MODERNE LETTERKUNDE JAREN ZESTIG TEKSTENBIJLAGE NEDERLANDS 2E EN 3E JAARS

MODERNE LETTERKUNDE JAREN ZESTIG TEKSTENBIJLAGE

NEDERLANDS 2E EN 3E JAARS

Inhoud: - Wouter Gortzak, Breken is geen scheuren

p. 1 - 5

- Een aantal artikelen uit 'Onze Jaren'

p. 6 - 12

- Paul Luttik, Realisme in de beeldende kunst van de Jaren '60

p. 13 - 17

- Selectie van poe'zie uit de Jaren Zestig

p. 18 - 39

- Cyrille Offermans, Vroeg oud

p.40 - 46

Breken is geen scheuren DE ROL VAN PROVO IN HET BUITENPARLEMENTAIR PROTEST Amsterdam 1966. Een roerige siad. Bij hel huv.ehjk. op 10 maari. van prinses Beatrix met de Duitser Claus \ on Amsberg komi het lot ongeregeldheden. Het blad 'Provo'.dat op dezelfde dag verschijnt. drukt een 'subversieve brief af. Er moei. aldus dii epistel. actie worden gevoerd tegen de heersende macht en de binnenstadonivolking. en wel door verstoring van vergaderingen van Publieke Werken en van de gemeenteraad. door, het liquideren van overhetdsmisdadigers eri technocraten, het blokkeren van telefoons en het ingooien van ruiten bij deze personen. het opblazen van de IJtunnel. sabotage tegen automobielfabrikanten en -importeurs en tenslotte door verzetsdaden tegen de slopers van de binnenstad. Tamelijk drastische taal van mensen die overigens voornamelijk als pacifisten bekendheid hadden gekregen. Het was dan ook allemaal niet zo letterlijk bedoeld als het er stond. Maar de overheid. zo langzamerhand nogal zenuwachtig geworden van de steeds grotere onrust in Amsterdam, was niet erg geneigd een en andcr relativerend te benaderen. ook al waren er deskundigen die aan een dergelijke houding de voorkeur ga\en. Zo de Leidse socioloog E. V. W. Vercruysse. die over de provo's opmerkte: 'Hun middel is provocatie: ze willen de tegenstander door prikkeling laten merken dat zijn standpum niet zo juist is als hij allijd heeft gedacht. De beweging (...) predikl wel de burgerlijke ongehoorzaamheid. maar is per definitie niei gewelddadig.' De overheid dacht echter anders over de al sinds de zomer van 1964 plaatsgrijpende happenings — 'momenten van collectieve creativiteit' — die zich afspeelden rond het door de fabrikant van Huntersi gar euen aan de gemeente geschonken beeldje van het 'Amsterdamse lieverdje' op het Spui. Anti-rookmagigr Robert Jasper Grootveld had. kuchend en reutelend, de leiding van een en ander: de politic greep steeds vaker in. En vier provo's -die men verantwoordelijk aehtte \oor de 'subversieve brief, te weten Roel van Du\n, Rob Stolk. Luud Schimmelpennink en Hans Metz. kwamen voor de rechter. Opruiing M.erd bewezen geachi: de sielling dat de brief j!s satire was bedoeld. viel niet in goede aarde. Cefixeerde standpunten derouderen He; uav in het midden van dc jaren /.ostig. '•vonneluk met meer zoals het sinds het einde \ an de oorlog was geweest. De houding van iDngeren ten opzichte van de aangetroffen
steeds \veer de eigen identitcit door /ion. op /'n minst tijdelijk. af te zcttcn tegen hun oudcrs. met wie zij zich voordien pladitcn ;c vereenzeKigen. maar maatschappeli|k j;e/icn J.MJI het hierbij om een vloeicnd pnxrcv Er doen zich echter ook wel ilcgoliik onistandigheden voor waarin een Iccl'tijdscatcgorie als maatschappelijk afgrcnsbarc 'gencratie' kan worden beschouwd. Dai is het geval wanneer mensen van een /.elfde leefiijdsgroep in een voor hen omvankelijkc leel'tijd overeenkomstige indrukken hebben opgeduun. Een voorbeeld hiervan is dc lecftijdsgrocp die de vooroorlogse crisis en de Tweede Wcreldoorlog heeft meegemaakt. Mussalc werkloosheid en faillissemenlen op grote schaal. de opkomst van het nationaal-socialisme en het dictatoriale karakter daarvan. alsmedc dc hiermee samen-

De grote antl-rookmagier, zwartepiet en klaas-profeet Robert Jasper Grootveld roept In zijn anti-rooktempei bij het Leidsepleisi voSgelingen en nietiwsgierigen op tot bezinning op zijsis inziens verwerpeSijke zakera als he8 rookgenot. Gehuid in steeds andere fantasiekostuums was Grootveld een boeiende inspirator en stimulator van de Provo-beweging.

hangende Tweede Wereldoorlog zijn voor d erbij betrokkenen van beslissende betekeni ceweest. Om het in huiselijker termen te vert; 1en:geen kind dat na de Tweede \VereldoorIo opgroeide. zal. als hij drensde tegen zijn botei ham. met op verwijtende toon zijn toegevoea dat hij 'daar in de oorlog naar gesnakt zou het ben', geen lanterfantende middelbare scholk die niet te horen heeft gekregen dat de kans o voortgezet onderwijs in de crisisperiode mi schien in het gehcel niet aanwezig was g< weest. geen jonge arbeider met een hekel ai zijn werk of hem werd gezegd dat hij er in c jaren dertig om zou hebben gevochten. De standpunten van de 'generatie der oudere lagen vast, ook in andere opzichten. Het nati naa!-socialisme, zo lang als gevaar ondersch had deze mensen geleerd wat dictatuur b

Nadat er in de allang onrustige stad op 13 juni 1966 bij een botsing tussen de politic en bouwvakkers een arbeider — door een hartaanval — om het leven was gekomen, braken er de dag daarop hevige rellen in Amsterdan uit, waarbij o.a. het Telegraafgebouw went bestormd. Hier een charge van marechaussee en politie op het Rokin bij de Dam.

tekende; het communisme was diclaloriaul en dus was men anticommunistisch. Dictatorial regimes waren voorts agressief. dus de communisten waren agressief en dus mocsicn w i j ons verdedigen. De traditionele ncutraliicit had Nederland niet voor overrompeling bchocd, dus moesten we ons verbinden met bondgcnoten. en wie waren daartoe bctcr gcschikt dun de Amerikanen. die ons cerst. bcvrijd en vervolgcns economisch in het xadcl pcholpcn hadden? Daar de Amerikanen on/c bomlgcnotcn bij uitstek waren. sprak hot van/elf d;ii wij. in ruil voor hun garantic v
Nieuw inzicht van jongeren Tevredenheid en zelfgenoegzaamheid hadden inmiddels een in meer dan een opzicht negatief gevolg. Zowel het politieke als het economische leven werd in vergaande mate beheerst door mensen uit 6en en dezelfde generatie. die zich vooral naar ouderen vrijwel hermetisch afsloten. Jongercn kregen geen kans. De langzame fossilisatie van de (eiders op zowel politiek als commercieel en industrieel gebicd had tot resultaat dat men nauwelijks oog had voor de negatieve bijverschijnselen van dc positief geachtc vcrworvenheden. Samcnwerking van alien, ondcrncmers en arbeiders. ten bate van de economische groei. die als zodunig wcer voorwaardc hectte to zijn voor het scheppen van nicuwe arbeidsplaatsen en volIcdige werkgelegenheid. een en under bij een geliiktiidige 'sehaahergroting'. het waren alle begrippen die als even /ovclc \anzclfsprekendheden geen kritische beschouwing van node hadden. Bij vclc 'twintigcrs' lagen de /.aken echter anders. Op gccn cnkelc manicr waren /.ij. alihans door cigen crvaring. op de hoogte van dc al schuwelijkc tijdcn waaraver dc ouclcren /o penetrant konden doorzcurcn. Met als gcvolp dat wat hun ouders van/elfsprekcnd vondcn. in hun ogen wel degelijk ter discussic kon worden gesteld. De almaar uitblijvendc Russische agressie deed afbrcuk aan het geloof in dc noodzaak van het westelijk bondgenooischap. Er ontstond een toenemend bcscf van dc grote

Nadat Laud Schifnme3p@nnink sijn faisieuze 'Witte-Fietsenplan* had geBanceerd, werd dit plass door provo's op taS van raaitieren gepropageerd. Hisr een tar met witte fiets voor het Paleis op de Dam. Het later door Schimmeipennink ontworpen 'Witkarreiiplaii*, dat ook tegen de verkeerschaos en luchfverontreiniging was gericht, is nu aanvaani.

ongelijkheid In de wereld, die als probfeesn in de ogen van jongeren de Oost-Westtegenstelling overschaduwde Het westelijke en in het bijzonder het Amerikaanse optreden in de Derde Wereld (bijvoorbeeld in Vietnam) deed bovendien het bewustzijn ontluiken dal de 'rijke landen' hun bevoorrechte positie desnoods met geweld wiiden handhaven; jongeren zagcn dc strijd in Vietnam veeleer als een gevecht tussen 'arm' en 'rijk' dan als een botsing tussen 'communisroe' en 'democratic' of tussen 'agressor' en "aangevallene". In deze nieuwe benadering van de internalionaal-politieke werkelijkheid lag niet slechts een bron voor conflicten met de ouster® generatte, maar. sterker nog. ook met het in die ouderen befichaamde economised® syMeem. Deed zkh met betrekking tot de Internationale

proUenwn een verschyiving in zienswijzcn voor die vrijwel op een breuk neerkwam, ook ten aanzien van de binnenlandse problemen kwam een door de ouderen niet verwachte en door hen vaak verworpen kritiek los. Zo begonnen vooral jongeren de tot dan toe bijna sacraal benaderde economische groei ook op zijn onaangename bijverschijnselen, bijvoorbeeld zijn milieuvervuilende werking. te waarderen. Ook werd in toenemende mate beseft dat 'schaalvergroting' niet iets positiefs op zichzelf was, maar onder andere mede tot gevolg had dat mensen van elkaar en van vertegenwoordigende of besturende instellingen vervreen^dea En zoals eens de ouderlijke mopperpartijen kisideren ertoe hadden gebracht opzettelijk het kostelijke brood te verkruimelen, z® giragen nu swnmigen nil protest

tegen de verheertijking van de 'volSedige werkgeiegenheid* het arbeidsethos van de ouderen ridiculiseren door te weigeren zich in het arbeidsproces te laten inschakelen: het 'langharig. werkschuw tuig' was geboren. ' en Witte Plannen 'Provo is sterk pluralistisch geiint. een vergaarbak van onlust- en lustgevoelens.' /.o schreef Bernhard de Vries. die Provo's eerste gemeenteraadslid werd. maar later als filmacteur zijn heil in haliS zocht. Provo richtte zich tegen de 'autoriteit' als centraliserende bureaucratie en schaaivergrotende levensverzieker en tegen het 'kteotjesvoJk', wgarmee een 'in het systeem vastgegroekte burgerij en grbektersklasse' bedoeld werd, die in de visle van de provo's met ianger ®¥«r te vermog«n besehikseii

,r led VM Diaym, die ate feelangrfjlate Me®S©«g ¥am Prov© vrak In het raleows kwam tsaast tek<snde provo's als R®ls Stolk, Hans Tnynman en Robest Jasper Grootveld,, disctsssi@®rt hier m©t medestanders. Van Diayn ging, in t®genstellip.g tot vele andere provo's, later niet in het sociaie gareel iopen, maar werd voorman van de Kabouters en Oranje Vrijstaas.

rfs dragers van veranderinfsprocessen te funcwmerea Dese task werd, volgens Provo. ©wergenornen door d« zich buiten de traditiotssle maatschappij stellende sociaie 'randfiguien': werkschuwen, studenten. kunstenaars. Terugblikkend blijft het merkwaardig dat Pro«i aithans in de beginperiode. zo weinig werfelijke moeite heeft gedaan het "klootjesvolk »s te turnen". dat Provo uiteindelijk toch alle teii verwachtte van de confrontatie van dwars%getrfe indivt-duen met vertegenwoordigers m® het 'systeem*. de maatschappij. Ter illustratfe hiervan nogmaals een citaat van Bemhard d> Vries: 'D® provo protesteen effectief: hij ^svoceen tot een contraprotest, aodat zijn Wfenswnders gedwongen worcten stelling te nwnen. (...) Hij' kan het autoritaire gezag op taWjke manieren'-helpea uithqlieru totdst het lOHsiotte ineenstort' Bmvo proteste«rde niet aSleen. maar formuleerde ook plannen. In Provo ontvouwde Luud Schimmelpcnnink zijn "Wiuefietsenplan': 'De binnenstad wordt voor alle swotorverkeer gesloten. Wij stellen voor dat de ^meente 20.000 witte fietsen aankoopt per iaar ter uitbreiding van het openbaar vervoer. aant deze \Vitte Fietsen zouden van icdcrecn W \an nierrand moeien zim.' Daarna. in Prcno &. het '\Vnte-Schoorstenenplan' ter bc\ ordering van de >trijd tegen de milieuv crvuiling: en. later nog. het '\Vitte-Kippenplan'. behel/.cndc dc ontwapening van dc politic en dc uitrusting win de dienaren van Hermandad met blikkcn trommels uaarin lucifcrs voor passanicn die wiltcn roken. condooms voor mindcrjarigen en i«ppebouijes voor hongcrigcn. En dan sprckcn «« nog maar niet over het 'Wittc-Huizcnplan" at-hei 'Witte-Wijvenplan'. en nawerklng VSB Prev® Provo zo'n geweldige iolruk maaktc. zo108 de verbeekSing.vwi v'elen sprak en ook

Koningta JtsIteMra®4b«getsa««ter TOS Hall vwi Amsterdam op de dag van feet huweltjk van prteses Beatrix met Ga» von Amsberg. Ira de Sroofdsted ww grate onrasf ontstaan, toen bekend was gemaakt dat de huweSijksvoltrekktog in Amsterdam zou plaaisvimdesi.

dcrlijk. als wij ons aithans realiseren dat niet ecrdcr op een /.o drastischc manicr Icltcrlijk alle normcn en waarden van de crisis- en oorlogsgeneratie als niet langer ter xakc docndc ter zijde werden geschovcn. Daar kwam nog bij dat de rnanier waarop Provo zijn idccCn aan de man bracht. op zeer aparte wijzc spotte met de — zij het gedeelteiijk ongeschreven — speSregets die daaromtrens tot stand waren gdtomen. Als Koos^ Koster.een^mge vroawelijke

GeSwdl ®ad«! eea agent dte aljit pet veriwai fcwft, te mkMesi raa MB foetemle mMigi® ©p de Prinsengrachl, waw fell-sa waren ontetaan bi| de opening van een f®t®tentoonsteiiSng over het poiitieoptmiefi op 10 maart S8SS. Van dese reiien maakte Louis van Casteren weer de film 'Omdat mijn fiets daar stond*.

provo. tijdens een /Ki/i/wim/.' aan dreigcnd tockijkendc agcnlcn (en publick) krenten uitdcelt. dan worden de vaststaande regels zo/.ccr doorbroken. dat een adequate reactie bij voorbaat ai is uitgesloten. Het is moeilijk vast te steilen wat nu exact dc uitwerkisig op langere ierroijn is gewecst van de Mtlvitetten van IProvo. die een tot wanhoop gcmKntebatw en dito pol«isScigaven Amsterdam op zatcr-

Nadat Provo als beweging was veriooen, kwamen de Kabouters op die bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1970 in Amsterdam liefst vijf zetets veroverden. Hter de Kabouterfractie tijdens de instatlatie van de nieuwe raad op 1 September. V.l.n.r.: Guy Kilian, Reel van Duyn, Frans van Bommef. Conny Bos en joop Peters.

dagavonden het aanzien van een bclcgcrdc stad te geven. Weliswaar ging het huwclijk van Beatrix en Ctaus door, maar Amsterdams burgemeester Gijsbert van Hall, die bij uitstek had doen blijken begiftigd te zijn met de zozeer verafschuwde 'regenten'-mentaliteit. trad af, terwiji de demonstratievrijheid werd verruimd en de doorbraak van jongeren in de politieke partijen (zeker in de PvdA) werd bevorderd. De door Provo aan de orde gesteide zaken zijn, ook al werd geen van de 'witte' plannen tot dusver uitgevoerd, sindsdien niet meer uit de belangstelling geweest Ook in de mode deed zich een doorbraak voor. waardoor tegenwoordig in vele kringen bijna alles draagbaar is geworden, terwiji voorts vormen van door Provo gefntroduceerd verzet later, zij het aangepast, ook elders toepassing hebben gevonden. Provo zelf verdween, evenals de later bij de Amsterdamse gemeenteraadsverkiezingen nog succesvollere Kaboutergroep (Provo 1 zetel, Kabouters 5), die men als erfgenamen van Provo mag beschouwen en die een 'alternatieve' Oranje Vrijstaat stichtten. Een deel van de destijds door het 'provotariaat' aangestoken jongeren is in meer traditionele patronen teruggevallen. terwiji het verzet tegen negaiieve bijverschijnselen in onze samenleving dan wel tegen deze samenleving als geheel sindsdien is overgenomen door herlevende politieke partijen en een zich steeds polariserender opsiellende vakbeweging. Terugblikkend is waarschijnlijk de bdangrijkste denkfout van Provo en van met deze be-

weging verwantc groepcn gcwccst dc gclijkstelling van een overgrote meerderheid van dc bevolking ('het klootjesvolk') met de gcncratie waartegen men zichzelf zo schcrp keerde. Het besef dat 'samenwcrking voor ccn algemeen belang' de voorkeur vcrdicnde boven 'klassenstrijd' had zich inderdaad meester gemaakt van een meerderheid en het wenspatroon van die meerderheid conformeerde zich aan dat van de burgerlijke bovenlagen (het verlangen naar de auto), maar (evens zou het in de tweede helft van de jaren zestig steeds duidelijker worden dat tussen de groepen met een ogenschijnlijk zelfde patroon van normen en waarden de oude belangentegenstellingen levend waren geblevea Er vertoonden zich scheuren in een eerst zo rimpelloos lijkende oppervlakte. in 1966 deden zich daarvan al de eerste verschijnselers voor. In Amsterdam had in juni van dat jaar een ongewoon hevige confrontatie plaats tussen politic en demonstrerende bouwvakarbeiders, die aan een arbeider (waarschijnlijk door natuurlijke oorzaken, maar in ieder geval na uiterst fel politie-optreden) het leven kostte. Sindsdien is op steeds meer plaatsen gebleken dat de veronderstelde eenheid van het Nederlandse volk. zo lang onder de hoede van Vader Drees, inderdaad niet meer dan een veronderstelling was. Provo markeert een breuk in de vaderlandse geschiedenis na 1945. Een nieuw beeld heeft nog altijd niet afdoende gestalte gekregea WouterGorizak Redacteur 'De Gmene Amslerdammer'.

i /

UNIVERSITEIT ALS KRUITVAT In het voorjaar van 1968 waren de Europese studenten bezig met politieke acties: in Parijs plantten studenten de vlag van de Vietcong op de Eiffeltoren en Duitse studenten vielen de gebouwen van het consejrvatieve Axel Springer-conern aan. Ondertussen bezetten studenten aan de Columbia University in New York vijf gebouwen, sloten de campus af en hielden een dag lang een faculteitsvoorzitter gevangen. Het Amerikaanse weekblad 'Newsweek* wijdde aan de situatie op de Columbia University een uitvoerige reportage, waaruit hieronder een gedeelte volgt Er sprak een luguber gevoel van onwerkelijkheid uit de krantefoto's en de televisiebeelden die gedurende de hele week 's avonds in de nieuwsrubrieken verschenen. Hoog op New Yorks Morningside Heights doemde weliswaar de gripe citadel op van de Columbia University in z'n neorenaissance-stijl, maar de gefii.rn.de beelden tegen de achtergrond van deze typisch Amerikaanse ansichtkaart hadden lets van de grimmige, impressionistische kwaliteit van een opvoering van de bestorming van het Winterpaleis door amateurs in modeme kleren. Gedurende vijf dagen had een bende van tweehonderd revolutionaire studenten de controle overgenomen van vijf belangrijke universiteitsgebouwen, bezette en schond zij het kantoor van universiteitspresident Grayson Kirk (ergens Helen bewakers een Rembrandt van 450.000 dollar uit Kirks kantoor verdwijnen en brachten het schilderij in veiligheid), hield ze de faculteitsvoorzitter vierentwintig uur gevangen, maakte ze een einde aan colleges en confronteerde ze autoriteiten van universiteit en gemeente (...) met een dreigende nieuwe ontwikkeling. Binnen een week tijd was de Columbia University naar boven gekomen als een microkosmos van groeiende ongeregeldheden, rellen en kleinere protesten die militante studenten sinds de demonstraties in Berkeley in 1964 op de ene Amerikaanse universiteit na de andere in gang hadden gezet Hoewel emstige gewelddaden tot nu toe vermeden konden warden, werd de houding van een handvol van de meest radicale studenten gekenmerkt door vandalism^ diefstal en smerige taaL Drie directe aanleidingen deden het oproer ontvlammen. Ten eerste was er het betwiste plan voor de bouw van een nieuwe sporthal in het nabijgelegen Morningside Park; ten tweede waren er de banden die de universiteit onderhield met het 'Institute of Defense Analyses', dat gelieerd was met het Pentagon, en ten derde was erdeeis dat studenten die voorheen tegen deze twee zaken hadden

gedemonstreerd. niet disciplinair gestraft zo«den warden. Maar welke verdienslen deze geschilpunten aan het begin van de actie ook gchad mogen hebben, ze ivn/Hvnen in Jc hiilc van de nieuwe ontladingen. In het kantoor van Kirk plasten sommige atudenten in de prullenbak, anderen spraknn :ijn voorraad drank en sigaren aan. haalden :ijn persoonlijke papieren en foto's orerhoop (waarop ze commentaren schrevenjL stolen documenten, dossiers en boeken die ze 'belangrijk' achtten (een student werd later gearresteerd en beschuldigd van inbraak). (...) De Hamilton Hall van de universiteit was het eerste suecesvolle doel van de revolutionairen. Deze hal werd dinsdag bezel door een gemengde groep zwarte en blanks militanten, van wie de laatsten voor een groat deel lid waren van de SDS(de "Students for a Democratic Society', een organisatie metafdelingen in tweehonderd universiteiten 'van het land). Maar woensdagmorgen vroeg verdreven de negers in Hamilton Hall hun blanke kameraden. Militante nietstudenten druppelden binnen uit de naburige negerwijk Harlem. Een SNCC-organisator loeide in de megafoon: 'De zwarte gemeenschap neemt het over.' Vervolgens kwamen meer zwarte militanten, geen van alien studenten, die een verscheidenheid van organisaties in Harlem vertegenwoordigden, waaronder de Mau MOM, geleid door een zekere Charles J7X Kenyatta. Deze loevloed griefde de blanke studenten die meegedaan hadden aan de eerste inval in Hamilton HalL Zij lanceerden onmiddettijk een aanval op de Low Library, bezetten dit gebouw en organiseerden er hun eigen hoofdkwartier. De volgende vierentwintig uur begonnen andere groepen de Avery en de Fayerweather halls te bezetten. De meeste van de meer gematigde blanke studenten waren erg teleurgesteld over het besluit van de negers het alleen te doen in Hamilton HalL 'Waarom zouden ze het alleen doenT vroeg een student met vlinderdasje klagend. 'Er is algenoeg verdeeldheid en polarisatie in het land zonder dat' Het was nu duidelijk dat de Columbia University het hoofd moest bieden aan drie verschillende revoltes. De eerste was die van de negers in Hamilton Hall, die met de komst van de nietstuderende agilatoren uit Harlem de onverzoenlijkste en de best georganiseerde van alle werd. De negerleiders legden hun gelederen een strenge discipline op, veegden de kamers aan die zij bezel hielden, en lee/den volgens een strenge formule van democratisch centralisme. In de loop van de week verboden zij elke aanwezige neger in Hamilton te vertrekken en weigerden ze 'de manschappen'toe te staan mee te . luisteren bij hun onderhandelingen aan de \ deur met afgevaardigden van de universiteit.

De actiec tegca de atttoriteiten namen soots grappige vormen aan. Zo werden standbeelden van voormalige hoogwaardigheidsbekleders, zoals dit bij de Yale University, ludiek beschilderd.

