiek samenkomen van vragers en aanbieders - naturaruil: goederen tegen goederen - indien men ruilt voor geld: prijs - goederen worden onmiddellijk meegenomen
Beurs - gereglementeerde markt - uniforme goederen - goederenbeurzen: internationale kwaliteitskwalificaties - effectenbeurzen: volledige uniformiteit
Veiling - prijsafslag: beginnen bij een hoog bod, steeds lager tot de eerste die akkoord gaat - prijsopbod: lage prijs, verhogen tot er geen vragers meer zijn - concentratie kopers
Aanbesteding - verkoopprijs onafh. van elkaar meedelen aan verkoper - openbare aanbesteding: enigste gunningscriteria is prijs, vaste specificaties - offerte-aanvraag: gunningscriteria vooraf bepaald, enkel minimumvoorwaarden
Economie
49
Inschrijving Koper geven onafhankelijk van elkaar een biedprijs op
Elektronische handel - marktplaats: fysieke locatie - marktruimte: virtuele markt - initiatiefnemer: o verkoper o koper (on-line inschrijving, aanbesteding) o 3de persoon (vb. eBay)
Contante, tijd- en termijntransacties - contante transacties: in principe directe levering - tijdtransactie: hoeveelheid & prijs worden vastgelegd, uitvoering na periode - termijntransactie: zelfde als tijdtransactie maar in principe de bedoeling om de positie te liquideren door de aankoop van de tegengestelde transactie o doel: hedging, speculatie
Distributie Verticale prijsbinding: producenten leggen consumptieprijzen op aan distributie (margeconcurrentie dringt zich op)
Zelfstandige handel - ondernemingen die of de groot- of de kleinhandelsfunctie vervullen - groothandel (grossier) o producten zoeken, selecteren o in grote hoeveelheden aankopen o leveren aan verschillende detaillisten - detaillist: richt zich op onmiddellijke eindverbruiker o gespecialiseerde detailhandel: vb. wijn/kaas o niet-gespecialiseerde detailhandel: vb. levensmiddelen o ambtachtelijke detailhandel: maakt & verwerkt zelf deel van aanbod/diensten
Geïntegreerde distributie - ondernemingen die tegelijk groot- en kleinhandelsfunctie vervullen - warenhuizen o ruim assortiment o vrije toegang
Economie
50
o vaste en publieke prijzen - volkswarenhuizen (vb. Aldi) o massaklanten met bescheiden inkomens o beperkt assortiment o normale kwaliteit o eerder lage prijzen - filiaalbedrijven o gespecialiseerd in een bepaalde branche o geen afdelingen o centrale organisatie: groothandelsfunctie o netwerk van geografisch verspreide detailhandelszaken - verbruikerscoöperaties (vb. Vooruit) o buiten de handel om goedkopere goederen verkopen o pol. of levensbeschouwelijke overtuiging
Geassocieerde handel Alle samenwerkingsvormen van handelaars - inkoopcombinaties: gezamenlijk inkopen aan betere voorwaarden - vrijwillige filiaalbedrijven o 1 of meer groothandels o samenwerking met detailhandels o behouden onafhankelijkheid o bepaalde aspecten handelswezen zelfde discipline - franchising o contractuele verbintenis o royalties o voordelen voor franchisenemer merknaam marktstudies assortimentskeuze winkelinrichting boekhouding o middenstandswarenhuizen: verschillende onafhankelijke winkeliers om onestop-shopping mogelijk te maken
Economie
51
Soorten marktvormen marktmacht: invloed die een bepaalde ruilvoorwaarden naar haar hand te zetten
marktpartij
kan
uitoefenen
om
doel indeling marktvormen: marktmacht tot uiting brengen
Pricetaker vs. pricemaker - pricemaker: individuele marktpartijen kunnen zelf prijs & voorwaarden bepalen - pricetaker: prijs resulteert uit gedrag van alle partijen samen o vrager en aanbieders zijn hoeveelheidsbepalers
Indeling Op basis van aanbieders (-polie) en vragers (-psonie) - bilateraal monopolie/monopsonie: 1 vrager, 1 aanbieder - homogeen oligopolie: meerdere aanbieders met uniforme producten - heterogeen oligopolie: productdiferentiatie - hoe groter de schaaleffecten: o hoe groter de bedrijven o hoe lager het optimaal aantal bedrijven
Volkomen concurrentie Kenmerken - beperkt aantal (effectenmarkt, sommige grondstoffenmarkten) - polypolie – polypsonie - vragers & aanbieders zijn pricetakers - volkomenheid van de markt (transparante markt) o alle goederen aan dezelfde prijs o geen prijsdifferentiatie - 2 voorwaarden o homogene goederen o vragers en aanbieders volledig op de hoogte van de koopvoorwaarden - vrije toetreding - afwezigheid van internet schaaleconomieën
Kenmerken van het evenwicht op lange termijn - evenwicht V&A - geen overwinst - minimale GTK
Economie
52
- constant aantal vragers en aanbieders
