Inhoud 1. Inleiding.............................................................................................................................................4 1.1. Doelstelling.................................................................................................................................4 1.2. Bronnen.......................................................................................................................................5 1.3. Methodologie..............................................................................................................................6 1.4. Structuur......................................................................................................................................6 2. Achtergrond........................................................................................................................................8 2.1. Lexicologie.................................................................................................................................8 2.2. Syntaxis.......................................................................................................................................8 2.3. Stilistiek......................................................................................................................................9 2.4. Vertalen.....................................................................................................................................10 3. De taal van België en Nederland......................................................................................................11 3.1. Geschiedenis.............................................................................................................................11 3.2. Verschillen tussen het Nederlands in Nederland en in Vlaanderen..........................................13 3.2.1. Lexicale verschillen.........................................................................................................14 3.2.1.1.
Gallicismen......................................................................................................14
3.2.1.2.
Purismen...........................................................................................................14
3.2.1.3.
Dialectismen.....................................................................................................14
3.2.1.4.
Archaïsmen.......................................................................................................14
3.2.1.5.
Formele taal – informele taal – neutrale taal....................................................15
3.2.1.6.
Woordparen......................................................................................................15
3.2.1.7.
Officieel Belgisch-Nederlands.........................................................................15
3.2.2. Syntactische verschillen..................................................................................................16 3.2.3. Stilistische verschillen.....................................................................................................16 4. Het recht...........................................................................................................................................17 4.1. Indeling van het recht................................................................................................................17 4.1.1. Nationaal en internationaal recht.....................................................................................17 4.1.2. Het privaatrecht en het publiekrecht................................................................................18 4.1.3. Het materieel en het formeel recht..................................................................................18 4.2. Recht in Nederland en België...................................................................................................19 4.3. Strafrecht in Nederland en België.............................................................................................21 4.3.1. Verschillen in benamingen en bevoegdheden………………………………………….21 4.3.1.1.
Officier van justitie (NL) x Procureur des Konings (B)..................................21
4.3.1.2.
Onderzoeksrechter...........................................................................................22
4.3.1.3.
Rechter-commissaris.......................................................................................22
1
4.3.1.4.
Misdaad...........................................................................................................22
4.3.1.5.
Wanbedrijf.......................................................................................................23
4.3.2. Verschillen in strafmaatregelen in Nederland en België.................................................23 4.3.2.1.
Nederland…………………………………………………………………….23
4.3.2.2.
België………………………………………………………………………...24
5. Vaktaal.............................................................................................................................................25 5.1. Lexicale karakteristiek .............................................................................................................25 5.2. Syntaxis.....................................................................................................................................26 5.3. Stijl............................................................................................................................................26 6. Rechtstaal/juridische taal..................................................................................................................28 6.1. Lexicale karakteristiek..............................................................................................................29 6.2. Syntaxis.....................................................................................................................................30 6.3. Stijl............................................................................................................................................31 6.4. Verschillen in de Belgische en Nederlandse rechtstaal............................................................32 7. Primaire teksten onder de loep.........................................................................................................33 7.1. Lexicaal niveau.........................................................................................................................33 7.1.1. Realia...............................................................................................................................33 7.1.2. Begrippen.........................................................................................................................33 7.1.3. Afzonderlijke woorden....................................................................................................34 7.1.3.1.
Zelfstandige naamwoorden..............................................................................34
7.1.3.2.
Bijvoeglijke naamwoorden..............................................................................35
7.1.3.3.
Voornaamwoorden...........................................................................................35
7.1.3.4.
Werkwoorden...................................................................................................37
7.1.3.5.
Bijwoorden.......................................................................................................38
7.1.3.6.
Voorzetsels.......................................................................................................39
7.2. Syntactisch niveau....................................................................................................................41 7.3. Stilistisch niveau.......................................................................................................................44 7.3.1. Gebruik van archaïsche uitdrukkingen............................................................................44 7.3.2. Latijnse woorden.............................................................................................................45 7.3.3. Invloed van het Frans......................................................................................................46 7.3.4. Passief..............................................................................................................................46 7.3.5. Deelwoord.......................................................................................................................47 8. Vertaalproblemen.............................................................................................................................48 8.1. Lexicale problemen...................................................................................................................48 8.2. Syntactische problemen............................................................................................................49 8.3. Stilistische problemen...............................................................................................................49 9. Eigen vertaling………………………………………………………………………………….....51
2
9.1. Nederlands................................................................................................................................52 9.2. Belgisch.....................................................................................................................................55 10. Samenvatting....................................................................................................................................65 Bibliografie.............................................................................................................................................67 Bijlagen
3
1. Inleiding De twee West-Europese landen Nederland en België hebben veel gemeenschappelijk. In verschillende periodes van hun geschiedenis waren ze tot één staat verenigd, en ook tegenwoordig worden ze, samen met Luxemburg, vaak als “BeNeLux-landen“ aangeduid. Het is dan ook geen wonder, dat beide landen ook veel gemeenschappelijks hebben op het gebied van de taal. België is qua taal in drie gebieden verdeeld – Franstalig (Wallonië, het zuidelijke deel, grenzend aan Frankrijk), Nederlandstalig (Vlaanderen, het noordelijke deel dat met Nederland grenst) en Duitstalig (klein gebied in het oosten dat aan Duitsland grenst). Nederland is geheel Nederlandstalig. De officiële taal van Vlaanderen is het Nederlands, net zoals in Nederland zelf. Toch zijn deze twee talen niet volledig identiek. Er bestaan verschillen wat betreft uitspraak, maar ook woorden en uitdrukkingen. Sommige ervan staan in Nederland of helemaal niet bekend, of worden in een andere betekenis gebruikt; soms hebben ze ook een archaïsche connotatie. Ook de zinsbouw en de stijl laat vaak duidelijk zien, waar de tekst/spreker vandaan komt. Deze verschillen zal ik later preciezer beschrijven. De verschillen tussen het Nederlands in het Koninkrijk der Nederlanden en het Nederlands in Vlaanderen staan bekend en zijn menigmaal onderzocht en beschreven. Deze verschillen vinden we op alle talige niveaus. Zij zijn het resultaat van een verschillende historische en politieke, sociale en culturele ontwikkeling, die in verdere hoofdstukken kort zal worden beschreven. Mijn belangstelling voor dit thema is gebaseerd op eigen ervaring met het vertalen van rechtsteksten. Tijdens mijn studie heb ik contact opgenomen met een vertaalbureau en sindsdien krijg ik onregelmatig Belgische rechtsteksten te vertalen. Aanvankelijk was het voor mij extreem moeilijk. Vaak was ik niet in staat om op te maken wat door de lange ingewikkelde zinnen wordt bedoeld. Ik begon me dus langzamerhand af te vragen, of de oorzaak ervan in de specifieke afwijkingen van het Belgisch Nederlands ligt, of in mijn eigen gebrek aan kennis van het rechtssysteem en de rechtstaal.
1.1. Doelstelling Deze vraag is dus de kern van mijn probleemstelling. Zoals gezegd, wordt er over de verschillen tussen Nederlands en Belgisch Nederlands veel gesproken. Mijn scriptie zet zich tot doel om op basis van een corpus rechtsteksten te onderzoeken, of deze verschillen te vinden zijn in de rechtsteksten, en zo ja, in welke mate dan, en of ze inderdaad zoveel moeilijkheden kunnen veroorzaken. Het gaat om verschillen op lexicaal, syntactisch en stilistisch niveau.
4
Ik zal eerst theoretisch de verschillen tussen de taal, resp. rechtstaal in Nederland en België bespreken. Verder zal ik de verschillen op juridisch gebied vermelden, verschillen tussen de rechtssystemen dus. Daarna zal ik op mijn primaire bronnen kijken, of de theorie in het geval van deze bronnen geldt. Het laatste onderdeel van mijn scriptie bestaat dan uit mijn eigen vertalingen van Nederlandstalige rechtsteksten naar het Tsjechisch en een bespreking van de problemen die de vertaler tijdens het proces van het vertalen kan ondervinden. Het gaat dan weer om problemen op lexicaal, syntactisch en stilistisch niveau.
1.2. Bronnen Mijn primaire bronnen voor het praktische onderzoek en voor het vertaal-gedeelte zijn rechtsteksten van authentieke strafprocessen, die ik meestal op het internet in juridische databanken heb gevonden. Het gaat om strafrechtelijke processen. Voor het Nederlands in Nederland zijn het processen, die openbaar staan op http://jure.nl/, en
waarvan ik er twee heb vertaald voor de doeleinden van deze scriptie. De ene tekst gaat over het gebeuren omtrent de beroemde schip Probo Koala, de andere tekst gaat over openbaar maken van persoonlijke gegevens. Voor het Nederlands in Vlaanderen zijn het materialen van een proces, die ik in het Tsjechisch heb vertaald in opdracht van een vertaalbureau. Het gaat om een proces over fraude en verduistering, een beschrijving van wat de afzonderlijke personen hebben gedaan, tot het uiteindelijke oordeel. Alle deze bronnen zijn als bijlagen toegevoegd. Secundaire bronnen zijn dan vooral het boek Nederlands: Het verhaal van een taal, dat uitgebreid de geschiedenis van het Nederlands beschrijft, en de omvangrijke boeken Inleiding in het Nederlandse Recht en Nederlands recht inkort bestek, waar het Nederlandse rechtssysteem overzichtelijk staat beschreven. Verder heb ik verschillende websites over de gerechtelijke organisaties in Nederland en België gebruikt, online bronnen zoals http://interaxis.sesuadra.org/Interaxis2/html5/hend.html, http://www.itidutchnetwork.org/documents/Antwerp/lezing%20Antwerpen%20Lessius%2012-062005.pdf,
verder
sites
die
toegespitst
zijn
http://www.rechtspraak.nl/Gerechten/Rechterlijke+organisatie/ http://www.juridat.be/pyramide_nl2.php.
5
op
rechtsteksten,
zoals of
1.3. Methodologie Er bestaan de volgende drie manieren, waarop de rechtstaal kan worden gerealiseerd1: Prescriptieve/normatieve manier, waarvan het doel is, de deelnemers van een communicatie te beïnvloeden of hun de weg te wijzen. Er worden uitdrukkingen voor verplichting, mogelijkheid of verbod gebruikt. Evaluatieve manier, waarmee men de situatie beoordeelt. Descriptieve manier, wanneer men de situatie beschrijft. Voor deze scriptie heb ik teksten gekozen, die tot de tweede en derde manier behoren, evaluatieve en descriptieve teksten dus. Het gaat om teksten, die een proces-verbaal beschrijven, met alle oorzaken, verwikkelingen en deelnemers, tot bij het uiteindelijke oordeel. De bovengenoemde teksten zullen vooral op lexicaal niveau worden bestudeerd. Ik zal kijken, of de verschillen, die ik in hoofdstuk 3.2 beschrijf, zich ook inderdaad in de rechtsteksten weerspiegelen. Verder zal ook naar de syntactische structuur van de rechtsteksten worden gekeken en naar enkele stilistische kenmerken. Woorden en syntactische structuren zal ik op basis van de teksten met behulp van het woordenboek analyseren, maar (vooral in het geval van het lexicale niveau) ook met behulp van het internet (Google.nl en Google.be). Aangezien ik geen moedertaalspreker ben, kan ik in veel gevallen niet goed beoordelen, of een woord of een uitdrukking typisch is voor het taalgebruik in België of Nederland. Daarvoor gebruik ik het internet: als een begrip of een constructie, die ik in mijn primaire teksten heb gevonden, op Nederlandse websites helemaal niet te vinden zijn of in een aanzienlijk lager aantal “hits“ dan op de Belgische websites, lijkt het waarschijnlijk, dat dit een woord/constructie is, die voor het Belgisch Nederlands typisch is. In het onderdeel over vertalen zal ik weer de drie categorieën bespreken – lexicologie, syntaxis en stilistiek. Op basis van mijn eigen vertaling zal ik de problemen vermelden die ik tijdens het proces ben tegengekomen. Tevens zal ik vergelijken, of er meer problemen voorkomen tijdens het vertalen van Nederlandse of van Belgische teksten.
1.4. Structuur Mijn scriptie bestaat uit de volgende tien onderdelen: Hoofdstuk 1 bestaat uit de algemene inleiding, de doelstelling, beschrijving van de gekozen strategie en de gebruikte bronnen. 1
Rakšányiová, Jana & Štefková, Marketa: Rozvoj prekladateľskej kompetencie v oblasti odborných textov. Nakladateľstvo STU, Bratislava, 2009, p. 50.
6
In hoofdstuk 2 geef ik een korte karakteristiek van de linguïstische disciplines, die in deze scriptie voor mijn onderzoek gebruik. In hoofdstuk 3 beschrijf ik de geschiedenis van Nederland en Vlaanderen en de meest kenmerkende verschillen van de taal van deze twee landen, die zich op de geschiedenis baseren. Hoofdstuk 4 beschrijft het gebied van het recht – de algemene indeling, verschillen tussen de rechtssystemen in Nederland en België en de invloed ervan op de taal in beide landen. In hoofdstuk 5 worden de typerende kenmerken van de vaktaal besproken, omdat de rechtstaal een onderdeel van de vaktaal is. Deze kenmerken worden op lexicaal, syntactisch en stilistisch niveau besproken. In hoofdstuk 6 komt de rechtstaal zelf en haar specifieke kenmerken aan bod, ook op lexicaal, syntactisch en stilistisch niveau. Verder zal ik de belangrijkste verschillen tussen de rechtstaal van Vlaanderen en Nederland vermelden. Hoofdstuk 7 is dan het praktische onderdeel van deze scriptie. In de gekozen primaire teksten zal ik nagaan, of de teoretische bevindingen echt in de teksten voorkomen, en dat op lexicaal, syntactisch en stilistisch niveau. Hoofdstuk 8 beschrijft de problemen die een vertaler tegenkomt als hij Nederlandstalige teksten in het Tsjechisch vertaalt. Er komt ook de vraag aan bod, of er meer problemen bij de Belgische of de Nederlandse teksten ontstaan. Hoofdstuk 9 bevat de samenvatting en conclusie, en mijn eigen indruk en profijt van deze scriptie. Tot slot komt de Bibliografie, die onderverdeeld is in primaire bronnen en secundaire bronnen (secundaire bronnen zijn verder verdeeld in gedrukte en online bronnen) De Bijlagen bestaan uit mijn primaire teksten (Nederlandse en Belgische rechtsteksten) en mijn eigen vertalingen van een aantal van deze teksten.
7
2. Achtergrond In dit hoofdstuk zal ik ik een kort overzicht geven van de linguïstische disciplines, die relevant zijn voor mijn thema. Het gaat om de lexicologie, de syntaxis en de stilistiek. Verder beschrijf ik ook kort de vertaaltheorie zoals die tegenwoordig geaccepteerd wordt. Deze theorie is niet volledig van toepassing op het vertalen van rechtsteksten, maar gedeeltelijk wel en vooral wel voor een vertalerbeginner die weinig ervaring en kennis op dit gebied heeft.