Een deel van de sfadeaten van de Columbia IMversity in New York was tegenstamder van een plan voor een nieuwe spoithal bij de univeniteit en tegen de bandeat die de univeisiteit ondeirhield met een aan het Pentagon geSleeid instituut, hetgeesi In apd! I%S leidde tot de bezettiiag vast esikele gebouwen op het teirrel« vast de univeniteit

'Het is aandoenlijk.' zei een faculleilsmedewerker na een conversatie met negerleiders in Hamilton. 'Een boel van die kinderen binnen zijn negentienjarigen die letterlijk via het zweet ran bun moeders voorhoofd op de universileit zijn gekomen. Nu zijn ze in de val gclopcn an volledig verbijsterd door de politieke lenigheid van de zwarte beroepsmililanten.' De tweede revolutionaire groep was die in de

De autoriteiten dusfden hiertegen nauweiijks op te treden, uit angst dat salt de nabijgelegen negerwijk Harlem VOTterfdng sou koisien opdagen, Deze studenten veroverden het kaatoor van de president van de univereitelt

Low Library. Onder hen was een horde kern van blanke maoisten en dwepers met Ch6 Guevara. Een van hun woordvoerders wax tie twintigjarige Mark Rudd. een morstander van tie lolale revolutie. die alle onderhandelingen met autoriteiten van de universiteit afwees door het herhaald scanderen van het woord kit., als toverspreuk, Een derde centrum van revolutie werd vertegenwoordigd door de mensen

in de Avery en de Fayermalher halls — velen van hen waren afgestudeerden en bouwkundigen. Maar zelfs binnen deze groep was democratisch centralism^ aan de orde van de dag. Zo nu en dan slaagden kleine groepjes studenten die de smaak voor revoluiionaire actie verloren hadden, erin te mtmappen aan hun kameraden. En ondertussen borrelde langzaam rancune op onder de 80% van de studenten die er niet bij betrokken waren. Terwiji de tijd verstreek en de spanning sleeg (later in de week aangewakkerd door een kort bezoek in Hamilton Hall van de heren Stokely Camichael en H. Rap Brown), vroeg menige verbijsterde student, faculteitsmedewerker, oud-sludent of zo maar gewone toeschouwer zich af waarom Grayson Kirk niet doodgewoon de politie bevel gaf de bezeUe gebouwen schoon te vegen — en mochten er tijdens die actie een poor koppen vallen, des te beter. Maar er waren veel argumenten tegen die actiekaers. De belangrijkste was wel dat Kirk en zijn collega's vastbesloten waren geweld ten koste van bijna alles te vermijden. Zij wensten dat geen enkele student letsel toegebracht zou warden, en ze wilden tevens hun manoeuvreemtimte in de onderhandelingen met de rebellen behouden. De belegerde Columbia University *>as boven alles een kruitvaL Aan de etie kant bestond het gevaar dat massale tussenkomst van de politie vijandige meniglen uit het naburige Harlem zou aantrekken. een gebeurtenis die zich toevallig vrijdag had kunnen voordoen, toen enkele honderden leerlingen van middelbare scholen voor negers op de campus neerstreken. Aan de andere kani was er het fell dat er in de binnenstad van Manhattan zaterdag twee optochten zouden worden gehouden, de ene van een veteranenorganisatie die een aanhankelijkheidsdemonstratie wilde houden. de andere een antiVietnam-betoging. opgezet als het hoogtepunt van een boycot van scholieren in het weekeinde uit protest tegen de oorlog. Het was duidelijk dot de inmenging van een van die groepen of van beide een ramp kon veroorzaken in Morningside Heights. (...) Teyen het einde ran de week hield de revolutie op de Columbia University zich nog steed* slaande. De studenten hielden nog altijd de vijj gebouwen bezel en de universiteit zelf was noy steeds onvermurwbaar in haar weigering tc pralen over amnestic voor alle demonslrantcn (...) Maar aan een belangrijke eis van de xiu(Icmten had de universiteit al loegcgeven en dat was tie enige zaak waannor de militamen aanvankclijk bijeenslroomden — het zevcn jaar oude plan voor de bouw van een nic-unc sporthal. (Uit 'Newsweek' van 6 mei 1968)

E&m gs®®4 d®®§ van da AmerikMfli© mldddbiM scteoifragii Week fa 1968 geradScmlbeerd te z|jn, zoals uit het hieronder afgedrakte fragment biijkt De schooljeugd had Berkely van 1964 als het grote voorbeeid. Daar gingen studenten in staking (foto) nadat op de 'campus' politieke activiteit verboden werd.

kregen geen toestemming, dus bleven we het blaadje gewoon verspreiden. David z'n moeder zat in de ouderraad. dus die werd niet van school gestuurd. Tommy en ik werden geschorsi voor. nou. ik weet niet een week ofzo. (Vraag: wat deden je ouders toen?) Nou. veel kon.je er niet aan doen. Je moest het gewoo/t uitzitten. Ze zeiden: 'Dit isjouw beslissing en als je denkt dat je er goed aan doet oke. ga je gang." Wat betreft het werk op school kon ik het ook gemakkelijk uitzitten.' Een ander vertelt een soortgelijk verhaal over een preradicale sociaie actie op de middelbare school: 'We waren metz'n dertienen, dertien man uit de hogere klassen. We vonden attemaal dat we iets moesten doen. We wilden een of andere positieve erfenis achlerlaten. afgezien van de gebroken ruiten. Weet je, het was zo'n school zoals erzoveel zijn inde betere wijken, met zo'n cursus voorde betere leerlingen. Wij kregen de beste leraren en de betere leerstof en in de hoogste klassen kregen we onderwerpen die op de universiteit behandeld warden. (...) De andere kinderen kregen echt rot onderwijs. (...) In elk geval, we gingen bij mekaar zitten en maakten een tijst van wat wij vonden dat moest gebeuren. Een vrije scholierenkrant, in- ; spraak in het samenstetten van het lespro-

PRERADICALISME OP DE MIDDELBARE SCHOOL

lies.' (...) Dat was na het besluit over (het afschaffen van) de gebeden en de bijbellezing op school, dus een van de dingen die wijeisten was het afschaffen van de dankzegging op vergaderingen, bijeenkomsten en bevorderingen. Wij dertienen — ik wasde woordvoerder — en het meisje dat voorzitsier was van de scholierenmad gingen toen met die eisen naar de difscteur. Hij wittigde sommige ervan in en zei dat de rest buiten zijn bevoegdheid viel en dat we daarvoor bij het schoolbestuur moesten zijn. Vijf van ons gingen daar toen naar toe. Er gingnogeenjongen mee, wiens voder in datbestuur zat We dachten dat dat zou helpen. (Gelach) We hadden het tactisch uitgekiend Ze stemden ermee in de dankzegging op bevorderingen en vergaderingen afteschaffen en ook de officiate uiinodigingen ervoor. Maar ze zeiden dat ze voor die van komendjaar al mensen hadden uitgenodigd zodai we moesten begrijpen dat rabbi Israel en de eerwaarde heer MacNamara er ongetwijfeld zouden zijn. (...) Maar toen ontdekten we dat hetjaar daarop en hetjaar daama (...) alles bij het oude bleef. Ze beloofden de leerlingen alles wat ze maar konden bedenken om ze uit hun bureaus te krijgen. En de leerlingenkrant staat nog altijd onder censuur.

soms op de middelbare school al minderheidsstandpunten in die hen in conflict brachten met de schoolautoriteiten: De jonge radicalen (in de Verenigde Stolen) 'In de hogere klassen van de middelbare school waren in veel opzichten uitzonderlijke jonge raakten we betrokken bij dat tijdschrift We mannen en vrouwen, zelfs v66r ze radicaal noemden het The Forest Hill Stinker". We bewerden. Ze waren niet alteen uitzonderlijk be- gonnen het op school te verspreiden. Het was gaafd en werden niet alleen beschouwd ah de een tijdschrift dat nogal wat discussie in zijn eersten onder hun gelijken, maar ze brachten kolommen deed. Wij voerden de redactie. uit hun veiieden ook verschillende dingen mee: maarslechts in een opzicht — we zetten degoehet gevoel dat ze in wezen verschilden van an- de party altijd op de linker- en de slechte partij deren; zeer hoogstaande principes en een on- op de rechterpagina. (Gelach) Maar dat is dan gewoon sterk gevoel van onafhankelijkheid. ook het enige dot we deden: er stonden geen Deze kwaliteiten vormden de grondslag van commentaren in dat blad We dachten dat het hun latere radicalisms. En zelfs nog voor ze een verrekt leuk ding was. zichzelf gingen zien als radicalen, brachten die- Nou, en toen werden we van school getrapt zelfde kwaliteiten hen vaak in conflict met hun omdat we weigerden de verspreiding van dat omgeving. blad op het terrein van de school stop te zetten. Zij die afkomstig waren uit politiek bewuste ge- (...) De regel was dat je daar permissie voor (Uit: 'Young Radicals', door Kenneth Keniston zinnen, hetzij liberaal, hetzij radicaal, namen moest hebben, dus vroegen we die. (...) Maar we - New York 1968)

g De Amerikaan Jack Kerouac, die in 1955 met zijn boek 'On the Road' grot* opschudding verwekte. Het boek behandelde onderwerpen zoals orgieen, marihuana ess bordeetbezoeken op een manier die tot die tijd onbekend was, en die vooral de jeugd erg aansprak.

MAMBO'S EN MEISJES IN MEXICO Toen de eerste nimoerige jaren na de Tweede Wereldoorlog weggee"bd waren. viel er vooral onder de jeugd een s|ilte die zou voortduren tot omstreeks 1955. Toen verscheen het ophefmakende boek 'On the Road' van de in 1969 overleden Amerikaanse schrijver lack Kerouac In dit boek over jonge mensen die zich van de ene orgte naar de andere spoeden. in gestolen auto's over de wegen racen en van liefde, jazz, extase en marihuana leven. beschrijft Kerouac onder meer een uitbundig bezoek aan een Mexicaans bordeel. We kwamen bij de hoerenkast Het was een prachtige gepleisterde instelling in de gouden zon. In de straat, leunend tegen de vensterbank waar het hoerengedoe achter lag, stonden twee smerissen, met slobberige broeken, slaperig verveeld (...) En daar binnen waren de meisjes. Sommigen van hen lagen achterover op de banken aan de andere kant van de dansvlaer, sommigen stonden aan de lange bar rechts te zuipen. In het midden leidde een toog naar kleine hokjes die emit zagen als die dingen waarin je op het gemeentestrandje je spullen opbergt (...) Achter de bar stand de eigenaar, een jonge vent die direct wegliep toen we hem zeiden dat Hie mambo-muziek wensten te horen, en terugkwam met een stapelplaten (...) die hij overde loudspeaker began te spelen. Direct kon de hele stad Gregoria horen dat er in de Sala de Baile lol werd gemaakt In de zaal zelf was het lawaai van de muziek zo groot (...), dat Dean en Stan en ik een moment ervan stonden te duizelen toen we beseften dat we nog nooit muziek zo luid als we wilden hadden durven spelen, en zo luid als nu wilden we het juist (...) Als dollen dansten we de snelle 'Mambojambo' met de meisjes. Door ons delirium heen begonnen we te zien hoe verschillend van aard ze waren. Het waren pracht meisjes. Vreemd genoeg was de wildste half Indiaans. half blank, en ze kwam uit Venezuela, en was pas achttien. Ze zag emit ofze van goeden huize was. Waarom ze op die leeftijd en met die tedere wang en prachtig uiterlijk in Mexico de hoer kwam spelen mag God weten. Het een of andere afschuwelijke verdriet had haar ertoe gedreven. Ze dronk onmatig. Ze slokte nog gauw wat barrels naar binnen als het scheen ofze de vorige emit zou gooien. Voortdurend gooide ze de glazen om, waarbij het natuurlijk ook zo was. dat we zoveel mogelijk geld moesten verteren. Midden op de middag had ze haar peignoir aan en danste ze als waanzinnig met Dean, king hem om de nek en vroeg maar steeds om alle mogelijke dingen. Dean was zo opgewonden. dot hij niet wist waar hij het eerst aan moest beginnen, aan de muziek of de meisjes. Ze ver-

een andere vreemde bar binnen die blijkbaar bij de hoerenkast hoorde. (...) Ook hier brulde de mambo uit een luidspreker. Het leek wel of de hele wereld aangesloten n-as. Venezuela hing aan mijn nek en bedelde om wat drinken. De barkeeper wilde haar niels geven. Ze bleef maar aanhouden en toen hij haar er een gaf. vermorste ze die en ditmaal niet met opzet want ik zag het verdriet in haar arme. weggezonken, verloren ogen. 'Kalm aan, kind je,'zei ik tegen haar. Ik moest haar op de kruk ophouden; ze gleed er steeds af. Pas achttien en toch had ik nog nooit een vrouw gezien die erger dmnken was. (...)Nu Venezuela hier zo in mijn armen kronkelde en teed, verlangde ik emaar om haar achter de zaak te nemen, haar uit te kleden en wat met haarteprdten — dat maakte ik mezelfwijs. Ik wasdol van verlangen naar haar en dat andere donkere meisje. (...) Dra zou het geheimzinnig danker het goede beste Gregoria bereiken. De mambo hield geen moment op, die raasde venter als een eindeloze reis in het oerwoud Ik kon mijn ogen niet van het donkere meisje afhouden, dat als een koningin rondliep en door de norse barkeeper zelfs gedwongen werd ondergeschikte taken te verrichten, zoals serveren en de grand vegen. |f Kan alle meisjes daar had zij het geld het hardst nodig. (...) Het kwam niet in mijn hersens op gewoon naar haar toe te gaan en haar dwenen naar de hokjes. Ik kreeg te maken met geld te geven. Ik heb zo het gevoel dat zehet met een zekere mate van minachting aanvaard een dikke griet waar niels aan was en die een had, en minachting van haar soort was iets hondje bij zich hadZe werd kwaad op me toen ik een afschuw van dat hondje kreeg dat steeds waar ik van huiverde. De paar uur dat het probeerde me te bijten. Ze legde het bij door het duurde was ik in mijn waanzin echl verltefd op achterin weg te sluiten, maar voor ze terug was, haar; dezelfde onmiskenbare pijn en sleken was ik at aan de haak geslagen door een ander door het hoofd dezelfde zuchten, hetzelfde meisje, lets knapper maar niet veel, dat zich als verdriet en vooral dezelfde schroom en angst om toenadering te zoeken. (...) een bloedzuiger aan mijn nek vastklampte. Ik probeerde me te bevrijden om bij een gekleurd Maar het werd avond en we moesten nog vermeisje van zestien te komen dat aan de andere der; en Dean begreep dit en began het voorkant van de zaak somber naar haar navel zat hoofd te fronsen en te denken en te proberen te kijken doorde opening van haarkorte, blouweerkalm te worden en tensloite opperde ik het idee voorgoed te verdwijnen. se-achtige jurkje. Het lukte me niet Stan had een meisje van vijftien met een amandelkleu'Er ligt nog zoveel voor ons, kereL het maakt torige huid en een jurk die van voren en van ach- taalgeen verschiL' teren half was dichtgeknoopt Het was krank"Gelijk heb je!" riep Dean uit en keek me met zinnig. Meer dan twintig mannen hingen in dat gtazige ogen aan. Hij wendde zich tot zijn Veneraam om goed te kunnen zien. (...) zolaanse. Die was tenslotie bewusteloos geworIk Het me door de bloedzuiger mee naarachte- den en lag op een houten bank, waarbij haar ren nemen, waar we. als in een droom, bij het blanke benen uit de zij te voorschijn staken. De lawaai en gebrul van nog meer luidsprekers lui van de staantribune bij het raam genoten daarbinnen, het bed een half uurtje deden van de voorstelling; achter hen kwamen donspringen. Het was een gewone vierkante kamer kere schaduwcn aangekropen en ergens hoormet houten jaloezieen en geen plafond, een hei- de ik toen het eventjes stil was een klein kind ligenbeeld in de ene hoek, een wasbak in de huilen en drong het weer tot me door dat ik tenandere. Overal in de donkere gang riepen de stotte in Mexico wax en niet in een pornografimeisjes: 'Agua. agua calientef. wat warm water sche haxjiesj dagilroom in de hemel betekent.(...) We holden terug om te dansen. (...) Deans (Uit; 'On the Road', door Jack Kerouac — Amknappe Venezolaanse Irak me door een deur sterdam. 1970)

Sinds de tweede helft van de jaren zestig wordt in een aantal landen wetenschappelijk geexperimenteerd met LSD. Deze vrijwiUigers verkeren in het eindstadium van hun 'trip'.

MET LSD IN DETOEKOMST ZIEN Een aantal jaren geleden werd er in verscheidene landen, waaronder Nederland en ook Engeland, druk geexperimenteerd met LSD, in de hoop dat deze zogeheten psychedelische stof een belangrijke rol in de psychiatric zou kunnen gaan spelen. Aan zo'n experiment onder auspicien van het Britse blad 'Evening Standard' werkte in 1967 behalve een vrouwelijke arts en de Nederlandse medische student Bart Huges, die met zijn LSD-theorieen de nodige beroering veroorzaakte, ook een redacteur van het blad mee, die als proefkonijn diende. Afgelopen September besloot de 'Evening Standard', waarvoor ik werk, wat onderzoek inzake LSD te laten doen, met het doel daarover een reportage te brengen. Dr. Christine Pickard, de volledig bevoegde, zesentwintigjarige medische medewerkster van de krant, ontwierp een experiment dat zou bestaan uit het geven van een dosis LSD aan een menselijk proefkonijn, waama zijn readies zouden worden vastgelegd Dat proefkonijn, of laten we zeggen die patient, was ik. Het experiment dat in totaal twee etmalen bestreek, vond plaats in de waning van mijn moeder in Suffolk. Voor de supervisee was verder naast dr. Pickard nog de heer Bart Huges aanwezig. een Nederlandse deskundige op het gebied van LSD, die zelfal ruim zeven jaar betrokken is geweest bij het psychiatrisch onderzoek inzake hallucinogene stof fen. Nadat mijn pals, temperatuur, reflexen en readies op pijn gecontroleerd waren, nam ik tweehonderd microgram LSD en wachtte vervolgens op de effeden. Het rapport over dit experiment luidt als volgt: 1330 uur: de patient neemt een stukje vldeipapier in dat gedoopt is in 200 microgram LSD. Beklaagt zich uitvoerig over de onverteerbaarheid van het vloeipapier. Polsslag normaal(72), temperatuur normaal (36,9 gradenl bloeddntk no/moat Dit bleef zo gedurende het gehele experiment 14.45 uur: de eerste symptomen van het middel worden zichtbaar, of liever gezegd hoorbaar, daar de patient aanvallen van giechelen krijgt Hij zegt duidelijk een licht gevoel in zijn hoofd te krijgen, wat ook voor zijn zintuigen geldt Hij gaat met zijn voeten op de sofa liggen en doet zijn schoenen uit Hij merkt losweg op dat 'het hele idee van seks volkomen belachelijk is geworden'. 15.30 uur: de pupillen van de patient zijn aanzienlijk vergroot Hij zegt zich dronken en hopeloos vaag te voelen. 'Ik heb tot dusver nog geen enkele bijkomende plezierige of goede gewaarwording gehad Ik heb het gevoel alsof ik op een wolk wegzweef. Vergeleken met de nor-

male toestand vind ik dit tamelijk vervelend' 1630 uur: de patient blijft trover klagen dat LSD een hinderiijke uitwerking heeft. Hij sehijnt een van de individuen te zijn die vrij goed bestand zijn tegen dit middel. Bart Huges stelt voor een tweede dosis toe te dienen voor het geval de eerste dosis te zwak is geweest, en haalt vervolgens uit zijn zak nog een stukje vloeipapier met 200 microgram LSD, dat de patient met veel moeite naar binnen werkt Hij gaat uit zichzelf gedichten opzeggen, maar komt telkens niet venter dan de eerste regeL 17.15 uur: dr. Pickard stelt voor wat in de tuin te gaan wandelen. De patient verklaart dat hij er niets voor voelt zijn comfortabele lighouding op de sofa op te geven, maar wordt tenslotte toch overgehaald In de tuin merkt hij op: 'Het gras lijkt groener en de btoemen zijn schitterend van kleur.'Met tussenpozen van ongeveer lien minuten blijft hij, met enkele variaties, herhalen: 'De kleuren worden steeds intenser... ze zien er zeer verlokkelijk uit Maar ik heb mijzelf en de mogelijkheid mij uit te drukken steeds minder in de hand Dit is een angstaanjagend en gevaarlijk middel'

18.00 uur: de patient wandelt nog steeds in de tuin; zijn ogen zijn stralend en glanzend en het lijkt wel of hij in een soort trance verkeert Zegt met onregelmatige tussenpozen en vaak na lange pauzes: 'Ik geloof dat ik krankzinnig word., kleuren enpatronen dwarrelen over me heen... loot me niet alleen... deze drug heeft niets goeds ofplezierigs... kan alleen aantrekkelijk zijn voor geestelijk gestoorden... waar is mijn moeder, het enige gezonde symbool in deze verziekte wereld dat ik ken... dit middel is vreselijk en mag nooit worden gebruikt behalve onder strikt medisch toezicht' 1830 uur: de patient loopt nu in kleine kringen op het grasveld rond daarbij lichtelijk zwaaiend maar nog steeds duidelijk en helder sprekend hoewel het hem steeds zwaarder valt tepraten. 'Ik zie fantastische beelden... de kleuren zijn zo moot.. maar ik ben niet meer in staat het te beschrijven... Voor ik bewusteloos raak moet ik nog iets belangrijks zeggen... Laat overal weten dat niemand ooil meer deze drug moet gebruiken. ..het is huiveringwekkend wat ik zie... Aan dit middel moeten de politie en het ministerie

van binnenlandse zaken te pas kamen en een dictator om hettevemietigen...lk voeldatik.de beheersing over mijn geest veriies... over een paar seconden zal ik op een "trip*gaan... bewusteloos taken... Ik zal dit middel nooit meer gebruiken — het is schrikbarend.. het moet onder controls komen.' (Steeds weer wordt dit thema herhaald)(...) 19.15 uur: de patient keert naar huis terug en gaat op de sofa liggen. Giechelt vier minuten long zander ophouden. De pupillen zijn nog grater dan voorheen. Sehijnt geestelijk en fysiek pijn te krijgen, terwiji hij zegt: 'Alsjullie 's wisten hoe hard ik tegen deze verdomde drug knok.'(...) 19.45 uur: dr. Pickard stelt de patient verscheidene vragen als "Wat zieje? Weet je nog meer over jezelf?" Enzovoort Hieronder volgt een selectie uit de antwoorden. die alle zeer moeizaam door de patient werden gegeven, terwiji hij kennelijk telkens voordat hij ging praten een enorm zware geestelijke chaos kreeg te verwerken. 'Ik zie rivieren vol bloed stromen... ik vlieg over de werelddelen... zwarte mannen vechten tegen bruine, die weer tegen gele strijden, die op hun heart weer blanke beoorlogen. Overal zie ik bloed. Ik weet oak meer over mijzelf en kan alle twijfels betreffende mijn toekomst wegnemen... maar het- is de toekomst van de wereld die zo verschrikkelijk is... ik weet dat ik in de toekomst kan zien... ik heb iets gezien dat voor mij nooit iemand zag.'f...) 20.30 uur: de patient is nog steeds aan het bekomen van zijn inspanning om woorden te uiten. Hij merkt kalm op: 'Ik vraag me afofik ga sterven of dat ik iemand in deze kamer ga doden... misschien de hand., nee, dat geloof ik niet' Een paar minuten later zegt hij: 'Er zinken prachtige kleuren en patronen in... Ik geloof dat ik het opgeef.' De patient ligt vervolgens stil op de sofa, met de ogen wijd open en een merkwaardige. gelukzalige glimlach om de lippen. Twee uur en vijf tig minuten long blijft het volkomen stil, op een om 22.15 uurgestelde vraag hoe hij zich voelde na. Zijn antwoord 'goed' klinkt volkomen afwezig. Blijkbaar kijkt hij naar de versieringen aan het plafond en krijgt hij visiaenen van blijde dingen uit zijn jeugd. (...) 24 uur: de patient herkent nu iedereen in de kamer. Hij eel wat gepofte mats. Is nog betrekkelijk vergeetachtig wat betreft de dingen die rond hem gebeuren en sehijnt in een soort andere wereld te leven. Grinnikt vergenoegd en ru\tig in zichzelf. Merkt op: 'Ik ben in de toekntnst geweest en weer lerug in het verieden.' (Uit: The young meteors', door Jonathan Aitken - Londen 1967)

Een aantal jongeren houdt zich intens bezig met zaken van geloof en leven. De 'Jesus Movement* behoort tot die bewegingen. Anderen menen echter dat het heil uit het oude Egypte komt en waarschuwen tegen de grote verwam'ng die zal optreden als we ons niet wapenen.