Efficiëntie volkomen concurrentie - marktvorm bij uitstek - sector bereikt optimale omvang maximale welvaart - maximale X-efficiëntie (efficiëntie van de bedrijfsvoering) noodzakelijk om te overleven - concurrentie leidt tot efficiency - garantie tegen overdreven winsten
Monopolie Kenmerken - polypsonie (meestal) - oorzaken o natuurlijke monopolies: onmogelijke toetreding door te hoge lasten minimum van de gemiddelde kostencurve komt overeen met een hoeveelheid groter dan de totale omvang van de markt bij een prijs gelijk aan die minimale gemiddelde kosten o overheid die monopolierechten toekent o exclusief inputmateriaal o R&D: exclusieve patenten
Prijsdiscriminatie en prijsdifferentiatie - prijsdiscriminatie: verschillen in prijs niet ingegeven door een verschil in kosten o oorzaken sociale motieven economische beweegreden (inpalming consumentensurplus) o eerste orde: de verkoper vraagt voor elke hoeveelheid de marginale bereidheid tot betalen (het marginaal nut van de eenheid) o tweede orde: de verkoper deelt de hoeveelheden in in blokken o derde orde: de markt wordt ingedeeld in deelmarkten - prijsdifferentiatie: verschillende prijs door verschillende kosten om het product te verschaffen (vb. aankoop grote hoeveelheden)
Efficiëntie - geen maximale welvaart door economische winst (overwinst) o het welvaartsverlies wordt voorgesteld door de driehoek van de werkelijk geproduceerde hoeveelheid en de optimale hoeveelheid
Economie
53
- public choice: door lobbying verdwijnt de monopoliewinst geheel in de zakken van al wie bij het reguleringsproces betrokken is - monopolist die maximale winst nastreeft zal X-efficiënt zijn, anders is er gevaar o te hoge vergoeding van productiefactoren o verborgen werkloosheid o te lage service
Monopolistische concurrentie Kenmerken - veel aanbieders productdifferentiatie eigen markt - concurrentie door nauwe substitutiegoederen (reclame) - markttoegankelijkheid (mits investeringen) - beperkte schaaleconomieën zijn mogelijkheid - gehele marketingmix kan orden ingezet
Efficiëntie - niet X-efficiënt optimaal - capaciteit wordt niet optimaal benut - gemiddelde kosten zijn hoger dan bij optimale capaciteitsbenutting o beter om aantal bedrijven te verminderen en optimale capaciteit te benutten? grotere variatie aan producten • indien gewenst geen sprake van inefficiëntie • normeringsinstituten proberen geschillen weg te werken
Oligopolie Kenmerken - Klein aantal aanbieders - onderlinge relaties tussen gedragingen vangroot belang - heterogeen oligopolie: oligopolie mét productdifferentiatie i.t.t. homogeen - redenen o schaaleffecten: sectorale vraagcurve in vgl. met gemiddelde kostencurve laat beperkt aantal producenten toe o toetredingsbarrières o ingewikkeldheid van productieprocessen o grote bedragen aan kapitaal voor productie en publiciteit o zware risico’s voor productie o organisatie van aan- en verkoopdistributiekanalen
Economie
54
- belangrijke rol marketing
Samenwerkend oligopolie: het kartel Kenmerken samenwerking: akkoord om de concurrentie te beperken kan betrekking hebben op: - productiecijfers (productiekartels) - prijzen (prijskartels) - afzetgebieden (afzetkartels) - verkoopsvoorwaarden (conditiekartels) - specialisatieafspraken (rationalisatiekartels) steeds door instabiliteit bedreigd: als een individuele kartelafspraken overtreedt loopt het systeem in de soep:
ondernemer
de
probleem met winstverdeling tussen de leden bij winst komen meer bedrijven naar de sector ondermijning van effectiviteit van het kartel
Ontstaan - door de overheid, vb. met het oog op tewerkstelling - in sectoren: o met beperkt aantal bedrijven o nagenoeg gelijkaardige goederen o kosten van deelnemende ondernemingen zijn bij alle ondernemingen bekend
Alternatieve gedragshypothesen Geadministreerde of beheerste prijzen (neokeynesiaanse visie) iets minder winst, maar stabiliteit op lange termijn bedrijven berekenen gemiddelde kosten a.d.h.v. beperkte capaciteitsbezetting en rekenen er dan een vast percentage bij (mark-up) vermijden van prijsschommelingen schommelingen in de vraag opvangen door hoeveelheid aan te passen
Penetratieprijspolitiek lage prijs om meteen veel gezinnen te bereiken verantwoord als: - onmiddellijk op grote schaal produceren de gemiddelde kosten sterk drukt - snel na introductie concurrenten kunnen verschijnen - vraagcurve betrekkelijk elastisch is
Economie
55
Afroomprijspolitiek Introductie met dure versie, telkens nieuw marktsegment aanboren met lagere prijs Gevolgd wanneer: - duidelijk innovatieve voorsprong op concurrenten - top van de vraagcurve betrekkelijk onelastisch is - men verwacht dat de consumenten het product slechts geleidelijk zullen appreciëren
