Aqua
ERKENNINGSNUMMER: P209940 - AFGIFTEKANTOOR: 2099 ANTWERPEN X - OKTOBER-NOVEMBER-DECEMBER 2007
DRIEMAANDELIJKS INFORMATIEBLAD VAN AQUAFIN • 2007/4
Minister van Leefmilieu Hilde Crevits:
‘Ik wil de Vlaamse waterzuivering naar topniveau tillen’
Terug vis in de Dender
Wegebo wint eerste Minder Hinder Award
Inhoud 4
Terug vis in de Dender
10
In 1989 was de waterkwaliteit van de Dender zeer slecht.
De voorbije jaren zijn er aan beide landszijden duidelijk inspanningen gedaan.
7
Wegebo wint eerste Minder Hinder Award In september reikte Aquafin voor het eerst een
onderscheiding uit aan de aannemer die gedurende het afgelopen jaar het meest omgevingsvriendelijk
Minister van Leefmilieu Hilde Crevits: ‘Ik wil de Vlaamse afvalwaterzuivering naar topniveau tillen’
tewerk ging op rioleringswerven. De award én de eer gingen naar Wegebo.
In juni legde Hilde Crevits in het Vlaams Parlement
de eed af als Vlaams minister van Openbare Werken, Energie, Leefmilieu en Natuur. Daarmee kreeg ze ook
de verdere ontwikkeling van de afvalwaterzuiverings-
Foto cover: Jan Locus
dossiers onder haar hoede.
2
Hard werk met een zichtbaar resultaat Het afgelopen jaar is Aquafin verder uitgegroeid
ervan overtuigd dat Aquafin voor verschillende
taatsgericht voldoet aan de wensen van zijn klan-
boodschap die de medewerkers van Aquafin te-
tot een zelfverzekerd bedrijf, dat snel en resulten. In de eerste plaats werkt Aquafin natuurlijk
voor het Vlaamse Gewest, maar ook steeds meer
gemeenten deden voor de uitbouw en het beheer van hun rioleringsstelsel een beroep op Aquafin.
Dat vertrouwen hebben we te danken aan de
knowhow die het bedrijf de voorbije 17 jaar opgebouwd heeft. Daarbij beperkten we ons niet tot
onze kerncompetenties, maar ontwikkelden we
ook expertise op domeinen die nu steeds meer actueel worden. De reacties op de 6de iwa con-
ferentie rond terugwinning en hergebruik van water, die Aquafin in Antwerpen organiseerde, waren bijvoorbeeld zonder meer positief. Minis-
ter van Leefmilieu Hilde Crevits staat achter een valorisatie van de knowhow van Aquafin en is
partners een meerwaarde kan betekenen. Een recht trots op hun bedrijf maakt.
Natuurlijk merken steeds meer mensen spontaan op, dat alle inspanningen van de voorbije jaren
vruchten beginnen af te werpen. In verschillende
waterlopen is de waterkwaliteit zichtbaar verbeterd.
Dat geldt zelfs voor de Dender, het zorgenkindje van Vlaanderen. Ik weet dat we er nog lang niet zijn,
maar misschien mogen we toch al terug voorzichtig beginnen dromen van een zwempartijtje in een
beek hier of daar. Maar eerst wens ik u een fijne ein-
dejaarsperiode toe. Met wat geluk zit er misschien een schaatstochtje in de vrije natuur in. Luc Bossyns
gedelegeerd bestuurder
12
Hergebruik van gezuiverd afvalwater vier dagen onder de loep in Antwerpen
16
Een passie voor de natuur en een hart voor Aquafin
Op de 6de internationale conferentie rond terug-
Jaarlijks krijgen de rioolwaterzuiveringsinstallaties
die Aquafin in oktober in Antwerpen organiseerde,
Ze worden rondgeleid door ervaren gidsen.
winning en hergebruik van gezuiverd afvalwater,
bogen ruim vierhonderd specialisten uit de hele wereld
van Aquafin zo’n 20.000 bezoekers over de vloer.
zich over zaken als garantie van de volksgezondheid, technologische verbetering en publieke acceptatie.
14
De Dendervallei en de E40 Fotograaf Misjel Decleer legde de Dendervallei
vast van op één van de bruggen over de E40.
Een bijzondere locatie voor een natuurreportage.