NA DE HEROINE HET HEIL Enkele jaren geieden begonnen in Europa voor het eerst berichten binnen te sijpelen over een nieuwe religieuze beweging onder Amerikaanse jongeren die zichzelf 'Jesus People' noemden. Over deze Jezus-beweging, voor een groot deel bestaande uit jonge mensen die eerder aan verdovende middelen verslaafd waren geweest, verscheen in 1971 een reportage in het Duitse weekblad 'Bunte Illustrierte' van de hand van Claus Preute. 'Prijs de Heer! - Loofde HeerfDe zestienjarige Maggie begroette ons met een stralende loch. 'Welkom in de waning van de Messias.' zei ze. Wij stonden op de binnenplaats van 'Mansion Messiah', een klein gemeenschapshuis van de 'Jesus People', de jonge christenen in California. Ergens langs de grote autoweg tussen Los Angeles en San Diego. Maggie, met tot op de schouders hangend blond haar, droeg 'blue jeans', sandalen en een veelkleurige pullover. Om haar hats hing een ket-. ting van houten kralen met daaraan een kruis, ' dat zij steeds weer stevigin haar rechterhand nam, alsof ze bang was het te veriiezen. Haar

ogen glansden. Glansden verdacht Ik ken dergelijke ogen: ogen van mensen die aan verdovende middelen verslaafd zijn. Maar bij Maggie was het geen LSD, hasjiesj of heroine, die dat licht in haar ogen bracht — het was het geloof. 'Ik ben christin,'zei zestralend Later vertelde ze mij dat de weg naar Cod 'de dolste trip' is, een uniek verheven gevoel. De enige extase die werkelijk gelukkig maakt Voordat zij christin werd. had ze andere trips' ondemomen. Op haar dertiende had ze voor de eerste maal marihuana gerookt Door LSD en heroine was ze verslaafd geraakt Ze had een ontwenningskuur ondergaan, maar twee weken nodal ze uit de inrichting was ontslagen, was ze alweer aan de verdovende middelen. Met tegenzin had ze toen de road van een vriend opgevolgd het eens met God teproberen. Ik was een wrak,' vertelde ze, lichamelijk en geestelijk. Ik had niets meer te veriiezen. Tenslotte heb ik gebeden. Ik heb Jezus gesmeekt, mijn hart voor hem geopend Ik heb tegen hem gezegd: "Als U werkelijk bestaat help mij dan. Geef mij een tekenr En plotseling had zij contact met hem gekregen. Hij had haar een nieuwe weg gewezen. 'Het leek wel een wonder. Ik

had geen heroine meer nodig. Ik was op een heel andere manier high.' Stephans, bij mij en zei dot men volgens hem de Maggie keek ons stralend aan. Mel haar rechaan middelen verslaafde jongeren die op Sunterhand omklemde :ij het kleinc houten kruis. set Strip rondslenterden, de kerk binnen moest •PrijsdeHeerr halen en hen tot het Christendom moest beEnkele utvn tevoren was ik op de luchlhaivn keren. Ik werd geheel enthousiast voor dit idee. iwi Los Angelesgeland. Ik wist nlelprecies wui Breck reed gewoon met een bestelauto naar me te H-acliten stand. Maar ik had een vreemd Sunset Strip en nodigde dejongelui uit mee te gevoel in de maagstreek. 'Jonge christenen in gaan. De eerste keer kwamen er dertig. Ze waCalifornia, een religieuze jeugdbeweging ran ren helemaal aan lager wal, smerig en zaten mensen die aan verdovende middelen veronder de dope. Mijn gemeenteleden wilden slaafd zijn geweest' had men mij gezegd. Jonge niets met hen te maken hebben. Eenmaal wilde christenen in California, de plaats van oarmen zelfs met geweld de jongens en meisjes uit sprang en het hasjparadijs van de hippies? de kerk sleuren. Toen heb ik gezegd dat ze mij Ik was er vrij zeker van een nieuwe vorm van met de zweep de kerk uit zouden moeten slaan Califomische hokuspokus te zullen gaan meevoordat iemand de toegang tot mijn kerk vermaken. Misschien een of andere nieuwe techboden zou warden. Nog maar enkele oudere niek 'om zieken door handoplegging te genezen. lidmaten van de kerk komen nu nog hier. Maar of wellicht spiritistische stances met lui met voor hen in de plaats komen ernaar elke dienst zwarte kappen op het hoofd of wie weet een hele scharen jonge christenen. Mijn kerk is nog nieuwe Charles Manson. die een onder de innooit zo volgeweest' vloed van verdovende middelen zijnde hippieTerwiji pastor Stennis vender vertelde, drongen commune wijs kan maken dat hij de Heiland er uit de kerk in zijn kamer merkwaardige geis. luiden door. Stemmen die steeds luider klonHet eerste 'Loofde Heer' van de kleine Maggie ken. Een wirwar van woorden. Slechts het klonk inderdaad overtuigend — maar het woord 'Jezus' was af en toe duidelijk te verwantrouwen bleef. staan. Toen Stennis onze verbaasde gezichten Maar toen leerde ik Ed Smith (32) kennen, de zag. began hij te lachen. "Ze bidden.' Wal wij leider van de 'Mansion Messiah'. Deze goed enkele minuten later in de kerk zagen en hoorogende protestant (methodist) had uiterlijk den. was bijna ongelofelijk. Met gesloten ogen, beter in de bar van een voornaam hotel in Holde armen ten hemet gestrekt stonden of zaten lywood gepast Voordat hij drie jaar geieden ongeveer tweehonderdvijf tig jonge mensen van christen werd, was hij een van de bekendste dertien tot dertig jaar geknield in het schip van playboys van San Diego. Pas toen ik hem, die de kerk en baden op een voor ons onverstaanvroeger om elf uur 's ochtends in het Beverlybare wijze. lederscheen zijn eigen gebed te hebHills-hotel zijn eerste Martini met een of andere ben. Toen Breck Stephans het lied -Old Time Rewelige blondine placht te drinken, hoorde ligion' inzette. openden zij hun ogen. Glanzende prediken, bidden en psalmen zingen, kwam het ogen. We werden omarmd. 'God zegene je!' in mij op dat het hier misschien toch niet om hoorden we steeds weer. Een langharige joneen of andere hokuspokus ging. geman drukte mij tegen zijn borst en mompel"God'zo zei de voormalige playboy tot zijn ge- •• de: 'Broeder. ik heb Jezus gevonden. O, wat is meente van langharige jongens en meisjes. dat goed. wat is dat goedr Daarop Hep hij met 'heeft mij helemaal omgetumd, heeft mij vrede ii een rerzaligde blik door het schip van de kerk. geschonken. Mijn leven heeft weer zin. Ik geloof •• umwmde telkens weer een van zijn broeders in aan God sinds ik hem in mij voeL Het is een het geloofen getuigde van zijn om-atbare geluk. heerlijk gevoel Wanneerjullie een met Jezus Oe anderen -ongen 'Heilig. Hcilig. Heilig'. en willen zijn, moeten jullie je hart voor hem k lap ten op de maal. Een jong meisje staple op openstellen Je moet je hart niet krampachtig het podium en getuigde fan haar persoonlijke voor hem gesloten houden. Jullie behoeven redding door God. Drie juar lung mis :ij aan geen angst voor hem te hebben. Hij is ons otter lu-nuiu.' \vrslaafd gcuivxi. Ecu wiw -finder Redder.' hnumst. Toen had :ij gchcJcn. 'Cud nam mij De jonge mensen in de 'Mansion Messiah' up. Ik \-oelde hem in mij. Er is et-n :alig geiwl keken met stralende ogen. Hoe longer zij baden OUT mijgfkomen...' Tranen stronmden oivr en zongen, hoe schitterender de glans in hun liaar wangen. ogen werd Een goddelijke vervoering. O/> dc roes en de hallucinatiex van de drugs Nog indrukwekkender was wat wij enkele davulttile de trip tot God. Jonge christenen in Callgen later in 'Bethel Tabernacle', een methodislornie. Ecu reli.nk'u;e ji'ugdhenvgiHf! ilit' :icli tenkerk in North Rodando, meemaakten. In tnvr geheel Amcrika tvrbreiill. Spontaun. onzijn werkkamer vertelde pastor Lyle Stennis gctirganiwend. maar wisluitbaai: De xiipcrstar ons dat alles ongeveer een jaar geieden was benin deze jonge inen.wn:./e:nx Cliristux. gonnen. Toen kwam er een jongeman, Breck (Uit 'Bunte Illustrierte'. nr. 4/1971)

-t-

Steeds meer vrouwen ontdekken dat zij niet meer zo'n gedoldige, liefhebbende en volmaakte moeder hoeven te zijn en dat zij bijvoorbeeld knnnen gaan werken. Daarbij stuiten zij eehter vaafc op vooroordelen en ongelijke behandeling; dk brengt vele vrouwen ertoe werkelijke gelijkheid tussen de seksen te eisen en andere vronwen ertoe aan te

sporen mee te Vedrten', zoals biijkt op deze Amerikaanse affkbe.

MOEDER WIL NIET^EER In vele ge'fndustrialiseerdc landen is een groeiend verzet merkbaar tegen de traditionele rol van de vrouw, in haar huis bezig voor man en kinderen, en wordt er gezocht naar wegen om in die rol verandering te brengen. In veel gevallen hebben de vrouwen het daar zeif het moeilijkst mee, omdat ze vaak we! met een stuk onvrede zitten, maar de oorzaken daarvan niet onderkennen. lets van die problematiek klinkt door in het volgende relaas van een Amerikaanse vrouw, opgetekend door de psychologe Betty Friedan. Ik placht erg hard te werken om dit prachtige beeld van mezetfals vrouwen moeder in stand te houden. Ik heb al mijn kinderen op natuurlijke wijze ter wereld gebracht Ik heb ze aan de borst gevoed Op een feestje ben ik eens woedendgeworden op een oudere vrouw toen ze op mijn mededeling dat het baren van kinderen het belangrijkste ding in je leven is, het oerdieriijke, aan me vroeg: 'Wil je dan niet meer zijn dan een dier?" Je wilt iets meer. alleen weet je niet wat Dus start je je n6g fanatieker op het huishouden, Maar alleen maarjurken strijken voorjedoch- ben, maar ik was er ook bang voor. Op een dag lers is een onvoldoende uitdaging en daarom zag ik op een afgelegen weg een kunstenaar die kitop je jurken met kantjes, die veel moeilijker aan hetschilderen was, en plotseling hoorde ik te strijken zijn. En je gaat je eigen brood bak- mezelf zeggen: "Geeft u ook lessen? ken en je weigert een afwasmachine te nemen. En nu werd het zo dat ik de hele dag voor het Je denkt dot als je het maar moeilijk genoeg huishouden en voor de kinderen zorgde en dat maakt je er op een of andere manier voldoe- ik gingschilderen als ik 's avonds de afwas had ning aan zult beleven. Maar dat.gebeurde niet gedaan. Vervolgens betrok ik de slaapkamer Ik ben bijna aan een verhouding begonnen. Ik die we voor de volgende baby hadden bestemd Hcn. Dat ik ecu \rouw hen, hoefik niet te bewijen me aj wilde helpen van heel dat vrouwelijke zen tltior mijn eigen kleran te maken. Ik ben een image. Ik besefte twn dal ik wucdend was op \ntun; en ik hen mezelf. en ik k66p kleren en ik nii'zclf. Hucdcnd op m'n man. omdat ik bij IMS vintl :c prat/nig. Ik trek de kinderen niet lunger iniuwen was upgeh'tuden met xluderen. elkc dag ifix antlers aan. en met de kantjes is Ik luul ilextijils ile gcwoonlc tie kinilcren in ilc het tifgi'lopcn. Ik ben niet langer zo'n verdomd uiiin rncc Ic netnen en 20 maar wal It' gaan rij- gt'iluli/igi: lii'fliebbende. voltnaakle moeder. ilcn. omdat ik nicl alleen in huis kvn zijn. Ik Maar ik Itch plitlxeling wel meer tijd om van tie /)/('<•/ cnuitir reriungen ids om handcn le lichkinderen le geniek'ii. Aan het huishouden doc

ik niet zoveel meer, maar het werk is wel af als m'n man thuiskomt We hebben ook een afwasmachine gekocht Hoe longer het duurt voor je de afwas klaar hebt hoe minder tijd je hebt voor iets cinders. Het is niet creatief hetzelfde werk alsmaar weer te doen. Waarom moet een vrouw zich schuleSig voelen als ze van dat alsmaar terugkerende werk wil af komen? Het is helemaal geen verdienste harden af te wassen of vloeren te schrobben. Kunslvezels, afwasmachines, druipdroog — die kant moet het op, dat is lekker. Dit is onze tijd onze enige tijd hier op de wereld. We kunnen die niet blijven weggooien. Mijn tijd is alles wat ik heb. en dit is nou wal ik ermee wil doen. Ik hoefmijn huwelijk niet meer zo op te poetsen omdat het nu echt is. Op een gegeven ogenhlik. toen ik eenmaal gevoel began te krijgen voor mezelf. werd ik me ook bewust van mijn man. Daarvodr was het alsof hij een stuk van mij was. geen afzonderlijk menselijk wezen. Ik f>eloof dat ik het pas plezierig began te vinden dat ik een vrouw was, toen ik staple met mijn pogingcn het tc zijn. (Uit: The feminine mystique', door Betty Friedan — Harmondsworth 1968)

In de huidige nuatochappij wordt het niet geaccepteen! ab een mebje in een danstent het initiatief iseemi en een jongen ten dans vraagi. De jongens denken dan dat zo'n meisje ml is op meer dan alleen maar een dansje, ftetgeen hen nogal schiehtig maakt In onderstaand fragment verteit een meisje haar ervaringen als Versierster van jongens'.

OPDEVERSIERTOER Een meisje heeft eens willen onderzoeken hoe de mensen zouden reag^ren als ze in het stereotiepe man-vrouwspel de rollen omdraaide. Met het gevoel alsof m'n maag ergens tussen m 'n knieSn king en m 'n hart in m 'n strot, maakte ik mijn entree in de discotheek, enigszins bleekjes om de neus. Een eerste blik over het stampvolle lokaal leerde mij dat het percentage jongens dat van de meisjes verre overtrof. Overal groepjes jongens, veel militairen die sluikse blikken wierpen op het weinige aanbod van meisjes. Ook ik werd gadegeslagen met die uitdrukking in de ogen van een stager die z'n vlees keurt (Moet ik ook zo kijken?) Schichtig school ik naar de bar waar een kruk vrijstond en bestelde een niel-alcoholische drank. 'Bij je posilieven blijven. kindlief. Geen zaak om nu aangeschoten te taken.' Pas na tien minuten durfde ik mijn omgeving wat beter te aanschouwen. Aardige mensen zo te zien, wel hip en bij de tijd en goede muziek waarje lekker op kunt springen. Toch 'progressiever' dan we gedacht hadden. aithans het had de schijn. Ik voetde dat er naar mij gekeken werd. Ik keek wat opzij en zag aan de ingang een jongen staan die mij met zwoele blik gadesloeg. Alleen. Een tweede blik in z'n richtingen ik rechlte mijn rug. 'JU gaat het worden. broer. Je staat me zo amechtig aan te staren. We zullen je maar een handje helpen. Here we go!" Ik liet me van de barkmk glijden (die maag deed mijn knieen nog steeds lichtjes doorbuigen) en 'vermande'mij. Ik Hep op de jongen af en glimlachte innertijk. Toen ik voor hem slond. zei ik zo naluurlijk en zo vriendelijk mogelijk: 'Zullen we even dansen?' Wie schetst mijn verbazing. toen hij enigszins verward antwoordde: 'Ja, uh... ik kan niet dansen'... en rechtsomkeert maakle. 'Keep smiling, keep smiling. Net doen ofer niets aan de hand is. Je vindl het helemaal niet ergje rintlt het helemaal niet erg.' Met een bevroren glirnlacli (ven gevoel alsof je een tandenborstel tlwars door jc montl hebt) nam ik weer plaats ami dc run: Ik wicrp nogmaals een steelse blik in ilc rifhting waarik :o juist (inverrichter zake nit tcniggi-trokkc.il was. Mijn sluiiitoffcr had hcl gczclxchap opgeziiehl van zijn vrienden en \inntl illuk le smoczcn Over mij naluurlijk. '\og ecu drank je. ohct. want dc \iammcn slaun nil mijn gczitin Vulgende patient graag!' /A gaf mijn ogen goed
gen. onwennige types, die met zichzelf niet goed raad wislen. De 'binken' streepte ik sowleso onmiddellijk af. Eigenlijk niet juist Ik zou eigenlijk die figuren emit moeten pikken die van zichzelf denken dat ze het bij iedere meid in iedere situatie maken. Die jongens hebben een sfeer om zich heen van vanzelfsprekendheid en arroganlie die mij echter afstoot En ik was bang dat het vreselijk lachen zou worden, meleen al als ik op zo'n figuur zou afstiefelen. Nee, ik had alweereen ander ontdekt, een lange soldaal die een beetje onwennig met een glas bier in de hand, tegen de wand leunde. 'Voorde bakker. meid!' Of hij met me wilde dansen. Zo'n lekker ritme. En hij leek me zo aardig! En deze keer werd loegehapt. zij het zeer verbaasd en met een zekere schroom. Op de dansvloer kreeg ik het al gauw een beetje le kwaad. Ik probeerde zo vriendelijk mogelijk te blijven glimlachen en trachtte hem over z'n eerste onw-ennigheid heen le helpen en de weeS blik in zijn ogen te ontwijkcn. CO jezus. dit kan niet. dit wordt zo lachen.) Ik tnoest dc Iciding blijven houden. Hoe lang was hij al in dienst? Hoe long moest ic nog? Of it- cr niet fan htialde? Hoe laat mocsl ic lliuis zijn ? Dc laalslc was ecu gocdc zei. 'Twaulfuur. maar het kan hcst voor een keertje later worden. lioor ' Ik slikle en hleej glimlaWtv. \-eni. we gaan wel een anderc kant
lijf en ik vroeg hem of we even aan de kant zouden gaan zilten. Maar dat zinde onze soldaat niet erg en het volgende moment was hij uit mijn gezichtsveld verdwenen. Dat was nummerlwee. Gaandeweg began ik me wat minder opgeschroefd te voelen. (...)lk zag mijn vrienden in een hoek zilten met nauwelijks verholen lach en vragende ogen en dat hield me de rest van de avond op de been. De volgende twee jongens die ik ten dans vroeg weigerden. Ik voelde dat steeds meer ogen zich op mij gingen richten in de discotheek. Mensen in groepjes stootten elkaar aan, lachten en wezen in mijn richting. En als die leipe meid' langs kwam. dan viel er een doodse stilte en werd er stil gegniffeld. Maar je wist verduveld goed wal ze dachten en wat ze elkaar zouden zeggen. 'Zie je die griet daar. met dal rooie haar en die witte blouse. Dat is te gek. jo. die moet ontzelleml nodig. Of die loopt hier voord'r brood.' En ik maar glimlachen met het gevoel alsnj ik met een vlangelje Hep met daarop: 'U'/V Plnkt

W(...)

Er waren twee soortcn readies. Als jc iemand aansprak en hem ten dans vroeg. dan was dal voorde deshetreffende persoon 6f het .win dm te kenncn gafdal de hod op veilig slond en dal je die meid die zichzelf 'aanhood'. kon pakken. voelen. knijpcn en hctastcn (stikkcn van hcl lachenj. ii/ het piinl om in linn schulp le kruipcn en zich \chrikachlig nil dc voeten le maken (Uit:'Marie, word wij/er!'. door Henne Pauli — Amsterdam 1972)

_

t

1 . tiJUL

c*t t*. eU.

Realiteit in de beeldende kunst van de jaren '60

In de jaren '60 is er duidelijk sprake van een tendens om niet 1 anger, of in ieder geval op minder expliciete wijze. een onderscheid te maken tyssen kunst en realiteit. In deze exposi tie biijkt dat de beeldende kunst ten gevolge van deze benadering meer en meer beschouwd wordt als een stimulerende faktor in de belangstelling voor en de beleving van de dagelijkse werkelijkheid. In dit artikel Mil ik daa ran aandacht besteden aan een aantal manieren waarop de werkelijkheid vanuit de kunst wordt benaderd. Zodra je de verschillende benaderingen van de werkelijkheid op een rij zet, zie je dat het werkelijkheidsbesef, het begrip 'werkelijkheid', slechts bij een kleine groep kunstenaars voorop staat. Bij de meesten uit zich de belangstelling voor de realiteit in de vorra van akties (de jaren1 '60 staan niet voor niets als de 'aktie-jaren bekend), een gegeven dat elders in deze catalogus ter sprake komt, Bij een aantal beeldende xunstenaars en dienters speelt de werkelijkheid echter ook op een andere manier een belangrijke rol, namelijk vanuit een historische ontwikkeling die begint bij Marcel Ouchamp (1887 - 1968). Ket specifieke karakter van Duchamps belar.gstelling voor de realiteit komt het duidelijkst naar voren in zijn 'ready-mades',. De eerste daarvan ontstaat als hij in 1913 een fietswiel met de vork omlaag op een keukenkruk plaatst en het resultaat van deze handeling als kunstwerk presenteert. Terwiji er bij die eerste ready-made, door de combinatie van een keukenkruk met een fietswiel, nog duidelijk sprake is van een fysieke ingreep, is dat bij de latere ready-mades veel minder of helemaal niet het geval. De flessenstandaard uit 1914 wordt zonder meer vanuit de realiteit tot ready-made verklaard en daarmee binnen een kunstomgeving gebracht. Op het moment dat Duchamp dat doet oresenteert hij, in plaats van een verstandelijke of zintuigelijke benadering van de realiteit, de werkelijkheid ze)f als kunst en stelt daarnee het realiteitsbesef van de kunstenaar in het algemeen aan de orde. De ready-mades zeggen door hun niet te overtreffen werkelijkheidsgraad namelijk niet zozeer iets over de werkelijkheid, maar veel meer over het dubieuze karakter van de manier waarop die werkelijkheid door de kunstwereld geTnterpreteerd wordt. Een ontwikkeling die was voortgekonen uit een d«-ang om de realiteit een plaats te geven binnen het kunstwerk 1), arriveert bij Ouchamp in de omstandigneid dat het kunstwerk door de werkelijkheid wordt geelimineerd. Door middel van zijn ready-mades fundeert Djcriamp de we'-se11jsheid als kunst. Hij signeert de werkelijkheid en drukt de beschouwer daardoor met de neus op het feit dat het op een bepaalde wijze 'zien' de belangrijkste creatieve handeling is. 145

In de jaren '60 biijkt in Nederland grote belangstelling te bestaan voor de benaderingswijze van Ouchanp. Stanley Brouwn is wel gesignaleerd in de buurt van happenings en noemde zijn aktiviteiten 'akties', maar de meer visueel gerichte kant van zijn aktiviteiten, namelijk het signeren en etaleren van de werkelijkheid lijkt duidelijk van Duchamp afkorastig. In 1960 stelt hij de werkelijkheid in de vorm van alle schoenwinkels in Amsterdam tentoon. Vanaf 1961 begint hij met de This Way Brouwns: tekeningen van een bepaalde route in een stad door willekeurige voorbijgangers gemaakt en door Brouwn gesigneerd, van een stempel voorzien en als kunst gepresenteerd (61.02.25, 26). In de This Way Brouwns maakt de voorbijganger dee) uit van de door Brouwn geensceneerde realiteit. De nadruk ligt daarbij niet op de handeling, maar via de door Srouwn zo benadrukte ervaring van tijd en ruimte, op het realiteitsbesef van de beschouwer.

.. . .o^-. - *•* I :•" : . ".--• %<5 .. -r'^--1".'? '£•->>.

Stantey Srouwn ti.-iers j« uitvoerThis tu, Brcjwti, 1rsu-5i.i:, 1)6!, foto Igno

Realiteit in de beeldende kunst van de jaren '60

Jan Henderikse, die zeer nauwe banden met de nederlandse Nulgroep onderhield, maar nooit officieel tot Nul/Zero behoorde, werkt met hetzelfde gegeven. Hij signeert in I960 de Oberkass^lerbrucke in Oiisseldorf en fundeert zodoende de werkelijkheid als kunst. Daarna maakt hij zijn wanden met bierflesjes, vellen postzegels en panelen met centen, kortom verroenigvuldigingen van 6§n objekt. Door telkens e6n objekt uit de werkelijkheid te isoleren en te vertnenigvuldigen krijgt het, ondanks het monotone van de herhaling, een grote intensheid. Ha deze accumulaties begint Henderikse aan zijn assemblages van tneerdere objekten in de vorm van kijkkasten. Een belangrijk verschil tussen de manier van werken van Jan Henderikse en de leden van de Nulgroep is het feit dat Henderikse veel minder snel geneigd is tot het verrichten van fysieke ingrepen in het door hem uit de realiteit geTsoleerde materiaal. Hij geeft wel vorm aan de realiteit door het componeren van verschillende objekten uit de realiteit tot een geheel, maar je ziet maar zelden een werk dat zoals bij Schoonhoven geneutraliseerd wordt in zijn materiele expressie door middel van een witte beschildering of zoals bij Armando juist een opgelegcle beladenheid krijgt door een zwarte," rode of blauwe beschildering. Zelfs bij Henk Peeters zijn de realiteitsfragraenten zoals *attebolletjes, schroeven of plastic zakjes water op de eerste plaats componenten van blanke composities.