Efficiëntie - moeilijk te voorspellen - hogere prijs en lagere hoeveelheden dan volkom concurrentie, hogere winst - grote inspaningen inzake marketing o vraagcurve kan naar rechts verschuiven moeilijkere vergelijking met volkomen concurrentie - gekenmerkt door productvariatie
Marktevenwicht Verdedigers van de markt - resultaten onvolkomen mededinging benadert volkomen concurrentie o overheid moet ingrijpen om regels concurrentie te doen eerbiedigen - markten ruimen snel: onevenwichtssituaties (spinnenweb) verdwjinen snel - door de hoge elasticiteit van V&A is een beperkte prijsbeweging om de markten opnieuw in evenwicht te brengen - overheidsfalen - algemeen evenwicht: evenwicht in alle markten o gaan meestal uit van volledige en kosteloze informatie bij iedereen - Von Hayek: markt is een dynamisch zoekproces o informatieverzameling vergt tijd o statisch marktevenwicht ontstaat nooit o slechts een analyse-instrument dat aangeeft waarheen de markt zich beweegt o essentieel is het bijeenbrengen en op elkaar afstammen van informatie o volkomen concurrentie niet vereist behalve overheidsmonopolie concurrentie wordt onmogelijk o staatseconomie en overheidsingrijpen zijn uit den boze
Marktpessimisten - onevenwichtssituaties
Economie
56
- trage aanpassing bij verandering van economische data - grote instabiliteit (lage V&A elasticiteit) - labiel marktevenwicht (vb. terugplooiende aanbodcurve) o komt soms voor op een grondstoffenmarkt - overheidsingrijpen is een noodzaak o veel vertrouwen in politieke besluitvorming
Overheidsingrijpen in de markt micro-economische analyse: competitieve markten leiden tot een maatschappelijk efficiënt niveau van productie en consumptie overheidsingrijpen in principe niet nodig; indien gewenst kan dit via inkomenshervederlende belastingen of overdrachten enkel te verantwoorden door marktfalen: efficiënte allocatie niet gerealiseerd oorzaken van marktfalen: - beperkte informatie en onzekerheid - gebrekkige definitie eigendomsrechten - externe kosten en baten - monopoliemacht - collectief karakter van sommige voorzieningen overheidsfalen: overheidsoptreden bevordert niet altijd efficiency
Concurrentiebeleid en marktregulering - regulerend beleid: ex ante het sectorale kader uittekenen - concurrentiebeleid: algemeen sectoroverschrijdend regels van competitief gedrag vastleggen, ex post misbruiken bestrijden
Concurrentiebeleid Juridisch karakter, op economische beweegredenen gesteund Europese Unie: - alleen wanneer handel tussen lidstaten negatief beïnvloed wordt o nationale misbruiken door nationale organen - art. 81 verdrag van Rome: verbod concurrentievervalsing o horizontale overenkomsten: tussen potentiële concurrenten vaststellen van prijzen/handelsvoorwaarden verdelen van de markt of productie overeenkomsten tot discriminatie, boycot, koppelverkoop o verticale overeenkomsten: tussen ondernemingen in verschillende stadia van de bedrijfskolom van een product; vb.:
Economie
57
alleenverkoopovereenkmosten (leverancier belooft in een bepaalde regio slechts aan één onderneming te leveren) exclusieve afnemingsovereenkomsten: belofte om slechts bij één leverancier af te nemen selectieve distirbutiesystemen: leveranciers beperken de verkoop tot verkooppunten die aan zekere criteria voldoen o niet allemaal verboden! generieke vrijstellingsverodeningen vanwege aard of relatie minimisregel: overeenkomsten van geringe betekenis wanneer voldoende grote voordelen bestaan en een billijk aandeel aan de gebruikers toekomt
Indirecte belastingen Zie grafieken
Andere vormen van marktinterventie marktinterventie: overheid stuurt direct de werking van de markt bij - prijscontrole - regulering van in- en uittredingsvoorwaarden op de markt - kwaliteitsbewaking - sociaal-politieke motieven o bescherming van inkomens-/vermogenspositie van bepaalde partijen doel is steeds onvolkomen concurrentie te vermijden of te corrigeren Plafond- of maximumprijs
Allocatie van productiefactoren Zuivere markteconomie: enkel prijsmechanisme Veel overheidsintervente Soms allocatie buiten de markt om functionele inkomensverdeling: prijsbepaling van de productiefactoren categoriale of macro-economisch functionele inkomensverdeling: verdeling van het nationaal inkomen over de productiefactoren (verhouding loonsom (loonquote), interestsom (interestquote), winstsom (winstquote), … op het nationaal inkomen) personele inkomensvredeling: verdeling van het nationaal inkomen over de verschillende leden van de samenleving (van belang voor herverdelingsbeleid)