3
Demosite voor iba’s in Aartselaar Tot voor kort was de markt van de iba’s voor Aquafin nog on-
Omwille van de nabijheid van de overige onderzoeksinfrastruc-
jaren een systeem voor de individuele behandeling van afval-
dergelijk experiment. Er is immers intensief toezicht en opvol-
ontgonnen terrein. Nu heel wat inwoners binnen dit en enkele water zullen moeten installeren, wil het bedrijf mee op de
kar springen en een aantal systemen uittesten. Op het domein van zijn rioolwaterzuiveringsinstallatie in Aartselaar, niet ver
van het hoofdkantoor, zal Aquafin in 2008 hiertoe een demosite installeren.
In eerste instantie zullen enkele compactsystemen opgesteld worden volgens de normale gebruikswijze, ondergronds dus.
Dat geeft meteen ook een realistisch beeld van wat er nog bovengronds te zien is bij dergelijke systemen. Deze demotoestel-
len zullen niet in bedrijf worden genomen. In een volgende fase zal het volledige ontwerp van de demosite verder uitgewerkt
worden en een drietal verschillende systemen, evenals een rietveld en een naklaringsvijver in praktijk worden getest.
Voorbeeld van een geïnstalleerde iba. Foto: Aquafin
tuur is de rwzi Aartselaar voor Aquafin de ideale plaats voor een
ging mogelijk en ook voedingsmateriaal is voldoende aanwezig. Hiervoor zal het afvalwater van het dienstgebouw gebruikt worden, wat overeenkomt met een vuilvracht van ongeveer 6 ie.
Aqua I 2007/4
Terug vis in de Dender Door milieucoördinator Alain Vandelannoote In 1989 was de waterkwaliteit van de Dender zeer, zeer slecht.
De voorbije jaren zijn er aan beide landszijden duidelijk inspanningen gedaan.
De voorbije jaren werden de vervuilers in kaart gebracht. Aan
Sindsdien verbeterde de waterkwaliteit traag maar gestaag. In
programma’s tot stand. Ook de industrie, die verantwoordelijk
grens tot aan Ninove. Ze was slecht tot Aalst en zeer slecht verder
zowel Vlaamse als Waalse kant kwamen de waterzuiveringsis voor een groot deel van de vuilvracht, investeerde in waterzuivering. Als gevolg verbeterde de waterkwaliteit aanzienlijk en
kwam de vis terug. Toch worden de kwaliteitsdoelstellingen dui-
delijk nog niet gehaald. Verdere saneringen in het Denderbekken zijn dringend nodig. Niet enkel bij de bedrijven en de landbouw; maar ook bij de bevolking. Het afvalwater van de huishoudens in
Vlaanderen wordt immers nog maar voor tweederde gezuiverd,
4
en in Wallonië voor de helft.
1992 was de biologische waterkwaliteit matig van de Henegouwse
stroomafwaarts, tot aan de monding in de Schelde. Toen werd het duidelijk dat Vlaanderen zich niet langer kon verschuilen achter de
grensoverschrijdende vervuiling vanuit Wallonië. Geleidelijk verbeterde de vervuilingstoestand tot matig stroomopwaarts Denderleeuw-Liedekerke en slecht verder stroomafwaarts in 2000.
Sinds 2001 is de biologische waterkwaliteit overal matig (5 à
6/10), van de Henegouwse grens tot aan de monding. In 2001 tot 2003 werd sporadisch (5 keer) ook een goede waterkwaliteit (7 à
Vuilste rivier van Vlaanderen
Hoewel het tijdschrift Pêche et Pisciculture in 1907 al een arti-
kel publiceerde over de sterfte van glasaaltjes in de Dender te Dendermonde, gaat men ervan uit dat de waterkwaliteit van
8/10) gevonden in het traject Geraardsbergen-Ninove. De afgelopen zes jaar tijd werd er nog in één op 73 metingen een slechte waterkwaliteit aangetoond door de vmm.
de Dender tot in 1960 behoorlijk was. Daarna ging het bergaf-
Langzaam herstel van het visbestand
negen meetpunten in het Vlaamse Gewest een uiterst slechte of
ke visleven van de Dender rake klappen. Vanaf 1955 probeerde de
waarts, met een historisch dieptepunt in 1989. Toen werd op alle zeer slechte biologische waterkwaliteit gemeten. In die tijd was
de Dender berucht als de vuilste rivier van Vlaanderen. Foto’s van een zwarte Dender, met daarop metershoge schuimvlokken, verschenen in de pers.