Bij de Nulgroep, opgericht in 1961 en bestaande uit Armando, Henk Peeters en Jan Schoonhoven, is er weer een duidelijk onderscheid tussen een visuele kant en een aktie-kant. De plannen voor openingen van tentoonstellingen, bijvoorbeeld het in de mist te zetten van het Stedelijk Museum te Amsterdam, of het te vervangen van alle schilderijen door op uniforme wijze geschilderde kopien door schilders van bioscoop reclame's 2), of de plannen voor het sluiten van galeries en het stopzetten van de vervaardiging van unieke kunstvoorwerpen 3), getuigen van een duidelijk aanwezige agressie ten opzichte van de situatie waarin zich de beeldende kunst op dat moment bevindt. In het verlengde daarvan kondigt Henk Peeters in 1967 dan ook aan dat hij op zal houden met de vervaardiging van unica 4). Haar terwiji de leden van Nul/Zero in hun Manifest tegen Niets (61.04.01) nog de gelijkwaardigheid aangeven van de aanwezigheid of het ontbreken van kunst, doen zij even later door middel van hun meer visueel gericnte werkstukken, waarin machinale produkten of produktiemechanistnen uit de eigen tijd een belangrijke rol spelen, hun best om het realiteitsbesef van de beschouwer te intensiveren en te vergroten. De belangstel ling voor de modeme werkelijkheid spreekt ook duidelijk uit de poezie van Armando. In zijn beeldende kunst geeft hij nog vorm aan de uit de werkelijkheid geTsoleerde objekten, zoals autobanden, bouten, prikkeldraad, metaalplaten en oliedrums. De zwarte wand met autobanden 5), de plaatschilderijen, de 18 bouten of het prikkeldraad tegen een zwarte plank zijn dan ook eerder verwijzende dan gevonden werkelijkheid. Maar in zijn poezie wordt de persoonlijke voorkeur en vormgeving, ondanks het feit dat de veelal korte gedichten en essays altijd bovenaan verder lege pagina's worden geplaatst, veel verder teruggedrongen en komt de realiteit veel direkter tot zijn recht. Voor zijn gedichten gebruikt hij o.a. fragmenten uit gesprekken die hij tijdens het boksen of in de trein heeft opgevangen. In 1962 past hij voor het eerst het principe van annexeren en isoleren uit de realiteit konsekwent toe in een cyclus 'boksers1 genaamd, opgenomen in zijn eerste bundel Verzaraelde Gedichten (Den Haag, 1964). (P.73) heeft nelis een glazen kin ? (P.74)

priem hem precies op z'n strot godverdomme geen asera meer

(p.75) , een schijnstootje een paar plaaastootjes ik kom van links hij komt van recnts ik ga binnendoor ik pak 'm, hij gaat op z'n kont voor 3 rojen.

146

If

(P.76) zeg: maak m'n handschoenen los. water. zegt: toon zelfbeheersing zeg: maak m'n handschoenen los. water. zegt:/,toon zelfbeheersing zeg: krijg de kelere-kanker met je zelfbeheersing. water. Mat zijn dichtkunst betreft staat Armando vrij dicht in de buurt van Barbarber. Barbarber was een 'tijdschrift voor teksten' dat tot stand kwam vanuit de opvatting dat de bestaande literaire tijdschriften te saai waren. Barbarber werd in november 1958 opgericht en in honderd gestencilde exemplaren uitgegeven door een redactie bestaande uit 6. Bron, F. Jacobsen, H.J. Marsman en G. Stigter. De gedrukte omslag van het eerste nummer was gevuld met clicheuitdrukkingen als 'zo zie je maar weer' en 'wat zal ik er van zeggen'. Naast een aantal zeer typerende bijdragen zoals een spijskaart, een lijst van caf§teksten en een fragment uit een roman van Mickey Spillane, bevatte het de volgende beginselverklaring: 'Dit is het eerste nurmter van Barbarber. Hij willen trachten op deze pagina het karakter van dit blad te schetsen. Een inleiding schrijven en precies formuleren van de gedachten die de moeder van een tijdschrift zijn, is vaak moeilijk. Het doel van BARBARBER is onder meer iets te geven dat voert tot het eigen spiegelbeeld. Onderstaande schaakpartij werd in 1906 gespeeld door 0. Bernstein en G. Mardczy gedurende een meestertoernooi te Ostende. (Overgenomen uit 'Praktische schaaklessen Oeel II' van Or. M. Eeuwe 6 H.J. den Hertog - Uitgeverij G.B. van Goor Zonen's U.M. n-.v. - Den Haag - Batavia biz. 129.) e2 - e4 ...' (etc.). Vanaf nummer twee, wanneer redaktielid F. Jacobsen is afgeval1 en en G. Bron, H.J. Marsman en G. Stigter de pseudoniemen G. Brands, J. Bernlef en K. Schippers aannemen, krijgt Barbarber zijn tot aan het laatste nunwer gehandhaafde langwerpige vorm (in de lengte dubbelgevo'jwen stencil). In de eerste nummers staan vele 'taal' readymades. Oe samenstellers voelen zich aangetrokken tot teksten die de tijdschriften nooit halen. Een typerend voorbeeld daarvan zijn de in Barbarber nr. 35 (april 1964) afgedrukte vakantiegroeten, zoals: Beste Him en Jeanne Hartelijk gegroet uit Deauville. Het is hier prachtig en gelukkig hebben wij mooi weer. Jamer dat wij hier maar kort kunnen blijven, omdat wij zondagavond weer in de Vogezen moeten zijn. Beste groeten van Jan, Tine en Dolly

Bij Barbarber gaat het om het presenteren van een fragment uit de werkelijkheid, zonder dat daarbij gebruik wordt gemaakt van die duidelijke ingreep, in de vorm van het Isoleren, hernalen of beschilderen, die bij de Nulgroep gebruikelijk is. Vormgeving van de realiteit is juist niet de opzet. De selectie uit de werkelijkheid komt voort uit de volgende formule: aandacht richten op zaken waaraan over het algemeen geen aandacht wordt besteed. In dat licht moet je ook het door Brands en Schippers in 1966 gemaakte, 5 minuten durende filmpje 'Knijpers' bezien. Wat je in deze film ziet is een stuk waslijn waar enkele knijpers aan hangen. Af en toe beweegt de waslijn een beetje, waardoor de knijpers enigszins omlaag gaan en soms zelfs uit het beeld dreigen te verdwijnen, om dan langzaam weer in de oude positie terug te komen. Terwiji Bernlef, Brands en Schippers in de eerste jaargangen van Barbarber hun kijk op de werkelijkheid vorm geven door aandacht te besteden aan objekten gelicht uit de realiteit van de niet-literaire taal, de conversatie, kunnen zij vanaf nr. 36 (September 1964) hun aandacht ook naar visuele zaken verleggen, omdat het tijdschrift vanaf die datum in off-set wordt uitgegeven door uitgeverij Em. Querido, Amsterdam. Op die manier drukken zij bijvoorbeeld een verzameling prentbriefkaarten af, die exact hetzelfde panorama vertonen, maar volgens de teksten op de beeldzijde van de briefkaarten op verschillende plaatsen zijn gefotografeerd. Bernlef en Schippers houden zich ook in hun boek 'Een cheque voor de tandarts1 (Amsterdam, 1967) bezig met de kunst die de werkelijkheid tot inzet heeft. Het boek is een bloemlezing van eigen en andermans teksten en citaten over de verhouding kunst-werkelijkheid, waarbij ze bij Duchamp beginnen, en aandacht besteden aan hetgeen zich internationaal binnen die ontwikkeling heeft afgespeeld. Zodoende komen naast Duchamp ook Dada, Kurt Schwitters, Erik Satie, John Cage, de amerikaanse schrijvers Joe Gould, Maianne Moore en Wiliam Carlos Williams en de amerikaanse schilders Robert Rauschenberg en Jasper Johns aan bod. De aktuele situatie wordt benandeld via de aktiviteiten van de franse Nouveaux Realistes, de amerikaanse Pop Art kunstenaars, de nederlandse Nulgroep, Fluxus, Stanley Brouwn, Barbarber en de Nieuwe Stijl. Zowel in de uiteindelijk vorm van het boek (titel en omslag verwijzen naar een werk van Marcel Duchamp) als in de samenstelling van de inh'oud (de verschillende artikelen worden afgewisseld met ready-mades van eigen hand) staat de persoonlijke benadering van de beide saraenstellers voorop. Dat is niet onbegrijpelijk, want zodra je in de vorm van een betoog of een boek op de verhouding kunst-werkelijkheid in wilt gaan, krijg je te maken met een persoonlijke visie, met het risico dat je bij de

Realiteit In de beeldende kunst van de jaren '60

selectie van relevante gebeurtenissen of aktiviteiten geleid wordt door een persoonsgebonden en dus subjectieve kijk op de gang van zaken. Dat probleem hebben Bernlef en Schippers op eenf intelligente manier omzeild door de vormgeving en inhoud van het boek zo veel mogelijk zelf te bepalen en zodoende de afstand tot het onderwerp zo groot mogelijk te houden. Terwiji de samenstellers van Barbarber vooral oog hadden voor de tot op dat moment verwaarloosde en veronachtzaamde aspekten en ingredienten van het dagelijks leven, gaat de belangstelling van Armando en de andere dichters die hun dichtkunst onder de noemer Nieuwe Poezie presenteren, vooral uit naar de produkten en sociaie aspekten van het modeme, eigentijdse leven. Ook bij hen overheerst de overtuiging dat alles materiaal voor poezie kan zijn en dat dat materiaal meer voor zichzelf moet spreken, zodat de eigen persoonlijkheid en problematiek zo weinig mogelijk optreedt. Aan het einde van de jaren *50 groeperen Armando, Hans Sleutelaar, Cornells Bastiaan Vaandrager, Hans Verhagen en een aantal andere Nederlandse dichters zich rond het vlaamse literaire tijdschrift Card Sivik. Vanaf het moment dat Verhagen in 1962 tot de redactie toetreedt, stell en Armando, Sleutelaar, Vaandrager en Verhagen al gauw de nturners samen en hebben de Vlamingen, o.a. Tone Brulin, Reni Gijsen en Gust Gils niets meer te vertellen. Armando is in het begin van de jaren '60 zonder enige twijfel de belangrijkste initiator van de nieuwe poSzie. Hij brengt Hans Sleutelaar, Cornel is Bastiaan Vaandrager en Hans Verhagen In contact met Henk Peeters en 1s de eerste die in de literatuur volgens de Zero-methode te werk gaat: het isoleren van materiaal, in dit geval teksten. Onder leiding van de nederlandse redactieleden kondigt Gard Sivik nr. 33 'Een Nieuwe Datum in de Poezie1 aan. In april 1965 wordt het blad voortgezet in het tijdschrift in boekvorm De Nieuwe Stijl 6), waarin behalve de voornalige nederlandse Card Sivik-medewerkers nu ook de nederlandse Nulgroep publiceert. In De Nieuwe Stijl worden poezie, beeldende kunst en journalistiek vanuit S5n gedachte gebracht: de werkelijkheid van het modeme leven annexeren. In beide del en van De Nieuwe Stijl schrijven Armando en Sleutelaar hun aanwijzingen voor de pers. '(nr. 3): Het is dringend gewenst dat de kunstredacties hun werk journalistieker opvatten. Niemand is gediend met zinnen als 'Waarschijnlijk bedoelt de maker...' of 'wat de schrijver beocgt is ons niet duidelijk. Dit cultiveren van eigen onwetendheid moet in het vervolg achterwege blijven. Feiten zijn interessanter dan commentaren en gissingen. Adressen en tele148

foonnunnters van de makers van de Nieuwe Poezie en de leden van de Nulgroep worden als bekend verondersteld' 7). '(nr. 9): Het is op zijn minst een kwestie van volledigheid om in film-, televisie-, literatuur- en andere kunst-analyses gewag te maken van het baanbrekend inzicht van de nieuwe stijl: niet de fictie, maar de realiteit dient tot kunst te worden verklaard. Kunstredacteuren die ditstandpunt kennen, zijn verplicht hun niet-geYnformeerde collega's in te lichten'. 8) Armando: 'De litteraire beweging is wegges>-oeid naar een bepaalde manier van journalistiek. Door die Haagse Post hadden we ineens zoveel andere contacten. Je beklom het plafond, je keek naar beneden, naar het janhagel onder je. Gefascineerd kijken naar beneden, sons met een glimlach, alles was mooi; toch: wat elke kunststroming heeft: het ontdekken van een nieuwe schoonheid' 9). Door de opvatting van de makers van de Nieuwe Poezie dat waarneming het interessantste is en door hun voorkeur voor het geven van geengageerd commentaar op de nwest alledaagse gebeurtenissen, kan De Nieuwe Stijl op een gegeven moment heel genakkelijk overgaan in een vorm van verslaggeverij waarin de journalistieke bezigheid op de eerste plaats als een nieuwe vorm van artistiek beleven wordt opgevat. In 1958 komt Armando op verzoek van Simon Vinkenoog bij de Haagse Post; eerst als journalist en later als chef kunstredactie. Hij trekt in 1959 Hans Sleutelaar en in 1962 Hans Verhagen aan. Armando: 'Ik vond het een interessante journa1istiek, die zich bij de Haagse Post aan het ontwikkelen was, objectiverend en informatief; mijn eerste grote verhaal was over de veiling van de collectie Regnault; ik was de enige journalist die met de familie ging praten, wat nu normaal is; ik ging op de mensen af, dat werd toen nog weinig gedaan. Er op uit trekken, reportages maken, dat interesseerde mij het meest in de journalistiek...1 10). Door de comfainatie van hun inbreng met die van Simon Vinkenoog, Trino Flothuys en Jan Vrij.-an onstaat de korte bloeiperiode van de Kaagse Post met zijn onderkoelde vorm van journalistiek die men wel eens onder de noener 'Haacse Post-kunst' heeft proberen te vangen. Vanaf 1965 verlaten ze S6n voor §§n de Haagse Post en gaat de televisie een grotere rol spelen. Trino Flothuys en Hans Verhagen werken mee aan Hoepla (67.07.28). Verhagen's specir ;

;

fieVe interview-tsc*~ .iek, een rr^". er van interviews afnenen die door de nonchalant i aandoende, bewustzijnsvernauwende nieuwsgierigheid zeer tot de verbeelding van de ge'i'nter- /

I

viewde persoon In de kijker spreekt, ondanks maar ook vanwege het feit dat de soms half ingeslikte vragen veelal stotterend of hakkeleihd worden gesteld, is in Hoepla al duidelijk aanwezig en zal zich o.a. doorzetten in zijn interviews voor Het Gat van Nederland 11) en sinds kort ook voor zijn eigen VPRO-praatprogranma VerhagenCadabra 12). Armando werkt mee aan het televisieprogramma Poets, waarin de in zijn dichtkunst reeds min of meer toegepaste 'candid-carcera'-techniek het uitgangspunt vormt. Poets wordt gepresenteerd door Haagse Postverslaggever Cherry Ouyns, die ook redactieassistent van De Nieuwe Stijl is geweest. Kortom: De Nieuwe Stijl wordt een nieuwe manier van televisie maken die vanaf de tweede helft van de jaren '60 bij de VPRO prima onderdak vindt en daar gecombineerd met de werkelijkheidsbenadering van Wira T. Schippers veel losraaakt. Frans Haks heeft er al op gewezen dat de televisieprogramma's van Wim T. Schippers eerder beeldende kunst dan bijvoorbeeld amusement zijn 13). In het begin van de jaren '60 worden de aktiviteiten van Him Schippers gekennerkt door een streven naar kunstwerken die niet de kenmerken van de persoonlijke expressie van de kunstenaar in zich dragen. Vanuit deze opvatting en met de gedachte in het achterhoofd dat een beeldend produkt geen schilderij hoeft te zijn, confronteert Wim T. Schippers de bezoekers van de tentoonstelling 'Adynamische werken1 in Museum Fodor (62.12.07 - 63.01.07) direkt bij het binnenkomen met een aan de muur gehangen oude matras. Op dezelfde tentoonstelling kan men ook de 'zalen der waarachtige oninteressantie' bezichtigen; de zoutzaal met in het midden een plastic fonteintje mag men niet betreden, de glaszaal slechts 'op eigen risico1. Uit deze en andere aktiviteiten zoals de Geurententoonstelling (65.08.16 - 65.09.22) en de Mars door Amsterdam (63.12.06) biijkt dat de werkelijkheid bij Wim Schippers bij voorkeur op een konkrete en vaak statische wijze binnen de beeldende kunst wordt gebracht. De Geurententoonstelling en de Mars door Amsterdam tonen bovendien zijn aandacht voor het doorgaans niet opgenerkte, terwiji hij bij het leeggieten van een flesje limonade in zee bij Petten (63.12.06) zijn aandacht volledig richt op de handeling. In 1963 ontaoet hij Willem de Ridder, die reeds in 1960 de kunstdaad heeft gereduceerd tot het maken van papieren proppen 14). Vanaf het PK theater (1961) biijkt al dat de Ridder er van uit gaat dat de toeschouwer de werkelijkheid naar binnen moet brengen. Vandaar zijn streven naar een zo groot mocelijke publieksparticipatie en zijn afkeer van de formele kunstgrenzen 15). Voornamelijk via Willem de Ridder komen beiden in contact met Fluxus 16). 149

In 1963 en 1964 organiseren de De Ridder en Schippers een aantal Fluxusconcerten (63.06.23 en 28, 63.12.18, 64.11.13 en 64.11.23) In deze concertan wordt de werkelijkheid op een statische wijze binnengebracht, Oe geensceneerde werkelijkheid verwijst naar niets buiten zichzelf. Alle aandacht wordt in feite verlegd naar het publiek. De uiteindelijke ontwikkeling binnen Fluxus voert dan ook tot coraposities die voor de uitvoering niet meer aan een plaats zijn gebonden. De werken kunnen overal en door iedereen uitgevoerd worden en zijn via een Postorderbedrijf (64.04.) te bestellen. Nadat beiden zich uit Fluxus hebben teruggetrokken wordt Hillem de Ridder de belangfijkste initiatiefnemer bij het ontstaan van Hitweek (later Aloha) 17), van het sex-blad Suck 13) en van de jongerencentra Fantasio en Paradiso in Amsterdam. Hij werkt aan de organisatie van het eerste popfestival in Europa en de wet dream festivals. In de jaren '70 houdt hij zich bovendien uitgebreid met het medium radio bezig. Wira Schippers heeft, na het maken van een aantal Sad Movies (65.03) met Win van der Linden en Willem de Ridder, een steeds groter wordend aandeel in VPRO-prograniaa's als Hoepla, de Fred HachS-, de Barend Servet- en de Sjef van Oekelshows. 19). De ontwikkeling van de beeldende kunst in deze eeuw maakt het mogelijk dat het kunstbegrip van een grote lading onnodige ballast werd veriest. In de beeldende kunst van de jaren '60 kont dat voora) tot uiting in het feit dat men bij het creeeren van nieuwe beeldwerelden steeds vaker uitgaat van een weldoordachte methode van onderzoek, analyse en opbouw van de werkelijkheid. Uit de aktiviteiten van de kunstenaars die binnen dit artikel ter sprake komen biijkt bovendien dat het een methode is die ook voor andere gebieden van sociaal handelen geldigheid heeft. Ook buiten het gebied van de kunst hebben wij te maken met een in beeldwerelden vastgelegde werkelijkheid. Onze dagelijkse ervaringen zijn voor een zeer groot gedeelte gekonditioneerd door de konfrontatie met de beeldentaal van pers, televisie, reklame, film en fotografie. Vanuit deze gedachtengang is het niet verwonderlijk dat een groot aantal kunstenaars (en nietkunstenaars) juist op deze terreinen zoveel aktiviteiten ontplooien. Wat de verhouding kunst-werkelijkheid betreft, kunnen we stellen dat realistische tendenzen en stromingen in de beeldende kunst en de literatuur zich voornamelijk richten op &fin doel; namelijk het eliroineren van een hogere werkelijkheid ten gunste van de dagelijkse. In de kunst gaat het met meer om de werkel ijuneid van vorsten, staatslieden, priesters of filosofen, maar om de realiteit van alledag. Paul Luttik

i8

e//r HARTENJAGEN

Wanneer je bij een kaartspel dertien kaarten van dezelfde soort krijgt, is de kans op herhaling 1:635.013.559.598. Het aardige is eigenlijk dat iedere samenstelling van dertien dezelfde onwaarschijnhjkheid van herhaling heeft.

lUi: Jcfafr/uu*).

filoi.

fcu

Zo kan een cafe vol of leeg zijn, kan het vijf dagen regenen of een week lang om de dag, zijn er soms drie bolhoeden in een straat te zien, of geen of een, vreemd blijft het.

PUNTSCHOENEN

Heel vroeger is er een tijd geweest dat de mannen schoenen droegcn v> aorvan men de punten om hot been nicest wtkkelen, zo lang waren ze.

d

-

- —. _ DB A U T O B E Z I T T E R

Kick Er stapt een man in een auto verricht de nudige hanviclingen voor het rijden en rijdt daarna dan ook inderdaad weg

Stadhouderskade 42 tc Amsterdam

K. SCHIPPERS

T H I Bt UL1 S

(ps. voor G. Stigter, peb. 1956)

George HarrKon John Lennon Paul McCartncv Rinuo Starr

Je u-eet het eigenlijk nooit foor Ct rjrj Bron Vanmorgen zonder jas het huis uit Prcttig want ik heb een hekel aan jassen Daar beginr het te regcnen Naar boven om mijn jas te halen Ik ben de straat uit en het is droog ft Jas over de arm op weg naar mijn jfspraak Als ik er ben en naar buiten kijk Zie ik dat het regent En ben ik blij dat ik een jas bij me heb

:

u.

K. Schipprr* (19:16) OPENING VAX HET VISSEIZOEX

Als ik een uur later vertrek Leg ik de jas over mijn arm \\"ant her is droog

Eindolijk buiten. Water is water. Riet is riet. Een eend lijkt op een eend.

En een straar verder weer aan Vl'ant het begint te regenen

Maar nu begint mijn vader (02) weer.

L'il: K. Stk'.ppers: Een kink en profit

Hij noemt waterhoentjes strykhouten en vindt dat de maan ondergaat als de zon. Uit: Een klok tn profit.

Bloemen: een oud lied

voor H. M.

Dc autobczitrer

Er stapt een man in een auto vcrricht de nodige handclingen voor het rijden en rijdt daarna dan ook inderdaad weg. : Jc&ifrUAt

gt fctuu/fciX. odU

voor iemand die ik aardig vind en die mij hoop ik ook bemint ze mint me ze mint me niet ze mint me zc mint me niet ze mint me ze mint me niet ze mint me zc mint me niet ze mint me ze mint me niet etc.

Rij 10 stoel 7

Wat ziet de jongen met dc blauwe sjaal rij $ stoel 9 vanmiddag behalve dc film?

X

En het meisje met het zwarte haar,

&~~

dat los op haar rug hangt? Ze is ongeveer dertien jaar. Ik kan het zien, want ik zit achter haar: rij 11 stoel 7. Zij draait zich om - rechts de verkochte ijsjes links kringclcndc sigarertenrook Daar is minder van het haar En meer van het gezicht Een regenboog - welk weer is het buiten? Een levend nepfotogezicht: een kant licht - een blauw oog een kant donker - een bruin oog verschietend, heen en weer en... Daar is haar rug. Het licht gaat uit. Vanaf hun hoge positie op het dock 1 lebben dc filmacteurs een onbelcmmerd uitzicht op de zaal Zij zouden het meisje best kunnen zien Maar ik geloof niet dat zij kijken

Hoc

tu4: jCMjipfjM

v y, beau-JUti
Het is warm in deze auto. Hoe kom ik aan water? Geparkeerde auto's zijn de wimpers van mijn ecnzaamhcid. Je wimpers zijn gedichten van jc ogen. Je ogen lijken wel twee blauwe meertjes. Een oog mag een oog blijven. Tijdens een stoffige autotocht Is het prcttig te zwemmen in een mecrtje.