Samenstellende elementen van de factorvergoeding Vaak overtreft de factorbeloning de opportuniteitskosten. Het verschil tussen beide is de economische rente: wat nodig is om de factor aan te trekken
Economie
58
economische rente: P1ED oorzaken van economische rente: - niet volkomen horizontale vraagcurve - talent/opleiding van arbeidsfactoren - ligging van grond
P
A
E P1
Economische rente
V
D
Q1
0
Q
Allocatie van arbeid Aanbod Totale bevolking
Rekruteringsbevolking (15 – 65)
Actieve bevolking
Tewerkgestelde beroepsbevolking
Binnenlandse werkaangelegenheid
Saldo grensarbeid
Werkloze beroepsbevolking
Economie
59
Participatiegraad: beroepsbevolking / rekruteringsbevolking afhankelijk van: - institutionele omstandigheden o duur van scholing o brugpensioen - micro-economische keuze betreffende arbeidsaanbod Generatiepact: stimulans om langer te werken: - pensioenbonus voor wie > 60 jaar werkt - ontmoedigen Canady dry regelingen o vervroegd uitstappen met sociale uitkeringen voor werkloosheid tijdskrediet, aangevuld met een vergoeding van de werkgever
en
- vorming en scholing aanmoedigen - wedertewerkstelling bij herstructureringen faciliteren werkgelegenheidsvallen: situaties waarbij een persoon objectief louter financieel niet meer interessant is arbeid aan te beden of om hem tewerk te stellen gevolg van: - wegvallen sociale voordelen voor persoon - hoge parafiscaliteit voor onderneming O.a.: - werkloosheidval: financieel voordeliger om werkloos te zijn - activiteitsval: beter inactief te zijn (leefloon, pensioen) dan te werken - armoedeval: laagbetaalde werkende persoon vindt het niet interessant zich op te werken omdat dan allerlei sociale voordelen wegvallen - productiviteitsval: sommige jobs niet productief genoeg in verhouding met kosten Mobiliteit is ook van belang lage mobiliteit uiteenvallen in deelmarkten
Vraag - KT: marginale product t.o.v. marginale loonkost - LT: substitueerbaarheid arbeid/kapitaal Vraag is een afgeleide vraag: - gedetermineerd door de vraag naar de eindproducten van de onderneming o lags door sociale regelgeving Overheid: vraag afhankelijk van beleid (politieke factoren)
Soorten werkloosheid EU: werkloosheid: geregistreerde personen zonder werk, die werk zoeken en onmiddellijk beschikbaar zijn (=niet-werkende werkzoekenden RVA) meting: VS: steekproeven, EU: registratie
Economie
60
Aantal werkzoekenden =/= aantal werklozen: ook werkenden kunnen zich als werkzoekend inschrijven Werkloosheid is een momentopname van een stroomgrootheid uitstroompercentage: kans om na 1 jaar werk te vinden
Frictiewerkloosheid (search unemployment) Werknemers hebben tijd nodig om nieuwe job te vinden (tussen 2 jobs) Korter dan 6 maanden Binnen beroepscategorie tegelijkertijd werkloosheid en vrije arbeidsplaatsen - binnenfrictie: binnen beroepsgroep tegelijkertijd vacatures en werklozen - tussenfrictie: werklozen in de ene beroepsgroep en vacatures in een andere
Structurele werkloosheid Samenstelling aanbod verschilt kwalitatief van de vraag Gevolg van gebrekkige werking van de arbeidsmarkt Is van langere duur Toegangsbarrières arbeidsmobiliteit
verhinderen
de
interprofessionele
en
interregionale
Bepaalde beroepsgroepen hebben te hoge loonkost Oplossing: betere voorlichting over toekomstmogelijkheden, omscholing, verruimen loonwaaier
Keynesiaanse/conjuncturele Gebrek aan macro-economische vraag Vicieuze cirkel Kapitaalonderbenutting Loon- en prijsrigiditeit - aanbodsoverschot doet lonen niet dalen - werknemers niet bereid loon te substitueren voor meer jobs
Klassieke werkloosheid Gebrekkige werking van de arbeidsmarkt Een te hoog algemeen loonniveau Te hoog algemeen loonniveau kapitaalintensieve productiewijze waarbij onvoldoende rendabele investeringsprojecten voorhanden zijn om de productiefactor arbeid volledig te benutten Onderscheid keynesiaanse: kapitaalgoederenvoorraad
normale
bezetting
van
een
te
Oplossing: verlaging van de lonen of voldoende technologische vooruitgang
kleine
Economie
61
Natuurlijke werkloosheid Werkloosheid die nog overblijft wanneer keynesiaanse volledig is verdwenen Te verklaren door: - frictiewerkloosheid - structurele werkloosheid
Technische werkloosheid Verborgen werkloosheid Wanneer in een bepaalde sector het aantal werkende personen te talrijk is voor het aantal te verrichten taken vnl in overheid, landbouw in minder ontwikkelde landen, planeconomieën