2.1. Lexicologie Lexicologie2 is een linguïstische discipline, die zich met de aard, betekenis en structuur van de bestanddelen van een taal bezighoudt, d.w.z. met de woordenschat van een taal, diens systeem, woordvorming, betekenis en vorm van een woord en hun onderlinge relaties, veranderingen in de woordenschat en zijn ontwikkeling. Elk subsysteem van de taal (wetenschappelijke taal, straattaal, enz.) heeft zijn eigen kenmerkende woordenschat. Ook de woordenschat van de rechtstaal is zeer specifiek. Er worden woorden en uitdrukkingen gebruikt, die niet bij het alledaagse taalgebruik horen, of die op een andere manier worden gebruikt. Dat is de zgn. (rechts)terminologie. Terminologie3 is een systeem van termen, die worden gebruikt binnen de afzonderlijke wetenschappelijke gebieden (vaktermen). De terminologie van een vak wordt gestabiliseerd en gecoördineerd, waardoor de terminologie collectief wordt vastgelegd. Dit gebeurt op nationaal en internationaal (ISO) niveau. In de rechtstaal is deze terminologie van cruciaal belang. Termen zijn namelijk uiterst vast, systematisch en precies en in de juridische communicatie mag geen twijfel ontstaan over de betekenis of bedoeling van een mededeling. Voor veel mensen is deze terminologie volledig onverstaanbaar, vooral in de moeilijke syntactische constructies van de rechtsteksten. Op een goede en uitgebreide beheersing van het woordenschat van een vreemde taal wordt ook een grote nadruk gelegd bij het vertalen.
2.2. Syntaxis Syntaxis4 is een linguïstische discipline, die zich met de relaties van constituenten binnen de zinnen (woorden en woordverbindingen, zinsdelen), woordvolgorde en het vormen van zinsconstructies bezighoudt. 2
Uhrová, Eva: Grundlagen der deutschen Lexikologie. Vydavatelství MU, Brno, 2002, p. 3. Kol. autorů: Encyklopedický slovnìk češtiny. Nakladatelství Lidové noviny, Praha, 2002. 4 http://nl.wikipedia.org/wiki/Syntaxis_(taalkunde) 3
8
Voor sommige talen is de zinsbouw cruciaal om de betekenis duidelijk uit te kunnen drukken. Andere talen bouwen op morphologische elementen en de zinsbouw heeft weinig invloed op de betekenis. Het Nederlands hoort bij het eerste type – wij vinden weinig verbuiging, maar de woordvolgorde beïnvloedt de betekenis sterk. In de rechtsteksten moet de betekenis natuurlijk heel duidelijk naar voren komen. Het werkterrein van de rechtstaal is een gevlecht van oorzaken en gevolgen, redenen en beredeneringen, voorwaarden en concessies. Het is essentieel dat alles precies en onbetwistbaar wordt beschreven, zodat de tegenpartij niet zijn verdediging kan baseren op taalfouten in de rechtsvordering. Daar reageert de taal op en daarom is de syntactische structuur zo moeilijk. Het is soms noodzakelijk, bepaalde delen van een rechtstekst meerdere keer te lezen, om de betekenis te begrijpen. Het Tsjechisch hoort echter bij het tweede type. Vanwege een ingewikkeld systeem van verbuigingen en vervoegingen kan de zinsbouw niet veel invloed hebben op de betekenis van een zin. Er bestaan natuurlijk wel regels op dit gebied. Deze verschillen echter van die van het Nederlands en dat is één van de moeilijkheden bij het vertalen.
2.3. Stilistiek Stilistiek5 is de bestudering van de stijl, die gebruikt wordt in geschreven of gesproken taal en het effect dat de schrijver of de spreker wil hebben op de lezer of de toehoorder. De stilistiek probeert de regels te beschrijven, aan de hand waarvan individuen en sociale groepen keuzes maken bij het gebruik van de taal en op het effect dat deze keuzes hebben. Een literair genre kan worden gezien als een verzameling karakteristieken die algemeen herkend worden, en waar algemene overeenstemming over bestaat. Stijl wordt in twee categorieën ingedeeld: subjectief en objectief6. De subjectieve stijl wordt beïnvloed door het geslacht, leeftijd, opleiding, beroep, hobby´s, ideologie enz. Onder de objectieve stijl valt (o.a.) de functionele stijl, die verder wordt ingedeeld in7: stijl van de schone literatuur stijl van de vaktaal juridisch-administratieve stijl stijl van de publicistiek rhetorische stijl mededelende stijl
5
http://nl.wikipedia.org/wiki/Stilistiek http://interaxis.sesuadra.org/Interaxis2/html5/hend.html 6 Grepl, Miroslav, Prof. Dr. CSc. a kol.: Přìručnì mluvnice češtiny. Nakladatelství Lidové noviny, Praha, 2003, p. 699-726. 7 Čechová, Marie, Prof. PhDr. DrSc. a kol.: Současná stylistika. Nakladatelství Lidové noviny, Praha, 2008.
9
De rechtstaal hoort bij de juridisch-administratieve stijl, die echter nauw verbonden is met de stijl van de vaktaal. Het gebied van de jurisdictie is beroemd om bepaalde stilistische middelen. Deze stilistische middelen, zoals Latijnse of verouderde uitdrukkingen, samen met de syntactische structuur, maken de teksten zo moeilijk om te verstaan. Dit komt echter door de lange geschiedenis van het recht. Ook het nieuwe recht verwijst nog steeds naar oud Romijns recht. Nieuwe wetten en verordeningen zijn gebaseerd op oude voorschriften en regels en moeten daarom vaak dezelfde formuleringen hanteren, anders zouden ze ongeldig zijn.8 Ook bij het vertalen moet hetzelfde stijlregister worden aangehouden, wat meestal echter minder moeilijk is dan bij de vorige twee talige niveaus. De rechtstaal is namelijk vol van specifieke termen en woordcombinaties, die zelf al een geraamte voor deze stricte en onpersoonlijke stijl zijn. De precieze kenmerken van deze stijl zullen in 6.3 gedetailleerd worden beschreven.
2.4. Vertalen Vertalen wordt in het algemeen door leken beschouwd als een overdracht van een tekst vanuit de brontaal naar de doeltaal. Zo waren ook de eerste vertaaltheorieën, zij concentreerden zich op de linguïstische kant van een vertaling. Volgens deze theorieën ging het bij het vertalen om de zo mogelijk getrouwe weergave van een tekst in de doeltaal. Een belangrijk begrip in deze theorie was equivalentie. Er bestaan vier mogelijke graden van equivalentie tussen de brontekst en de doeltekst: 9 -
volledige equivalentie (1:1, de structurele elementen van de bron- en de doeltaal komen overeen)
-
facultatieve equivalentie (X:X, de structurele elementen komen gedeeltelijk overeen)
-
approximatieve equivalentie (X:1, 1:X, de structurele elementen zijn anders gediferentieerd)
-
geen equivalentie (1:0, 0:1, er is geen overeenkomst)
Men ging ervan uit dat tussen de talen een bepaalde symetrie bestaat, waarop vertalingen zich kunnen baseren. Tegenwoordig worden echter andere vertaaltheorieën gehanteerd. Een vertaling wordt nu eerder beschouwd als een overdracht van een gedachte vanuit één cultuur naar de andere. Daardoor kreeg de geadresseerde, de ontvanger van de nieuwe tekst, een belangrijke rol. Het is belangrijk dat de ontvanger de doeltekst goed kan begrijpen. De vertaler moet zulke stilistische middelen gebruiken, die hij eerst met het oog op de ontvanger en op de functie van de vertaling moet kiezen.
8
http://interaxis.sesuadra.org/Interaxis2/html5/hend.html Rakšányiová, Jana & Štefková, Marketa: Rozvoj prekladateľskej kompetencie v oblasti odborných textov. Nakladateľstvo STU, Bratislava, 2009, p. 23. 9
10
Het vertaalproces is dus niet meer een puur linguïstische aangelegenheid, maar het doel van de tekst en van de vertaling speelt een belangrijke rol. De doeltekst moet in de doeltaal begrijpelijk zijn, aan de actuele maatschappelijke omstandigheden aangepast, niet alleen een precieze omzetting van woorden. Hij moet in de context passen. Deze vertaaltheorie hangt dus samen met pragmatiek.10 Juist wat deze theorie betreft, is het interessant om de verschillen tussen de Belgische en de Nederlandse teksten te bekijken. Hier gaat het namelijk niet alleen om de taal, maar om de hele historische en maatschappelijke context. Het is niet mogelijk om rechtsteksten van een taalgebied als een geheel te bestuderen (België en Nederland dus). Elk afzonderlijk gebied heeft zijn eigen structuur, die van de geschiedenis en de maatschappelijke ontwikkeling uitgaat. Dat heeft vooral zijn weerslag gevonden in de terminologie, maar ook in de gehele stilistische vorm van de teksten. Vandaar, dat belangrijker dan de linguïstische kant van een vertaling, de communicatieve situatie is, het doel ervan en de ontvanger. Vooral omdat de ontvanger vaak geen expert op het gebied van recht is – het gaat meestal om leken, die in een juridisch proces verwikkeld zijn en met het verloop en resultaat ervan bekend gemaakt moeten worden. Vaak is het dus beter om een functioneel equivalent te vinden dan een letterlijke vertaling – d.w.z. liever uitleg die verstandelijk is dan een equivalent dat men in een vreemdwoordenboek zal moeten opzoeken.
3. De taal van België en Nederland11 In dit hoofdstuk wil ik de geschiedenis van België en Nederland samenvatten om de wortels en oorzaken van de verschillen in de taal te laten zien, en de belangrijkste van deze verschillen schetsen, die als gevolg van de historische ontwikkelingen zijn ontstaan.
3.1. Geschiedenis Vanaf de 13de eeuw speelden in de Nederlandse gewesten vooral de Vlaamse steden een belangrijke rol; de eerste waren Brugge, Ieper en Gent. Na de verzanding van de rivier Zwin en als gevolg van internationale politieke verwikkelingen gedurende de Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk ging Brugge echter als zeehaven en handelsstad achteruit en in de loop van de 14de en 15de eeuw ging de hegemonie van Vlaanderen op de Brabantse gewesten over (Antwerpen, Brussel). In de 15de en 16de eeuw begon men veel aandacht aan de taal te besteden. Dichters begonnen de taal te cultiveren en te verheerlijken. Er werden de eerste grammatica´s en woordenboeken 10
Rakšányiová, Jana & Štefková, Marketa: Rozvoj prekladateľskej kompetencie v oblasti odborných textov. Nakladateľstvo STU, Bratislava, 2009, p. 48. 11 Vandeputte, Omer: Nederlands: het verhaal van een taal. Rekken: Stichting Ons Erfdeel, 1997. http://www.itidutchnetwork.org/documents/Antwerp/lezing%20Antwerpen%20Lessius%2012-06-2005.pdf
11
geschreven en er werd naar een zo zuiver mogelijke taal gestreefd. In de 16de eeuw ontstonden de eerste deskundige werken over spelling en grammatica. Zo kwam het in de loop van de 16de en 17de eeuw tot codificatie van de taal en tot functie-uitbreiding, doordat de taal in steeds meer situaties en bij steeds meer onderwerpen kon worden gebruikt. Door dynastische huwelijken kwamen de Nederlanden in de loop van de 14de – 16de eeuw over in de handen van het Bourgondische rijk en later van Spanje. In 1568 brak de Tachtigjarige Oorlog uit, toen de Nederlanden in opstand kwamen tegen de economische en religieuze politiek en ook de taalpolitiek van Spanje. Spanjaarden wilden de opstand onderdrukken en namen in 1585 de stad Antwerpen in, waarna de Schelde gesloten werd. De noordelijke provincies zijn erin geslaagd om zich tegen de Spanjaarden te verdedigen en niet bezet te raken. Dat betekende een scheiding tussen het noordelijke en het zuidelijke deel van de Nederlanden. Een groot deel van de sociaal-economische elite uit de zuidelijke Nederlanden is naar het Noorden gevlucht. In de 17de eeuw beleefden de noordelijke Nederlanden een grote bloeitijd. In die tijd begon ook het Algemeen Nederlands zich te vormen (mensen begonnen langzamerhand minder dialect te spreken, zodat er een taal ontstond, die voor de meerderheid in zowel het Noorden als het Zuiden verstaanbaar was). Een grote bijdrage daartoe leverde de zgn. Statenbijbel, een vertaling van de Bijbel uit het jaar 1637. Het was een vertaling direct uit de Griekse en Hebreeuwse grondtekst, die het resultaat was van jarenlang werk van experten uit verschillende gebieden van Nederland (uit zowel het Noorden als het Zuiden). Daardoor is deze vertaling sterk beïnvloed door de taal van de immigranten vanuit het Zuiden, en daardoor nam het noordelijke Nederlands ook veel over van de zuidelijke taal. De Bijbel was in die tijd het belangrijkste boek dat door alle lagen van de bevolking werd gelezen. Deze bevolking, die tot die tijd eigen dialecten gebruikte, kwam hierdoor in aanraking met andere woorden en syntactische structuren, waardoor het onderlinge verstaan gemakkelijker werd. In het jaar 1804 is een officiële spelling, de zog. Siegenbeek-spelling ingevoerd en een jaar daarop is de Nederduitsche spraakkunst, een officiële grammatica, verschenen. In de 19de eeuw kwam het ook tot een toenadering van de gesproken en geschreven taal doordat de geschreven taal is aangepast. In het Zuiden daarentegen ontwikkelde de taal zich minder goed. Het Zuiden bleef namelijk in Spaanse handen, ging in de 18de eeuw over in Oostenrijkse handen en is in 1795 door de Franse Republiek geannexeerd. De taal vervreemdde steeds meer van die in het Noorden en het Nederlands bleef in het Zuiden alleen in de vorm van dialecten bestaan. Als gevolg van de Verlichting en de inlijving bij Frankrijk werd het Frans officieel de taal van de overheid in het Zuiden. Na de nederlaag van Napoleon werd Noord en Zuid tot het Koninkrijk der Nederlanden samengevoegd. Koning Willem I. heeft Nederlands als de enige officiële taal in de provincies Westen Oost-Vlaanderen, Antwerpen en Limburg ingevoerd. Franstalige ambtenaren voelden zich echter verongelijkt en er ontstond een verzet. In het jaar 1830 barstte een revolutie uit, opnieuw om religieuze, talige en economische redenen. Het resultaat ervan was het ontstaan van de staat België.
12
In deze nieuwe staat nam de Franstalige elite het bestuur in handen. De taalpolitiek van de Franse Republiek werd voortgezet en het Frans werd de enige officiële taal. Geleidelijk werden hogere en ook lagere burgerij verfranst. Het Nederlands leefde op dat ogenblik in België nog steeds bijna uitsluitend in de vorm van Vlaamse, Brabantse en Limburgse dialecten. Heel langzaam is tegen de verfransing van Vlaanderen verzet ontstaan, met een heel geleidelijke vernederlandsing van Vlaanderen als gevolg. De Vlamingen verschilden eerst van mening over hun toekomstige officiële taal. De zgn. integrationisten wilden de Nederlandse standaardtaal als officiële taal, maar de zgn. particularisten verzetten zich ertegen, zij wilden een taal die gebaseerd is op eigen dialecten. Later ontstond de Vlaamse Beweging, die naar een eigen identiteit voor het Vlaamse volk streefde, als oppositie tegen de Fransen en het Frans. Aanvankelijk ging hun aandacht hoofdzakelijk uit naar taal- en letterkunde, maar vanaf het einde van de 19de eeuw kreeg de beweging ook een sociaal-economische strekking. In de loop van de volgende 100 jaar kwam een wetgeving tot stand die in het Vlaamse land de rechtspraak, het algemeen bestuur, het onderwijs en het leger trapsgewijs vernederlandste. In het jaar 1898 is het Nederlands gelijkgesteld met het Frans als nationale taal van België. In 1932 is het onderwijs in Vlaanderen eentalig Nederlands geworden. In de jaren 1962 en 1963 ontstonden wetten, die een taalgrens tussen het Nederlands en het Frans legden en in 1993 werd België een federale staat met drie economische gewesten (Vlaanderen, Brussel en Wallonië) en drie culturele gemeenschappen (de Nederlandstalige, de Franstalige en de Duitstalige). In de 20ste eeuw onderging het Nederlands zowel in het Zuiden als in het Noorden een snelle ontwikkeling. Er werden nieuwe woorden gecreëerd en vanuit andere talen (vooral vanuit het Engels) overgenomen.