SPRlM R

dc spreker hetooiide wat heUHH.'de de ipreker? ja. dat /ei de 'vpreker niet

wie hat weet mag het zeggen

sinds een paar weken heb ik last van mieren in de keuken overdag zie je ze nauwelijks, maar's avonds zo rond een uur of half tien

komen ze uit hun hoeken en gaten

C. 144, f:

dribbelsn over ijskast en tafel klimmen in lege fiessen en glazen en krioelen rond plekjes waar een druppei limonade of een lik jam is gemorsf soms,* als ik thee zetten ga, sta ik ernaar te kijken maar ik snap net zo min iets van hen als zij iets van mij begrijpen (trouwens: ze zien mij niet eens) maar wat zien wij wel? misschien is kanker ook een soort ddt

mens en melodie

de natuur is prachtig, zeker, met haar mooie groene bomen, haar mooie gekleurde bloemen en haar vele, vele vogels met hun keur van geluiden — toch: geef mij de mens maar, het enige dier in de schepping dat zijn soortgenoten verslindt en tussen twee maaltijden door

D O R D R E C H T , 25 N O V E M B E R 1963 l.s.

wegens de gebeurtenissen in Amerika1 gaat de ouderavond vandaag niet door de avond wordt nu gehouden op maandag 9 december (over veertien dagen) ook weer in de meerpaal om acht uur

£ M*.' jle/M.

de oudercommissie 1

22 november 1063 u de dug waarop John F. Kennedy vermoord werd. - De 'auteur' doet niet anders. dan een zakfhjke mededeling van de oudercommissie tot 'versreijels' be werken (zonder dat iets meer dan de meest uiterlijke vorm van versregels aanwezig is) en door de datum een bepaalde achtererond (de rnoord op Kennedy) suggereren. Door deze suggest le wordt de zakelijke mededeling 'belic-nt'.

E I G H T DAYS A WEEK

C.

Als mijn vrouw met de bus naar de stad gaat hoop ik altijd dat ze halte ziekenhuis instapt dan kan ik haar net zo lang nakijken als wanneer ze halte vogelplein neemt en zie ik haar bovendien nog een keer voorbijkomen in de bus

vieze beesten

C. (/

een jaar of dertig geieden misschien hadden wij, tegsn het eind van het jaar, plots een vlieg in de kamer. niemand wist of het een nog -vlieg of een al- vlieg was, maar mijn vader voerde hem korreltjes hagelslag en mijn moeder bakte, toen het oud en nieuw werd, heel kleine appelbeignetjes voor hem 'vliegen zijn vieze beesten, h6 pappa?' vraagt mijn zcon en ik zeg :'ja jongen, vliegen zijn vieze beesten.' libre 5t : mmuut: 100 caramboles 11 minuten: 200 caramboles 1" minuten 300 caramboles 24 minuren 400 caramboles 29' 2 minuut: Scholte kampioen

De vos ..hij met de staart", zou zijn naam oorsprunkelijk bttekenen, en hec cud-Xoorse ,.fox" wildt zeppen "btdrog": daar htbt u hem al in ten et\molopische notedop voor u, cr.zt sluvst- rcxxdrok, die jachthonden zelfs voc.r ten sntltrein zou hebben gelokt. Duonrapt is hij. ja. bijru net zo doortrapt als de mens, en e\enals deze lui in dc grand van zijn hart, altijd brtx-vlenJ np arpist en lozt streken, ten puruiere dief mti een spits poker-face en \oor nocc geen half cent je geweten. Misschien wel het enigt ditr met iets wat men hrust een gevoel voor humor zou noemen: \\'illern (die Nfadoc makede) zi^ ciat ztven eeuwen geieden al juist: outsiJer-mooiprater en practical joker, zo stapt hij de boekjes uit. op zoek naar een lekker, sappig kippebourje (de smulpaap! ; en mochc dat er niet zijn, dan een muis of een eitje — hap hap — heeriijk! terug naar zijn hoi, omfurseid aan naarstige das of konijn (graven is voor de dommen) Daar ligt hij, in zijn aarden eenzaamheid, naasr zijn wijfje, met wie hij slechts eens per jaar paart, en zijn drie tor zes jongen (als 't voorjaar mocht zijn) — Blaft daar niet een hond? Waair daar niet die zoetige lucht op hem aan van waaruit de kogels komen?

^ £ .

^ /]

/jiff

^^t C'7'o/

Beste Kees, We beginnen allemaal min of meer abstract te tekenen. Eerst de tekening en dan de titel, zomaar, zonder duidelijk verband (niet nodig dus, aileen als er naar gevraagd wordt). Met Diana, het eerste kind dat ik wat beter kende, merkte ik dat voor het eerst. Ik vergat het weer. Maar laatst wilde ik toch zo'n krabbel met losse titel hebben en ik vroeg haar wat te maken. Ze deed het meteen en ze zei, dat het nhuts" heette. Niet meer abstract, zoals je ziet, ik was gewoon te laat. Gerard

V

MET EEX SCHEERMESJE... Met een sch»-erfnesje kan het soms \vfl 2 < p<>r dag met een broodzaajr k.in het je f'.v.utlfuurtjf bcrvjilrn met een gasslatig kan het rode kool in een half uur gaar in een badkuip kan het ern keer per week en flink met zeep met een touw kan het als je broekriem soms stuk is

O(,m Karel: een

fjmiliefilmpje

Vanmiddag ten familicfilmpje gezien. Oom Karel niets xtrm<*dtnd in t-en bootjt bij Lxjsdrecht. Drie wtken later was hij dood, niet meer vatbaar voor celluloid. Hue g<>cd zou het zijn een filmpje van zijn sterven te bezitten als opcrarcur zijn laatste adem af te draaien vtrtraapd het stollcn van zijn blik, het \ alien van die hand lanps de ijzeren bedkant nog tens en nog tens te vertonen. Of op topsnelhtid. zodat het doodgaan van Oom Karel iets vrohjks krijgt. een uirplaten dans op een krakend bed, dc omhtlzing van een onzichtbare vrouw die teruggedraaid hem wakker kusr; de ogen worcien wetr blifc. kijken in de lens, de hand wijst. Oom Karel letft, Oom Karel is dood.

Ala ik het su e#na opsta?eld» sodas er eea torsa ontatond af saast eikaar aeerlejd* iaa zou «r «ea weg, =aar er is nieta vaa waar daa het laatste f«it: ik schr^f (list uit bescheiienheid) aaar lit: tarwjjl ik aaa tafei sit t« bedenkea wat ik bedeskea sal, fluitsnd rdayrt tussea sija taadea, ziet da autabastuurder hat kind acater zzja bal de atraat opstuitea. hij drukt ' op de klaxoa: ik bloasa - aij buiten: tegelajk ««a zuiv«r» f!

DI J \ - V l

Ik ontmoct steeds v\ccr dc/cll'dc \rouw : landv.TipovM-.end duaalt / i j in dc -.picgoi teruijl ik me -.cheer boierhammen eel /ij. a%ondeten samen met mij en \raayt dan of het smaakt: \ a a k v i n d ik het toilet he/et (de kat kan het met /i|iii naaNt nii| in de hio\koi'p hei lieht clo(>l't hu do l a . t K f e liclitreclamc trill -.vnni hcrkenning op mijn netvlies. \ o r i n i een klank /ieh in mijn keel; maar als /ij dan aan vrienden (die haar kennen /ekerl mim allerlaat->te nieuws \enelt s(a ik werkelijk \ersteld

, G.

e*u

L*»/ ft» fracktauto Woensdagmotgen smeet een vrouwelijke passagier tussen Harlingen en Zurich vanuit een vrachtauto een mandoline op hec fietspad.

Ttree hertjes Er staan twee hertjes afgebeeld op de 20 juni-bladzijde van een scheurkalender uit 1948. En eronder de tekst: ,,O jong leven zonder zorgen, alleen weten jullie niet wat boven je hoofd hangt morgen."

W'anneer de rook fan tabak ook ruikt naar de mond die boar uitademt trouuen die tu.ee geuren infra-fi/n Marcel Duchamp

De mensen zullen de jacht op het vermaak eens moe worden en tot het boek terugkeren, IKP. fan Lierop, toor-itter fan de Algemene Nederlandse Bond tan Leesbibliotbeekhouders).

Tip i oor nagelbijtets Stop kauwgum in de mond en verkruimel een kurk in de handen.

Joop en zijn rapporten le klas. Joop gaat over naar de rweede klas r f ink Z 3^ kt! r°° T . Bevorderd! ^ ^ S!d"n- J°°P 3e Jclas. Ga zo^^ door Joop! 4e Idas. Gaat over! 5e Was. Een goed rapport, Joop gaat over naar de 6e klas 6e klas. Een goed rapport! Ben tevreden! Joop gaat naar de 4-jarige U.L.O.

SEPTEMBER IN DE TREIN

J tt»

(15.9.63) — wat is het stil, he. — nou. — je kan merken dat de vacanties afgelopen zijn. — ja, dat is geweest. niemand is meer met vacantie. — een paar nog hier en daar. — d'r zijn er nog een paar met vacantie, maar de [meesten niet. — nee, voor de meesten is het afgelopen.

(15.9.63) — wat slingert dit rijtuig, he. — nou. — je kan merken dat het het laatste is. -ja. — ja, d'r zit niks meer achter, he.

armando + Sleutelaar aanwijzingen voor de pers (1-5)

Het moet in de toekomst worden vermeden dat men de Nieuwe Poezie opvat als een protest tegen de Vijf tigers. De Nieuwe Poe/ie zet zich niet af teyen de geschiedenis. maar maakt geschiedunis. De poezietheone van de Vijf tigers heeft geen enkel aanrakingspunt met de Nieuwe Poezie. dus elke aanleiding tot rebellie ontbreekt. (Nr. 1} Het varwijt dat de makers van de Nieuwe Poezie publiciteit najagen is onzmnig. Het is de publiciteit. die de Nieuwe Poezie najaagt. Terecht: pers, radio en TV zouden in hun taak tekortschteten als zij dit nieuws niet zouden blijven signaleren. (Nr. 2) Het is dringend gewenst dat de kunstredakties hun werk journalistieker opvatten. Niemand is gediend met zmnen als "waarschijnlijk bedoelt de maker..." of "wat de schrijver beoogt is ons niet duidelijk". Dit kultiveren van eigen onwetendheid moet in het vervolg achterwege blijven. Feiten zijn interessanter dan kommentaren en gissingen. Adressen en telefooimumtnors van de makers van do Nieuwe Poezie en de leden van de Nulgroep worden als bekend verondersteld. (Nr. 3) Er is geen bezwaar tegen dat kronikeurs in hun beschouwingen het begrip "Nieuwe Poezie" nu en dan vervangen door "Totale Poezie". (Nr. 4) Het is een hinderhjk misverstand dat de Internationale avant-garde vooral aanleidmg zuu geven tut vrolijkhuid. De Amerikaanse Popart, het Europese Nieuw Realisme en de Zero-Nul-bewegtng moeten bekeken worden als het resultaat van een normale kunsthistortsche ontwikkeling. Kunstredakteuren. die door hun houding de prat van hun publiek vergroten. moeten begrijpen dat ze daarmee hun autoriteit on h«t soel zetten. Histonsrh ho\«/n>;triin i«; rip f>ma betrouw-

oUL'M^ A.*-* r^Q

li

nans sieutelaar gedicht Wollt Ihr die totale Poesie?

armando en sieutelaar aanwijzingen voor de pers (6-11) Bestrijders van de nieuwe poezie en de Nul-stroming tonen zich dikwijls teleurgesteld over het uitblijven van reakties op hun aantijgingen. Zij kunnen lang wachten: in de nieuwe stijl zal nimmer een polemische bijdrage verschijnen. (Nr. 6)

Er moet een einde Komen aan de grenzeloze zelfoverschatting die de kunstkolommen beheerst. De geschiedenis leert. dat kunstbeoordelingen niet de minste invloed hebben op reputaties en verkoopcijfers. Oe traditionele kritiek heeft dus geen enkele zin. Voorlichting biijft noodzakelijk: niet door middel van meningen, maar door middel van feiten. (Nr. 7)

>

He! is voorbarig te beweren, dat de totale of nieuwe poezia weinig Invloed zou hebben. De redaktie ontving genoeg inzendingen van debutanten om er een paar delen mee te vullen. Een ruime keuze daaruit zal te lezen zijn in de nieuwe stijl deel 3. (Nr. 8}

Het is op zijn minst een kwestie van volledigheid om in film-, televisie-, literatuur- en andere kunst-analyses gewag te maken van het baanbrekende inzicht van de nieuwe stijl: nist de fiktie, maar de realiteit dient tot kunst te worden verklaard. Kunstredakteuren die dit standpunt kennen, zijn verplicht hun nietgeinformeerde kollega's in te lichten. (Nr. 9)

(16.9.63) ™°r verhagen die? daar is het heel tragisch mee. die heeft z'n eigen aan de gaskraan gelegen. (18 9 63) voor vaandrager -dat is zo grappig als je Rotterdam binnenkomt, je ziet allemaal steigers en bouwwerken. j^n-- j a

-misschien dat een volgende generatie het heel u>«.t <

0*. HKX 410 harkt, keart *a spreidt aiat aliaaa hooi. ook sroaavoedargewassea seals b^-r. lucerse ua Iclaver. EKX MO: ge«a tasdwiaiaa, anar»a *a k aan saadbdwejiij aan da i^drauliekiieadai op da trskker. HXX 410: torsiv«raad« taadea (ca. 1CO ss). tocdat hat gawaa ia aaa luchtig wiars o? ha? laad iigt HKX 410: ar blyft Tr^'wal oiata op hat Iar.d acatar.

6u,

da aachiaa ia uitg92rjat set 4 harkbordea da aacaiae seeft • luchcjaarawielaa d'a"~aacaiaa warxt OOK ~a"t 3 grcegea vaa 2 bordea da nachiJ* TTaagt weiaig osderhoud de saciise werxt :e«r acc.cca

In cafe "De Kroonkurk" in Rotterdam Zuid lees ik op het herentoilet het volgende: lQ6t

GELUID VAN BABY ALS GROOTMOEDr!* SPELDJE IN KONTjC STEEKT Opeens denk ik: Is dit de concrete poezie waar Sybren Polet over geschreven heeft? Achteraf denk ik: We zouden h4t verleden toch laten rusten?

C. <

4H

9 ~

J*t*u

(Het seksitele leven) "He moeder, je je dochter verloot, ik dan een loorje?"

(In de espressobar) Kind: "Wie was die meneer?" Moeder: "Die meneer kent mammie nog van vroeger, toen mammie nog niet getrouwd was"

L. (In het warenhuis) Verkoopster: "Zal ik het prijsje er af halen?" Klant: "Nee, laat u het prijsje er maar opzitten" (In dc lunchroom) Kind: " Waarom maken ze van die hoge gebouwen?" Oma: "Dat vinden de mensen mooi, kind"

C

(Vormgeving z) Ik zie poezie als een vorm onder vormen, een ding onder dingen.

EEN ONBEMANDE DICHTER I

lk

.

t-Uw I/4*,U*<

in mijn dode i-tje, maar op een voltage voor 3. Het brein een crematorium voor mijn besmette bemanning Kijk duikboten — zonder herinnering — minitieus be[cijferd. Duikbofen om duikboten, boordevol formules & roosters van leven En luister de fabriekshal, waar de afd. Staalbewerking concerteert. U staat bewonderend stil. Ik leef verder — Buiten mezelf

Dl ( . I S r U T I . D i t \ L S U M f U

i. De eestalte die nu nadert kent u \ a n de televise. AtletiNch. een maannacht. klot^t het water en lluwejen meeuuen \ligen \ a n /ijn \oetNtap op: appLuiM voor 1 man in het maanlicht Hij Ntaat i>p het punt te hemmnen. \\ijs hem de rotte plekken aan!

^

*«*.:

T0VUA, £4^ JUG nnt**~. "

bans verhagen kanker

1. Een pijnloza knobbel kan onheilspellender zijn dan een pijnlijke.

2. Vrouwen zijn gewend geraakt aan allerlei nare gevoelens. Dus wordt het vlekje vergeten en pas later weer eens opgemerkt. Inmiddels heeft reeds het gezwel de plaats van oprsprong verlaten.

3. Wanneer een man bemerkt, dat de urinelozing bemoeilijkt wordt, de urine niet meer met een straal geloosd wordt, en het water nadruppelt, dan dient een man zijn arts te consulteren.

4. Door het rituele voorschrift van de besnijdenis bleven in de loop van duizenden jaren ontelbare joden gespaard van een vreselijk lijden. J~~*

y- "*""" -•£- *•

s. Uitsluitend hulp is niet genoeg; vertrouwen en geloof in beterschap alleen hebben totaal geen invloed. Zelfs als 99% van alle kankercellen weggenomen of vernietigd is dan zal de overgebleven 1% de patient doden.

ye>

OP DE RAND VAN HET VERDOEMD VOORGEVOEL

Uitschakelen de ingewikkelde systemen, intens de reactie op het zelfkotsend och tend weer en om elf uur [op de rand van het ouderwets ledikant de gedachte tot bloedens toe te masturberen om langs de uitwasemende zelfkant te paraderen, niet de parasiterende glans te ondergaan — Ledigt de koude, crisissfeer van cafe's met een kater oftewel de tafels, stoelen, en barkruks op de kop en het luidruchtig verwijderen van scherven, schrobbend [gezeur van een vroege ochtendmeid: al de reeksen verschrikkingen die door de omhulselen [slaan of na beeindiglng van het bad stapelverbranding der zaterdag-zondagse kleren, voorgoed de ondoordringbare fluwelen dracht. Ons aller [zegen! Ons aller zegen te gaan fangs de oude wegen, op de rand van het verdoemd voorgevoel, ondergedoken in de eigen schulp die als [bouwsel de naam "tempel" draagt... Tijdelijk slechts en dan nog altijd op de rand van die overgang: ondertussen komt tussen watten en zaagsel gelegd de trefzekere waarheid weer boven water als van bedompt slaggeluid tot een helle tik ...

DE STOFNAALDEN DER OPVVAART5GELEGEN STELSELS

4

Niets. Geconstrueerd door het tegenwoordig op de zijhelft dood [fenomeen met de bedoeling dat zelfs geen I/triljoenste stofnaald het geschapen beeld verstoort of dat de gewijde of de gekromde spanningssfeer of de sfeer van verkalkende evolutie die de opneming van de I/triljoenste stofnaald veroorzaken kan, voorgoed zich vestigen hier. Dubbelzinntge poreusheid van de aan de grensboog gelegen antiberg — — de antiberg nog nimmer als voorwerp voor het mensdom zichtbaar geweest — De talrijke stofnaalden vestigden op de antiberg de tyrannic: daarvandaan de bronnenkracht, de behoedzame onbekendmateriepijp naar het door op de zijhelft dood fenomeen geconstrueerd zichzelf verdedigend niets, opdat nu en over tien en duizend jaar de omverwerping geschiedt. Tegen de wil van het opgelegd geweten. Geschreven staat: dc stofnaalden der opwaartsgelegen [stelsels mogen niet met de beweging spotten, ademen toegestaan, mogen niet van hun plaats.

j. j. schoonhoven zero Niets. mijn watrde. In hat geheel niets. Slechts duistemis en kouda wolken gatn in dit buisje rond. M Ml dit onbekende gas zero noemen omdat het files tot nu/ herleidt. Marten Joonder in: Heer Bommelen de Killers (&3ZJ)

Zero doelt niet op geometrie. Dit zou al op zichzelf duidelijk kunnen zijn, maar kan zeker blijken door vergelijking van zero-produkten met wezenlijk geometrische dingen. Vanzelfsprekend speelt de geometrie een rol in de kunst van zero, maar niet de voornaamste. Zero wenst geen geometrische constructie te geven, maar gebruikt de geometrie om een standpunt toe te lichten. Het geometrische aspect van zero ontstaat uit het element van herhaling, het plaatsen in rijen (••Reihungen"). Deze ordening komt voort uit de noodzaak voorkeur te vermijden. De afwezigheid van voorkeur voor bepaalde plaatsen en punten in het kunstwerk is essentieel voor zero en noodzakelijk om geisoleerde realiteit te geven. De geometrische zijde van zero is derhalve op uiterste eenvoud afgestemd, een organisatie van zeer gecompliceerde vormen, van de werkelijkheid afgeleide reaiiteit. Zero is in de eerste plaats een nieuwe opvatting van de realiteit, waarin de individuate rol van da artiest is beperkt tot het minimum. De zero-kunstenaar kiest slechts, isoleert delen realiteit (materialen zowel als van de realiteit afgeleide ideeen) en toont deze op de meest neutrale manier. Het vermijden van persoonlijke gevoelens is fundamenteel voor zero. Het aanvaarden van de dingen zoals ze zijn en ze niet veranderen om persoonlijke redenen, slechts veranderingen aanbrengen indien noodzakelijk om de realiteit op meer intensieve wijze te laten zien. Wijzigingen slechts als isoleringen en concentratie van delen van de werkelijkheid. Tijd en ruimte zijn vrijwel synoniem. Opeenvolging van 66n motief. een ding, een object, een deel van geisoleerde realiteit door herhaling houdt, behalve ritme en tijd, tegelijkertijd. vanwege de herhaling, een suggestie van afwezigheid van tijd, van tijdloosheid in. Deze antithese als gevolg van het element van "Reihungen" is. ondanks het monotone, de grootst mogelijke spanning eigen. Zero wenst hierop niet in de eerste plaats de aandacht te vestigen, maar aanvaardt het als grondslaggevend element van de werkelijkheid. De voornaamste taak van zero is de werkelijkheid in essentie tonen, de werkelijke werkelijkheid van materialen, van gelocaliseerde dingen in geisoleerde duidehjkheid. De methode van zero is bepaald door zijn uitgangspunt. Zero heeft niet de bedoeling een nieuwe vorm te scheppen. De vorm is bij voorbaat gegeven door de geisoleerde werkelijkheid. Doel is op onpersoonhjke wijze de werkelijkheid te funderen als kunst. Delft 1964

/V niLUuM.

dfyt

V/C/VtC

\U UUQ KA W

VOOR TANTE ROSA Tante Rosa, als ik jou terug kon zien, je bokkige glimlach je dunne gezicht je reumatiek, en die lange zware schoen aan je knokige linkerbeen zoals je door de hal hinkte in Newark langs de zwarte vleugel naar de salon waar de oarties waren en ik reoublikeinse Spaanse liederen zong met een piepstem hysterisch, en het aktiekommittee luisterde, en jij hinkte de kamer door, zamelde geld in, bij tante Nannie, oom Sam, en een onbekende met een lege mouw in zijn jaszak: groot Jong kalend hoofd van de Abraham Lincoln Brigade je lange droeve gezicht je tranen van sexuele frustratie benige heupen, zoveel snikken gesmoord in de kussens van Osborne Terrace. Die keer dat ik naakt op het deksel van de plee stond, en jij mijn dijen bepoederde, waar beschaamd en teder de eerste haartjes krulden, wat dacht je toen bij jezelf toen je zag dat het al een man was die daar stond als een beeld van onnozelheid op een voetstuk van dunne beentjes Tante Rosa, Hix'ler is dood. Hitler is in de eeuwipheid. Hitler is h.i j Tamhurlane en Emily Bronte Maar jou zie ik nog steeds daar lopen, een peest op Osborne Terrace door de lange donkere hal naar de vocr leur een beetje hir.kend een pinnig lachje. In zoiets als een jurk van zij met zoiets als Jloemen ga je mijn vader begroeten, de Dichtcr, die .'lewarK aarxloet. Ik zie je nog de kamer in dansen op je kreupele been, en ie klapt in je handi :i want het hoek, zijn boek wordt uitgegeven door Liveright Hitler is dood. Liveright geeft riiets meer uit. 'Sprokkeling' en 'De eeuwige minuut' rift m«-T te 1- oop. Oom Harry heeft zijn laatste zijden sok>f-n verkocht, en Claire danst niet meer met linten Buba is een gerimpeld monument in 't oudevrouwenhuis, en monkelt naar .le b.iMes lie laatste keer dat ik je zag: het zi«?k«.>nhuis de bleke schedel onder huid van as een blauwgeaderd meisie dat niets weet en in een zuurstoftent. De Spaanse oorlog is al lang voorbij, tante Rosa.