Met de achteruitgang van de waterkwaliteit kreeg het eens zo rijProvinciale Visserijcommissie van Oost-Vlaanderen de visstand
op peil te houden met jaarlijkse visuitzettingen. De populaties van de sportvissoorten zoals snoek, voorn, karper en paling werden op die manier aangevuld. Na 1979 gaf de visserijcommissie het op: de waterkwaliteit bood onvoldoende garanties voor de
jaarlijkse investeringen. In 1983, 1984 en 1985 volgden er specta-
De evolutie van de biologische waterkwaliteit van de Dender: gegevens IHE en VMM
culaire vissterftes. Toen werd het muisstil rond het visleven in
de Dender, en dit terwijl de rivier in 1992 als viswater Europese
% 100
bescherming kreeg. 80
Vanaf 1993 kwam er een verbetering in de toestand. In het voor-
60
jaar van 1994 werden glasaaltjes – jonge palingen – gesignaleerd aan het sas van Denderbelle. In datzelfde jaar toonden onder-
40
zoekers van het Provinciaal Centrum voor Milieuonderzoek en
de Provinciale Visserijcommissie aan dat ook tal van andere vis-
20 0
soorten de Dender hadden geherkoloniseerd. Vissterftes in 1993, 1995, 1996 en 1997 gaven dan weer aan hoe broos deze nieuwe vóór 1998 ■ goed
■ matig
1998-1994 ■ slecht
1995-2000
■ zeer slecht
2001-2006
■ uiterst slecht
visgemeenschap en de waterkwaliteit nog wel waren.
Aqua I 2007/4
In 1996 voerden het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer sa-
De jarenlange industriële vervuiling had bovendien gezorgd voor
Groen een gedetailleerde visbestandsopname uit op de Dender.
visvlees. Nieuwe visbestandsopnames van 2005 brachten geen
men met de Provinciale Visserijcommissie en de afdeling Bos en De resultaten waren verbazend. Vanaf de Waalse grens tot aan
Liedekerke werd er veel vis gevangen. Stroomafwaarts Liedeker-
ke, en vooral vanaf Aalst, daalde de kwaliteit van het visbestand: er werd daar enkel nog driedoornige stekelbaars en een enkele blankvoorn aangetroffen.
de opstapeling van micropolluenten in de waterbodem en het spectaculaire verbeteringen van het visbestand meer aan het
licht (Van Thuyne et al. 2005). De resultaten van 2002 werden grotendeels bevestigd. Wel is de dominantie van blankvoorn minder uitgesproken en is het aandeel van paling, snoek en snoekbaars in 2005 toegenomen.
In 1997 werd er een ontwikkelingsplan voor de binnenvisserij op de
Waterzuivering in het Vlaamse Gewest
de visclub De Zilveren Pos terug haar viswedstrijd in op de Dender.
de woningen aangesloten op drie operationele zuiveringsinstalla-
Dender opgemaakt (Vanden Auweele et al. 1997). In 1999 richtte
Een traditie die dateerde van 1935 en waarvan ze sinds het einde van de jaren zestig noodgedwongen had moeten afstappen. Sinds 1999 vangt de winnaar tijdens de wedstrijd terug zijn 8 kg vis.
In 2002 terug euforie: het visbestand op de staalnameplaatsen
die in 1996 werden bemonsterd, bleek overal veel gevarieerder (Van Thuyne & Breine 2003). Vooral op het traject Aalst-Dender-
Volgens gegevens van vmm waren er in 1994 nog maar 12 % van ties in het Denderbekken: rwzi Geraardsbergen (6.000 ie) gebouwd in 1958 en gerenoveerd in 1991, rwzi Ninove (25.000 ie) gebouwd in 1986 en rwzi Aalst (80.000 ie) met als bouwjaar 1987.