3.2. Verschillen tussen het Nederlands in Nederland en in Vlaanderen In Vlaanderen is het Nederlands vanaf het jaar 1898 erkend als officiële taal naast het Frans. Vlaanderen en Nederland houden contact met elkaar en werken samen aan de regels en de ontwikkeling van hun gezamenlijke taal. Door de lange periode van scheiding en de verschillende ontwikkeling zijn er echter duidelijke verschillen te merken tussen de taal van Vlamingen en Nederlanders. Deze verschillen12 vinden we vooral in de uitspraak, het woordenschat of de zinsbouw. Bij de morfologische en grammaticale verschillen hoort bijvoorbeeld het feit dat het Belgisch Nederlands in de spreektaal ook verbuigingen naar woordgeslacht kent, onder meer bij lidwoorden, bezittelijke voornaamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden, die in het Algemeen Nederlands zoals
12
Willemys, Roland: Het verhaal van het Vlaams: de geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden. Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 2003. http://nl.wikipedia.org/wiki/Belgisch_Nederlands
13
het in Nederland wordt gebruikt, geheel verdwenen zijn. Hoewel het niet tot de standaardtaal behoort, gebruikt men vaak het persoonlijke voornaamwoord gij.
3.2.1. Lexicale verschillen Het meest opvallend zijn echter de lexicale verschillen. Peter Debrabandere13 deelt ze in de volgende groepen in: 3.2.1.1. Gallicismen Gallicismen zijn letterlijke vertalingen uit het Frans. Voorbeelden zijn het Vlaamse woord aanhoudingsmandaat ipv. aanhoudingsbevel uit het Franse mandat d'arrête, of de uitdrukking in beschuldiging stellen ipv. in staat van beschuldiging stellen uit het Franse mettre en accusation.14 3.2.1.2. Purismen De alomtegenwoordigheid van het Frans heeft ook een omgekeerde reactie veroorzaakt. Omdat Vlamingen weten dat hun Nederlands door het Frans bedreigd wordt, doen ze soms hun uiterste best om geen Franse woorden te gebruiken. Voorbeelden zijn uurwerk ipv. horloge of geldbeutel ipv. portemonnaie. 3.2.1.3. Dialectismen Het gaat om streekgebonden uitdrukkingen. Voorbeelden zijn hof ipv. tuin of hesp ipv. ham. Deze zijn echter niet relevant voor deze scriptie omdat ze in de rechtsteksten niet voorkomen. Ik vermeld ze op deze plaats enkel voor de volledigheid van informatie. 3.2.1.4. Archaïsmen Doordat het Nederlands zich in Vlaanderen eeuwenlang niet als een volwaardige standaardtaal heeft kunnen ontwikkelen, zijn Vlamingen woorden blijven gebruiken die in Nederland niet meer gebruikt worden, behalve soms in bepaalde idiomatische uitdrukkingen, samenstellingen, afleidingen, betekenisverengingen. Voorbeelden zijn ajuin ipv. ui of huwen ipv. trouwen.
13 14
http://www.itidutchnetwork.org/documents/Antwerp/lezing%20Antwerpen%20Lessius%2012-06-2005.pdf http://www.schrijf.be/copywriting_tips_barbarismen2.htm
14
3.2.1.5. Formele taal – informele taal – neutrale taal In de loop van de geschiedenis zijn in de Nederlandse standaardtaal registers ontstaan. Bepaalde woorden worden alleen gebruikt in de formele taal andere alleen in de neutrale of informele taal. Doordat Vlamingen een andere ontwikkeling hebben meegemaakt, gebruiken ze soms formele woorden in neutrale (niet-formele) taal en zelfs in informele taal. Enkele voorbeelden zijn tevens voor ook, pogen, trachten voor proberen. 3.2.1.6. Woordparen Er zijn woorden die in België gebruikt worden, maar niet in Nederland, of op een andere manier. Voorbeelden ervan zijn noemen/heten of lukken/slagen (in België foutief gebruikt in bv. Deze regionale preventiecel noemt PREKO15 of Denkt u dat de Franstaligen het Leterme zullen gunnen te 16
lukken? ). 3.2.1.7. Officieel Belgisch-Nederlands
Er zijn typisch Belgische woorden, woordbetekenissen en uitdrukkingen waarvoor geen woorden bestaan die voor het hele Nederlandse taalgebied gelden. Het gaat hier om instellingen, functies, structuren, reglementen en dergelijke die in België en Nederland door de verschillende staatsstructuur, organisatie van het onderwijs, het gerecht enzovoort andere benamingen hebben. Die woorden, uitdrukkingen en betekenissen kunnen uiteraard niet afgekeurd worden. Ze worden in veel woordenboeken dan ook in die zin (als officieel Belgisch-Nederlands) gemarkeerd, zoals bv. schepen i.p.v. wethouder. Er zijn ook heel wat typisch Belgische woorden, woordbetekenissen en uitdrukkingen die weliswaar geen officieel karakter hebben, maar die toch als bruikbaar Belgisch-Nederlands gehonoreerd moeten worden, omdat ze voortvloeien uit een cultureel verschil tussen Nederland en België, bijvoorbeeld in verband met eetgewoonten, karakter, folklore en religie. Enkele voorbeelden: met een baksteen in de maag geboren worden, vijgen na Pasen ipv. mosterd na de maaltijd. Bovendien zijn er nogal wat Belgisch-Nederlandse woorden en uitdrukkingen die in het verleden door taaladviesboeken vaak afgekeurd werden, maar waartegen vandaag steeds minder bezwaar wordt gemaakt. Het gaat om woorden en uitdrukkingen met een idiomatisch karakter, die niet dialectisch, puristisch, archaïsch of gallicistisch zijn, maar die eigenlijk zonder problemen naast het Nederlandse equivalent kunnen worden gebruikt. Enkele voorbeelden: op een boogscheut (afstand) van ipv. op (een) steenworp afstand van, stokken in de wielen steken ipv. een spaak in het wiel steken. 15 16
http://taaltelefoon.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=864 http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalmail/taalmail364.shtml
15
3.2.2. Syntactische verschillen De woordvolgorde in het Vlaams is soms afwijkend (bv. de werkwoordelijke eindgroepen of de positie van niet). In Aspekten van het Nederlands in Vlaanderen17 worden voor het Nederlands in België onder andere de volgende kenmerkende verschillen vermeld: -
het splitsen van twee infinitieven (ik heb er niets willen over zeggen, ze had toch kunnen haar reis betalen)
-
onnederlandse constructies (hij is gegaan naar het buitenland, dat hij vandaag nog vertrekt naar huis)
-
omgekeerde volgorde bij een werkwoordelijke eindgroep in een bijzin (dat hij vandaag niet komen kan i.p.v. kan komen)
-
intensiever gebruik van doen waar men in Nederland meer laten gebruikt (iets doen betalen i.p.v. iets laten betalen)
-
ander gebruik van modale werkwoorden, zoals moet i.p.v. hoeft of de constructie moest ik doen i.p.v. als ik zou doen
3.2.3. Stilistische verschillen Voor de stijl van het Belgisch Nederlands zijn vooral de archaïsche uitdrukkingen kenmerkend en de invloed van het Frans op de woordvolgorde in de zinnen (ik dring niet aan ipv. ik dring er niet op aan van het Franse je n´insiste pas, zinnen als Het was te Brugge dat ik hem het eerst ontmoet heb).
17
Geerts, G., Prof. Dr. (ed.): Aspekten van het Nederlands in Vlaanderen. Uitgeverij Acco, Leuven, 1974.
16
4. Het recht Het recht is een geheel van geldige rechtsnormen, dwz. verordeningen, verboden en permissies (in het algemeen regels), waarmee de maatschappij het gedrag en de onderlinge relaties van haar leden ordent. Het recht in de engere zin is elk geheel van regels, dus ook bv. onuitgesproken regels tussen mensen die zich toevallig op een plaats met een bepaald doel bevinden. Voor deze scriptie hanteer ik echter het recht in de bredere zin, regels dus, die door de staat worden vastgesteld en afdwingt. Dat doet de staat door middel van zijn instellingen, die daarvoor bestemd zijn. De regels worden door een overheid geformuleerd en zijn voor de mensen of organisaties bindend. Het recht ligt steeds vervat in een rechtsbron. Het recht heeft een ingewikkelde historische ontwikkeling doorlopen. Zijn moderne vorm is tamelijk jong en niet op de hele wereld geldig (in de Islamitische landen geldt bv. het religieuze recht sharia, in Afrikaanse landen dan het tribale recht enz.) In dit hoofdstuk zal ik het recht volgens bepaalde criteria indelen, dan zal ik enkele verschillen in het recht van Nederland en België vermelden. Vervolgens doe ik hetzelfde met het strafrecht in Nederland en België, omdat mijn primaire bronnen van dit gebied stammen.
4.1. Indeling van het recht Om een algemeen overzicht te krijgen over het gecompliceerde gebied van het recht, volgt hier een algemene indeling van het recht, zoals het in de meeste landen ter wereld bestaat. Er zijn 3 algemene criteria hoe het recht in het algemeen kan worden ingedeeld. Het eerste criterium is de soevereniteit van het subject (nationaal x internationaal recht), het tweede criterium betreft het verschil tussen individuele fysieke personen en georganiseerde groepen (privaat x publiek recht) en het derde criterium tenslotte betreft concrete normen en de manieren om ze te bereiken (materieel x formeel recht) 18:
4.1.1. Nationaal en internationaal recht Het nationale recht betreft de mogelijkheid van ieder land om zelf de omvang van zijn rechtsmacht te bepalen. Zulke landen worden daarom soeverein genoemd. De soevereiniteit geldt zowel naar buiten als naar binnen. De soevereine staten dulden van buitenaf geen macht boven zich, tenzij ze dat zelf vrijwillig verkiezen (bv. door lid te worden van de Europese unie enz.).
18
Knottenbelt, B. & Torringa R.A.: Inleiding in het Nederlandse Recht. Gouda Quint BV, Arnhem, 1986, p. 35.
17
Rechtsregels die betrekking hebben op rechtsverhoudingen met internationale elementen behoren tot het internationale recht. Ook een soeverein land kan het zich niet permitteren in conflict te komen met de zgn. internationale openbare orde, als het als een volwaardige partner deel wil blijven nemen aan de steeds intensiever en complexer wordende internationale communicatie. Rechtsrelaties tussen landen onderling worden beheerst door een stelsel van normen dat zich in de loop van de eeuwen via gewoonte heeft ontwikkeld of door het sluiten van verdragen onderling is vastgesteld. Het deel van het internationale recht waarin de relatie tussen staten het hoofdbestanddeel vormt, wordt het volkenrecht genoemd. Daarnaast houdt het internationaal recht zich bezig met de rechtsbetrekkingen van personen met een verschillende nationaliteit en/of met een woonplaats in verschillende landen.
4.1.2. Het privaatrecht en het publiekrecht Het privaatrecht is een onderdeel van het recht dat verhoudingen tussen particulieren (fysieke personen en rechtspersonen) regelt. Hier geldt het principe „wat niet verboden is, is toegestaan‟. Bij het privaatrecht horen vooral het burgerlijk recht (familie en vermogen), het procesrecht (in België gerechtelijk recht), het handelsrecht, het arbeidsrecht en het internationaal privaatrecht. Het publiekrecht19 regelt verhoudingen tussen subjecten, die niet gelijkgesteld zijn en waarvan er één meestal de staat is. Het heeft betrekkingen op de regels van de staat en de zorg van de overheid voor de openbare belangen. Hier geldt het principe „wat niet uitdrukkelijk toegestaan is, is verboden‟. Hieronder vallen het bestuursrecht, het grondwettelijk recht (staatsrecht), het internationaal publiekrecht, het strafrecht en het Europees (communautair) recht.
4.1.3. Het materieel en het formeel recht Het positieve recht is enerzijds opgebouwd uit regels die rechten verlenen en plichten opleggen en anderzijds uit regels, die aangeven op welke wijze deze regels gehandhaafd kunnen worden.20 Regels die betrekking hebben op de inhoud van rechten en plichten worden regels van materieel recht genoemd. Het materieel recht zijn dus de normen van het gedrag, „hoe het moet‟ in een ideaal geval. De tweede groep regels, de handhavingsregels, worden gewoonlijk regels van formeel recht of procesrecht genoemd. Het zijn dan de normen die gelden als „het niet is, zoals het moet‟. Het formeel recht wordt dus gebruikt als een subject zijn rechten wil afdwingen.
19 20
Knottenbelt, B. & Torringa R.A.: Inleiding in het Nederlandse Recht. Gouda Quint BV, Arnhem, 1986, p. 36. Knottenbelt, B. & Torringa R.A.: Inleiding in het Nederlandse Recht. Gouda Quint BV, Arnhem, 1986, p. 38.