-J /

j DOLPHIN Het gedicht een zo leeg zogeljjk beeld van de aaker dat daarin saaenvalt aet zy'n aodel de pekel der aanen vraet aan de witheid van wat niet gekesd oaar terloops in een snelle bezwering b*&oead is ik r.feea al de aaaen terug lie net siets als een caakt aet z^n betere 'foto bedekkeo verontscht^Ldig ajj voor de plaats die ik ir.aeea dat ik tjjdeljjk eea huis bewcoa, adeaaaal woorden gebruik en sarzariae, ec aiaak dat i
«rjts

Ball; say: ball. (Sal; zeg: bal). «• ooet 'bal1 seggen. aolfjjn, zeg eeas bal. 3/a/l: bal. HS, we aoet 'bal' zeggen, dclfSjn. Hi, dalf;jr.: 'bal'. Zeg nou eens: bal. (Sail; say: bail). Bal; zeg: bal. Seg eeos bal. 3/a/l. Zeg no a eens. (5ay). 3/a/l. 3al. HS: je aoet bal zeggea. Sail; bal. Sol'jjn, zeg bal: 'bal'. £eg eens bal. (Ball). Dolfjja: 'bal'. Zeg oou eens 'bal', dolfjjn.

ea daal ea loop langs weggewiste wegea aaar het dichtgewitte dal ik beschrrjf eea spiraal naar het wit woordkristal dat als lautste pr^'s wordt gegeven

HS dolfiin: zeg eeas bal. Bal: b/a,l. '3al'; zeg eens: bal. vie Boet 'bal' zeggea. (Sail; say: ball). Ball; bal. Je aoet. Zeg eeas; zeggea. 'Sal', (oay). Zeg: (ball). 3/a/l. Ceg sou eens. HS,

ik hak ea schep eea weatelsrap die tredea

3ai, dolfyn. Bal. '3al'. (S

aist zodat ik ia aya leegte atap en val

daar word ik afwezig * het sneeuwige licht vaa het eerste begin ia gedreven ik rol n^ op ia het verlaten slakkehuis Tan dit heelal

het gedicht eea zo leeg aoeeiyk beeld van ie ._ak°r ciie daaraa saaeavalt net zya aodel

/Ut^oei OKEN GEMERATIE

Vaat zoals altijd ea overal ea iedereea kwamen ook wij weer op het puat dat wa tot geen generatie behoorden, we la|ea er alieeo veer OVER DE H££L OUD- 3CXK3

bij het vuur waaroovea de lucht groea van oaderea raa de bladeren waaruit hot gnjze vlokjes regeade ia de jenever ea halfdooie vliaders eec beetje vechtead nog, alles kwam Mj elkaar ea naar drickea driokea

De heel oude boxer leeft dus nog, hij leeft waar hij hoort, achter de tuia, waar zacht smetilend vuilcis ligt ta roken in de regea.

zo waren' er een Jongere ea eea oudere generatie ea een geaerati* dus zonder, wjj, die niets koodea zien dan hoe aaders het was oa ocs

K£ ruikt ea pist aiet aeer, hij iff sender eea vriend aiet eea rieo, docdslaaa aoesten ze hem, ik kan er vanmorgen aiet tegea; ik voel het gewicht van zyn kop, eea hele aacht pila as jeaever. Hij hesft de kraeht ia zyn'nek aiet aeer, oa ay aaa te kj^kea.

te zijn, aiet jptJ, siet gebondea, wat eigenlijk, dat gevoel. we aoeston het zelf maar wetea ea we wistea het aiet ja, iaderdaad, wa zaten zssder de excuses die alle verschillea terugbrengea tot andere verschillea en we dachtea aaa elkaar. zoals j« dat 'a aachts aac aet elkaar icuct i»:jcen, saa r.ooit nergens sieaar.d.

/UoU fit


Zo veel wordt by het winnea ook verlorea leread liefdes heel te houdea vergeet je hoe ze horen. Eerlijkaeid, ia voile bloei bij de geboorte, ontrijpt bij het volwassea warden tot eea kaop. (Viaaicott) 0 rare aakreel die je beat sehreef je eea keer en Icijk eeas wat er is gebeurd makreel aiet nieer. Groei, wat zullen we aet je doen we kunnen je niet snoeien het beste is aisschiea alweer aiet aee beaoeiea. Ten^lotte kraakt toch elk bestaa.i zich eea bestaaa door de bestaaade lagen. fa bonen dcppec zelfs hua eigen boontjes.

DE AARDIGSTE SOLDATEN VAN DE WERELD

OP DE LOCOXOTIiF 7.JJ HUN ZOUNWE De aardigste soldaten van de wereld dansen geen hokie pokie meer gooien geen chocola net rozijnen meer uit hun tanks

Niets, niets ter wereld heb ik zozeer lief Ala u, o sauiveade locoaotief. Dia langs de tralies vaa den *ldag snelt, Vaa enen zwarte a stoker vergeseldJ

Ze bestrijden geen nazi's meer maar kinderen en dieren Zelfs de vrucht in de tnoederschoot wordt vernield

Geea porcaleiaea lichtbedradinjsknoppoa, Die laags de gevel ener hoeve sroppea, Qeea Christusbeeld set afgemaald gelaat, Cat tussea bloeiende lupiaea staat,

Ze brengen een nieuwe boodschap: de wanhoop Ze tasten land na land aan met het domino-effect van morele vertwijfeling

Noch ook da toren vaa da heidswacht, Die ons als kind 'ren ia verrukkiog bracht, Geven het landsehap zulk eec caderlijoiag uwa zwarte, staopende ver sen-jniag !

4

Hun oorlog is enkel nog zinvol in de ogen van hun moeders die niet gek willen worden die niet willen zien wat er terecht is gekomen van deze bevrijders uit roepir.g, de aardigste soldaten,

Thaas kuat ge ook ia rjjae woaiag stamen-: Ik heb uit Siakel'a winkel neegetomen 7w eveabeeld, op Kleine schatl gesaakt, raja zcojttje *l£de kretea slaakt:

DE ZWIJQZ.u^KHSID

ZZH GSDICKT

Eer Fer £er Eer

maakt aen lakens wit aet iakt, speelt aen schaak met besesstelen, vindt aea nog eea roos die stickt, ruilt a*n stenea TOOT juwelen,

De 2c De De

eerste regel is ao te begi&aen. twsefje is de eifie v-;n cesoden. derde is om wat terrreia te wiaaen. vierde aoet dus rijsea op da

Ser Ear Eer ler

breekt men ijzer net Z$Q haaden, zal man stijgea ia valleiea, legt sea eea gavcaal aaa baaden, leert aea geitea kousea breian,

De De De De

vjfde draait u plotseling eer. loer. zesde heeft de vr|fde weer versjteerd. zeves.de schjjat vnt gecuwehcer, achtste blaedserieus. Cf ongekeeri.

De De De De

negende vertelt nog eer.s hetzelfie. tiende is aisschien eea desillusie, elfde is r.iets anders dan le elfae. twaalfde is vaa aiets de eiadkor-rclusie,

Eer plaat aea bcnen op de weg, ier zal aea kakkea in zj;a hoed, Da a dat ik u aijn zial blootlog En zeg wat ik thaas lijdea aoet.

Conference in de oude ik omhels de woorden als rook licht en zonder verplichting niet omdat ik ze liefheb maar ze in mijn weg staan er is geen on t komen aan. met mijn neus op het woord gedrukt laat het zetsel los en raafc ik verward in de snorren en de baarden van de taal. in deze dooihof van letters zoek ik naar een gaarje om u een stukje buitenlucht te tonen of een kinderhandje dat hoepelt. ik kan wel schrijven aktst mik strlos en bedoelen dat ik niet te spreken ben maar men zal toch binnenkomen ik moer verstaanbaar uw werkelijkheid ontvreemden als een zakkenroller. oh ik geniet als ik u wanhopig naar het oude evenwicht zie grijpen apodicrisch conferencier is de dichter een mol die snachts uw land openwroet en smorgens staat u veranderd en bevreemd naar zijn nagelacen werk te staren. het is geen kunst als stilstajnd water diepe grond te hebben de dode speelgoedpop met de gebarsren kop te strtlen maar onder de oppervlakte stromend steeds weer nieuwe huid te voelen dit gevecht is eindeloos en zonder uitzicht daarom verlaat de dichter zijn vers als een btJelaar.

MARIANNE MOORE

Toen zij mij vertelde van het plezier waarmee zij een mier observeerde en zijn nutteloze arbeid neerschreef doorkruiste zij mijn hand. Ook ik houd niet van poezie. Maar als ik dan een kikker of een pad kreeer kijkt niemand meer al spuugt hij rozen.

7.

Poezie is een vermoeden dat alles (pijpekrullen gerangschikt in een lege bonbondoos, het palet van een beruinevlek) gebruikt, De tedere schok dus, het breken der schaal tot aan de grofste spitsen van onze beschaving (de laveloze bajonet, het kind dat van honger een klankbord wordt). Daaruit ontstaat soms een jeuk aan de huid van het bestaande. Hij of zij die krabt heeft gevoel voor poezie.

Vroeg oud Cyrille Off ermans

D

e stelling dat devltaliserende ef• fecten inherent zijn aan de burgerlljke cultuur is geen eigen vinding. In de filosofie, de sociaie wetenschappen en de kunst is die sinds meer dan honderd jaar in vele varianten geformuleerd. In zoverre kan de kwestle die Ik hier wil bespreken moellljk brandend worden'genoemd. Maar na wat inleidende historische verkennlngen, die tot doel hebben lets van het problematlsche karakter van die burgerlijke cultuur te tonen, kan ik het thema In het tweede deel van deze lezing wat gefundeerder toespltsen op problemen van cultuuroverdracht die onverminderd actueel zijn. In dat kader zal ik — nu de jaren zestlg links en rechts begraven zijn — ook nog wat sollen met het lljk, uit onvrede — moet Ik zeggen — over de grafredes; over het gemak waarmee een vroegoude, reallstlsche generatie zich nu allerwege van haar ideallstlsche jeugd dlstantieert. Daar wordt mijn kwestle het brandendst. Vooraf nog dit. Louis Ferron waarschuwde In zijn Brandende Kwestle tegen idealisten die — verbllnd door hun Idealen — de werkelijkheid niet meer hi de julste properties zien. Op zich zelf was die waarschuwing ongetwljfeld grotendeels terecht, mijn bezwaar is alleen dat die amper nog op iemand van toepassing is. Van meer inzicht in de werkelijke gevaren zou een waarschuwing hebben getuigd tegen de cynische realisten die zelfs niet meer de indruk willen wekken enig ideaal te koesteren: de Amerikaanse militairen en hun redelijke Nederlandse supporters die de mogelijkheld van een beperkte kernoorlog op Europees grondgebied serieus overwegen; al die fiere verdedigers van het vrije westen die bij elke demonstratie beglnnen te zeuren over Oost-Europa waar je helemaal niet mag demonstreren, en dat op een toon die hoofdzakelijk afgunst verraadt op hun Russlsche collega's die hun zaakjes blijkbaar veel beter geregeld hebben; of Iemand als minister Ruding die na het mislukken van de Unctad-conferentie afgelopen zomer glashard beweerde dat de conferentie voor de arrne landen weliswaar geen rooie cent had opgeleverd. maar wel iets veei belangrijkers: een reallstische visie op de werkelijkheid! De rijke landen waren immers niet van plan om eeuwlg voor Slnterklaas te blijven spelen, en het was goed als de arme landen dat besefteri. No nonseTi-

'De rijken moeten nog rijker worden, stem WD!' — een paar jaar geieden was dat nog satire, nu wordt deze grofheid aangeprezen als een bewijs van manmoedig realiteitsbesef. Dat is de moraal van dit vastberaden tijdperk: wie arm is of geen werk heeft, heeft pech gehad. Hij moet maar zien hoe hij zich redt. En trouwens: wordt het niet de hoogste tijd dat de armen en de werkelozen na al die jaren van potverteren en parasiteren eens een beetje solidair worden met de rijken en de werkenden? Wordt het niet tijd dat de liefde van twee kanten komt? 'Alle oude vanzelfsprekendheden hebben afgedaan. Alles moet bespreekbaar zijn' — het lijkt het programma van een artistieke avantgarde, het is het programma van lieden die elke kritiek op hun daden door een verwijzing naar hun idealen onmogelijk hebben gemaakt omdat ze die Idealen domweg hebben opgedoekt. Het 'nononsense' is de ministers en staatssecretarissen dan ook moeiteloos van het gezicht te lezen: het was niet direct een levenslustig en vrolijk stelletje dat zich daar op de trappen van Soestdljk llet vereeuwlgen. Te vrezen valt dat de vroegoude, lichtelljk gekwelde fyslonomle van een Wlnsemius of een Deetman precles past bij deze illusieloze tijd. En als het geen contradlctle was zou ik zeggen dat die fyslonomie het levende bewijs vormt van de stelling van deze lezing: de stelling dat devltaliserende effecten inherent zijn aan de burgerlljke samenleving.

I

ik zei het al, die stelling heb Ik niet zelf bedacht. Vermoedelljk zijn er de laatste honderd jaar geen filosoflsche geschriften van enige betekenls verschenen die niet als protest tegen die devltallsering afgelezen kunnen worden. Levensfilosofen als Nietzsche en Bergson, existentiefilosofen van Heidegger tot De Beauvolr en Sartre, de neomarxlstische theoretlcl van de Frankfurter Schule en de'poststructuralisten uit Frankrljk — bij alle niet geiinge verschillen hebben zij het allemaal opgenomen voor het ongereduceerde llchamelijke, aardse leven: te-. gen de onderschikklng van dat leven aan verzelfstandlgde maatschappelljke systemen. De enige uitzondering vormen de positivlsten en de neoposltlvisten, maar dat waren In feite ook helemaal geen fllosofen: voor hun abstract-calculerende hersens was het hele leven slechts een schijnprobleem.

Symptomatlsch voor de devltallsering van de burgelijke cultuur is de vlucht van vele kunstenaars uit de geindustrialiseerde samenleving. Soms letterlljk. Figuren als Gauguin, Pechstein, Nolde, Stevenson en Rimbaud hielden het in West-Europa voor gezien en gingen in de Stllle Zuidzee of Centraal-Afrika op zoek naar authentiekere vormen van leven. Veel groter in aantal zijn de kunstenaars die weliswaar thuisbleven, maar in de zogenaamde prlmltieve culturen, In mythen en rtten, revltaliserende Injecties zochten voor hun kunst. In de eigen omgevlng waren die blijkbaar moeilijk te vinden; aan de kunstacademies bleef een bloedeloos classiclsme in elk geval gedurende de hele negentiende eeuw de enige officiele stijl. Die artistieke belangstelling voor ongeveer samen met een kentering in de antropologle, die totdantoe nooit had geprobeerd werkelijk iets van die culturen te begrijpen. Tot diep in de negentiende eeuw komen ze in antropologische beschouwingen alleen maar voor om als ongewenst, soms zelfs diep veracht tegenbeeld te dienen voor de eigen Europese, rationallstische cultuur. Negers, Chlnezen en Indianen fungeren In Europese opvattlngen uitslultend als inferleure wezens die de westerse superioriteit relief moet geven. In het centrum van de wereld staat de redelijke burger. Zijn Idealen — zelfbeheersing, nuchterheid, algemeenheld, vlakheid, uitdrukklngsloosheld — leven tot op de dag van vandaag voort In de beschaafde omgangs vormen; in de kunst zijn ze na het tijdperk van het neoclassicisme alleen kunstmatlg in leven gehouden (in de academies) of door autoritaire regimes met geweld in het leven geroepen om de burgers in te peperen hoe ze zich moesten gedragen. Het is Interessant om te zien hoe in een kunstgeschiedenls als die van Johann Winckelmann (1717-1760) dat klassiek-burgelljke Ideaal wordt gebruikt als maatstaf ter beoordeling van alle nlet-westerse culturen, lees: van alles wat onbeschaafd is1. Winckelmanns kunstgeschiedenls laat zich lezen als een esthetlsche antropologle. Zijn uitgangspunt is dat klimaten van beslissende invloed zijn op de speclfieke kenmerken van de verschillende culturen, de kunstuitingen . In het bljzonder. Zo zou een warm klimaat lelden tot een verhltte fantasie en een overspannen verbeelding.

Ideaal was het Griekse klimaat. Kou en hitte, rede en hartstocht hielden elkaar daar in evenwicht, vandaar dat de Griekse kunst als het hoogst bereikbare de norm bepaalt voor alle andere kunsten. Winckelmanns idealisering van het westerse type mens, zijn etnocentrlsme, gaat zover dat hij de afwijking van de antropologlsche typen van het Griekse ideaal eenvoudlg als meetbaar voorstelt. Dieper in de periferie Is het klimaat ongunstiger, slechts geschlkt voor wanprodukten. Winckelmann meent dat een Chinees een andere Chinees alleen maar moot kan vinden omdat hij een verkeerd begrlp van schoonheid heeft. Moot Is wat blank, zuiver en Grieks is. lelijk wat gekleurd, zinnelljk en vreemd is. In werkelijkheid is Winckelmanns Ideaal overigens eerder dat van de classicistlsche kunst dan van de Griekse. Vergelijkbare etnocentrische, zo men wil: racistische opvattingen vinden we bij Hegi'l. 'Als men verschrikkelijke versj-hljriselen van de menselijkc naIcren Kan men die in Afrika vinden.' Niet dat de fllosoof hier uit enigerlei vorm van ondervlnding sprak, maar dat was ook in het geheel niet nodig voor iemand die de zintuiglijke ervaring al van net zo'n ondergeschikt belong ' vond als Descartes en Kant. Het zou : tussen haakjes nog tot het tweede de; cennlum van deze eeuw duren voor een etnograaf (Mallnowski) bereld was aan het leven van de 'wilden' deel te nemen. Weliswaar met de grootste tegenzln en door de nood gedwongen — Mallnowski haatte de Trobrlanders aanvankelijk als de pest -i, maar nlettemln is hij de eerste die j ontdekte dat allerlei vermeend Irratlj oneel gedrag geredeneerd vanuit de / vreemde cultuur hoogst functloneel Is. Hegel had die kennis niet nodlg, hemj ging het er slechts om een negatlef h genbeeld te scheppen van Europa. Met Afrika heeft zijn Afrikaanse wereld nlks te maken, eerder Is het zo dat nlj een aantal karakteristieken van de eigen Europese werkelijkheid) projecteert op de Afrikaanse en dat zijn 'verkeerde wereld' een 'onvrijwl lige satire is op het opkomende kapl talisme', zoals Fritz Kramer het hee: t geformuleerd In een uiterst boelend boek over de imaginaire negentiende eeuwse etnografie. Hegel meent dat de Afrikaan, net als het kind, leeft in onschuld, dat wil zeggen: zonder bewustzijn van een absolute macht: bij geloof, tovenarij, fetlsjisme en mensenverachtlng zouden daar het vanzelfsprekende gevolg van zijn. Verde meende Hegel dat kannibalisme, slavernlj en polygamle voortkomen uit het 'felt' dat de Afrikaan bij gebrek aan geloof In een absolute macht de andere mensen niet als drager van het absolute, en dus als iets geestelijks ziet, maar als lets zuiver lichamelijks. Mensen zouden voor de Afrikaan dingen zijn die je als alle anden dingen gebruikt om er zelf beter van te worden, spierbundels die je voor je aan het werk zet en afdankt zodra ze) dat niet meer kunnen. Die reductie j van de mens tot waar vond echter — f zoals Marx niet lang na Hegel uitvoe rig uit de doeken zou doen — in het Europese kapitalisme plaats, niet In Afrika.

Voor zowel Hegel als voor de nodige j andere kenners van vreemde cultures was het een uitgemaakte zaak dat die culturen hun beste tijd hadden gehad. En ze betreurden dat niet. De loop van de geschiedenls was almachtlg, niet af te remmen, laat staan te stuiten. De 'natuurvolkeren' werkten niet hard genoeg In vergelijking met de Europeanen, daarom zouden ze onherroepelljk het slachtoffer worden van de Europese economische expan-siedrift. Iemand als Adolf Bastian, de man dip in fie viifpntwintie iaar dat hij als een razende de wereld heeft rondgereisd verschillende etnografische musea bij elkaar heeft geplunderd, wilde zijn etnologische kennis zelfs nadrukkelijk in dlenst stellen van het kolonialisme: hoe de inboorlingen met zachte drang tot rede (dat wil zeggen: tot de arbeid) te brengen? In ons land is het (uiteraard) Multatuli geweest die het verband tussen etnocentrisme, rassenwaan en kolonialistische uitbuiting het scherpst heeft gehekeld, vooral in die passages In Max Havelaar waarin hij domlnee Wawelaar laat preken 'de liefde van God blijkbaar uit Zijnen toorn tegen ongeloovigen', alsmede uit Droogstoppels insternmende commentaar daarop. In Indie, zegt Wawelaar, krulpen de mensen rond 'in de walgelijke slangenholen van heidensche onkunde, daar buigen zij het zwarte kroesharige hoofd onder het juk van eigenbelangzuchtige priesters. Daar aanbidden zij God, onder aanroeping van een' valschen profeet, die een grutoel is voor de oogen des Heeren; en, Geliefden, zelfs zijn er die, als ware het niet genoeg een' valschen profeet te gehoorzamen, zelfs zijn er die eenen anderen God, wat zeg ik, die goden aanbidden, gode van hout of steen, die zij zelf gemaakt hebben naar hun beeld, zwart, afschuweUjk met platte neuzen, en duivelachtig.' Het projectiemechanisme op zich zelf is Wawelaar dus bekend, maar hij kljkt wel uit om het met zijn eigen Godsvoorstelling in verband te brengen. Toch lljkt zijn God verdacht veel op een christelljke werkgever. 'Uitgerekend Nederland' had die volgens Wawelaar 'uitverkoren om van die rampzaligen te redden wat er van te redden is* en wel door de Nederlanders 'te gelasten dat de Javaan door arbeid tot God worde gebragt.' Droogstoppel doet er In zijn mercantiel-religleuze bevlogenheid nog een schepje bovenop: 'Gaat er iets boven de zaligheid f Is het dus niet onze pligt die menschen zalig te maken? En wanneer als hulpmiddel daartoe arbeid noodig is (...), mogen wij dan den Javaan arbeid weigeren, waar zijne ziel daaraan behoefte heeft, om later niet te brandenf Zelfzucht zou het wezen, schandelijke zelfzucht als wij niet alle pogingen aanwendden om die arme verdoolde menschen te behoeden voor de verschrikkelijke toekomst die Domini Wawelaar zoo welsvrekerd geschet.it heeft.' De opvattingen van Wawelaar en Droogstoppel onderscheiden zich in wezen niet van die van Hegel en vele andere burgerlijke vooruitgangsdenkers. De 'slangenholen van de heidensche onkunde' waar Wawelaar de 'Javii nrn. Mnlfiicra. en hoc al dat volk

heeten moge' in zijn beperkte verbeelding ziet rondkrulpen, zijn alleen maar een wat concretere voorstelling van het 'geheel natuurlijke leven', waarvan Hegel tevreden constateert dat het wel tot de ondergang gedoemd was toen dat te maken kreeg met de kennls-en dadendrang van de 'Europese geest'. Hegel rationaliseert zijn angst voor vreemdelingen door de levensvormen van de volkeren die dat vreemde belichamen als lagere fasen van de wereldgeschiedenls voor te stellen, als fasen dus ook waarvan de inzichten en verworvenheden zonder meer als klnderlijke onwetendheid, als 'heidensche onkunde', beschouwd moeten worden. Zijn droom was de droom van de burgerij: volledig onafhankelijk worden van de gevaarlijke grillen van de natuur door die zo volledig mogelijk te beheersen. Dus ook: alles wat dat natuurlijke belichaamt zo snel mogelijk tot rede brengen; heel dat beweeglijke, veelvormige leven, allereerst in de mensen zelf, aan banden leggen. Geen benul had hij ervan dat een cultuur die zich zo nadrukkelijk afschermt tegen de^aatuur, . die zelfs tot bloei moest komen door die natuur waar mogelijk uit te slulten of uit te buiten, haar eigen doodvonnis tekende. Tegenwoordig, nu de hele aarde zowat verglftigd is en alle tot rede gebrachte wezens op zijn minst tobben over hun Identiteit en de zin van hun leven, is dat duidelijk. Maar verzet tekende de onderdrukte natuur ook in de negentiende eeuw al . aan. De mensen die de gevolgen van die burgerlijke droom aan den lijve ondervonden droomden namelijk een heel andere kant uit, die van de verte, het vreemde en het onbepaalde, die van de gevaarlijke grillen van de natuur.