Onvrijwillige werkloosheid Wanneer werkzoekende werklozen bereid zijn tegen het aangeboden loon of zelfs lager en toch geen job vinden Echte werkloosheid in de economische betekenis van het woord
Werking van de arbeidsmarkt Neoklassiek arbeidsmarktmodel l
A
l2 A
l3
B
l1
V
0
Q2
Q1
Q3
Q
- volkomen concurrentie - afwezigheid samenwerking vragers/aanbieders - kwaliteitsverschillen geen bezwaar voor aggregatie - evenwichtsloon gevormd door vraag/aanbod - verschuiving van de vraag: verandering in het activiteitsniveau
Economie
62
- verschuving van het aanbod: demografische redenen - verschuivingen kunnen zorgen voor tijdelijke onevenwichten - deelmarkten indien rekening gehouden wordt met kwalitatieve elementen
Verklaring werkloosheid - overheidsreglementeringen - foutieve verwachtingen (vb. over reële loon of reële interest) - cyclische schommelingen in de natuurlijke werkloosheidsgraad - moderne visie: loon wordt iets hoger gelegd om te beletten dat arbeiders het bedrijf verlaten: impliceert beperkte onvrijwillige werkloosheid - loonsonderhandelingen: wat bij wijziging omstandigheden
Institutioneel arbeidsmarktmodel - gelijkt weinig op model van volkomen concurrentie - gedragingen ingegeven door instituties en traditie - loonbepaling los van vraag/aanbod - loon determineert wel als belangrijke determinant van arbeidsvraag o ondernemer vergelijkt loon en marginaal geldproduct - arbeidsmarktsegmentatie: diversiteit geeft aanleiding tot deelmarkten o theorie van de dubbele arbeidsmarkt: voorbeeld segmentatiemodel: primaire goedbetaalde, rechtszekere, stabiele, aantrekkelijke markt en een secundaire o beschermde vs niet beschermde sectoren (internationale concurrentie) beschermende kunnen meer aan eisen toegeven - economische discriminatie: loonverschillen zijn niet te verklaren door objectieve economische factoren - collectieve onderhandelingen o mogelijke doelstellingen: maximaliseren totale loonsom maximaliseren loon voor bepaald aantal werknemers maximaliseren tewerkstelling verbeteren van arbeidsvoorwaarden o closed shop bepalingen: alleen arbeiders aangesloten bij een vakbond komen in aanmerking voor tewerkstelling o insider/outsider theorie vakbonden houden vooral met belangen van insiders (werkenden) rekening • voornamelijk loonstijging • marktkracht uit extrakosten ontslag outsiders hebben belang bij loonmatiging
Economie
63
o sociale loonhiërarchie: optrekken laag loon loonexplosie o invloed overheid loonpolitiek (centrale loonnorm + loondrift: maxima omzeilen door aankoopbons, gratis tanken, …) • primaire loondrift ongelijkheid ontstaat • secundaire loondrift iedereen maakt er gebruik van gelijkschakeling wet op de concurrentiekracht
Invloed van de directe belastingen op de arbeidsmarkt - substitutie-effect: arbeidsaanbod zal dalen, gezien nettoloon de prikkel vormt - inkomenseffect: belaste huishoudingen zullen meer productiefactoren aanbieden
Laffer-curve Totale belastingsopbrengst begint af te nemen bij bepaald gemiddeld belastingstarief. kadert in aanbodeconomie: aanbod creëert de vraag i.p.v. andersom (Keynesianen) Totale belastingopbrengst
0
T1
Gemiddeld belastingtarfief
Allocatie van het kapitaal Vermogensmarkt: ter beschikking stellen van vermogen aan andere huishoudingen - geldmarkt: < 1 jaar - kapitaalmarkt: > 1 jaar
Economie
64
Aanbod In de eerste plaats afkomstig van de besparingen van gezinnen en bedrijven Aanbod gezinsbesparing afhankelijk van: - preferenties - hoogte van interest - beschikbar gezinsinkomen Aanbod bedrijfsbesparingen afhankelijk van: - bedrijfswinsten Kan ook ontstaan door geldcreatie Open economie: kapitaalinvoer - afhankelijk van relatief binnenlands interestpeil - verwachtingen aangaande waarde-evolutie van munten - beleggingsrisico’s - fiscaliteit - restricties (kapitaalmobiliteit)
Vraag Investeringsvraag van gezinnen en bedrijven. Gezinnen: - financiering van woningbouw (wordt opgenomen bij bedrijven in NR) - aanschaf van duurzame consumptiegoederen (auto’s) Bedrijven: financiering van bedrijfsinvesteringen Oppotting: gelden worden liquide gehouden (zie 3 motieven: transactie, voorzorg, speculatie) Overheid: begrotingsdeficit opvangen door - leningen op de geldmarkt (schatkistcertificaten) - leningen op de kapitaalmarkt (overheidsobligaties) - volledig interestongevoelig enkel politieke motieven Kapitaaluitvoer: eigen ingezetenen kopen instrumenten aan die uitgegeven zijn door vreemde ingezetenen (verschil buitenl. intrest/binnenl. intrest)
Werking van de vermogensmarkt Bepaling algemeen intrestpeil ??