18
4.2. Recht in Nederland en België De boven aangegeven algemene indeling geldt ook voor Nederland en België. De afzonderlijke instanties, die toezicht houden over de uitvoering van het recht, kunnen echter in deze landen verschillend zijn. Er volgt nu een overzicht van de belangrijkste Nederlandse en Belgische rechterlijke instanties, eerst territoriaal, dan hiërarchisch, om de gelijkenissen en verschillen te laten zien: De rechtspraak21 in Nederland bestaat uit diverse instanties, die verspreid zijn over allerlei locaties. Het gaat om22: kantongerechten – tegenwoordig 62 arrondissementsrechtbanken – tegenwoordig 19 gerechtshoven – tegenwoordig 5 (ze zetelen in Nederland in ´s Hertogenbosch, Arnhem, ´s Gravenhage, Amsterdam en Leeuwarden) de Hoge Raad23 Hiërarchisch bestaat de Nederlandse rechterlijke macht uit: de rechters
rechters (rechtbanken)
raadsheren (gerechtshoven en Hoge Raad der Nederlanden).
officieren van justitie, die het Openbaar Ministerie24 vormen De Belgische rechtspraak25 wordt territoriaal ingedeeld in: gerechtelijke kantons (225) gerechtelijke arrondissementen (27) gerechtelijke gebieden (5) Hierarchisch worden ze op volgende wijze ingedeeld: Eerste niveau
Vredesgerechten26 voor kleine burgerlijke zaken
Politierechtbanken voor kleine strafzaken
Tweede niveau 21
http://www.rechtspraak.nl/Gerechten/Rechterlijke+organisatie/ Knottenbelt, B. & Torringa R.A.: Inleiding in het Nederlandse Recht. Gouda Quint BV, Arnhem, 1986, p. 80. 23 De hoogste rechtsprekende instantie in Nederland, de Nederlandse Antillen en Aruba op civielrechtelijk, strafrechtelijk en belastingrechtelijk gebied. De Hoge Raad zetelt in Den Haag en is belast met het toezicht op de rechtseenheid en rechtsontwikkeling van het Nederlandse recht. 24 Knottenbelt, B. & Torringa R.A.: Inleiding in het Nederlandse Recht. Gouda Quint BV, Arnhem, 1986, p. 82. Het Openbaar Ministerie is belast met de handhaving der wetten, de vervolging van alle strafbare feiten en de tenuitvoerlegging van strafvonnissen. 25 http://www.juridat.be/pyramide_nl2.php 26 Deze bestaan niet meer in Nederland, hier komen ze het meest met kantongerechten overeen. 22
19
Rechtbanken van eerste aanleg27
Arbeidsrechtbanken voor sociale geschillen
Rechtbanken van koophandel voor handels- en economische zaken
Arrondissementsrechtbank samengesteld door de voorzitters van de drie voorgaande rechtbanken om over bevoegdheidsconflicten te beslissen
Derde niveau
Hoven van Beroep28 (5, in Antwerpen, Brussel, Gent, Luik en Bergen)
Arbeidshoven29 (5)
Buiten categorie
Hoven van Assisen30 (1 per provincie + het extraprovinciale gebied BrusselHoofdstad, 11)
Hof van Cassatie31 (1 voor het hele land)
Ook in België worden de magistraten in de rechtbanken rechters genoemd, die in de hoven raadsheren. Naast de rechtbanken, de gerechtshoven en de Hoge Raad zijn er in Nederland nog enkele andere rechterlijke instanties32. Dat zijn de Centrale Raad van Beroep en het College van Beroep. De Centrale Raad van Beroep behandelt het hoger beroep in ambtenarenzaken en sociale zekerheidszaken, het College van Beroep behandelt zaken op het terrein van het sociaal-economisch bestuursrecht. Ook de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State behandelt beroepszaken. Het gaat dan om bestuurszaken (zaken tegen de overheid). De Raad van State maakt echter geen deel uit van de rechterlijke organisatie. De Raad voor Rechtspraak vormt de schakel tussen de minister van Justitie en de gerechten. Hij behartigt het gemeenschappelijk belang van de gerechten naar buiten, draagt zorg voor gerechtsoverstijgende voorzieningen, houdt toezicht op bedrijfsvoering en financieel beheer en geeft voor zover nodig algemene aanwijzingen op het gebied van de bedrijfsvoering. Ook in België heeft de rechterlijke macht niet het monopolie op rechtspraak. Ook de Raad van State, verscheidene administratieve rechtbanken en het Grondwettelijk Hof (vroeger Arbitragehof genaamd) hebben rechtsprekende bevoegdheid in bepaalde materies.
27
Een rechtbank die uit verschillende kamers bestaat. Elk van de 27 gerechtelijke arrondissementen heeft een rechtbank van eerste aanleg. De rechtbank van eerste aanleg is ingericht voor alle burgerlijke geschillen en strafzaken, die niet tot de bevoegdheid van een andere rechtbank behoren. 28 Het hof van beroep behandelt het hoger beroep tegen vonnissen van de rechtbank van eerste aanleg en de rechtbank van koophandel. 29 Behandelt het hoger beroep tegen vonnissen van de arbeidsrechtbank. 30 Voor bijzondere strafzaken met een volksjury waartegen geen beroep mogelijk is. 31 Voor vormgebreken in de rechtspraak van hoven en rechtbanken waartegen geen beroep mogelijk is. 32 http://www.rechtspraak.nl/Gerechten/Rechterlijke+organisatie/
20
De Raad van State is een hoog bestuurlijk rechtscollege dat de administratie controleert en optreedt wanneer de burger van oordeel is dat de administratie de wet niet heeft nageleefd. Dit rechtscollege bestaat uit een afdeling wetgeving en een afdeling administratie. De Raad van State bestaat uit 36 leden, het auditoraat, het coördinatiebureau en de griffie. Het Grondwettelijk Hof is het rechtscollege dat toeziet of wetten, decreten en ordonnanties in overeenstemming zijn met sommige bepalingen van de Grondwet. Het houdt dus zowel toezicht op de verdeling van de bevoegdheden tussen de federale staat (wetten) en de gemeenschappen en gewesten (decreten en ordonnanties). Het Hof bestaat uit twaalf rechters, zes Nederlandstalige en zes Franstalige. Elke taalgroep bestaat uit drie juristen en drie politici.
4.3. Strafrecht in Nederland en België Ook de terminologie van de Nederlandse en Belgische rechtspraak kan verwarrend zijn. Er zijn gelijke begrippen, die echter in het andere land een volledig andere betekenis hebben. Aan de andere kant vinden wij twee verschillende begrippen die dezelfde betekenis hebben. En soms vinden wij in één van de landen een instantie, die in het andere land niet bestaat.
4.3.1. Verschillen in benamingen en bevoegdheden Voorbeelden zijn de volgende begrippen, die ook in mijn primaire bronnen voorkomen: 4.3.1.1. Officier van justitie33 (NL) x Procureur des Konings34 (B) Een officier van justitie in Nederland is een vertegenwoordiger van het Openbaar Ministerie (OM). De belangrijkste rollen van de officier van justitie zijn: het gezag voeren over onderzoeken van de politie optreden als openbare aanklager in een rechtszaak tijdens een rechtszaak een bepaalde straf eisen, die niet altijd door de rechter wordt opgelegd De officier van justitie bepaalt of hij een zaak aan de rechter wil voorleggen of niet. Hij moet er ook voor zorgen dat uitspraken van de strafrechter worden uitgevoerd. Een procureur des Konings in België is ook een magistraat van het openbaar ministerie. Er is een procureur des Konings in ieder gerechtelijk arrondissement en een federale procureur die bevoegd is voor het hele grondgebied. De procureur des Konings wordt bijgestaan door één of meer substituten. 33 34
http://www.rechtspraak.nl/Wat+is+rechtspraak/Begrippenlijst+van+A+tot+Z.htm#O http://www.just.fgov.be/index_nl.htm
21
4.3.1.2. Onderzoeksrechter Dit is een begrip dat eerder in België gebruikt wordt. Een onderzoekrechter in België leidt een gerechtelijk onderzoek. Dat doet hij met behulp van rechercheurs bij de politie. Het is de taak van de onderzoeksrechter om bewijzen zowel tegen (à charge), als voor (à décharge) de verdachte te verzamelen. Oorspronkelijk werkt een onderzoeksrechter bij de rechtbank van eerste aanleg. Als een onderzoeksrechter een zaak heeft onderzocht en afgerond, stuurt hij het dossier door naar de procureur des Konings (in België) of de officier van justitie (in Nederland). Deze beslist dan wat er met het dossier (en verdachte) gaat gebeuren. In Nederland staat de onderzoeksrechter beter bekend als rechter-commissaris. In het Belgisch rechtssysteem bestaat het ambt van rechter-commissaris eveneens. Dit kan verwarrend zijn, aangezien de Belgische rechter-commissaris enkel en alleen actief is op vlak van handelsrecht. 4.3.1.3. Rechter-commissaris Een rechter-commissaris is een rechter met speciale bevoegdheden die totaal verschillend zijn in Nederland en België. De functie die de rechter-commissaris uitoefent bij de Nederlandse strafrechtbanken komt in België het meest overeen met het ambt van de onderzoeksrechter, alhoewel er ook verschillen bestaan. In België staat een rechter-commissaris alleen in handelszaken bekend en het gaat om een rechter die aangewezen is door de voorzitter van de rechtbank van koophandel om tijdens een faillissement toe te zien op de werking van de curator. 4.3.1.4. Misdaad In Nederland is een misdaad een ernstig vergrijp wat over het algemeen zwaar bestraft wordt. Mensen die een misdaad begaan worden misdadigers genoemd. Een algemener woord dat in juridische kringen meer gebruikt wordt voor zowel misdaad als een vergrijp is een delict. In België is misdaad slechts één (weliswaar de zwaarste) van de drie categorieën van de misdrijven. Het zijn schendingen van de strafwet, strafbaar met criminele straffen (gevangenisstraf van meer dan 5 jaar of geldboetes van meer dan 26 euro).
22
4.3.1.5. Wanbedrijf Een wanbedrijf is een term uit het Belgische strafrecht, die een categorie van misdrijven aanduidt. Een wanbedrijf wordt bestraft met volgende straffen: gevangenisstraf van 8 dagen tot 5 jaar, geldboete van meer dan €26, werkstraf van 46 tot 300 uren. Dit begrip bestaat niet in Nederland.
4.3.2. Verschillen in strafmaatregelen in Nederland en België In grove lijnen komen de strafmaatregelen in de meeste democratische Europese landen overeen. Dat geldt ook voor Nederland en België. Er zijn echter verschillen in de lengte van een celstraf/taakstraf of in de hoogte van een geldboete. 4.3.2.1. Nederland35 Er zijn drie soorten hoofdstraffen in het Nederlandse strafrecht: celstraf (gevangenisstraf of hechtenis, ook wel vrijheidsstraf genoemd) geldboete taakstraf (De taakstraf in Nederland bestaat uit een werkstraf en een leerstraf. Een werkstraf kan maximum 240 uur beslaan.) De rechter kan behalve een straf ook een maatregel opleggen. Een maatregel kan ook opgelegd worden wanneer de persoon niet schuldig is, maar wel een strafbaar feit heeft gepleegd (bijvoorbeeld doordat de persoon niet toerekeningsvatbaar was.) Een maatregel kan zijn: terbeschikkingstelling36 (TBS) plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel onttrekking van voorwerpen aan het verkeer betalen van een schadevergoeding
35
http://www.justitie.nl/onderwerpen/straf_en_boete/straffen_en_maatregelen/ TBS wordt door de rechter opgelegd aan mensen die zware delicten hebben gepleegd en lijden aan een psychiatrische ziekte of stoornis. De rechter stelt hen daarom niet geheel verantwoordelijk voor hun daden. Er zijn twee varianten tbs: de tbs met bevel tot verpleging (vrijheidsbenemende maatregel) en de tbs met voorwaarden. Bij tbs met bevel tot verpleging wordt de tbs-gestelde in een tbs-kliniek geplaatst en behandeld. Bij een tbs met voorwaarden wordt de persoon niet onder dwang in een kliniek opgenomen, maar stelt de rechter voorwaarden aan het gedrag. (http://www.justitie.nl/onderwerpen/straf_en_boete/tbs/) 36
23
4.3.2.2. België37 Ook in België bestaan er drie soorten hoofdstraffen: vrijheidsstraffen (opsluiting & gevangenisstraf) boete of geldboete werkstraf (de werkstraf mag in België 20 tot 300 uur duren) Behalve dat bestaan er bijkomende straffen: geldboete de bijzondere verbeurdverklaring de afzetting van (ere)titels, officiële graden, ambten ... de ontzetting (de veroordeelde zal dus binnen de periode van de ontzetting bijvoorbeeld geen openbare functies bekleden, niet meer verkozen worden, geen eretekens meer dragen, niet meer zweren of getuigen, geen wapens meer dragen ...) de publicatie van vonnissen en straffen
37
http://www.elfri.be/NL/Juridische%20informatie/Strafrecht/overzicht%20SR.htm
24
5. Vaktaal De rechtstaal wordt meestal als een onderdeel van de administratieve taal beschouwd. Het is dus een soort vaktaal. Het recht bedient zich van regels en begrippen, die deel uitmaken van de taal, maar veelal een eigen betekenis hebben binnen de sfeer van de rechtsbeoefening. Het gaat bij juridische begrippen niet zo veel om de betekenis ervan in het dagelijks spraakgebruik als wel om de bedoeling in het kader van de regeling waarin ze worden gehanteerd.38 Volgens Van Dale39 is vaktaal een terminologie die eigen is aan een bepaald vak of beroep. Volgens Hoffman40 is vaktaal het geheel van alle taalmiddelen, die op een vakgebied worden gebruikt om de communicatie tussen de op dit gebied werkzame mensen mogelijk te maken. Rechtstaal is dan de uitdrukkingswijze en de bijzondere uitdrukkingen van rechtsgeleerden, juridische terminologie.41 Vaktalen kunnen horizontaal en verticaal worden onderverdeeld42: De horizontale structuur van vaktalen wordt gevormd door de afzonderlijke vakgebieden. Voorbeelden ervan zijn de medische, economische vaktaal, maar ook hun onderdelen zoals de vaktaal van boekhouders, anatomen enz. De verticale onderverdeling is gebaseerd op de toenemende precisie, abstractie en algemeengeldigheid. Verder moet het milieu worden meegerekend waarin deze taal wordt gebruikt (theoretische wetenschap, experimentele wetenschap, toegepaste wetenschap en techniek, materiële productie, consumptie) en de deelnemers (wetenschappers, technici, producenten, handelaars, consumenten). Het hoogste niveau van de vaktaal wordt dus gevormd door de taal van twee wetenschappers die over theoretische wetenschappelijke vragen discussiëren met de hoogste abstractiegraad, terwijl het laagste dan de natuurlijke taal is met enkele vaktermen, die gebruikt wordt bij de communicatie tussen handelaars of consumenten.
5.1. Lexicale karakteristiek De meest karakteristieke trekken van een vaktaal vinden wij in de woordenschat. Hier ontstond een specifieke laag van lexicale eenheden – termen, vakbegrippen. Die hebben vaak een internationaal karakter. Een term43 is een lexicale eenheid, die in het kader van een bepaalde discipline een eenduidige benaming voor een begrip is. Een term is vast en is of gedefinieerd of gefixeerd door conventies van 38
Komen, A. e.a.: Nederlands recht inkort bestek. Kluwer, Deventer, 1983, p. 28. Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 3, S-Z. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. 40 Hoffmann, Lothar: Kommunikationsmittel Fachsprache. Akademie-Verlag Berlin, 1987, p. 53. 41 Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 2, J-R. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. 42 Hoffmann, Lothar: Kommunikationsmittel Fachsprache. Akademie-Verlag Berlin, 1987, p. 66. 39
25
het vak. Termen horen bij uitdrukkingen met een vaste stijlwaarde. Dat betekent, dat ze, hoewel ze vooral door de context worden gedefinieerd, meestal ook buiten hun gewone context precies identificeerbaar zijn. Hun betekenis is dus scherper afgebakend dan bij andere lagen van de woordenschat, zij zijn stilistisch neutraal en hebben geen connotaties. Het gaat om niet expressieve benamingen met een nominatieve en cognitieve functie. In hun betekenis ontbreekt dus het modale aspect en emotionaliteit; belangrijk is hun eenduidigheid en precisie. Termen zijn meestal zelfstandige naamwoorden, minder vaak werkwoorden en andere woordsoorten. Vaak zijn het vreemde woorden, die geen associaties oproepen en die vanwege hun internationale karakter nuttig zijn.44 Om ze te begrijpen heeft men een bepaalde opleiding in het vak nodig, of tenminste ervaring.
5.2. Syntaxis45 Voor vakteksten is logische volgorde en exacte beschrijving van gedachten heel belangrijk. Zinnen en frases in deze teksten zijn dus in de regel langer dan in literaire teksten, om zo expliciet mogelijk te zijn. De kern van de zin of van een frase wordt naar links en rechts door attributen uitgebreid. Wij vinden vooral intransitieve of passieve vormen van werkwoorden. Werkwoordelijke groepen en constructies zijn gebruikelijker dan eenvoudige werkwoorden (ontslag verlenen, uitspraak doen, van oordeel zijn, verzoek doen, …). In tegenstelling tot literaire teksten is in samengestelde zinnen onderschikking gebruikelijker dan nevenschikking.