D

ie geluksvoorstellingen bleek men bij voorkeur te verbinden met de Stllle Zuidzee en de Polynesische eilanden. Daar hadden Louis Bougainville en kapltein Cook in de tweede helft van de achttiende eeuw al.de 'goede wilde' en de 'volmaakte demoera tie' ontdekt. Hun reisverhaJen maakten In Engeland en in het prerevolutionaire Frankrijk grote Indruk, temeer omdat men die kon illustreren met tatouages op de lijven van matrozen of op die van meegebrachte Zuldzeebewoners. Het bekljken van getatoueerde mensen werd in de negentiende eeuw een van de belangrijkste vormen van massavermaak, de Zuidzee werd een mythe 2. De Europeanen konden er al hun niet-vervulde wensen en dromen op projecteren. Tahiti was het aards paradijs, de tatoeerlng hield de droom daaraan vast op het moment dat het burgerlijke vooruitgangsoptlmlsme op grote schaal aan het wankelen werd gebracht. Hoe groot de behoefte daaraan ook veel later nog was bleek uit het geweldlge publleke succes van Margaret Meads Coming of Age in Samoa (1928), een boek waarin Mead — zoals bekend — verslag doet van een volk waarvan de jeugd opgroeit in vrije seksuele verhoudingen zonder last te hebben van de fricties en frustraties die kenmerkend zijn voor de pubertettscrisis van de jeugd in de geindustriallseerde westerse wereld. Maar ook dit beeld van Mead is vertekend door de

Zuidzee-mythe, zo lijken we na de kritlek van Freeman te moeten vaststellen, ook haar antropologlsche bilk was vertroebeld door het verlangen naar vrijheid. Dat het zeker bij het grote publlek om projectles ging en niet om enige cultureel-antropologische interesse in de Zuldzeevolkeren biijkt bij voorbeeld uit het gebrek aan interesse bij de Europeanen om iets van het speciflek Iconografische karakter van de oorspronkelijke tatouages te begrijpen of over te nemen. De onbegrepen Zuldzeemotieven werden 'zlnvol' gemaakt met behulp van religieusutoplsche voorstellingen uit de eigen christelijke cultuur. Zo slingerde er in de palmboom, die op geen tatouage ontbrak (niet ten onrechte: ook op Tahiti staan ze in overvloed) steevast een slang, ter verlelding uiteraard van een naakt Hoela-melsje dat de rol van Eva speelde. Zodoende werd het rellgleuze motlef ondergeschlkt aan het erotlsche: compensatle voor het onvervulde leven zochten de Europeanen niet meer In 4en vaag leven na de dood maar in de vergetelheid die het bruine vlees van die prachtige Hoelamelsjes beloofde. De reclame zou die erotlsche onvervuldheid spoedlg zakelijk gaan explolteren, zodat het vandaag de dag moeilijk Is om aan tandpasta, sherry of video-installaties te denken zonder daar blote borsten of andere vleselljke attrtbuten van het paradljs op aarde bij te zien. Zomln als voor de eigentljdse consument of de moderne toerist was het vreemde voor de negentlende-eeuwse fabrieksarbelder het werkelijke object vein veriangen. Afgesneden ala hij als stadabewoner was van de tradltlonele, met het boerenleven en de christelijke kalender samenhangende feestcultuur, zocht hij compensatie in het marktvermaak. Daar functioneerden de verslerde llchamen en de exotlsche en erotische verhalen die erbij hoorden als een stom protest tegen de dlsclpllnering van de llchamen In de fabrieken. In de vreemde en overdadige beelden droomde men tegen zijn daadwerkelljke vervreemding van huis, haard en traditie — en niet minder tegen de werkdwang waaraan men was onderworpen. Bij gebrek aan een werkelijke locatie van de traditionele geborgenheld waaruit men was weggerukt, localiseerde men die in een verte, die door slimme zakenlieden, kenners van zowel het proletarische als het burgerlijke onbewuste bij uitstek, steeds moeitelozer binnen handbereik werd gebracht. En zodoende van zijn vreemdheid ontdaan. Het werkelijk vreemde kon men rustlg blijven verafschuwen. Ook de tegenwoordige zigeunerhater kan zijn interieur versierd hebben met het portret van een zlgeunerin met afgezakt schouderbandje, zonder daarin iets van een tegenspraak te vermoeden. Daar, aan de wand genageld, hebben ze een functie in de seksuele economle van de gladgeschoren burgers ; daarbulten mogen ze worden opgejaagd en uitgeroeid. Dat is overlgens geen nleuw fenomeen. Ook In de negentiende eeuw reageerde de gezeten burgerij al agresslef op zowel de beelden van verlangen van het proletariaat als op die van de dissidente burgers, die dat verlangen konden articuleren in een medium waar de proletariers geen toegang toe hadden: de moderne kunst. De ornamenten op de lichamen van de havenarbeiders en de arabesken van de jugendstilkunstenaars zijn gericht tegen een en dezelfde burgerlijke nuttigheidsdwang. Van Lombro-

so tot Goebbela waren die onnutte versierselen dan ook een onmlskenbare Indicatie van criminalitelt. Onder . het motto 'gekrulde haren, gekrulde ztnnen' zet ook nog Jan Wolkers' braaf'Chrlstelijke vader in Terug naar Oegstgeest de tondeuse op scherp.

E

bet mag inmlddels duidelijk zijn: de vervreemde loonarbeld is de belangrijkste devltaliserende factor in deze maatschappij. Llchamelljk kan dat werk vermoelend zijn of niet, geestelijk is het in elk geval afstompend. Vanaf Friedrlch Engels' verslag van Die Lage der arbeitenden Klasse in England (1846) tot de dag van vandaag is er in wezen niets veranderd. Nog steeds hebben de arbeiders niets te vertellen over hun werk, nog steeds gaat het 'mensbederf' in de bedrijven door (zoals Abram de Swaan het formuleerde in een tijd dat hij zich daarover nog opwond.) •Van werken word je ziek.' schreef Hans Achterhuia onlangs, en hij voegde daaraan toe: 'van niet werken ook'. Zozeer, hebben de meeste mensen hun leven moeten afstemmen op de dagelijkse arbeid dat ze in een gekmakende leegte vallen zodra die arbeid wegvalt, alle oplappende bezigheldstherapleen ten spljt. Het Is een oude waarheid: wie zijn leven lang verplicht is tot stompzihnige actlviteiten, is ook in zijn 'vrije' tijd alleen nog maar tot iets stompzinnigs in staat. Die vrije tijd heeft hij nodlg om op krachten te komen, om te revltaliseren. Maar om te verhinderen dat hij daarbij ooit werkelijk op andere gedachten komt staan de vrijetijdsInstelUngen, inclusief een leger therapeuten, klaar om hem in te peperen dat hij zomaar op eigen kracht niet meer In staat is tot de eenvoudigste handeling, niet meer toegankelijk voor het simpelste geluk. Klaar staan ze dus ook om hem het zuurverdiende geld gelijk weer uit zijn zak te kloppen. Bezig gehouden zal en wil hij worden, van de wieg tot het graf, nooit mag hij meer weet hebben van die heerlijke angst die op momenten van passiviteit iemands hoofd op hoi kan brengen. De burger die zich op die manier verzekert van het met zijn budget bereikbare kwantum jeugd, geluk en levenskracht heeft de logica van het systeem volmaakt in zich opgenomen en eigen gemaakt: hij denkt dat zich opofferen om geld te verdienen een natuurwet is. Zonder geld kai hij zich geluk niet meer voorstellen. Aan alles wat zijn hart sneller doet kloppen hangt een prijskaartje. Geen stap kan hij meer verzetten en geen hap eten meer door de keel krijgen zonder aan geld te denken. Daarom: wie klaagt over het verdwijnen van waarden, over het amoralisme of de politieke gedemotiveerdheid van de burgers zonder dat in verBand te brengen met het vigerende economlsche systeem — en echt: dat is ondanks of liever dankzij alle staatsbemoeienis nog steeds keihard kapitalistisch — blijft steken in wereldvreemd gemorallseer.

E

In hoe zit het dan met. het spcia^ lisme? Dat wilde oorspronkelijk toch een leven waarin de rol van de arbeid marginaal zou zijn? En waarin alle •noodzakelijke' arbeid bovendien ondergeschlkt zou zijn gemaakt aan de behoeften van de producenten en niet omgekeerd? Tegenwoordig moeten we constateren dat daar niets van is terecht gekomen. Erger nog: dat die behoeften van de producenten niet wezenlijk In conflict zijn met het sociaal-economisch systeem. Juist de armste en in alle opzichten meest achtergestelde delen van de bevolking lezen de Telegraaf en Prive, zijn lid van de Tros of de Avro en zijn verslaafd aan sport. In de loop der tijden hebben zij zich voIlgdigLaangepast aan de waarden en de orientatles van de bufgertj — een efeen opposltionele _ _ _ keid, ieker.ntetjnjde IndustTieellhobgatjjntwlkkfildeJanden. In Amerika ls.er zelfs nooit een spciallstlache beweging van enige befekenls geweest. de arbelders hebben daar altijd gewlld wat ze hier ook alweer een hele tijd alleen nog maar willen: hpperop komen: het slecht betaalde, weinig j;espect_afdwingende arbeldersbestaan zo snel mpgelijk de rug'tojSerenjerieen.aiider worden, iemand met meer macht en meer con; 3umptierhogelijkheflen,>n dus met meer'aanzieh. En die aanpasslng vond plaats in het spoor van de belangrijkste arbeiderspartijen. Immers ook voor de sociaaldemocraten Is emancipatie van de arbeidersklasse sinds lange tijd hetzelfde als aanpassing aan (klein)burgeUJke waarden en normen. De grootste socialistlsche beweging belichaamt In geen enkel opzicht meer zoiets als een tegencultuur. Soclallsme is teruggebracht tot een 11beraaT princlpe, zl] net dat de llberale'h zich daar niets meer aan gelegen latenllggen: net pnncipe van de gelijke kaflserrvbor iedereen. Dat was blj voorbeeld ook het belangrijkste politieke motlef achter Van Kemenades rniddenschoolplan. Op zich zelf is dat T principe natuurlljk goed en rechtvaardig. Immers, milieu-achterstanden zijn reeel en het is zeer wel mogelijk dat een daaraan aangepaste didactiek en een uitstel van de schoolkeuze tot het vijftiende of zestiende Jaar onvermoede talenten aan het licht kunnen brengen. Maar wat dan nog? Al zouden alle sluimerende talenten bij de 'kansarmen' In sociaal-economische zln produktlef worden gemaakt, dan nog zou er op zljn best sprake zijn yan eerrKerverdeung van de rolDezetttng. De maatschappij zou er geen millimeter vrljer of h,umangr op worden. Al het rottige werk zou evengoed gedaan moeten worden. Al die onzinnTge rommel zou evengoed gemaakt worden. Het 'mensbederf' In de bedrijven en elders zou evengoed blijven doorgaan en de vernletiging van de laatste restjes natuur en cultuur daarbulten idem. Sociaal-democraten hebben de neigtng politieke en economische problemen te herleiden tot

opleidingsproblemen: een betere opleldlng voor iedereen en het komt wel goed met het socialisms. De arbelder'dle enn gesiaagd is zijn klasse de rug toe te Keren en door te dringen tot de top dlent als bewils voor die op,jMMtg ritepg

de conservatteften voorbeeld wordt gestelfl aan die"fuUoze lamzakken die almaSFlopen teldagen en te demonstreren m piaata van de handen eens funk uit dfi ™««i>?nJL> steken. Een variant van de gedachte dat een betere opleidlng en harder werken een eind zullen maken aan de problemen wordt met betrekklng van de Derde Wereld steiselmaUg naar voren gebracht om de economlsche uitbuiting aldaar te leglttmeren: armoede, honger en werkeloosheld kunnen worden verholpen door die landen 'economlsch tot ontwikkeling te brengen'. Alsof de honger en de verpaupering daar niet juist eenfgevolg zijn van die economlsche 'ontwikkeling', alsof de getto's rondom de grote steden niet juist te wijten zijn aan het feit dat die superieure 'Europese geest' alle traditionele levensvormen met geweld heeft opengebroken! Als er nog vormen vanjegenf"1*"1"bestaan — en ik geloof zexer oai oat zo is — , dan is het zeer wel mogelijk dat mensen onder aan de ladder daar deel van ultmaken, maar niet meer half en half automatisch op grond van hun soclaal-economische positie. Die pncWo H*ni^t p-ppTi pnVr»lr» n-nrnnt^f nn

wezenlijke systeemkritlek, al komt die kritiek in een andere, oorspronkelljkere zln nog steeds 'van onderen*. Om duidelijk te maken wat Ik bedoel ga ik terug naar een tijd dat die twee posltles — die lage sociaal-economische en die kritische 'van onderen' — nog samenvtelen: de voorburgerlijke tijd. Toen waren er in elk geval twee culturen die dlametraal tegenover elkaar stonden: de cultuur van het volk en die van de heren. De volkscultuur. vormde niet alleen een andere dimensie van het leven dan die van de off 1ciele feodaliteit, ze was daar ook de l;ritlgche tegenhanger van. Waar de een gericht was op representatlviteit, op rituelen, op het handhaverTvah een strikte^We'rarchie, dus op de bevestlging van deaarfGod toegeschreven scheppingsorde, stond de volkscultuur in het teken van het leven en de veranderUjkheld: Tijdens de grote volksfeestjjrr wist men zich in zijn pure 11chamel elijkheid, zijn vruchtbaarheid en zijn vergankeUjkheid collectief een met de cycli van geboorte, bloei, verval en dood in de natuur. Die feesten gingen steeds gepaard met satires op de machthebbers: door zich met die allerlaagste lichamelljke en aardse positles te verzoenen bleek vanzelf hoe voos en onhoudbaar alle hogere, 'Ideallstische' pretenties uiteindelljk zijn. Op het moment dat de heren te kakken werden gezet, bleek .dat ook zij zich niet konden onttrekken aan de wetten van de natuur, alle heraldieke en symbolische poespas ten spijt — onder al die imponerende kleren zijn ze net zo naakt als leder ander, en ook hun lichamen zijn vergankelijk.

Met de opkomst van de burgerij werd die volRscultuur naar het souterrain van de cultuur verbannen. De anonimiteit, de collecttviteit, de lichamelijkheid en de mateloosheid van die cultuur waren voor de zuinige, vrome en kuise, steeds in de toekomst investerende burgerij onduldbaar, liefst zou ze die verschijnlngsvormen van het leven helemaal hebben afgeschaft. Omdat dat niet kon zonder tegelijk het leven zelf af te schaffen, veroordeelde ze die ongecultiveerde, ultemdeUjIrooironculUveierbgreT 'volkse1" vormeh van het leven tot een bestaan ondergrotjasjn bihne'nshuls. Zo dlepTnoest men ze~ln de kelders van zijn burgermanswoning verstoppen, dat men ze spoedlg langs 'normale' weg helemaal niet meer kon terugvinden. Hoe meer daar echter in werd weggestopt en vergeten, des te groter werd de invloed van dat weggestopte deel — Inderdaad: het onbewuste — op het gedrag van de mensen, en wel zonder dat ze daar weet van hadden. Want al die lage dlmensles van het leven zijn zeer goed te -verdringen, verdwenen zjn ze daarmee allermlnst. Ze blijven een uitweg zoeken. is. het niet^oedsciuks. in banen geleld door het bewust controlerende en sturende verstand, dan maar kwaadschiks, jn de vorm van redeloze afweerniechanismerrrtrratiowoede. Sinds zo'n eeuw of twee heeft men weet van die dulstere kelder van de psyche. Negentlende-eeuwse psychologen ontdekten dat de vergeten wegen naar het onbewuste onder hypnose konden worden teruggevonden; mensen bleken dan uitspraken over zich zelf of anderen te kunnen doen waartoe ze bij bewustzijn onmogelijk in staat waren. Later zocht Freud de weg naar het onbewuste met therapeutlsche doeleinden via de analyse van de droom. In dromen en wanen had het eertijds verdrongene zijn rechten In de moderne kunst al eerder opgeeist; de stemmen van het gekwelde, hunkerende lichaam hadden de harde, gesloten, harmonlsche vormen van de classicistische kunst aan diggelen gezongen. In de fllosofie manifesteerde de sympathle voor de grillen van het identiteitsloze lichaam zich door voorrang te verlenen aan de ervaring en In een fragmentarische, antisystematische werkwljze. Er is, kortom, binnen de burgerij (want de bedoelde psychoanalytic!, kunstenaars en filosofen zijn allemaal van burgerlijke komaf) al heel lang spra- / ke van een groot aantaLdiaaidenten. Veelal onafhankelijk van elkaar heTt»ben die het opgenomen voor alles wat de officlele cultuur had bultengesloten. Hetja,deze cultuur van dissidente buraers die deware erfaenaam is van de 'oude volkscultuur. het te ook deze _ _ ^ revitaliserende impulsen zou kunnen zorgen. letwat pathetisch gezegd: het is het arama van dejjgcialiatiacheJBB-' weging.dat zezich^zeker de laatste halve eeuw, geheel los van die . dissiaent-DurgefKjke cultuur heeft ontunkkeld.

Ook het offlciele marxlsme heeft trouwens — zowel in Oost- als WestEuropa — altijd een minder gelukkige verhouding tot die dlssidentburgerlijke cultuur gehad. Nietzsche. Freud. Proust^ Joyce — dat was allemaal maar decadent subjectief gepraat. Zelfs voor grote delen van de marxistlsche studentenbeweglng van de Jaren zestig was er naast het woord 'burgerlijk' geen erger scheldwoord dan het woord 'subjectief': dat was iedereen die persoonlijke motleven liet gelden of psychische problemen van belang vond. Of niet juist het acherpate

een eerste veretete la om de macht van het 'objectleve' te breken! Hun kortaangebonden, ongedifferentleerde antt-burgeriijkheld (van emotlonele makelij) bezorgde hen de oogkleppen— die verhinderden dat ze nog ooitopzi^ konden kljken, terwiji nu juist d&sF, in de marge van de samenleving, al zolang modellen werden ontwikkeld waarin het bewustzljn zich macht verschafte over het zijn. In de traditle van het Sovjet-marxisme werd het 'bewustzijn' van de absolute voorrang van dat zijn, het subjectieve, altijd bespottelijk gemaakt.

0

r e jaren zestig — het lijkt nog maar zo kort geieden, maar wat is er Sindsdien veranderd. Stuitend is de eensgezlndheid waarmee vpormalige van hun verleden dlstantieren, niet minder stuitend

ze die progressieve ideeen tien, vljftien Jaar geieden omhelsden. Konrad Boehmer reageerde onlangs in een tv-interview verbaasd, zelfs bijna smalend toen hem iets over die tijd werd gevraagd. Ja zeg,- hoor eens, dat was tlen jaar geieden! Hoe kun je zo stem zijn om aan uitspraken van toen nog enige waarde te hechten! Wat hij allemaal had beweerd over die prachtige revolutionaire opera's van mevrouw Mao en die voorbeeldlge cultuurpolitiek In Noord-Korea of Albanie, ik weet het niet meer zo precies, dat nam hij toch zeker niet meer serieus! Er is — moet ik zeggen — maar weinig dat ik zo genant vind als zo'n totai zo'n t6taK~onoprechtheid ook. Boehmer, Schat en al 'die andere superrevolutlonalren van destijds schrijven een deel van hun le' ven af als Ulusoir en achterhaald, steken zich in een modleus kostuum en zijn zo te zien klaar voor de volgende ronde. Van mij mogen ze, het vervelende is alleen dat deze windgevoelige figuren de indruk wekken dat 'de' jaren zestig als geheel een illusie waren. Zoals hun kretologle destijds al het andere overstemde, zo lijkt het erop dat ze ook nu — jn deze tijd van __ An InifpgT^— rtp ngp'lfivorl

mtng van de jaren zestig, het beeld dat in de naslagwerken en de geschiedenisboeken terecht komt, willen octrooleren. Dat beeld Is vals. Aithans incompleet — en dus vais. Ik geloof niet dat 'de' jaren zestig voorbij zijn, zoals naar aanleiding van het verdwijnen van Proloog is opgemerkt, en evenmin geloof ik in een 'falen der nieuwlichters'. Zo'n oordeel als dat

van Bart Tromp is ontoelaatbaar generaliserend. De Ucht-pejoratleve klank van het woord 'nleuwllchter' wijst trouwens al op 'een bedenkelijk soort distantie, vanwaaruit de verschillen tussen al die 'nieuwUchters' helemaal niet kunnen worden waargenomen - dat woord! is te duidelijk afkomstlg uit de woordenschat van de in zijn rust gestoorde klelnburger. Over welke nieuwUchters gaat het? Die van de totale revolutle? Daar geloofden toch alleen dlezelfde wereldverbeteraars in die zich nu allemaal zo gedeslllusloneerd tonen. Alleen wie zich toen overspannenJllusles-beeft gemaakncarrnu ^edesilluslbneerd zijn: het irratlonallsme van toen is het loglsche vodfland_yan het reallsme van nu. TypieTend voor de hardste schreeuwers van toen (Boehmer incluls) Is het ook dat ze destijds zo furieus te keer gingen tegen Provo. wat mij betreft nog altijd e^n van de belangrijkste pogingen die we hier iiber•Ai, hebben meegemaakt pm van de dlssfdent-burgerujke e "vertaleflfin een levensprakde' Jaren zestig hoorde ook , ___ , van Provo, een mentalltelt die — over vele Indivlduen verspreld en moeilljk grijpbaar — alle teraardestellingen van de jaren zestig heeft overleefd, en dat — in alle bescheidenheid — tot meer hell van de mensheld dan het knoestlge dogmatlsme van de wereldverbeteraars. Het protest van Provo was radicaal, scherp en brutaal maar haast altijd om te lachen. Enerzljds was net concreetr'geficht tegen de bewapening, de mllieuverontrelniging, de monarchic, de bekrompen seksuele moraal en verstarde rolpatronen (haast allemaal zaken die onvermlnderd actueel zijn), anderzljds was het totaal, tegen niets minder gericht dan tegen de consumptiemaatschappij als geheel, tegen alle autoritaire verhoudingen, tegen het klootjesvolk ook -r al die ingeslapen, hardwerkende mensen die zich volledig hadden verzoend met kapitalistische, door het marktmechanisme geproduceerde geluksvoorstellingen. Provo's verachting van het klootjesvolk was~ve'rwant~safrde verachting van de^.iurg¥rr"d6orjraarcale negentiende-eeuwse kunstenaars als Heine, Flaubert, Baudelaire en Daumler, bij wie dat begrip ook minder sociaal-economlsch dan psychologlsch Is gedeflnieerd: een.burger_is_Yflor hen day outer uttlitair Ingestelde wezen dat van geen bezie.lln^. geen moraaljgrjfgeen esthetlek meer wilde_wettyy ngkjllj hen is een antlburgerlljke Identlek met die van de ^rgpHersldasse^Dat de representanten van die klasse vaak met zoveel minachting op Provo reageerden lag voor de hand, de cultuur van de dlssidente burgers hadden ze immers al altijd links laten liggen. Het pleidooi van Provo was er een voor een eenvoudlger, creatlever en vrijer leven. Van besllssende betekenis Is het dat dat pleidooi niet de vorm had van een preek of een abstracte verhandeling maar van een demonstratle: creativiteltjn _yrtjh.eld werden gedemonstreerd, beUchaamd In eenjevenswjjze. Provd hoort dan ook thuis in wat Peter Sloterdljk de kynlsch-reallstische traditie noemt: mensen bij wie leven en leer samen-

vallen en die er geen behoefte aan hebben die levenswijze aan anderen op te dringen; hun protest geldt uitslultend al die Instelllngen die zo'n leven in eigen beheer in de weg staan — dus zowat alle. Provo — ik suggereerde het zojuist al — bracht het kritische potentieel van Cobra en de Vijftigers in de praktljk. Lucebert moet zich dat hebben gerealiseerd: hij schreef een 'Verdediging van Provo'. Helaas, moet men constateren, bleef van die kritische revltalisering van het leven weinig over toen het protest „ echt politieke vormen ging aannemen. ) Bij de rnUitantehervorrnersjyan '««/•«» viejpn Ip.vpn «»n le«»r WPPI- lilt

elkaar, en wei op een zeer fatale wijze: de~reeT"wercTeen aostract amalgaam van orthodox-marxistlsche komaf , die de grootst denkbare afstand inhield tot de werkelijke problemen van die tijd en tot het feitelijke leven van de arbeiders. De verachting van het klootjesvolk maaktei plaats voor de solidariteit met het proletariaat. Maar toen werden die mensen pas goed veracht! Als kleine kinderen ' moesten ze zich door grimmige jongelleden laten vertellen dat het tijd werd voor wat meer geestdrift voor de revolutionaire klassenstrijd. Maar natuurlijk moet men ook hier voorzlchtig zijn met generaliseringen: de 'Karl Marx-Fanclub' van Frank .Tnnr> Rm"= wn= roVnr nl 4ef voor alle kritlsche studenten. Ook f etuigt het niet van een ontwikkeld I evoel voor nuances als men de hele nrotestbeweging van die jaren her1 sidt tot narcistischa-motieven bij de 0rotesteerders. Dat die, net zo goed als bij Provo, een rol hebben gespeeld i i buiten kljf . Als er geen tv w'as ge\ eest waarop men zich zelf 's avonds i a. gedane arbeid kon zien demonstrer en of bezetten zou menlgeen de revo1 itte hebben gelaten voor wat die \ as. Maar wie de woede om bij voort Beld de Amerikaanse bombardemen1 sn op Vietnam op die manier tot nart Istisch straattheater verklaart, kan 2 Ich een geschokt rechtvaardlgheldsaevoel al blijkbaar helemaal niet t ieer voorstellen. En dat pleit niet •* >or hem. , lie oorlog in Zuidoost-Azie heeft ook i \s katalisator gewerkt op het bewust\ ordlngsproces van menige weten6 ihapper. Pijnlijk duidelijk was getieken dat het beeld van de academlCTJS als 'nowhere man' een mythe was. Of hij dat nu leuk vond of niet, hlj speelde een rol In de maatschappelijke machtsverhoudingen, en raeestal niet zo'n fraaie. Het besef daarvan lag ten grondslag aan misschien wel het belangrijkste project van de llnkse studenten: dat van de Kritlsche Universiteit, de poging om wetenschap te beoefenen als vorm van maatschappijkritiek. Bart •qromps oordeel5' dat 'de meest algemene ondertoon van de "nieuwe ideeen" (...) anti-intellectualistisch' was, is te algemeen. Van het door hem veronderstelde 'verzet en afkeer van wetenschap en rationeel denken' mag bij een enkele luie student spra- • ke zijn geweest, algemeen was die te- j new bij de kritische studenten zeker • niet. :