De rioleringsgraad was er relatief hoog: 84 % van de huizen waren al aangesloten op de gemeentelijke riolering, maar het bovengemeentelijke collectorenstelsel ontbrak nog grotendeels.
monde was er een duidelijke verbetering zichtbaar. Ondanks een
In januari 1994 heeft Aquafin van de Vlaamse Milieumaatschappij
zijdig, met een dominantie van blankvoorn en in mindere mate
structuur overgenomen. De installaties van Ninove (nu 31.500 ie)
twintigtal vissoorten werd het visbestand bestempeld als vrij een-
baars. Actiegroepen wezen er terecht op dat het vooropgestelde doel nog ver weg was: voldoen aan de waterkwaliteitsnormen voor viswater.
de exploitatie van de bovengemeentelijke waterzuiveringsinfraen Aalst werden grondig gerenoveerd en omgebouwd om stik-
stofverwijdering mogelijk te maken. Bijkomend heeft Aquafin nieuwe zuiveringsinstallaties gebouwd in Geraardsbergen (27.000
5
Sinds 2002 is het visbestand in de Dender terug meer gevarieerd. Foto: Misjel Decleer
Aqua I 2007/4
De grote sprong voorwaarts die de biologische waterkwaliteit en het visbestand van de Dender maakten in 2001-2002, is waarschijnlijk te danken aan de uitgevoerde infrastructuurwerken. Foto’s: Jan Locus
ie), Zandbergen (6.300 ie), Liedekerke (63.000 ie) en Galmaarden
Ook aan Waalse kant is de rioleringsgraad relatief hoog (85
ringsinstallaties in Parike (1.170 ie) en Sint-Maria-Lierde (765 ie).
nog grotendeels: 80 % moet nog aangelegd worden. Momen-
(9.000 ie). Daarnaast bouwde het bedrijf kleinschalige zuive-
Opmerkelijk is dat al deze bouw- en renovatiewerken van Aqua-
fin, met uitzondering van de bouw van de rwzi Galmaarden op de Mark, beëindigd werden tussen 1999 en 2001. Het is dan ook
meer dan waarschijnlijk dat de grote sprong voorwaarts die de
biologische waterkwaliteit en het visbestand van de Dender maakten in 2001-2002, te danken zijn aan deze infrastructuurwerken. Door de uitbouw van het collecteringsstelsel, steeg de 6
zuiveringsgraad in het Denderbekken tot 67 % in 2006.
Toch blijft hiermee het afvalwater van eenderde van de huishou-
dens van het Denderbekken nog ongezuiverd. Er is nog heel wat werk aan de winkel voor Aquafin (bovengemeentelijke zuiveringsinfrastructuur), de gemeenten (riolering en plaatselijke zuivering), maar ook voor de particulieren (bouwen van individuele
installaties voor de behandeling van afvalwater, waar nodig volgens het gebiedsdekkend uitvoeringsplan).
%), maar de bovengemeentelijke collectoren ontbreken er wel teel wordt het afvalwater van 63 % van de huizen die ooit aangesloten moeten worden op een zuiveringsinstallatie gezuiverd. Volgens de Waalse saneringsplannen moet echter 23 % van de
particulieren zelf zuiveren in iba’s (inividuele behandelingsinstallaties voor afvalwater) en moeten er nog vier zuiveringsinstalla-
ties tussen 2.000 ie en 10.000 ie gebouwd worden, net zoals een
veertigtal kleinere installaties. Hierdoor bedraagt de effectieve zuiveringsgraad op het moment minder dan 50 %.
Inspanningen van de industrie
Het Denderbekken is gekenmerkt door de talrijke aanwezigheid van grote industriële vestigingen. Oude industrie die inmiddels verdwenen is, maar ook industrie in volle uitbouw. Vestigingen die van
eigenaar veranderen en steeds meer deel uitmaken van internationale holdings. Daarnaast ook industriële bakkerijen, vleeswaren-
producenten, wasserijen, frisdrankproducenten en metaalindustrie. Ook aan Waalse zijde zijn er grote industriële vestigingen.
Waalse infrastructuurwerken
Zonder de saneringsinspanningen van deze industrie kon er geen
Ook in Wallonië heeft men niet stilgezeten. De zuiveringsinstal-
eerste helft van de jaren negentig reduceerden tal van bedrijven
Een kwart van alle bewoners van het Denderbekken zijn Walen.
laties met een ontwerpcapaciteit groter dan 10.000 ie zijn er inmiddels gebouwd: de installaties van Ath (22.500 ie in 1992),
Leuze-en-Hainaut (10.800 ie in 1994), Enghien (15.000 ie in 1996) en Lessines (12.000 ie in 2004). Daarnaast zijn er nog twee instal-
laties operationeel met een capaciteit tussen 2.000 IE en 10.000 ie: de rwzi’s van Beloeil (4.000 ie in 1989) en Flobecq (2.500 ie in 1990).
sprake zijn van de heropleving van het visbestand in 1993. In de hun geloosde vuilvracht door de bouw van een waterzuiveringsinstallatie of de uitbreiding van hun waterzuivering, maar vaak
ook door het zuiveringsproces niet langer minimalistisch uit te voeren. Ook van de bedrijven worden in de toekomst echter nog bijkomende inspanningen verwacht.