5.3. Stijl46 Vaktaal is de taal van wetenschappelijke teksten. Vakteksten zijn meestal niet tijds- of situatiegebonden. Om moeilijke gedachten zo precies en overzichtelijk mogelijk te kunnen uitdrukken, gebruikt de vaktaal een eigen stijl. De belangrijkste kenmerken van deze stijl is onpersoonlijkheid en abstractie. Die komt tot uiting door het weglaten van persoonlijk onderwerp ten gunste van algemeen persoonlijk of onpersoonlijk onderwerp (er, het, je, ...), passieve constructies en nominale structuren, om nadruk te leggen op de objectiviteit van de tekst.
43
Čechová, Marie a spol.: Současná česká stylistika. ISV nakladatelství, Praha, 2003, p. 175-192. Filipec, Josef & Čermák, František: Česká lexikologie. ACADEMIA, Praha, 1985, p. 94. 45 Hoffmann, Lothar: Kommunikationsmittel Fachsprache. Akademie-Verlag, Berlin, 1984, p. 183-229. 46 Hoffmann, Lothar: Kommunikationsmittel Fachsprache. Akademie-Verlag, Berlin, 1984, p. 183-229. Tkachuk, Tatiana: Jazyk a styl právnì češtiny. Diplomová práce. Brno, 2006, p. 13. 44
26
Verdere kenmerken van deze stijl zijn het absolute ontbreken van emoties, korte en bondige uitspraken en een hoogst mogelijke exactheid. Belangrijk is de tekstcoherentie en gebruik van symbolen (©, ∑, ‰, ›,…, in het geval van de rechtstaal dan meestal § of °). Een voorbeeld vind ik ook in mijn primaire teksten: ... – de artikelen 1§1.1° en 3 van de wet ...47
47
www.diversiteit.be/diversiteit/files/File//Rechtspraak_jurisdiction/discriminatie_discrimination/2007/r07-0424_gent.pdf
27
6. Rechtstaal/juridische taal De rechtstaal is een vaktaal. Een vaktaal wordt meestal omschreven op basis van pragmatischsemantische48 gronden. Er wordt dus gekeken naar de situaties waarin de taal gebruikt wordt en de betekenissen die door de vaktaal worden uitgedrukt. Op die manier worden drie grote criteria onderscheiden49: (1) wie gebruikt de taal? (2) wat wordt er met de taal gezegd? (3) waar en met wie wordt de vaktaal gebruikt? Vaktalen worden door specialisten gebruikt om onder elkaar over hun vak te spreken (het zgn. 'vakintern' gebruik van de vaktaal). De rechtstaal echter wordt weliswaar ook door de vakspecialisten, de juristen, gebruikt, maar is vaak niet uitsluitend gericht tot vakspecialisten. In de meeste gevallen is de uiteindelijke adressaat een niet-jurist, een leek (het zgn. vakexterne gebruik van de taal). Bovendien wordt de taal gebruikt om over bijna alles in de werkelijkheid te spreken, want het recht omvat alles in het menselijke leven. Aan de ene kant heeft het recht dus technische vaktermen nodig, maar deze termen moeten een algemene strekking over heel veel gebieden en onderwerpen hebben. Dat is één van de verschillen een minder duidelijk onderscheid tussen de woordenschat van de algemene taal en de exclusief tot de rechtstaal behorende woordenschat. Veel rechtsbegrippen, in tegenstelling tot andere takken van de wetenschap, zijn echter niet grensoverschrijdend. Deze systeemgebondenheid brengt met zich mee dat rechtswetenschappelijke publikaties zelden rechtstreeks in een vreemde taal verschijnen, terwijl in vele andere takken van de wetenschap zo langzamerhand overwegend in een internationale taal wordt gepubliceerd. De taal van de juristen en van de overheid in het algemeen krijgt in het Nederlandstalige gebied uitgebreide aandacht.50 Er bestaat zelfs een apart vak in de beroepsopleiding voor deze vaktaal, in tegenstelling tot bv. de taal van technici of medici. Aan de meeste Vlaamse en Nederlandse universiteiten krijgen de toekomstige juristen een cursus 'juridisch Nederlands' of 'Nederlandse rechtstaal'. Daar zijn twee redenen voor: De eerste reden is, dat de juridische structuur gebaseerd is op afspraken die vastgelegd zijn in wetten. Deze wetten en afspraken bestaan in de taal. Alle conflicten en processen worden gevoerd via de taal. De boven vermelde medici gebruiken ook medische apparatuur en medicijnen, technici dan weer andere machines, maar het is algemeen bekend dat een jurist vooral rhetorisch bekwaam moet 48
Pragmatiek bestudeert de relatie tussen taaluitdrukkingen en de specifieke situatie waarin deze uitspraak past; semantiek is de studie van woordbetekenissen. 49 http://interaxis.sesuadra.org/Interaxis2/html5/hend.html 50 http://interaxis.sesuadra.org/Interaxis2/html5/hend.html
28
zijn (behalve natuurlijk een perfecte kennis van het rechtssysteem). Daardoor kan hij een enorm effect bereiken: door bepaalde feiten op verschillende manieren te interpreteren kunnen advocaten vrijspraak bereiken, ook als de aangeklaagde veroordeling tot een gevangenisstraf verdient. De tweede reden is, dat de juridische taal heel ingewikkeld is en (voor leken) meestal min of meer ontoegankelijk. Samen met de medische taal wordt ze het meest bekritiseerd voor haar grote aantal technische vaktermen en haar ingewikkelde manier van formuleren. Er zijn al pogingen ondernomen om deze taal te vereenvoudigen. Het is echter bijna onmogelijk, omdat er daardoor fouten zouden kunnen ontstaan, die lange rechtsonderhandelingen zouden veroorzaken. Er mag geen misverstand ontstaan en de teksten moeten precies de bedoeling uiten.
6.1. Lexicale karakteristiek De woordenschat is het meest bekende en opvallende aspect van de rechtstaal, zoals van alle vaktalen. Het zijn vooral de vaktermen die de oorzaak van de ontoegankelijkheid ervan zijn. Meestal hebben ze echter zo'n specifieke inhoud dat ze niet makkelijk zouden kunnen worden vervangen door een ander woord. Juridische termen kunnen onderverdeeld worden in twee grote categorieën 51: technische en niet-technische termen: 1. Niet technisch maar wel juridisch is bijvoorbeeld het voegwoord althans dat in de rechtstaal of kan betekenen, en de uitdrukking op of omstreeks (in een contract, betekent ongeveer). 2. De technische termen kunnen weer onderverdeeld worden in: (a) kwalificerende termen, d.w.z. termen die verwijzing impliceren naar door normen (rechts- en gedragsregels) gekwalificeerde feiten; hiertoe behoren onder andere namen
van
rechtscolleges,
van
wetten
en
vormen
van
commerciële
samenwerking. Ze behoren dus tot de zogenaamde (rechts)realia. (b) termen waarmee wordt verwezen naar feiten die niet door normen worden beheerst, maar die wel algemeen gangbaar zijn in de rechtstaal. Soms hebben deze binnen een deel-specialisme van het recht betekenisverdichting of -beperking ondergaan (levering, wanprestatie enz.). Verder gebruiken juristen ook graag verouderde en formele woorden, zoals derhalve in plaats van daarom of dienomtrent in plaats van daarover. Nieuwe wetten baseren zich namelijk meestal op oude teksten of wijzigen ze. De nieuwe teksten moeten meestal dezelfde formuleringen hanteren om geldig te zijn en kunnen daarom alleen in een beperkte mate worden gemoderniseerd. Ook Latijnse en Franse woorden zijn heel populair, zoals contradictoir (als beide partijen hun versie van de feiten geven), bevoegdheid ratione materiae (bevoegdheid over de grond van de zaak).
51
http://www.dbnl.org/tekst/_han001199101_01/_han001199101_01_0016.htm
29
Dat komt uiteraard doordat het Romeinse recht de basis van de meeste rechtssystemen vormt en doordat het Frans lang de toonaangevende taal in de juridische en diplomatieke wereld is geweest. Naast de specifieke vaktermen komen ook vaak opvallend vage woorden voor: het algemeen welzijn of ervoor zorgen als een goede huisvader. Dit type termen maakt de juiste betekenisinhoud onduidelijk. Dat is ook met opzet zo gedaan, zodat rechters en advocaten ruimte voor de uitleg van de wet.
6.2. Syntaxis52 Ook de zinsconstructies wijken vaak af van de gewone taal. Zoals bij alle vaktalen is ook bij de rechtstaal het gebruik van passief en de zgn. nominale stijl (veel zelfstandige naamwoorden) typisch. Daarmee proberen juristen hun stijl minder persoonlijk te laten overkomen, meer alsof het gaat over een algemeen aanvaarde en vaststaande waarheid. Ook de lange, complexe zinnen, waarbij vaak eerst een lange aanloop komt met een hoog aantal deelzinnen (vooral relatieve bijzinnen) en een moeilijke opbouw van de afzonderlijke zinsdelen, voordat de kern van de zin in een kleine hoofdzin op het einde staat, worden gebruikt ten gunste van de specificatie. Vaak bestaat een alinea uit maar één lange zin: (...) bij inbreuk op art. 1 en 77 bis § I, 2 en 3 van de wet van 15.12.1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, op welke manier clan ook, ertoe bijgedragen te hebben, rechtstreeks of via een tussenpersoon, dat een vreemdeling het Koninkrijk is binnengekomen, er via is doorgereisd of er heeft verbleven en daarbij ten opzichte van de vreemdeling direct of indirect gebruik werd gemaakt van listige kunstgrepen, geweld, bedreigingen of enige vorm van dwang, of misbruik werd gemaakt van de bijzonder kwetsbare positie waarin de vreemdeling verkeerde ten gevolge van een onwettige of precaire administratieve toestand of van zijn staat van minderjarigheid, of ten gevolge van zwangerschap, ziekte dan wel een lichamelijk of een geestelijk gebrek of onvolwaardigheid, namelijk van niet meer nader te idéntificeren vreemdelingen, (...).53 Het gebeurt ook echter, dat het geheel van een vonnis eigenlijk één lange zin is. Daaraan moet de woordvolgorde in de zinnen zich aanpassen. Bij het lezen van afzonderlijke zinnen vindt men de tekst dus vaak zinloos. Het is nodig om de tekst in zijn geheel te lezen en de inhoud te begrijpen. 52
53
Tkachuk, Tatiana: Jazyk a styl právnì češtiny. Diplomová práce. Brno, 2006, p. 13. diversiteit.be/diversiteit/files/File/Rechtspraak_jurisdiction/mensenhandel_TEH/2006/h... (CORRECTIONELE RECHTBANK VAN BRUGGE, 25 APRIL 2006, 14de K.)
30
Verdere typische kenmerken zijn de voorkeur voor mededelende zinnen, gebruik van vaste verbindingen, de voorkeur voor bepaalde deelzinstypen (conditionale zinnen van het type Als X geldt, dan Y zal Z doen, finale zinnen, contrastieven zinnen met terwijl), gebruik van 3de persoon enkelvoud en meer infinitieve vormen bij werkwoorden. Opvallend zijn complexe (samengestelde) voorzetsels en voorzetseluitdrukkingen (ten gevolge van, op basis van, naar aanleiding van, …). Ze ontstaan meestal door de overgang van een zelfstandig naamwoord in de functie van een voorzetsel, omdat ze dan de bedoeling eenduidiger kunnen uitdrukken. Veel gebruikt worden infinitieve constructies, deelwoordconstructies, termen en afkortingen, genitief en nominatief, modale werkwoorden zoals zullen, moeten, kunnen, verder ook zijn, hebben, formulaties zoals het is mogelijk/nodig, enz. We vinden ook de zgn. parige synoniemen54 zoals gaaf en ongeschonden, geheel en al, termen en condities, op of omstreeks, nauwgezet en eerlijk, in eer en geweten, gebruik en beheer.
6.3. Stijl De rechtstaal is een onderdeel van de administratieve stijl55. Het gaat om een uiting die van de subjectiviteit van de auteur is ontdaan en tevens de relatie tot de adressaat is onpersoonlijk. Zoals al eerder gezegd, is de opbouw van deze stijl tamelijk vast. Op het syntactisch niveau blijkt het streven naar een stereotype manier van uitdrukking, tegelijk echter een expliciete en eenduidige. Er bestaan bepaalde woordverbindingen en frases die in de tekst als geheel worden ingebed. Verder wordt op prijs gesteld als de teksten kort en bondig, overzichtelijk en duidelijk, doelmatig, zakelijk en niet expressief zijn. Het gaat bij deze teksten om zakelijke informatie, die zo duidelijk mogelijk moet worden meegedeeld en waarbij geen emoties en uitgebreide beschrijvingen nodig zijn (integendeel overbodig en storend). De rechtstaal heeft ook een specifieke lay-out56. De teksten hebben een bijzondere grafische orde en verdeling in alinea´s volgens de betekenis en samenhang. De alinea´s zijn vaak genummerd. Om de samenhang en de idee in heel lange teksten te verduidelijken, worden sommige woorden met grote letters geschreven (zoals EN, OM DIE REDENEN enz.) of vet gedrukt. Vaak staan zulke woorden alleen op de regel.
54
Knittlová, Dagmar: Funkčnì styly v angličtině a češtině. Rektorát Univerzity Palackého, Olomouc, 1990, p. 19. Čechová, Marie a spol.: Současná česká stylistika. ISV nakladatelství, Praha, 2003, p. 194-204. 56 Knittlová, Dagmar: Funkčnì styly v angličtině a češtině. Rektorát Univerzity Palackého, Olomouc, 1990, p. 17. 55
31
6.4. Verschillen in de Belgische en Nederlandse rechtstaal57 Verschillen tussen de rechtstaal in Nederland en Vlaanderen liggen in de historische ontwikkeling. Zoals in 3.1 al vermeld staat, stonden beide landen onder de Franse invloed, vooral in de 18de en 19de eeuw. In beide landen is het Frans dus de voertaal geweest op het gebied van het recht, vooral na de invoering van de Napoleontische wetgeving aan het begin van de 19de eeuw. Nederland ontkwam echter vroeg aan deze invloed en de taal heeft zich daarna onafhankelijk kunnen ontwikkelen. Het resultaat is dat de rechtstaal in Nederland wel veel Franse technische termen bevat - zelfs meer dan de rechtstaal in Vlaanderen - maar dat er veel minder letterlijke vertalingen uit het Frans overgenomen zijn en dat ook de zinsstructuren volledig Nederlands zijn. De Nederlandstalige rechtstaal in België bestaat echter pas één eeuw, en is pas ten volle tot ontwikkeling gekomen na de Tweede Wereldoorlog. Het is dus niet verwonderlijk dat de rechtstaal een zeer grote invloed van het Frans heeft ondergaan. In het jaar 1923, tijdens het proces van de emancipatie van het Nederlands in België en het aanmaken van taalwetten richtte de Belgische regering een 'Commissie tot vertaling van de wetboeken' op. Na de Tweede Wereldoorlog werd de commissie heropgericht om een volledig gelijkwaardige Nederlandstalige versie van de wetboeken op te stellen. Deze commissie heeft de Nederlandse rechtstaal in België geschapen. De terminologie en formulering die zij koos, zou immers de basis vormen voor alle afgeleide wetteksten en procedures. Het duurde echter tot 1967 totdat België een officiële Nederlandstalige Grondwet kreeg. De Commissie besloot zo veel mogelijk aansluiting te zoeken bij de Nederlandse terminologie, waar mogelijk, en verder ook vreemde woorden te vervangen door Nederlandse equivalenten. Dat leverde het tegendeel van gallicismen op, namelijk purismen. Zo gebruikt men in Nederland wel de termen gratie, privilegie, getuige à décharge, gelaedeerde, waar men in België genade, voorrecht, getuige ter ontlasting en benadeelde gebruikt. Maar een zin als 'het besluit dat ik de eer heb u voor te leggen', horen wij in Nederland nauwelijks, omdat het om een letterlijke vertaling van de Franse constructie 'l'arrêté que j'ai l'honneur de vous présenter' gaat.