Geldmarkt Markt tussen professionelen uit de financiële sector
Economie
65
Maakt gebruik van commercieel papier: - bank accept, - schatkistpapier, - interbankleningen, - repo’s (bank verkoopt financieel activum en verbindt zich ze later terug te kopen tegen hogere prijs), - omgekeerde repo’s
Overheidscertificaten < 1 jaar Primaire markt: uitgifte, secundaire markt: verhandeling schatkistcertificaten: - niet materieel - via aanbesteding schatkistbons: - doorlopend uitgegeven (on tap)
Interbankenmarkt Verhandeling van tegoeden en verplichtingen voor < 1 jaar tussen financiële instellingen Niet gereglementeerd
Commercial paper Grote bedrijven en parastatalen: korte termijn schuldbewijzen Verschillend van kaskrediet: financiële instellingen bemiddelt slechts, financiert niet Niet gereglementeerd Bemiddeling nationale bank
Kapitaalmarkt kapitaalmarkt: > 1 jaar primaire markt: nieuwe emissies effectenbeurs: - gereglementeerde secundaire markt - verhandeling via beleggingsondernemingen
Obligaties syndicatie: samenwerking met andere financiële instellingen voor emissie: - risicobeperking - plaatsingsmogelijkheden verruimen
Economie
66
- overnamesyndicaat koopt de niet-geplaatste effecten over Kenmerken: - Uitgiftevoorwaarden: uitgifteprijs, zekerheden o hypothecaire obligatieleningen o bevoorrechte obligaties o waarborg - Interestbepalingen o obligatie met variabele rentevoet o geïndexeerde obligaties o winstdelende obligaties o Zerobonds o kapitalisatieleningen o lotenleningen - Terugbetalingsvoorwaarden o meestal terugbetaald op vooraf vastgelegde vervaldag o uitloting/terugkoop: vervroegde aflossing o call clausule geeft de emittent het recht op vooraf vasgestelde data de obligatie terug te kopen o put clausule omgekeerd o eeuwigdurene obligaties: nooit terugbetaald, kan ze enkel op secundaire markt verkopen o converteerbare oblicaties: kunnen omgezet worden in andere financiële producten, meestal aandelen o achtergestelde obligaties: houders worden schuldeisers, maar voor de aandeelhouders
terugbetaald
na
andere
Emissies van de overheid: - staatsbons o vooral op de het breed publiek - OLO’s o vooral op institutionele beleggers o gedematerialiseerd o uitgegeven via aanbesteding, syndicatie of offertes van omruiling o verschillende lijnen met verschillende rentevoeten Basis voor beslissingen: - onmiddellijk rendement: jaarlijks uitgekeerd interestbedrag / kostprijs - actuarieel rendement: berekende interne interest: actuele waarde van alle toekomstige ontvangsten uit een obligatie
Economie
67
Interest hang af van: - algemeen interestpeil - specifieke kenmerken emittent (‘rating’, ‘junkbonds’) - fiscale behandeling - omvang emissies o hoge emissies activere secundaire markt - kwaliteit plaatsing - rol tussenpersoon
Aandelen -
effectenbeurs
-
koers:
macro-economische variabelen (verwachte winsten, interestpeil, fiscaliteit, inflatie, geldhoeveelheid…)
ondernemingsspecifieke factoren (dividenden en winsten)
psychologie van de markt!