•
Betere punten dus voor de Dender dan in 1989, maar er is nog een lange weg te gaan.
Referenties
• IHE (1979): Kaart van de biologische kwaliteit van de waterlopen in België, 60 pp.
• Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap (1983): AWP-niveau 1: Overzichtskaart voor het Vlaamse Gewest, pp.36.
• SPGE (2005): Plan d’assainissement par sous-bassin hydrographique: PASH de la Dendre. Bijlage bij het Besluit van de Waalse regering van 1/11/2005.
• Vanden Auweele I, Verbiest H., Belpaire C. & L. Samsoen (1997): Ontwikkelingsplan voor de binnenvisserij op de Dender. Rapport IBW.Wb.V.R.97.53. 76 pp. • Van Thuyne G. & J. Breine (2003): Visbestanden op de Dender (maart 2002). Rapport IBW.Wb.V.R.IR.2003.129. 11 pp.
• Van Thuyne G., Maes Y., Samsoen L. & J. Breine (2005): Visbestanden op de Dender (2005). Rapport IBW.Wb.V.R.2005.145. 13 pp. • VMM-website (2007) m.b.t. de biologische waterkwaliteit van de Dender t.e.m. 2006.
Aqua I 2007/4
Minister van Leefmilieu Hilde Crevits:
‘Ik wil de Vlaamse afvalwaterzuivering naar topniveau tillen’
7
Hilde Crevits: ‘Ik sta volledig achter een valorisatie van de expertise van Aquafin bij de gemeenten, de industrie en in het buitenland. Dat levert een win-win situatie op voor alle partijen.’ Foto: Jan Locus
Na de aanstelling van Kris Peeters tot Vlaams Minister President,
legde Hilde Crevits in het Vlaams Parlement de eed af als Vlaams minister van Openbare Werken, Energie, Leefmilieu en Natuur. Daarmee kreeg ze ook de verdere ontwikkeling van de afvalwaterzuiveringsdossiers onder haar hoede.
Aqua I 2007/4
Onder impuls van de voormalige minister van Leefmilieu is de
‘De Kaderrichtlijn Water, onze volgende deadline, stelt een goede
niseerd. Aquafin kreeg weer een duidelijke plaats in de water-
ze riolerings- en zuiveringsgraad is voorgeschreven, wil ik toch
watersector in Vlaanderen de voorbije jaren grondig gereorgasector en kon zich verder ontwikkelen tot een flexibel bedrijf, dat maximaal inspeelt op de behoeften van het Vlaamse Gewest.
Op het gebied van afvalwaterzuivering heeft Vlaanderen al een lange weg afgelegd. Toch wachten er Hilde Crevits nog de nodige uitdagingen.
De ogen van Europa zijn gericht op België, één van de lidstaten die
nog niet voldoet aan de richtlijn Stedelijk Afvalwater. Hoe kan u aantonen dat Vlaanderen in de goede richting evolueert?
ecologische toestand tegen 2015 voorop. Hoewel er geen preciemaximaal inzetten op een uitbouw van het stelsel. Net zoals
Vlaanderen bij de topregio’s van Europa behoort op economisch vlak, wil ik Vlaanderen wat betreft afvalwaterzuivering eveneens tot dit niveau optillen.’