57
Rakšányiová, Jana & Štefková, Marketa: Rozvoj prekladateľskej kompetencie v oblasti odborných textov. Nakladateľstvo STU, Bratislava, 2009, p. 59-61. http://interaxis.sesuadra.org/Interaxis2/html5/hend.html
32
7. Primaire teksten onder de loep In het voorafgaande hoofdstuk heb ik met behulp van secundaire literatuur de belangrijkste kenmerken van de rechtstaal vermeld en van de vaktaal, waar de rechtstaal bij hoort. Ik heb vooral de geschiedenis en de huidige situatie in Nederland en België geschetst en de belangrijkste verschillen tussen de taal in Nederland en Vlaanderen beschreven. In dit hoofdstuk wil ik nagaan, of ik deze verschillen in de gekozen primaire teksten kan vinden. Eerst kijk ik naar het lexicale niveau, waarbij ik de gevonden woorden in de zoekmachine op het internet zet en volgens de resultaten bepaal, of deze uitdrukkingen significant zijn voor Vlaanderen. Daarna neem ik op dezelfde manier het syntactisch en het stilistisch niveau onder de loep.
7.1. Lexicaal niveau Op het lexicale gebied vinden wij de benamingen voor realia. Verder zijn het begrippen voor juridische gebeurtenissen en toestanden en tenslotte de afzonderlijke woorden, die niet specifiek juridisch hoeven te zijn.
7.1.1. Realia Omdat Nederland en België twee verschillende landen zijn met verschillende juridische systemen en een verschillende ontwikkeling op dit gebied, verschillen de benamingen voor instanties, autoriteiten en functies. Als voorbeelden vinden wij in de door mij gekozen teksten Rijkswacht (de Belgische politie) of Kamer van Inbeschuldigingstelling58, Procureur des Konings (zie 4.3.1), Rekenhof59, Arbitragehof60, Ministerie van Landsverdediging of Auditeur-generaal (openbaar aanklager bij het Krijgshof te Brussel)61.
7.1.2. Begrippen Het gaat om begrippen voor verschillende politieke en juridische toestanden of gebeurtenissen, die wel overal bestaan, maar verschillende benamingen hebben. Ter illustratie is het wanbedrijf (zie 4.3.5), openbare schatkist (in België gebruikt voor staatskas).
58
http://nl.wikipedia.org/wiki/Kamer_van_inbeschuldigingstelling http://nl.wikipedia.org/wiki/Rekenhof 60 http://www.arbitrage.be/nl/common/home.html 61 Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 1, A-I. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. 59
33
7.1.3. Afzonderlijke woorden Wat mij echter vooral interesseerde was het gebruik van woorden, die niet specifiek juridisch waren, maar die wel als “Belgisch Nederlands” of “Nederlands Nederlands” kunnen worden gekenmerkt. Deze woorden bekijk ik volgens de woordsoorten: 7.1.3.1. Zelfstandige naamwoorden De volgende zelfstandige naamwoorden heb ik in mijn gekozen rechtsteksten gevonden en op basis van de frequentie waarmee ze op Google.nl, resp. Google.be voorkomen, vind ik ze significant voor het Belgisch taalgebruik in rechtsteksten: Libellering Dit woord komt niet voor in Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal. In tegenstelling tot de Nederlandse Google, waar dit woord bijna niet voorkomt, vinden we het meer dan duizend keer op de Belgische Google. … de beschreven facturen, …, met bewust zeer vage libelleringen te hebben opgesteld … Noodwendigheden Dit plural van noodwendigheid wordt als archaïsch en verouderd gekenmerkt in Van Dale62. … doeleinden welke vreemd zijn aan de noodwendigheden van de Zeemacht. Opdeciemen Dit is een Belgisch woord, dat verhoging van de geldboetes om de muntontwaarding te compensenren63 betekent. … waarbij thans het uiteindelijk te betalen bedrag, na toepassing van de toenmalige opdeciemen, … Heromschrijving en Herverhoor Dit zijn twee woorden, die in Van Dale niet voorkomen, maar op het internet veel meer resultaten op de Belgische sites opleveren.
62
Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 2, J-R. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. (arch.: onvermijdelijkheid, noodzakelijkheid; veroud. i. dat noodzakelijk/onmisbaar is) 63 Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 2, J-R. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992.
34
… enerzijds het herverhoor van XY … Heromschrijvingen en verbetering van matriele vergissingen. 7.1.3.2. Bijvoeglijke naamwoorden De volgende bijvoeglijke naamwoorden komen in de Belgische teksten voor: Ontegensprekelijk Het is een verouderd woord voor ontegenzeggelijk, onweerlegbaar.64 … deze schending van het vermoeden van onschuld alsook de lasterlijke uitspraken ontegensprekelijk de onontvankelijkheid van de strafvordering tot gevolg hebben. Bijkomend Dit woord wordt in België gebruikt als gevolg van de puristische pogingen om de taal van buitenlandse woorden te vrijwaren. Het woord wordt in de betekenis van extra gebruikt.65 … hadden […] de gelegenheid om formeel bijkomend onderzoek te vragen, … Onontvankelijk x Niet-ontvankelijk Volgens Google wordt in België vaker onontvankelijk gebruikt, terwijl in Nederland niet-ontvankelijk. … zodat de strafvordering nietig en onontvankelijk dient verklaard te worden. Inverdenkinggesteld Dit woord (het gaat eigenlijk om een substantief dat uit een adjectief is ontstaan) komt helemaal niet voor op Google.nl, maar wel in de Belgische teksten op Google.be. Krachtens voormeld artikel hadden de inverdenkinggestelden alzo de gelegenheid … 7.1.3.3. Voornaamwoorden Bij voornaamwoorden moeten wij de samengestelde betrekkelijke voornaamwoorden vermelden, zoals dewelke, hetgeen, hetwelk:
64 65
Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 2, J-R. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 1, A-I. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992.
35
... de verklaringen dewelke afgelegd werden door diverse militairen, ... ... het bewijs van de feiten dewelke aan beklaagden ten laste gelegd worden, ... … de context te schetsen binnen dewelke deze zaak aanhangig gemaakt werd. Er zou nagelaten zijn om het onderzoek à décharge te voeren hetgeen een manifeste schending is van... Uit hetgeen hiervoor werd gesteld i.v.m. het systeem van... ... dat beklaagden zich evenmin kunnen beroepen op art. 71 Sw. hetwelk bepaalt dat ... Deze voornaamwoorden vinden wij wel in het woordenboek. Bij het zoeken op het internet verschijnen resultaten echter bijna uitsluitend óf op websites met oude teksten (meestal uit de Bijbel), óf op Belgische sites. Verder vinden wij het volgende geval: ... noch de originele persuittreksels van ..., noch deze van de andere personen ... Volgens Aspekten van het Nederlands in Vlaanderen66 komt het gebruik van deze of degene i.p.v. die uit het Franse woord celle (bv. “de literatuur van Frankrijk en deze van de Nederlanden“). België staat bekend voor afwijkende opvattingen over genera in het Nederlands. De zuidelijke dialecten van het Nederlands en het Vlaams ook, hebben een sterker gevoel voor genera overgehouden, waardoor ze vaker tussen mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden onderscheiden. Terwijl in Nederland de meeste woorden mannelijk zijn, voelen Belgen veel woorden als vrouwelijk. De volgende voorbeelden komen in mijn teksten voor: Rechtspleging in haar geheel … ... de rechtbank ... voor het vormen van haar oordeel ... ... onontvankelijkheid van de strafvordering gezien deze haar grondslagen vindt in ... De rechtbank wordt ook door Nederlanders vaker als vrouwelijk beschouwd. Rechtspleging voelen Nederlanders echter eenduidig als mannelijk. Bij strafvordering verschillen de meningen per persoon.67
66 67
Geerts, G., Prof. Dr. (ed.): Aspekten van het Nederlands in Vlaanderen. Uitgeverij Acco, Leuven, 1974. Resultaten uit eigen enquête onder 10 respondenten.
36
7.1.3.4. Werkwoorden De volgende opvallende werkwoorden komen in de Belgische teksten voor: (Laten/doen) uitschijnen In Van Dale wordt dit woord niet specifiek gekenmerkt, maar volgens VRTtaal.net68 is het een ZuidNederlandse variant van (laten) blijken, uitkomen. Dit woord komt ook meer dan tien keer zo vaak voor op de Belgische Google dan op de Nederlandse. … dit met bedrieglijk opzet valselijk te doen uitschijnen dat deze schulderkenning … Voorzien In België betekent dit woord plannen, organiseren, regelen/bepalen, vaststellen. Volgens Van Dale en VRTtaal.net69 komt deze betekenis als leenvertaling uit het Frans. … mogelijke wijzigingen van plaats en tijd van bepaalde feiten, zoals voorzien in de dagvaarding … Verder zetten Volgens Van Dale is dit de Belgische uitdrukking voor voortzetten.70 Het vooronderzoek werd verder gezet. Weerhouden Het Nederlands in Nederland kent het woord in de betekenis van tegenhouden, verhinderen. In België wordt echter de Franse betekenis gebruikt van in aanmerking nemen, selecteren, in overweging nemen, uitkiezen (Fr. retenir).71
Dit laatste is met name het geval voor volgende facturen die derhalve wel weerhouden worden.
68
http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/u-uz/tk-u0018.shtml http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/v-vz/tk-v0114.shtml 70 Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 3, S-Z. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. 71 www.vlaamswoordenboek.be, Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 3, S-Z. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. 69
37
Kaderen Dit woord komt uit het Franse woord cadrer en wordt ook in België in deze betekenis gebruikt kaderen in als passen bij, overeenkomen met, stroken met / voegen bij, plaatsen in, in verband brengen met, …72 … dat deze facturen kaderden in het systeem van de eindejaarskredieten … … het tekenen van de facturen ook kaderde in zijn werkzaamheden. 7.1.3.5. Bijwoorden Bijwoord is een woord dat een bijvoeglijk naamwoord, een werkwoord, een telwoord of een ander bijwoord nader bepaalt. In de Vlaamse teksten komen bijwoorden voor, die minder vaak in Nederland zouden worden gebruikt, zoals: Gemakkelijkheidshalve Dit woord hoort bij de standaardtaal in België, gemakshalve is dan standaardtaal in het hele taalgebied.73 De in euro omgerekende bedragen worden gemakkelijkheidshalve achter de bedragen ... Wetens en willens In deze volgorde, want in Nederland wordt willens en wetens gebruikt74. ... dat de mededader wetens en willens aan de uitvoering ervan heeft meegewerkt... Verder zijn het woorden zoals: Mogelijks In Nederland wordt het zonder –s gebruikt.75 Facturen waartegenover mogelijks wel een prestatie bestond ...
72
http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/k-kz/tk-k0004.shtml http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1135/ 74 http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/w-wz/tk-w0135.shtml 75 http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/m-mz/tk-m0069.shtml 73
38
Voorafgaandelijk In België wordt voorafgaandelijk soms ook als bijvoeglijk naamwoord gebruikt. Dat gebruik is geen standaardtaal76. Een voorafgaandelijke afgifte is echter niet vereist. In de Belgische tekst ben ik de uitdrukking slechts op 16 maart tegengekomen. Dit is ook een Belgische uitdrukking, in Nederland zou men de normale variant pas op 16 maart gebruiken. Wij vinden vaak de uitdrukking ten gronde in de Belgische teksten, als bijwoord bij verschillende werkwoorden of zelfstandige naamwoorden (ten gronde ingeleid, ten gronde oordelen, onderzoek ten gronde, ten gronde beoordeeld, beoordeling ten gronde). In Van Dale wordt ten gronde niet gespecificeerd, het gaat om een juridische uitdrukking met de betekenis ten principale, m.b.t. de zaak zelf. 77 De uitdrukking ten gronde onderzoeken wordt echter wel als Belgisch gekenmerkt met de betekenis tot op de bodem uitzoeken, grondig uitzoeken. Tenslotte wordt vaak een samengesteld bijwoord gebruikt, zoals ten persoonlijke titel. Dit is volgens Van Dale de Belgische uitdrukking voor persoonlijk. … ik wist dat diverse aankopen die ik deed ten persoonlijke titel, werden verrekend middels … 7.1.3.6. Voorzetsels In de Vlaamse teksten vinden wij opvallend vaak voorzetsels zoals opzichtens, nopens, lastens of behoudens: ... de heer V. een schuld opzichtens ... erkent ... ... stukken nopens de concrete financiële werkwijze ... ... een gerechtelijk onderzoek lastens M. L. ... ... de waarde van de geleverde werken behoudens de goederen, die rechtstreeks ... In de Nederlandse teksten komen vaker de samengestelde vormen ervan voor, of andere varianten (dwz. ten opzichte van, betreffende, ten laste van, uitgezonderd) 78, 79, 80. 76
http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1346/ Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 1, A-I. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. 78 http://www.dbnl.org/tekst/vooy001nede01_01/vooy001nede01_01_0014.htm 79 http://www.let.rug.nl/~vdwouden/docs/berlijntekst02.pdf 80 http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/92/ 77
39
Opvallend vaak komen wij in de teksten ook de voorzetseluitdrukking uit hoofde van of in hoofde van tegen. ... uit kracht of uit hoofde van zijn bediening ... ... uit hoofde van valsheid in geschriften ... ... in hoofde van elk der beklaagden ... ... in hoofde van de betrokken openbare ambtenaren ... Dwaling is in zijnen hoofde niet aanwezig. Terwijl de eerste variant tot de standaardtaal behoort en vanwege betekent, komt in hoofde van alleen voor in juridisch, politiek en ambtelijk taalgebruik in België en is geen standaardtaal. Het betekent dan wat betreft, ten aanzien van.81 Dat geldt ook voor het woord ingevolge. In België wordt ingevolge soms gebruikt om een oorzaak in te leiden. ... hield bovendien rekening met de problemen ingevolge de verhuis van de diensten ... Op die manier gebruikt, is het er echter geen standaardtaal. Ingevolge betekent overeenkomstig, in overeenstemming met.82 De hoogte van de afstemming bij de gemeente Zutphen komt overeen met de hoogte van de maatregelen ingevolge de Abw. Het woordje middels wordt in het Standaardnederlands als een germanisme beschouwd en mensen hebben er daarom vaak moeite mee. Er wordt afgeraden om het te gebruiken.83 In de Belgische teksten vinden wij dit woord echter wel: ... de hiernavermelde geldsommen middels het doen betalen van de ... te hebben verduisterd... ... werden verrekend middels facturetie van ... In de Nederlandse teksten vinden wij echter inderdaad uitsluitend de variant door middel van: ... geheel of gedeeltelijk te beëindigen door middel van een schriftelijke kennisgeving aan ... 81
http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/391/ http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1048/ 83 http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/545/ 82
40
Door middel van 10 aansluitingen worden ... In de Belgische teksten wordt bij bedragen vaak de uitdrukking ten belope van gebruikt. Dit wordt in Van Dale als verouderd gekenmerkt.84 In Nederland wordt vaker bijvoorbeeld ter waarde van gebruikt. ... facturen op naam van (...) inzake levering van goederen en/of prestaties ten belope van maximaal ...