-
groeiaandelen/rendementsaandelen/cyclische aandelen
-
nieuwe aandelen zijn het gevolg van:
stichting nieuwe bedrijven
kapitaalverhogingen (claims/script)
opname reserves in het kapitaal
algemeen
Vastgoedcertificaten Naamloos, verhandelbaar Recht op meerwaarde/huuropbrengsten -
leasingcertificaten: onroerend goed via leasing ter beschikking gesteld
-
huurcertificaten: normale huurconracten
Deelbewijzen van gemeenschappelijke beleggingsfondsen •
•
•
BEVEK/SICAV: variabel kapitaal •
UitkeringsBEVEK
•
Kapitalisatie-BEVEK
BEVAK/SICAF: vast kapitaal •
BEVAKI: beleggen in onroerende goederen
•
Privaks: gericht op durfkapitaal
Tak23: individuele levensverzekering gekoppeld aan een beleggingsfonds
Economie
68
Afgeleide producten •
Termijncontracten (futures)
•
Opties
•
Warrant
•
Swap
–
Call-optie
–
Put-optie
–
Interestswap
–
Valuta- of deviezenswap
Verklaring van de internationale handel -
inter-industriële handel: wanneer landen producten ruilen die behoren tot een verschillende industrietak
-
intra-industriële handel: zelfde industrietak
Comparatieve productiviteiten Land moet zich het meest toeleggen op wat het comparatief het meest productief kan voortbrengen Gebaseerd op eenvoudig economisch model •
kapitaal genegeerd
•
arbeid: volmaakte mobiliteit binnen een land (één loonniveau)
•
arbeid: volledige internationale immobiliteit
•
constante gemiddelde productiekosten
•
afwezigheid schaaleffecten
•
zelfde behoeftenstructuur in alle landen
•
geen transportkosten
Land / Arbeidsuren
Laken
Wijn
Engeland
1
4
Portugal
3
6
Engeland is zowel in wijn als in laken absoluut het productiefst. Autarchie (geen internationale handel tussen beide landen): geen probleem Openstelling van de grenzen bij 1 pond = 1 escudo en gelijk loonniveau dramatische gevolgen Portugal produceert niks, importeert alles uit Engeland Oplossingen: -
Engelse loon stijgt 50%
-
Pond stijgt 50% t.o.v. escudo
Comparative productiviteit:
Economie
-
Engeland is 4 keer zo productief in laken als in wijn
-
Portugal is 2 keer zo productief in laken als in wijn
69
Gevolg: Engeland laken, Portugal wijn Vb.: -
Engeland Wijn -1 +4 laken
-
Portugal Wijn +1 -2 laken
-
+2 laken netto stijging welvaart
Internationale ruilvoet: -
aantal eenheden export dat een land moet opgeven om één eenheid invoer te betalen
-
steeds gelegen tussen twee ruilvoeten in autarchie
Motieven voor protectionisme Niet-economische motieven boycotacties, militair oogpunt
Economische motieven Verbetering van de ruilvoet Theoretisch het interessantste argument voor protectionisme monopolie beperking van verkoop gunstiger ruilvoorwaarden op lange termijn niet eenvoudig: -
terugslaan met protectionisme
-
3de landen treden als handelspartner op de markt
voorwaarde: assymetrische export-import-structuur
Fiscale ontvangsten Vnl. in minder ontwikkelde langen makkelijk te innen Meestal gepaard met welvaartsvermindering
Opvoedend protectionisme Tijdelijke bescherming binnenlandse markt om hun gemiddelde productiekosten op een concurrentieel niveau te brengen. vb. Latijns-Amerika steunt op niet-efficiënte werking kapitaalmarkt industry targeting: exportgeleide groei door bescherming industrietakken
Economie
70
Politieke pressie Sectoren die vrezen voor zwakke concurrentiepositie bij openstelling grenzen slagen er soms in maatregelen voor de ganse economie af te dwingen
Correctie binnenlandse distorsies gebrekkige werking van de markt van inputs hoge inputprijzen nadelige internaionale concurrentieposiie uitvoersubsidies / invoerheffingen vb.: -
monopoliemacht bij aanbieders van inputs en productiefactoren
-
allocativerstorend overheidsingrijpen (belastingheffing)
Bevordering tewerkstelling Remt invoer – zwengelt export aan econ. activiteit stijgt nadeel: ten koste van buitenland wedloop vb. in 1930 verergering crisis door protectionisme
Handelspolitieke instrumenten Tarifaire instrumenten Tot doel door middel van een uitvoer- of invoerheffing de prijs van uit- of ingevoerde producten kunstmatig te verhogen - Nominale rechten: vast bedrag per ingevoerde eenheid - Ad valorem rechtn: procent op de ingevoegde waarde o nominale protectie: percentage invoerbelasting op de prijs van het ingevoerde product o effectieve protectie: heeft betrekking op de toename van de toegevoegde waarde als gevolg van het feit dat de belasting op de invoer van eindproducten zwaarder is dan e belasting op de invoer van halffabrikaten
Niet-tarifaire handelsbelemmeringen - kwantitatieve handelsbelemmeringen: invoer- en utivoerquota (contingenten) o tariefcontingenten: invoer/uitvoer boven quota wordt belast - technische handelsbelemmeringen: o productnormen o marketingvoorwaarden o erkenningsprocedures - vrijwillige exportbeperking: onderhandelen om export te laten afremmen - export- of productiesubsidies
Economie
71