‘De resultaten van onze inspanningen worden steeds meer zichtbaar’
Hilde Crevits: ‘De richtlijn Stedelijk Afvalwater verplichtte de lid-
staten om het afvalwater van hun belangrijkste agglomeraties
te zuiveren. Het komt er voor Vlaanderen vooral op aan om snel
‘Dat de verdere en doorgedreven optimalisatie en uitbouw van
voor de naleving van deze richtlijn te finaliseren. Voor de agglo-
tuur hierbij een absolute prioriteit is, is duidelijk. De zonerings-
de resterende collectoren en zuiveringsinstallaties noodzakelijk meraties groter dan 10.000 inwonersequivalent hebben we al
ongeveer 97% van onze collecteringsverplichting vervuld. Voor
de agglomeraties tussen 2.000 en 10.000 inwonersequivalent zitten we aan ruim 90%, maar zoals dikwijls wegen de laatste loodjes het zwaarst. De rol van Aquafin is cruciaal. Het bedrijf
dient alles in het werk te stellen om het huidige investerings-
ritme te blijven aanhouden. De resultaten op het terrein worden
bovendien meer en meer zichtbaar. Zo zwemmen er opnieuw vissen in de waterlopen die tot voor kort niet meer dan een open riool waren, zoals bijvoorbeeld de Leie en de Zenne.’
de bovengemeentelijke en de gemeentelijke saneringsinfrastrucplannen en hierbij aansluitend de gebiedsdekkende uitvoerings-
plannen voor de gemeenten, leggen de basis voor de planmatige inzameling, het transport en de zuivering van het afvalwater in
gebieden waar er nog geen riolering ligt. Hier ligt een taak weg voor zowel de gemeenten als voor Aquafin. We blijven ook streven naar een verbetering van de werking van de rioolwaterzuiveringsinstallaties. Om die reden zal het optimalisatieprogramma
voor de bovengemeentelijke sanering blijven focussen op de remediëring van belangrijke knelpunten in het collectoren- en aansluitend rioolstelsel.’
8
Hilde Crevits: ‘Aquafin moet alle mogelijke inspanningen doen om het huidige investeringsritme te blijven behouden.’ Foto: Jan Locus
Aqua I 2007/4
Verschillende partijen leveren elk hun eigen bijdrage voor de realisatie van de doelstellingen van de kaderrichtlijn Water. In de eerste plaats het Vlaamse Gewest zelf, met daarnaast de gemeenten, vmm, Aquafin, de drinkwatermaatschappijen, de industrie en de burgers. Hoe ziet u ieder zijn rol? Minister Crevits: ‘Alle betrokkenen moeten vooral samenwerken om op een doeltreffende wijze de gezamenlijke doelstellingen te realiseren tegen een minimale kostprijs. Er worden en zullen nog zeer veel middelen ingezet worden voor de openbare riolering en waterzuivering. De gemeenten en het Vlaamse Gewest dienen zo snel mogelijk de zoneringsplannen goed te keuren en te formaliseren in uitvoeringsplannen, zodat de prioriteiten en verplichtingen duidelijk afgebakend kunnen worden. De investeringen kunnen echter enkel renderen, als de aansluitingen van de woningen op de riolering ook effectief doorgevoerd worden.’ ‘Voor de landbouw werd een nieuw Mestactieplan uitgewerkt en voor de industrie wordt verder vorm gegeven aan een sturend vergunningenbeleid en regulerende heffingen. Aan de hand van de waterkwaliteitsgegevens zal dan verder vastgelegd worden welke bijkomende maatregelen ten opzichte van de verschillende doelgroepen nog noodzakelijk zijn en kan bovendien uitgemaakt worden hoe de kostenverdeling tussen de betrokken partijen (bevolking - industrie - landbouw) zal gebeuren. Ook moet de diffuse verontreiniging en de gewest- of landsgrensoverschrijdende vervuiling verder in beeld worden gebracht, zodat ook hier gepaste initiatieven en maatregelen kunnen genomen worden.’ Zal het ‘de vervuiler betaalt’-principe verder doorgetrokken worden in de toekomst?
Hilde Crevits: ‘Hoewel er geen precieze riolerings- en zuiveringsgraad is opgenomen in de kaderrichtlijn Water, wil ik toch maximaal inzetten op de uitbouw van het stelsel.’ Foto: Jan Locus
Hilde Crevits: ‘De huidige heffings-, bijdrage- en vergoedingsregeling is al een vertaling van het ‘de vervuiler betaalt’-principe, dat één van de basisprincipes is van de kaderrichtlijn Water.