Kr waren ook studenten die niet meer • wilden dan een andere organisatie van de studle, de mogelljkheid om totdantoe schromelijk verwaarloosde onderwerpen te onderzoeken of om bepaalde zaken anders te onderzoeken. Tromp koerst hier wellicht wat te ge- ' makkelijk op het kompas van.Kolakowskl. wiens Geschiedenis van het inarxisme hij bij meerdere gelegenheden 'briljant' en 'genlaal' heeft genoemd, ofschoon het derde deel van die studle, waarin zowat alle voor de kritlsche studenten belangrijke neoniarxlsten ter sprake komen, toch In hoofdzaak opvalt omdat het alle vooroordelen over die theoreticl oplepelt. Van Bloch tot Marcuse zouden die enkel uitbiinken in Irratlonallsme, antiwetenschappelijkheld en — ulteraard -.obscurantisme. In werkelijkheid gaat het grotendeels om inteUectuelen dieln'de dtssldent-burgerlijkejcuhst, v ufHolderliiriot Beckett," de gehelme b-mdgenoten zagen van een onorthod >x maar radicaal socialisme. >iderzijds {Ik kioim liKurect terug op Ifomo) .kan ook weer niet ontlcend worden dat er bij de enthousiaste plannen van sommlge studenten om A de wetenschap een andere functle te geven, om haar In dlenst te stellen van de armen en de ultgebultenen, wel eens nai'eve gelulden te beluisteren vielen. Een voorbeeld. In het eerbledwaardlge tijdschrift De Gids (van maart '69) werd door een jonge polltlcoloog de oprichtlng beplelt van werkgroepen die zich onder meer bezig zouden moeten houden 'met het vergaren, samenstellen of vervaardigen van goederen die de strijdende guerilki's in de Derde Wereld nodig hebben', waarbij hij het 'aanbevelenswaardig (achtte) dat die groepen zich zo lang mogelijk aan de wet houden, omdat geheimhouding de produktiviteit zou hinderen'. Dat artikel4' eindlgt met de vrome wens 'dat de steun aan die bevrijdingsstrijd voorbereiding is voor de strijd die hier nog komen gaat' — een variant op het populaire, maar van weinig gevoel voor properties getulgende 'hun strijd, onze strijd'. De auteur van dit krijgshaftige proza kan niet vermoed hebben dat hlj rulm tien jaar later nog eens tegen het 'linksisme' ten strijde zou trekken. Inderdaad, het gaat om A. de Swaan. De Swaans 'strijd die hier nog komen gaat' viel trouwens In het algemeen wat minder militant uit dan hij voorspelde: doorgaans kwam die erop neer jjatmen mensen bewust wilde maken van hun eigen situatie. zoais i dat fot op de dag van vandaag heet. In de praktljk betekende dat dat iemand die dat bewustzijn aljterworven h a d e n ander probe^F^'i^'iripitjir te maken dat hij eigenlijk ongelukklg dlende te zijn, omdat hii onvri-| was en werdjiitgRrriilt^en-dathij —-wilde hlj altans het geluk deelachtlg worden - aanSluitlng_mQesLzQeken_biJJotgenoten. Eerlijk gezegd heb Ik altijd ernstlge bedenklngen gehad tegen die opvatting van bewustwording. Om te beginnen vanwege een zeer primaire afkeer van elke vorm van zendlngsdrang, ook die van de zogenaamd 'goede' kant. Het verwerpelljke middel brengt het doel per deflnitie In dlscredlet. Mijn afkeer geldt de arrogantle en de minachting waarmee de 'be*usten' In zo'n bekeringspoglng de 'onbewusten' beJegenen._Veel.te weinig begrepen de 'bgwjusten''d'eaUid3 hoe vergaand mensen zich, door de nooffgeaw6hgen7mefhuhV rol kunnen identlflc_eren. Uit zelfhescherming

neeft menigeen ten opzichte van alles wat de actieradlus van zijn rol te buiten gaat afweerreacties ontwikkeld, i die zo sterk kunnen zijn dat hij het I verlangen naar dat onberelkbare geluk zelfs als fahtasie met meer In zjjn hnofd"Saaat. bang dat het ultiekt. bang Voor een aisuuffing. Wie hem variUll een relutlef comfortabele positie aan komt herlnneren is een rustverstoorder. 'Wir wollen unsere Ruhe', was de reactie van de Duitse contrademonstranten tegen links indertijd. Dat verlangefiwas realistisch! Huh 'vals bewustzijn' was nleFehkel vals': meTnet oog op hun reele bewegbrigsvrjjnemjwas het ter vermijaing van confflgten ook zeer functioneel^gn-CflnflictwarmijdingsspeclaUst-iKnrdt iedereen als hij in het praKttscheJeven vnnmlt wU koHjen. Dat de studenten er bijna nergens in zijn geslaagd de gewenste verbinding met ae arbeiders tot stand te brengen, heeft met hun volstrekt gebrek aan psychologisch inzicht te maken. met het felt dat ze bllndelings koersten op achterhaalde theorieen bewustzijn in plaats van op wat ze met hun eigen zintuigen hadden kunnen waarnemen als ze werkelijk in de mensen waren gemteresseerd tegen wie ze het hadden. Van alles wat er uit deze tlid Is blijvenTSngen la de Idee dat je menaen •maatj»rhappo»?lr yppi-hno»»' moet maken vermoedelijk ook tegenwoordig nog het mlnst omstreden. In verwaterde vorm is die gedachte bestanddeel geworden van zowat alle pedagogische en didactlsche doelstelllngen van een beetje eigentijdse allure. Ik heb die gedachte dat mensen 'maatschappelijk weerbaar' gemaakt moesten worden altijd erg vreemd gevonden — de meesten waren dat toch allang? Maar pas nadat tk een paar jaar geieden twee of drie afleVeringen van een tv-serie over 'communicatieve weerbaarheld' had gezien, reageer Ik zonder meer allerglsch op die term. 'Een tien voor taal' heette die serie. Een stelletje derderangsacteurs dat het publiek blijkbaar voor Idioot versleet — elke kreet werd met wilde gebaren en scheve bekken onderstreept — speelde uit het leven gegrepen sltuatles waarin meningsverschlllen of confllcten 'communicatief werden ultgevochten. Daarblj pro, beerde men de kijker ervan te door[ dringen dat een taalulting geslaagd ' was als de spreker zijn zln kreeg. Een onvernoien minachting legden die kloeke pragmatic! aan de dag voor rationele of morele motieven. Uiterst progressief vonden ze dat, terwiji ze toch in wezen nlcts andprs pnlHvppr. den dan het oerburgprllj'"' hoflinaai van het Instrurnentalismp. : blj.een gegeven doel eeri gesf-hHr" fpf«M«»l zoeken. oriffeacht WPlfr, ala h»*

werkt. We kunnen Inmlddels waarnemen dat dit type weerbaarheld ultstekend harmomeert met de egoistische yechtcultuur.die alom gepropageerd wbrclt. De jaren tachtig beloven nog staaltjes strijdcultuur in te praktijk te brengen om van te watertanden. Weerbaar zijn, kunnen afzien en van je af kunnen bijten, dat zijn prachtige en noodzakelijke eigenschappen, zeker, maar wat heb Ik een hekel aan die gladgebekte analfabeten. Geef mij maar de stotteraars en de stamelaars, Al bedriegt de schijnujie zijn doorgaans aanspreekbaardeir^an die flitsende weePbare-typesr "~

D

' at ook de(Ku7isteen bijdrage moest leveren In rret-polltiek bewust en maatschappelljk weerbaar maken was In de late jaren zestig voor menlgeen vanzelfsprekend. Autonome, niet op het gebruik afgestemde kunst werd eUtalrgevonden. Ook voor rechts geTuIgae het trouwens van een onbegrijpelljke tweeslachtigheid als linkse kunstenaars aan die autonomie vasthlelden: tot vervelens toe bleef men smalen over die experimentele literatuur waar toch geen arbelder wat van snapte. Alsof dat ook maar een moment de bedoellng was geweest. Op andere gedachten breng je iemand nu eenmaaJ niet door hem met die gedachten om de oren te alaan — dat was^Hrfks en~recnts het mlsveratand. , kr^crrt~}ui&t-aatrfiet feit dat ze haar intenties. niet verkondlgt maar_bejichaamt, dat.'leyen.enJeetLjBrJdentifik zljri en dat ze dus bij voorbeeld niet _ oproept tot vrijheM^naarjyflJfaeld demonstreert. In de~3trijdcultu " ehtegen ging het aiieen onrfdie oproep. Haar demonstratieve ajkeer van die 'elltalre' burgerlijke cultuur kwam haar echter duur te staan: het standpunt van de arbeldersklasse dat men wenste in te nemen bleek/aat van een primltleve, commerieiele massacultuur. En waar men zich niet door die cultuur wilde latcm Inpakken (zoals In Mistero Buffo van de Internationale Nieuwe Scene, wel het beste produkt dat de strijdcultuur heeft opgebracht) moest men terugvallen op de ldjr^e_yan een vporburgerlljke ^;emeenscriap om nog authentlek gewaande volkse trekken op het spoor te komen. Maar de archaische beelden van die Idylle konden toclrmoeiUjk dlenen om In 1970 tot bewustwording van de eigen situatle te komen. Als men wat minder praktisch zou zijn geweest en bij voorbeeld eens ooit iets had gelezen van wat er al zo lang aan linkse cultuurkritiek bestond, dan had men zich de pljnlijke ervaring kunnen besparen dat er anno 1970 helemaal geen speclfleke meer was, laat staan een daarin worteTena proietarisch klassebewustzlin. j In piaats van de eindeloze aftreksels van Brecht en Eisler (machteloze signalen dat het hier om linkse cultuur ging) had men dan misschien geprobeerd zelf eens wat te bedenken. ,, In "»'het vormlngstoneel werd het_als ' ?ont jtmaskerend beschouwd als mensen ,. nfenirhun nlS oppervlakklge staat werden getoond maar als personiflcaties van de maatschappelijke nineties die ze vervulden. Meneer K* was allereerst kapltalist, niet de vriendelijke vijftiger met vrouw en kinderen, nn£ neer A. arbelder, niet de voetbal- of autogek die hij 66k was. Dat was ech' ter niet een kwestie van ontdekken, zodanlg dat er werkelijk een schokkende tegenstelling kon ontstaan tussen de vriendelijke facade en al het afschuwelljks dat die aan het oog onttrok, maar van herkennen: met behulp van gestandaardiseerde beelden en codes werden mensen als afgeronde, vast omlljnde flguren voorgesteld, die je aan twee woorden of een stereo-

tiep gebaar herkent. In zekere zln was dat een realisttsche houding: immers. ook in de werkelijkheid maken we de mensen zo mee, functioned en onveranderlijk als stripfiguren. Ja, zo maken we ze mee. Maar dat is niet de helewerkeJUkheld, De grote dTssident-burgerlijke kunst, die wel allereerst als reactle, als correctle op die versimpeHng besehouwa moet worden, is er om daar aan te herinneren. Wat in de realiteit wordt afgekapt en weggemoffeld brengt zij onverkort aan de oppervlakte, ze laat zien wat er naamloos, dlcht op de huid beweegt onder die starre laag van nineties, doelen, gewoontes, karakters, identiteiten, rollen en codes. Bij Proust staat ergena te lezen dat zodra"we bll lemap"* diitdeBlg'afgebadie pgrsoon ons niet meer^fihynteresL seert. Een onvecaaderlijk.ljeeld van i J iemand wordt geborenjitt onze onver^raTcBFoqvers^Mghgia lem uff aan"hi^lrs!!rWwaar ve: hij, ongeacht wat hij verder nog maakt, doet of zegt, de gevangene van blijft. Proust zelf (schreef Martin Walser In een van zijn eerste essays8) 'is door niets nauwkeuriger te karakteriseren dan door de vaststelling dat niets hem onverschillig Uet'. Ontevreden met het beeld dat hij al van iets of iemand had, bleef hij permanent op zoek naar verschillen, naar wat er in de loop van de tijd was veranderd. lets definitiefs bestaat bij Proust, noch bij enige andere schrijver van belang. Elke beweging blijft onvoltooid, wordt onderbroken of herroepen, nooit is de functie van een deel voor het geheel bij voorbaat duidelijk en vaak genoeg wordt die dat ook niet achteraf. Tradltloneel-reajlstische-schrijvers daarentegen beschlkken soeveygin over de werkelijkheid: nietTgeBeurt er waarvan ze de betekenis niet precies kunnen aangeven, hun flguren zijn representanten van wat er met hen hpwpTpn moetLworjten_ Realistisch zijn zij in zoverre dat ze alle feitelijke afkortingen naief en onverschlllig herhalen. Wat die onverschilligheid betreft, die onwil of dat onvermogen om verschillen te zien, staan . eens zo gek.ver van het vgrmingstoneel. Verder fa elk geval dan van de modernen. Die halen met behulp van onwillekeurige, dus alttjd riskante technleken alles tevoorschijn wat men onder de druk van de realiteit en met veel wilskracht heeft leren vergeten. Proust bij voorbeeld was net als Freud van menlng dat uitslultend wat zich ongevraagd aandlende elementen van de waarheid bevatte; daarom liet hij zijn 'poreuze bewustzijn' (Walser) vollopen met onwillekeurige herinneringen, door de tekst uitgelokt en er vervolgens In verwerkt (In de dubbele betekenis van het woord) — dat is de onweerlegbaarste kritlek 'van onderen'. Pogingen_het onbewuste tot spreken te brengen vindt men overigenslJlf alleTnodefnen, van — zeg — Kafka, Robert Walser, Schulz. Joyce, Barnes tot — zeg — Schmidt, Cortazar, Gustafsson, Breytenbach, Lucebert en Schlerbeek (een rijtje namen dat overigens, zoals alle rijtjes namen, betrekkelljk wlllekeurig is.)

Als men een scherp beeld wil hebben van het verschil tussen een dlssldente en een realistische burger, dan zou men de manier waarop zij over hun eigen leven schrijven moeten vergelijken. Waar mensen als Proust, Benjamin en Leirls zich enkel afzonderlijke momenten herinneren, plaatsen, gelaatsultdrukklngen. gebruiksvoorwerpe, geuren, woorden — authentleke details geladen met emoties, herinnert de laatste zich uitsluitend gebeurtenissen die In dlrecte Ujn verbonden zijn met zijn huldlge positie. Lees er maar eens wat memoires of autobiografieen op na van geslaagde mensen; politic!, zakenlui, voetballers — dat doet er niet toe. Uit hun jeugd herinneren zij zich hoogstens nog die tante die zei dat zij het met hun technische of anders gevulde knobbel nog wel ver zouden schoppen. Niets herinneren zij zich van de angst, de pijn en de vernedering van de gewelddadlge sociallsatie op school of elders (zodat zij op hun beurt geen medelijden hoeven te hebben met wie aan hen Is uitgeleverd). geen verhalen over die , Hoerltyko 'heldensche onkunde' van rte jeugd, over ontdekklngsrelzigers, zeerovers of Indianen. Hun jeugd was enkel een voorstadium van de rationale volwassenheld. Al het andere is weggestopt, vergeten. Nooit gehad. Totale amnesie.

w

» « le kunst tot middel degradeert Is een cultuurbarbaar. Wie cultuuroverdracht verengt tot het pllchtmatlg bewonderen, bespreken of bestuderen van die cultuurprodukten, isoleert die cultuur in het museum en heeft blijkbaar vrede met de (cultuur)barbarij daarbulten. In plaats daarvan zou kunst In het gedragjan de mensen tot leven moeten komen. Naluurlijk, dat kan nooit volledlg,alleen al niet omdat een wereld geheel zonder doelen, nineties en rollen ondenkbaar Is, ook onder volstrekt andere produktle- en machtsverhoudingen. M.aar kunst Is een remedle tegen de on^urschllllBhelJ vuPThet elggrr le-Wie er regeltjLUSLi<*.l;I.G

UUCACAt,

4.U1.U«UV

zoveFmogellJk Willen teragdHrigen, aithans' voor zich' zelf een leven bpelsen met een minimum aan ohderdrukklng en een max^pium. aan.pntplooling van zijn natuurlijke m6jgeT**'*v"'*"v*^" Dat zou trouwenjujalt-hat-j zijn van elke(progressleve en van elke prugressieve Ul tlek. Niet reallstisch? Dat kan best. Realisten zijn namelijk mensen die zelfs in de mogelljkheden van hun elgen leven helemaal niet geinteresseerd zijn, die nooit hebben geleerd om domme vragen te stellen en daarom al de indruk van ultgebluste grijsaards maken als ze goed en wel op de lagere school zltten. Anders ligt dat bij de mensen die het nooit leren. Wie wel eens foto's of fllmbeelden heeft gezlen van Picasso op zeer hoge leeftljd, of van Dubuffet of Bunuel of Arthur Rubinstein, moet het zijn opge-

vallen hoe vitaal die mensen waren, welke tegenwoordigheid van geest, welke betrokkenheid en welk een gevoel voor humor er uit hun ogen straalden. Geen duidelijker bewijs voor de vitallserende kracht van kunst dan de beelden van de oude makers! De drang in het werk niet vast te roesten en zich — steeds als iets gelukt is — te vernleuwen, die drang is hun van het gezicht te lezen. Wat ik me van een gelukt leven voorstel heeft daar mee te maken. Mochten uw voorsteliingen van geluk meer in de richting gaan van een carriere als die van Winsemius of Deetman, dan raad ik u aan reallstisch te zijn: trek een serieus gezicht, zeg altijd ja en amen en stel vooral uitsluitend verstandige vragen. NOTEN: (1) Zie: F. Kramer, Verkehrte Weiten. Zur imaginaren Ethnographic des 19. Jahrhunderts, Frankfurt 1981. (2) Zie: S. Oettermann, Zeichen auf der Haut, Die Geschlchte der Tatowlerung in Europa, Frankfurt 1979. (3) B. Tromp, Het falender nieuwlichters, Amsterdam 1981, p. Ill e.v. (4) A. de Swaan, 'Een plan voor politieke actie'. In: De Gids. 1969, nr. 3, p. 119 e.v. (5) Onlangs herdrukt In: Martin Walser, Liebeserklarungen, Frankfurt 1983. CYRILJLE OFFERMANS

D. Kern van het boek. De gruwel en zijn afbeelding In de 'gruwel en zijn afbeeldiog' vraagt Mulisch /.ich af in hoeverre de afbeelding van de gruwel oorzaak is van de gruwel zoals men zich ook wel afvraagt in hoeverre geweld op de tv oorzaak is van geweld. Hij constateert, dat het kwaad al artistiek aanwezig was bij schrijvers als De Sade, Lautreamont en Beudelaire. Figuren als Hitler en Himmler komen in dit werk al voor. Eichmann niet, later komt hij hierop lerug en vergelijkt bij Eichmann met mechanisch speelgoed in het werk van E.T.A. Hoffmann die is de rustige plichtsgetrouwe ambtenaar dit de slachtoffers aan komt dragen, omdat het bevolen is. Eichmann heeft in de literatuur geen schaduw vooruitgeworpen

De gruwel en zijn oorsprong

, "

In de 'gruwel en zijn oorsprong' concludeert Mulisch, dat de afbeelding van de gruwel de gruwel niet veroorzaakt. Hitler had geen literatuur of filosofle nodig. Mulisch weet Hitler hier aannemelijk te maken als de 'mystische held met de mystieke openbaring'. Hitler schrijft nl. 'Indem Ich mich des Juden entwehre, karnpfe ich fur das Werk des Herrn.' Dit beeld is de oorsprong van de gruwel. Alleen als mythische held kon hij het Duitse volk (dat niet zo antisemietisch was als het Poolse en Oostenrijkse) zo gek krijgen, dat het hem steunde. De krachten die dit bewerkstelligden, komen voort uit de verschrikkelijke openbaring van een man die zegt door de 'Heer' of de ' Voorzienigheid' te zijn gestuurd. De openbaring is dan natuurlijk dat de joden schuldig zijn, aan wat dan ook. Mulisch maakt dit duidelijk met behulp van een citaat van de Franse wijsgeer Denis de Rougemont, die over een nazimanifestatie schreef in zijn 'Journal d'Allemagne': 'Het is een liturgie, die zich afspeelt, de grote sacrale ceremonie van een religie, waartoe ik niet behoor....' De conclusie is, dat de jodenmoord niets met tijd of geschiedenis te maken had, maar regelrecht uit 'de put van e£n mens' kwam. Uit

Het bevel alsfatum Is Eichmann nu degene die onvoorwaardelijk gelooft in deze openbaring? Mulisch vindt dat uiterst onwaarschijnlijk. Eichmann heeft zich nl. nooit voor de ideeen van Hitler geMeresseerd, hij heeft nooit het werk van de partijfilosoof, Rosenberg, gelezen. 'Mein Kampf las hij slechts fragmentarisch. Dit is het moment in het boek, waarop Mulisch met zijn openbaring komt: Het bevel is een bovenmenselijke macht, die gehoorzaamd moet worden, waarmee Eichmann zich mystiek identificeert. Er zijn zelfs aanwijzingen, dat Eichmann, als Hitler zijn eigen bevel verried, zich solidair achtte met het bevel. De vraag is nu, hoe wordt een vrij mens een machinale beveienuitvoerder, vergelijkbaar met een auto, die ook niet weigert als een dronken chauffeur hem een kind laat overrijden door op het gaspedaal in plaats van op de rem te trappen? Het antwoord op die vraag is voor de hand liggend: de eed van gehoor/.aamheid. De/.e Eichmann, zegt Mulisch, is het prototype van de hedendaagse metis, die de machine schlep naar zijn evenbeeld. Hij vereen/.elvigt de doodgewone mens met de machinale bevelenontvanger. Van nu af /.ullcn we dan cK)k niet meer op rnisdadigers moeten letten maar op de gewone mens, EICHMANN is OF-KN UITZONDKRING.

Het ideaal der psychotechniek . Eichmann is een consequent, een uiterste, maar die alarmeert waarschijnlijk alleen. Hij is een symbool, sarcastisch gezegd: van de vooruitgang. Men ziet hier als het ware de romanschrijver aan het werk, meer nog men ziet hem als interpreterend lezer van eigen werk. Mulisch zou een roman kunnen schrijven over Eichmann en het beeld van de homo mechanicus zou voor de lezer achter de roman hebben kunnen oprijzen. Mulisch is nu schrijver en lezer tegeiijk. Tot deze visie komt Mulisch, na Hitler aangeduid te hebten als de god, Himmler als het prototype van de gelovige - en vanuit o jeloof zijn misdaden plegend - en Eichmann als de ongelovige. Eichmann handelde niet vanuit een geloof, niet vanuit een persoon, maar vanuit een bevel, opgevolgd door een eens gegeven eed van trouw. De eed bracht de machine op gang, de bevelen houden haar op gang. 'Hij is niet zozeer een misdadiger als wel tot alles in staat.' Dat de eed van trouw tegenover de verkeerde werd afgelegd, dat de bevelen van de verkeerde kwamen, had zes miljoen doden tot gevolg. Er hadden, zo de eed anders gericht was geweest en de bevelen van anderen waren gekomen, door Eichmann ook zes miljoen mensen gered kunnen worden. Niet de aard van de eed, niet de aard van het bevel is belangrijk, maar het bevel op zich, de eed op zich, waardoor de mens het gemak van de onvrijheid, van het niet-hoeven-denken kiest. 'Deze levende dode is het prototype van de hedendaagse mens, die de machine schiep naar zijn beeld', schrijft Mulisch op bladzijde 132. Eichmann heeft zichzelf een a-semiet genoemd en die zelf-typering stemt overeen met Mulisch' zienswijze. En het zal niet verwonderen, dat Mulisch in het hoofdstuk 'Het ideaal der psychotechniek' tot de vaststelling van de 'amoraaT komt.