Wisselmarkt - cliëntenmarkt: privat personen kopen en verkopen met de bank als tegenpartij - interbankenmarkt: banken wisselen onderling verscheide internationale deviezen uit valutaswap: combinatie contante- en termijntransactie arbitrage (driehoeksarbitrage) - hard currency: kunnen omgewisseld worden zonder controle - soft currency: convertibiliteit beperkt Sleutelvaluta (euro, dollar, pond, …) muntzone gebied waarin 1 munt als reken- en ruilmiddel gebruikt wordt
Wisselkoersregimes Zwevende wisselkoersen - V&A bepaalt in alle vrijheid de koers - monetaire overheden interveniëren niet o aankoop/verkoop monetaire reserves o via intrestvoeten de betalingsbalans in evenwicht houden Depreciatie/Appreciatie van de munt Invloed op kapitaalbalansKleine landen (pricetakers): depreciatie: - KT: verhoogt exportopbrengst uitgedrukt in de eigen munt (waarderingseffect) - LT: export wordt aantrekkelijker
Begeleid zwevende wisselkoersen Komt meer voor dan zwevende wisselkoersen. Zonder vaste strategie grijpen monetaire auoriteiten in op de wisselmarkt om ongewenste schommelingen te voorkomen, fundamentele trend wordt niet tegenwerkt
Vaste wisselkoersen landen interveniëren met hun monetaire reserves wanneer vooraf aangekondigde marges bereikt worden Plafondkoers en bodemkoers worden uitgedrukt als percentage van de spilkoers Aanpassing spilkoers: officiële devaluatie of revaluatie Risicoloos lenen/beleggen met vaste wisselkoersen
Veelvuldige wisselkoersen verschillende wisselkoers afhankelijk van de aard van de transactie
Economie
72
doel: transacties aanmoedigen/ontmoedigen vb. stimuleren handel in bepaald product (tijdens WO II in Duitsland) voldoende controle en bestraffing nodig
Vaste wisselkoersen met volledig gereglementeerd handels- en betalingsverkeer vb. Sovjetunie overheid: - bepaalt wisselkoers - zorgt via regulering V&A dat betalingsbalans in evenwicht blijft
Internationaal Muntfonds Start: 1947 184 leden Drievoudige opdracht - toezicht op de werking van het wisselkoerssysteem o voorkomen devaluatiewedloop o waarde-aanpassing vereiste opinie IMF o vandaag zijn alle systemen toegestaan maar ze moeten ze bekend maken - hulpverlening in geval van betalingsbalansdeficit o voldoende tijd om binnenlandse maatregelen uit te voeren o lening internationale reserves - toezicht o dialoog over nat. & internationale repercussies economisch/financieel beleid o World Economic Outlook rapport over internationale kapitaalmarkten
Regionale integratie Beperkte groep landen gaat over tot vrijmaking onderlinge economische relaties Soorten: - sectorale integratie: alleen betrekking op bepaalde sectoren - vrijhandelszone: o onderlinge douanetarieven afschaffen o behouden elk t.o.v. derde land de douanereglementering - tariefunie: gemeenschappelijk buitentarief/douanereglementering - gemeenschappelijke markt: alle maatregelen die vrije interne verkeer van goederen, diensten en productiefactoren beletten
Economie
73
- economisch en monetaire unie: ook macro-economisch beleid van lidstaten onderling op elkaar is afgestemd en de muntstelsels geharmoniseerd zijn - politieke unie: harmonisering veiligheidsbeleid intern & extern
Macro-economische indicatoren en beleidsdoelstellingen Macro-economische activiteit prestaties worden gemeten door: - indicatoren van economische ativiteit (vb. indexcijfer industriële productie) - aggregaten nationale boekhouding - … Exogene factoren: ontstaan niet direct uit econ. activiteit, maar beïnvloeden die wel (vb.: rampen, oorlogen, …) Seizoenschommelingen: wisselend seizoensgezuiverde cijfers
verloop
afhankelijk
van
de
maand.
Conjunctuur: perioden van volledige benutting worden afgewisseld met perioden van onderbenutting potentiële reële product is het potentieel BBP BBP-gap: afwijking werkelijk BBP t.o.v. potentiële BBP (in procent)
Algemeen prijspeil Inflatie: aanhoudende stijging algemeen prijspeil Ongewenst: - niet volledig voorspelbaar - onzekerheden bij het nemen vn economische beslissingen (overanticipatie) - geruisloze inkomensherverdeling - verstoring allocatie - extra kosten o inflatie verlaagt waarde kas wordt laag gehouden kosten fin. sector
Economie
74
Inkomensoptiek Centraal: nationaal inkomen Afschrijvingen
Indirecte belastingen subsidies Productieve inkomens van de overheid Prod. Ink. bedrijven
Toegevoegde waarde van het buiteland
Bruto nationaal product tegen marktprijzen
Bruto binnenlands product tegen marktprijzen
Nationaal inkomen = netto nationaal product tegen factorkosten
Prod. ink. gezinnen
Bestedingsoptiek Overheidsconsumptie valt niet te berekenen aan de hand van de verkoopwaarde van de collectieve voorzieningen. Men kan echter uitgaan van de kosten. Overheidsconsumptie: overheidsaankopen – overheidsverkopen + TW overheid Uitvoer s.l.
Brutoinvesteringen Overheidsconsumptie Gezinscomsumptie © Pieter Nobels
Bruto binnenlandse bestedingen
Bruto totale bestedingen
Invoer s.l. Bruto nationaal product tegen marktprijzen
TW Buitenland Bruto binnenlands product tegen marktprijzen