‘Om sterk genoeg voor de dag te kunnen komen in het buiten-
De eerste fase van de economische analyse, die wordt voorge-
land, zullen de diverse actoren binnen de Vlaamse watersector
schreven door de kaderrichtlijn Water, is beëindigd. Tegen 2010
hun krachten moeten bundelen. Samen met de betrokken acto-
moeten alle watergebruikers een redelijke bijdrage leveren in de
ren op het veld, wil ik een werkbaar kader maken.’
kosten van de waterdiensten. Momenteel wordt al de volledige kostprijs van de drinkwaterproductie en distributie doorgere-
Volgens schattingen zal tussen nu en 2025 het totale debiet aan
kend en ongeveer de helft van de kosten van de waterzuivering.
hergebruikwater per jaar in Europa oplopen tot 1500 à 4000 mil-
Ik ga er wel vanuit dat de volledige uitbouw van de waterzuive-
joen m3. Vandaag al is de knowhow van Aquafin op het gebied van
ringsinfrastructuur niet op één generatie kan worden verhaald.
hergebruiktoepassingen voor gezuiverd afvalwater internationaal
Het komt er dus op aan een goed evenwicht te vinden tussen de
erkend. Hoe ziet u de verdere rol van Aquafin?
belasting van de huidige en de toekomstige generaties.’
Hilde Crevits: ‘Ik meen dat Vlaanderen maximaal moet inzetten op het hergebruik van water. De industrie in Vlaanderen heeft
De voorbije 17 jaar heeft Aquafin een enorme knowhow opge-
nu al één van de hoogste percentages aan hergebruiktoepas-
bouwd, die ten goede kan komen aan verschillende partijen. Hoe
singen in Vlaanderen, maar de mogelijkheden worden nog niet
staat u ten opzichte van de valorisatie van die knowhow bij de
voldoende benut. Ik geloof dat hier in het bijzonder nog veel
gemeenten, de industrie en in het buitenland?
ruimte is voor synergieën tussen de drinkwatermaatschappijen
Hilde Crevits: ‘Ik sta volledig achter een valorisatie van de experti-
en Aquafin. Het internationale iwa-congres rond hergebruik van
se van Aquafin. We moeten er voor zorgen dat we een aangepast
afvalwater dat in oktober 2007 in Antwerpen plaatsvond, heeft
kader creëren, waarbinnen Aquafin zijn expertise kan aanbieden
duidelijk aangetoond dat een samenwerking tussen de spelers
op een marktconforme wijze, zodat zowel de onderneming als
tot een reële meerwaarde kan leiden. Ik neem mij dan ook voor
de verschillende klanten hier hun voordeel mee kunnen doen. Op
om dit proces volop te ondersteunen.’
die manier ontstaat er een win-win situatie.’
•
9
Aqua I 2007/4
Wegebo wint eerste Minder Hinder Award
’Een mooie bevestiging en de perfecte stimulans’ In september reikte Aquafin voor het eerst een onderscheiding uit aan de aannemer die gedurende het afgelopen jaar het meest omgevingsvriendelijk tewerk ging op rioleringswerven. De award én de eer gingen naar Wegebo, onderdeel van Colas Belgium.
10
Het was een terecht trotse Walter Van Impe, gedelegeerd bestuurder van Wegebo, die de award ontving uit handen van Vlaams minister voor Leefmilieu Hilde Crevits. Zijn bedrijf haalde
het uiteindelijk van de twee andere genomineerden, Heijmans Infra uit Schelle en Aclagro uit Wondelgem.
Voor de toekenning van de Minder Hinder Award baseerde Aquafin zich op vier fundamentele criteria. Ten eerste zijn dat de resultaten uit de enquêtes die na afloop van elk project worden
ingevuld door de projectleider, de werftoezichter, het studiebureau en alle betrokken besturen. Deze vragenlijst peilt naar
de manier waarop de aannemer de besteksbepalingen naleeft om de hinder te beperken. Daarnaast tellen ook de frequentie
en de omvang van eventuele schadegevallen en de gegevens uit Hilde Crevits, minister van Leefmilieu en Openbare Werken, reikte de eerste Minder Hinder Award uit aan Walter Van Impe, gedelegeerd bestuurder van Wegebo. Dirk Dewaele, directeur Infrastructuur (links) en Luc Bossyns, gedelegeerd bestuurder van Aquafin (rechts), verduidelijkten de selectiecriteria en onderstreepten het belang dat Aquafin aan hinderbeperkende maatregelen hecht. Foto: Aquafin
de klachtendatabank mee. Een laatste, maar minstens even belangrijke factor zijn de veiligheidsstatistieken die de aannemer
kan voorleggen. Wie het best scoort op de combinatie van deze vier criteria, mag zich laureaat noemen.