7.2. Syntactisch niveau In overeenkomst met de kenmerken, die ik in 3.2.2 heb aangevoerd, heb ik ook in mijn primaire teksten de volgende voorbeelden gevonden: Het splitsen van twee infinitieven: … zodat de rechtbank er niet kan vanuit gaan … aan welke strafrechtelijke feiten de beklaagden zich hebben schuldig gemaakt In deze voorbeelden staat een voorzetsel, resp. een adjectief tussen twee werkwoorden, die normaal gesproken bij elkaar horen. Verder vinden wij veel voorbeelden van de omgekeerde volgorde in werkwoordelijke eindgroepen. Het gaat vooral om gevallen wanneer er drie werkwoorden staan, één ervan meestal worden of zou/zouden en één ervan een voltooid deelwoord. Volgens De regels van het Nederlands zijn er twee standaardmogelijkheden van de woordvolgorde in dit geval85: 1. voltooid deelwoord – persoonsvorm – infinitief 2. persoonsvorm – infinitief – voltooid deelwoord In de Belgische teksten vinden wij echter een groot aantal voorbeelden, waarin de constructies van deze algemene regel afwijken en in de volgorde persoonsvorm – voltooid deelwoord – infinitief staan: ... zodat er niet kan vastgesteld worden Alvorens de factuur kon uitbetaald worden ... 84
Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 1, A-I. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. Florijn, A., Lalleman, J., Maureau, H.: De regels van het Nederlands. Wolters-Noordhoff bv, Groningen, 2004. 85
41
... terwijl de bestemming ervan moest ingeboekt worden ... dat er geen schending van het recht op een eerlijk proces kan afgeleid worden … doch pas nadien zouden geleverd worden … terwijl de bestemming ervan moest ingeboekt worden Zelfs indien de overheid het bevel zou gegeven hebben … … en dat de facturen pas mochten afgestempeld worden, indien … Het feit dat niet exact kan bepaald worden … … zou … meermaals vergezeld geweest zijn van … Er zou nagelaten zijn om ... Dit komt uitsluitend voor in de Vlaamse teksten. Ook hier echter niet consequent – in afzonderlijke gevallen zien wij ook de standaardvolgorde. Voor werkwoordelijke groepen bestaande uit twee werkwoorden, geldt volgens De regels van het Nederlands, dat beide volgende mogelijkheden juist zijn: 1. persoonsvorm – voltooid deelwoord 2. voltooid deelwoord – persoonsvorm Toch vinden wij in de Nederlandse teksten bijna uitsluitend de eerste variant, terwijl in de Belgische teksten vaker de tweede variant voorkomt: De verklaringen dewelke afgelegd werden door diverse militairen, … … waardoor hij onherstelbaar benadeeld werd … bepaalde documenten om onbekende redenen niet bij het dossier gevoegd werden … wie al dan niet vervolgd wordt … kan dan ook niet ondersteund worden … bij de uitvoering ervan betrokken werden… … bestellingen hij al dan niet uitgevoerd had … doch dit moest expliciet vermeld worden … die derhalve wel weerhouden worden … er kan niet met zekerheid gesteld worden … ondergeschikte ambtenaren niet gestraft werden wanneer… … slechts mag gegeven worden Ook hier zal echter bij de straftoemeting rekening gehouden worden met…
42
Hier hangt ook het volgende verschijnsel mee samen - wij vinden voorbeelden van afwijkende woordvolgorde bij werkwoordelijke groepen, voorafgegaan door te. In de Nederlandse teksten vinden wij bijna altijd de volgende woordvolgorde: Hij wordt ervan verdacht, enkele miljoenen te hebben verduisterd. In de Belgische teksten vinden wij echter een aantal voorbeelden met de omgekeerde volgorde: verduisterd te hebben voorzien te zijn van toegelaten te hebben voldaan te hebben bekende… gekregen te hebben dient verklaard te worden als volgt heromschreven dient te worden Wij vinden inderdaad ook een groot aantal voorbeelden van het vierde geval dat in Aspekten van het Nederlands in Vlaanderen (1974) wordt vermeld, dwz. intensiever gebruik van doen waar men in Nederland meer laten gebruikt: … middels doen betalen van de hiernabeschreven valse facturen … … dit met bedrieglijk opzet valselijk te doen uitschijnen, dat… … te hebben opgesteld dan wel doen of laten opstellen … … bestellingen te doen en te laten betalen … De uitdrukking iets doen gebeuren en iets laten gebeuren komt in deze gevallen echter meestal gepaard. Het meest opvallend is echter de bouw van samengestelde zinnen. Dit hangt gedeeltelijk samen met onderdeel 7.4.5 over onvoltooid deelwoord. In de Belgische teksten worden opvallend veel deelwoorden gebruikt, waardoor ook heel lange zinnen ontstaan. Deze zinnen zijn vaak erg moeilijk om te begrijpen. De Nederlandse teksten bestaan vaker uit kortere zinnen, die de navolgende gebeurtenissen duidelijk beschrijven. Het volgende voorbeeld is uit mijn Belgische primaire tekst86. Het is nog niet eens de hele zin: 86
28°blad
43
(...) nl. een handgeschreven document inzake schulderkenning, opgesteld en ondertekend door V.N. alsmede voor akkoord getekend door L.M., waarin ondermeer gestipuleerd dat de heer V. een schuld opzichtens XY erkent ingevolge geleverde prestaties ter renovatie van de hoeve te S. ten bedrage van xxx BEF, thans XXX euro, bewust te hebben geantidateerd op 4.1.2000 daar waar deze in werkelijkheid slechts op 16 maart 2000 werd opgesteld, dit met bedrieglijk opzet valselijk te doen uitschijnen dat deze schulderkenning “in tempore non suspectu“ werd opgesteld teneinde alzo een geveinsde verantwoording te kunnen geven voor de sub C.II.a beschreven ontvangen gelden (...) Het volgende voorbeeld komt uit de Nederlandse primaire tekst87. De zinnen zijn duidelijk korter:
Sinds het sluiten van die overeenkomsten is de prijs van fysieke elektriciteit flink gestegen. Artikel 13 van de overeenkomsten tussen partijen is een bepaling die qua inhoud en strekking nagenoeg overeen komt met art. 6:258 BW (de wettelijke regeling van onvoorziene omstandigheden). Partijen zijn het oneens over het antwoord op de vraag of deze prijsstijging is aan te merken als een onvoorziene omstandigheid waarbij naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid ongewijzigde handhaving van de overeenkomst niet van eisers gevergd kan worden. Eisers vorderen aanpassing van de door E. aan hen te betalen prijs. De rechtbank is van oordeel dat, hoewel een gestelde stijging van de prijs met 400% op zichzelf wel als onvoorzien kan worden aangemerkt, er onvoldoende reden is voor wijziging van de overeenkomst op dit punt.
7.3. Stilistisch niveau In dit onderdeel wil ik enkele kenmerken vermelden, die ik bij het bestuderen van mijn primaire teksten opvallend vond. Het was het gebruik van verouderde uitdrukkingen en constructies, Franse en Latijnse woorden en opvallende werkwoordsvormen.
7.3.1. Gebruik van archaïsche uitdrukkingen Typisch voor het Belgisch Nederlands zijn woorden, frases of constructies, die in het Nederlands in Nederland als archaïsch worden beschouwd en niet meer of alleen in vaste uitdrukkingen worden gebruikt.
87
http://jure.nl/bk3241, rechtbank ´s Hertogenbosch
44
Één van de gevallen zijn de oude naamvallen, die in de Standaardtaal al verdwenen zijn, maar in vaste combinaties nog verschijnen. Deze worden ook vaker in Vlaanderen gebruikt. Voorbeelden hiervan vinden wij ook in de gekozen teksten: „gezien voor ontvangst en uitvoering der prestaties“ Dit principe werd te dezen ook van toepassing verklaard… … zodat artikel 57 § 3 W. Sv. te dezen niet van toepassing is. … om over te gaan tot diens verhoor. Dwaling is in zijnen hoofde niet aanwezig. Een ander voorbeeld van gebruik van verouderde woorden in het Vlaams is het woordje daar in de betekenis van omdat. Deze gevallen vinden wij ook in de gekozen Belgische teksten: Bij tussenvonnis van 9.1.2007 verklaarde de rechtbank zich akkoord om al de door de verdediging opgeroepen getuigen te verhoren ter zitting daar zij van oordeel was dat dit nuttig kon zijn voor het vormen van haaar oordeel en het achterhalen van … Het verzoek van beklaagden tot overlegging van bijkomende documenten en aanvullend onderzoek, wordt als ongegrond afgewezen daar de rechtbank de aangevraagde maatregelen niet noodzakelijk acht… Onze Taal adviseert om dit woord in deze betekenis niet meer te gebruiken: “Daar is hier gebruikt als een voegwoord in de betekenis 'omdat'. Hoewel de hedendaagse woordenboeken het woord in deze betekenis zonder voorbehoud geven, zouden wij het liever niet gebruiken. Daar is in deze betekenis nogal ambtelijk en formeel; het adviesboek Vraagbaak Nederlands (2005) noemt het zelfs 'verouderd, stoffig'. In oudere teksten treffen wij daar in de betekenis 'omdat' vrij veel aan; vroeger was dit wel heel gewoon.”88
7.3.2. Latijnse woorden Het hele huidige juridische systeem heeft zich uit het Romijnse recht ontwikkeld en Latijnse uitdrukkingen komen dus nog vaak voor in de juridische terminologie. Rechters spreken weliswaar niet altijd Latijn, maar moeten de meest gebruikelijke uitdrukkingen wel beheersen.
88
http://www.onzetaal.nl/advies/daarvoeg.php
45
In de Belgische teksten komen we ook een aantal Latijnse uitdrukkingen tegen, zoals in tempore non suspecto, in casu of exceptie obscuri libelli. Exceptie obscuri libelli (pleiten, dat de tenlastelegging niet duidelijk genoeg is) vinden wij in de resultaten van de Nederlandse Google helemaal niet in deze vorm, alleen in de oorspronkelijke vorm exceptio obscuri libelli en dat ook veel minder dan in de Belgische Google. Hetzelfde geldt voor in tempore non suspecto (in vredige tijden, toen het onderhavige nog niets ernstigs betekende), die in België ongeveer 66 800 keer naar voren kwam, terwijl in Nederland slechts 1 140 keer. Bijvoorbeeld de uitdrukking in casu (in het onderhavige geval) is echter een gangbare uitdrukking, die zelfs vaker in Nederland voorkomt.
7.3.3. Invloed van het Frans Zoals in de inleiding tot dit hoofdstuk al vermeld staat, was de Belgische rechtspraak veel langer onder de invloed van het Frans dan de Nederlandse. Daarom vinden wij vaak uitdrukkingen zoals bewijzen à décharge, onderzoek à décharge (bewijzen of onderzoek, die naar aanleiding van een verzoek van de verdachte worden georganiseerd)89, stipuleren, ordonnateur, manifest, enz. Aan de andere kant zijn er woorden, die uit het Frans komen, maar toch vaker in Nederland worden gebruikt dan in België. De oorzaak zijn de puristische pogingen in België om alle Franse woorden met Nederlandse te vervangen. Woorden, die in mijn teksten voorkomen, zoals repliceren, rogatoir of contradictoir, worden dus vaker in Nederland gebruikt (in België wordt bijvoorbeeld vaker het woord contradictorisch gebruikt dan contradictoir) 90. ... vragen te stellen aan de getuigen, te antwoorden en vervolgens te repliceren op de ... ... de uitvoering van deskundigenonderzoeken en rogatoire opdrachten. ... de regels van het contradictoir karakter in acht te nemen ... Ook getuige à décharge is een gangbare uitdrukking in de Nederlandse rechtstaal.
7.3.4. Passief Opvallend zijn de hulpwerkwoorden bij het vormen van passief. Bij de Belgische teksten kwam bijna uitsluitend worden voor, ook bij voltooide gebeurtenissen, terwijl in de Nederlandse teksten worden en zijn afwisselend voorkwamen, naar gelang de grammaticale behoefte. 89 90
http://www.encyclo.nl/begrip/getuige%20%C3%83%C2%A0%20decharge http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/c-cz/tk-c0120.shtml
46
… de verklaringen dewelke afgelegd werden door … … bepaalde documenten om onbekende redenen niet bij het dossier gevoegd werden … … waardoor hij onherstelbaar benadeeld werd … … eerste en derde beklaagde wel rechtstreeks bij de uitvoering ervan betrokken werden … Normaal gesproken (in de Nederlandse teksten en in de officiële grammatica´s) wordt bij perfectieve, d.w.z. afgesloten gebeurtenissen of handelingen de perfectieve vorm van passief gebruikt – het hulpwerkwoord zijn dus.
7.3.5. Deelwoord In de Belgische teksten vinden wij ook relatief vaker het tegenwoordige deelwoord (zijnde, bevindende, wetende, aangewend zijnde, uitgaande, neergelegd zijnde, omschreven zijnde als volgt, de verdachten geen zekerheid gesteld hebbende, …). Dit werd vroeger vaak gebruikt in bv. bijbelse teksten omdat die vooral in het Grieks overgeleverd is, en het (oud-)Grieks gebruikt het onvoltooid deelwoord erg veel. Tegenwoordig hoort het echter bij archaïsch woordgebruik. Openbaar officier of ambtenaar zijnde, of persoon ... ... de bestraffing van de corruptie thans omschreven zijnde als volgt ... ... het bevel om dergelijke factuur te ondertekenen, wetende dat er nog geen ... Tegelijk komt in de Belgische teksten heel vaak infinitief met te voor met voltooid deelwoord, waarvan ik voorbeelden onder 7.3 heb vermeld. ... openbare of private gelden, geldswaardige papieren (...) verduisterd te hebben, ... De eerste, leidend persoon te zijn geweest ... (...) bekende een aantal goederen van (...) gekregen te hebben, ... ... dat de schuldeiser geacht wordt, voldaan te hebben aan ... Dit komt natuurlijk ook in de Nederlandse teksten voor, maar veel vaker wordt deze constructie vervangen door een dat-bijzin: (...) handelt onrechtmatig jegens (...) doordat zij diverse artikelen/teksten op haar website heeft geplaatst ...
47
8. Vertaalproblemen In dit hoofdstuk wil ik enkele problemen vermelden die ik tijdens het vertalen van Nederlandstalige rechtsteksten ben tegengekomen. Ik heb vooral ervaring op het gebied van Belgische rechtsteksten, die ik voor een vertaalbureau heb vertaald. De Nederlandse rechtsteksten heb ik dan voor de doeleinden van deze scriptie vertaald. Net zoals in het onderdeel Primaire bronnen onder de loep concentreer ik me op het lexicale, syntactische en stilistische gebied. Op de voorbeelden van hoofdstuk 7 is ook dit onderdeel over vertaalproblemen gebaseerd.
8.1. Lexicale problemen Vertalingen van rechtsteksten tussen “kleine“ talen zijn bijzonder problematisch op het gebied van de woordenschat. De vertaler heeft vaak helemaal geen woordenboeken ter beschikking, of alleen algemene, niet veel omvattende woordenboeken. Gespecialiseerde woordenboeken (zoals juridisch, economisch, medisch enz.) komen nauwelijks voor. Zo is het ook in het geval van het Tsjechisch en het Nederlands. Het is natuurlijk mogelijk om een Nederlands-Engels en een Engels-Tsjechisch woordenboek te gebruiken, maar dit is niet altijd de beste oplossing. Vooral niet als de vertaler (en dat geldt in dit geval ook voor mij) zelf niet rechten (resp. economie, medicijnen, ...) studeerde en daardoor weinig kennis en ervaring op dit gebied heeft. De vertaler moet dus alternatieve hulpmiddelen en methodes gebruiken zoals parallelteksten, vergelijken van rechtssystemen, vertalen via een derde taal waarvoor wel woordenboeken bestaan enz. Wat dit probleem betreft, is er weinig verschil tussen het vertalen van Nederlandse en Belgische teksten. Wel is het zo, dat het gemakkelijker is om juridische begrippen uit de Nederlandse rechtsteksten te vinden, omdat die eerder primair in het woordenboek staan. Met de Belgische woordenschat is het soms moeilijker, als er in de teksten woorden worden gebruikt, die bijvoorbeeld niet eens in Van Dale bestaan (zie 7.2.3.1 libellering, heromschrijving of herverhoor), of die in een andere betekenis worden gebruikt (zie 7.2.3.4 voorzien, weerhouden of 7.2.3.6 ingevolge). Dan is het nodig om de betekenis van zulke woorden óf zelf te concluderen (zoals bv. bij herverhoor) óf op het internet op te zoeken. Vaak komen zulke woorden echter alleen op de Belgische sites voor, in primaire teksten, waardoor er nauwelijks een verklaring te vinden is. Eenvoudiger is het met eventuele Latijnse of Franse woorden en uitdrukkingen. De Franse woorden zijn dan in een Frans-Tsjechisch woordenboek te vinden en de Latijnse komen vaak ook in rechtsteksten van andere talen voor en het is dus mogelijk om daar een definitie te vinden.
48
8.2. Syntactische problemen Het grootste probleem bij de vertaling is de lengte van de zinnen en de moeilijke structuur ervan. Wat dit betreft, zijn Belgische teksten duidelijk moeilijker. Ook in de Nederlandse teksten vinden wij lange en moeilijke zinnen, maar veel vaker kortere, eenvoudigere zinnen, die logisch op elkaar volgen. Zoals in 2.2 aangegeven, heeft het Nederlands een helemaal andere zinsbouw dan het Tsjechisch. Om (vooral de Belgische) lange zinnen te vertalen, is het dus niet mogelijk om letterlijk te willen vertalen. Het is noodzakelijk om de hele tekst meerdere keer te lezen, de essentiële informatie te begrijpen en dan zo trouw mogelijk te formuleren – wel met gebruik van de woorden uit de brontekst, maar de zinsbouw moet wel aan het Tsjechisch worden aangepast, vaak helemaal omgebouwd. Zoals in 7.4.5 al aangevoerd, vinden wij in de Belgische teksten veel deelwoorden, zowel onvoltooide als voltooide. Deze bestaan in het Tsjechisch niet, of worden nauwelijks gebruikt. Voor het onvoltooid deelwoord zouden de Tsjechische přechodnìky (jsouc(e), dělajìc(e),...) een equivalent kunnen zijn. Dit grammaticale verschijnsel wordt echter tegenwoordig bijna niet meer gebruikt. Het is dus meestal nodig om het door een ander grammaticaal verschijnsel te vervangen (adjectief, relatieve bijzin enz.): ... de feiten gepleegd vanaf 3.4.1999 ingevolge Wet (...) betreffende de bestraffing van de corruptie thans omschreven zijnde als volgt ... ... páchali od 3. dubna 1999 trestné činy, které jsou podle zákona z 10. února 1999 o potrestánì korupce definované následovně ...
8.3. Stilistische problemen Gedeeltelijk met het lexicale gebied hangen ook de stilistische problemen met de vertaling samen. Zoals al boven aangevoerd, vinden wij in de Belgische (maar ook in de Nederlandse) teksten veel Franse en Latijnse woorden. Er biedt zich dan de vraag, of het mogelijk is om deze woorden in hun oorspronkelijke vorm te laten staan. Voor de mogelijkheid om het wel te doen, pleit het feit dat deze uitdrukkingen ook in de brontaal in hun oorspronkelijke vorm staan. Zeker niet iedereen kent de betekenis ervan. Dit geldt echter vooral voor de Latijnse uitdrukkingen – de jurisdictie van alle talen gaat uit van het Romijnse recht en in alle talen bevatten de rechtsteksten dus Latijnse uitdrukkingen. Tegen deze mogelijkheid is in te brengen dat deze uitdrukkingen niet altijd ook in de doeltaal gebruikt worden. Als ze bv. op de websites van de doeltaal niet voorkomen, is het mogelijk dat ze in
49
deze taal niet zo goed bekend staan. Dit geldt ook voornamelijk voor de Franse uitdrukkingen – niet elke taal heeft zo´n Franse achtergrond als het Nederlands in België en Franse uitdrukkingen worden dus ook niet vaak gebruikt. Belangrijke rol speelt ook de ontvanger van de vertaling (zie 2.4). Als een tekst voor experten wordt vertaald, is het minder erg om de uitdrukking gewoon te laten staan. Als er echter bv. een vonnis wordt vertaald voor een leek, is het volgens mij beter om het uit te leggen. Tevens bij het vertalen van passief is het nodig om voorzichtig te zijn. Ook in Tsjechische rechtsteksten worden onpersoonlijke constructies gebruikt, maar niet altijd het echte passief zoals bv. musì být uděláno enz. Andere vormen van passief, die soms natuurlijker klinken, zijn de se-vormen, constructies met lze, je třeba, nenì možné enz.
50
9. Eigen vertaling In dit onderdeel volgt mijn eigen vertaling, eerst van de twee Nederlandse teksten en dan een aantal Belgische. De Belgische teksten sluiten niet altijd aan elkaar, er zijn ontbrekende pagina´s, dus de tekst kan niet in één stuk worden gelezen.
51
9.1 Nederlands
52
53
54
9.2 Belgisch
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
10. Samenvatting Nederland en Vlaanderen zijn ooit één gebied geweest. Zij hebben dezelfde officiële taal. Hun historische en maatschappelijke ontwikkeling ging echter verschillende wegen en daarom bestaan er duidelijke verschillen tussen de talen van deze twee landen. Deze verschillen heb ik als thema van mijn scriptie gekozen. In het eerste hoofdstuk heb ik mijn doelstelling, bronnen en gekozen strategie beschreven. Mijn doelstelling was het om de verschillen op basis van secundaire literatuur te beschrijven en vervolgens met behulp van primaire teksten te kijken of ik deze verschillen kan vinden. Mijn primaire bronnen waren actuele rechtsteksten van zowel Belgische als Nederlandse rechtszaken, mijn secundaire bronnen dan literatuur over recht, vaktaal en rechtstaal en ook veel online bronnen. De teksten heb ik ook met behulp van het internet geanalyseerd. Verder heb ik op basis van deze verschillen en op basis van mijn eigen vertaling beoordeeld, hoe moeilijk het is om zulke teksten te vertalen, en welke dan moeilijker zijn. De verschillen heb ik op drie niveaus bekeken – lexicaal, syntactisch en stilistisch niveau. Deze disciplines heb ik ook kort beschreven in de inleiding. Ook de overheersende vertaaltheorieën heb ik vermeld. In hoofdstuk 3 heb ik inderdaad de verschillen tussen de taal in Nederland en België beschreven op alle drie niveaus. Vervolgens ging ik in het praktisch gedeelte op concrete teksten kijken. Ik heb in deze teksten een groot aantal woorden en uitdrukkingen gevonden, die typisch zijn voor het Belgisch gebruik van het Nederlands. Het gaat vooral om afzonderlijke woorden (zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, werkwoorden, voorzetsels). Deze woorden vond ik op het internet meestal uitsluitend op Belgische websites, of tenminste in een aanzienlijk hoger aantal dan op de Nederlandse websites. In het woordenboek waren zij of niet aanwezig, of duidelijk als „Belgisch Nederlands“, of „archaïsch“ of „formeel“ gekenmerkt. Het blijkt ook moeilijk om zulke teksten te vertalen, omdat de betekenis vaak nergens kan worden gevonden. Interessant waren voor mij echter eerder bepaalde syntactische verschijnsels. Deze komen overeen met de theorie die ik heb gevonden. Het gaat vooral om verschillende woordstelling in woordgroepen (werkwoordelijke eindgroepen, infinitieven), intensiever gebruik van sommige constructies in het Belgisch Nederlands, en vooral het gebruik van extreem lange en ingewikkelde samengestelde zinnen. Juist deze zinnen maken het vertalen ervan op het eerste gezicht bijna onmogelijk. Het is nodig om de tekst meerdere keer te lezen om hem te begrijpen. Ook het stilistisch niveau is interessant. Het gebruik van archaïsche uitdrukkingen is overgeleverd als gevolg van de historische omstandigheden, wanneer de Nederlandse taal in België geen mogelijkheid had om zich zelfstandig te ontwikkelen en moderniseren. Vooral worden er echter
65
veel deelwoorden gebruikt, zowel tegenwoordige deelwoorden, als voltooide deelwoorden, wat ook vaak ten koste van de verstandelijkheid van de tekst gaat. Het schrijven van deze scriptie was zeer informatief voor mij, omdat ik me eindelijk op “echte“, actuele teksten heb geconcentreerd en daar de verschillen moest zoeken, in plaats van alleen herhalen wat in theoretische werken over Belgisch Nederlands staat. Ook kon ik gebruik maken van mijn eigen vertalingen van Belgische rechtsteksten. Zoals ik al in de Inleiding heb geschreven, vroeg ik me af, wat de oorzaak is dat ik het vertalen van Belgische rechtsteksten zo moeilijk vond – of het aan de taal zelf ligt, of aan mijn gebrek aan kennis van recht en de rechtstaal. Voor deze scriptie heb ik nu nog enkele Nederlandse rechtsteksten vertaald. Dit vond ik aanzienlijk gemakkelijker. Mijn conclusie is dus, het vertalen van Belgische rechtsteksten een stuk moeilijker is, omdat de lexicologie, stilistiek en vooral de syntaxis anders/ingewikkelder is dan bij het Nederlands zoals het in Nederland wordt gebruikt. Dit neemt niet weg dat een vertaler, die geen expert op het gebied van recht is, veel meer problemen tegenkomt.
66
Bibliografie Primaire bronnen: Zie bijlagen.
Secundaire bronnen: Gedrukte bronnen: Čechová, Marie, Prof. PhDr. DrSc. a kol.: Současná česká stylistika. ISV nakladatelství, Praha, 2003. Čechová, Marie, Prof. PhDr. DrSc. a kol.: Současná stylistika. Nakladatelství Lidové noviny, Praha, 2008. Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 1, A-I. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 2, J-R. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. Dale, J. H. van: Groot woordenboek der Nederlandse taal. Deel 3, S-Z. Van Dale Lexicografie, Utrecht, 1992. Filipec, Josef & Čermák, František: Česká lexikologie. ACADEMIA, Praha, 1985. Florijn, A., Lalleman, J., Maureau, H.: De regels van het Nederlands. Wolters-Noordhoff bv, Groningen, 2004. Geerts, G., Prof. Dr. (ed.): Aspekten van het Nederlands in Vlaanderen. Uitgeverij Acco, Leuven, 1974. Grepl, Miroslav, Prof. Dr. CSc. a kol.: Přìručnì mluvnice češtiny. Nakladatelství Lidové noviny, Praha, 2003, p. 699-726. Hoffmann, Lothar: Kommunikationsmittel Fachsprache. Akademie-Verlag Berlin, 1987. Knittlová, Dagmar: Funkčnì styly v angličtině a češtině. Rektorát Univerzity Palackého, Olomouc, 1990. Knottenbelt, B. & Torringa R.A.: Inleiding in het Nederlandse Recht. Gouda Quint BV, Arnhem, 1986.
Kol. autorů: Encyklopedický slovnìk češtiny. Nakladatelství Lidové noviny, Praha, 2002. Komen, A. e.a.: Nederlands recht inkort bestek. Kluwer, Deventer, 1983. Rakšányiová, Jana & Štefková, Marketa: Rozvoj prekladateľskej kompetencie v oblasti odborných textov. Nakladateľstvo STU, Bratislava, 2009. Tkachuk, Tatiana: Jazyk a styl právnì češtiny. Diplomová práce. Brno, 2006.
67
Uhrová, Eva: Grundlagen der deutschen Lexikologie. Vydavatelství MU, Brno, 2002, p. 3. Vandeputte, Omer: Nederlands: het verhaal van een taal. Rekken: Stichting Ons Erfdeel, 1997. Willemys, Roland: Het verhaal van het Vlaams: de geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden. Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 2003. Online bronnen: http://interaxis.sesuadra.org/Interaxis2/html5/hend.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Belgisch_Nederlands http://nl.wikipedia.org/wiki/Kamer_van_inbeschuldigingstelling http://nl.wikipedia.org/wiki/Rekenhof http://nl.wikipedia.org/wiki/Stilistiek http://nl.wikipedia.org/wiki/Syntaxis_(taalkunde) http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/c-cz/tk-c0120.shtml http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/k-kz/tk-k0004.shtml http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/m-mz/tk-m0069.shtml http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/u-uz/tk-u0018.shtml http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/v-vz/tk-v0114.shtml http://taal.vrt.be/taaldatabanken_master/taalkwesties/w-wz/tk-w0135.shtml http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1048/ http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1135/ http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1346/ http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/391/ http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/545/ http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/92/ http://taaltelefoon.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=864
http://taaltelefoon.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=864 http://www.arbitrage.be/nl/common/home.html http://www.dbnl.org/tekst/_han001199101_01/_han001199101_01_0016.htm http://www.dbnl.org/tekst/vooy001nede01_01/vooy001nede01_01_0014.htm http://www.elfri.be/NL/Juridische%20informatie/Strafrecht/overzicht%20SR.htm http://www.encyclo.nl/begrip/getuige%20%C3%83%C2%A0%20decharge http://www.itidutchnetwork.org/documents/Antwerp/lezing%20Antwerpen%20Lessius%2012-062005.pdf http://www.juridat.be/pyramide_nl2.php http://www.just.fgov.be/index_nl.htm http://www.justitie.nl/onderwerpen/straf_en_boete/straffen_en_maatregelen/
68
http://www.justitie.nl/onderwerpen/straf_en_boete/tbs/ http://www.let.rug.nl/~vdwouden/docs/berlijntekst02.pdf http://www.onzetaal.nl/advies/daarvoeg.php http://www.rechtspraak.nl/Gerechten/Rechterlijke+organisatie/ http://www.rechtspraak.nl/Wat+is+rechtspraak/Begrippenlijst+van+A+tot+Z.htm#O http://www.schrijf.be/copywriting_tips_barbarismen2.htm http://www.vlaamswoordenboek.be/definities/term/aanvatten www.diversiteit.be/diversiteit/files/File//Rechtspraak_jurisdiction/discriminatie_discrimination/2007/r 07-04-24_gent.pdf
69
Bijlagen
70