Omdat Wegebo opvallend goede veiligheidscijfers presenteerde, ging Aqua praten met Ilse Quirynen, hoofd Veiligheid en te-
vens milieucoördinator bij Wegebo. Bij haar aanstelling in 2000, lagen de kaarten heel anders dan nu. ‘Het bedrijf had op dat
moment niet echt een goeddraaiend veiligheidsbeleid, er was
Aqua I 2007/4
Rioleringswerken brengen onvermijdelijk hinder met zich mee. Met goede coördinatie en communicatie van de werfactiviteiten, kunnen de werken optimaal verlopen. Foto: Jan Locus
11
vooral de bewaking van de wettelijk verplichte voorzieningen
Zelfs al zou een bedrijf aan de utopische frequentiegraad van
zich. ‘Gewoon al door opnieuw een gezicht te plakken op veilig-
teren in veiligheid, vindt Ilse Quirynen. ‘Ik vergelijk het graag
door een externe preventieadviseur’, herinnert Ilse Quirynen heid en er daardoor terug de aandacht op te vestigen, daalde
het aantal arbeidsongevallen onmiddellijk spectaculair. Toch
hebben we daarna nog een lange weg afgelegd om tot onze huidige mooie cijfers te komen.’ Een frequentiegraad van 27 is in
de wegenbouw inderdaad een goede score. Dat betekent dat er
27 arbeidsongevallen gebeuren per miljoen gewerkte uren. De laatste jaren schommelt Wegebo continu rond dat getal.
Goed evenwicht
Ilse Quirynen vindt dat ze het treft met een management dat
nul arbeidsongevallen geraken, dan nog moet het blijven invesmet snelheidsovertredingen. Als er niet voortdurend campag-
nes en controles zouden zijn, verslapt de aandacht en worden we vanzelf lakser. Dat is ook zo met veiligheid.’ Wegebo heeft
maandelijks op iedere werf een ‘veiligheidskwartiertje’, waarin
een specifiek thema in verband met preventie aan bod komt, zoals bijvoorbeeld het belang van persoonlijke beschermings-
middelen en signalisatiemateriaal. Daarnaast bezoekt het Comité
voor Preventie en Bescherming regelmatig alle werven en onderwerpt het ze aan een grondige veiligheidsinspectie.
voor 100 % achter het veiligheidsbeleid staat: ‘Ik hoor nog vaak
Dat Wegebo de allereerste Minder Hinder award won, is voor
Minder Hinder me soms wel een dubbel gevoel. Om de hinder
is een manier om jezelf te vergelijken met andere bedrijven en
dat het rendement primeert op de veiligheid. In dat kader bezorgt voor de omgeving te beperken, moeten de werken steeds sneller
klaar zijn. Bij werken op autosnelwegen bijvoorbeeld, mogen we bovendien zo min mogelijk plaats innemen opdat de voorbijrazende wagens geen last zouden ondervinden. Maar dat creëert dan weer onveilige situaties voor onze werknemers. Dus zeg ik volmondig ‘ja’ tegen Minder Hinder, maar dan wel in een goed
evenwicht met de veiligheid van de arbeiders. Mits een degelijke communicatie kan iedereen daar wel begrip voor opbrengen.’
het bedrijf een bevestiging dat het op het goede spoor zit. ‘Het als je dan wint, stimuleert dat alleen maar om op dezelfde ma-
nier door te gaan. Vorig jaar wonnen we trouwens ook nog de ‘Veiligheidschallenge’ van Colas Belgium, die staat voor de beste
•
vooruitgang en de beste cijfers. Ik denk dat ik mag concluderen dat we goed bezig zijn,’ voegt Ilse Quirynen nog toe.
Aqua I 2007/4
Hergebruik van gezuiverd afvalwater vier dagen onder de loep De mogelijkheden voor gezuiverd rioolwater zijn quasi onbeperkt, maar nog steeds sterk onderbenut. Op de 6de internationale conferentie rond terugwinning en hergebruik van gezuiverd afvalwater, die Aquafin in oktober in Antwerpen organiseerde, bogen ruim vierhonderd specialisten uit de hele wereld zich over zaken als garantie van de volksgezondheid, technologische verbetering en publieke acceptatie.
12
Een mooi voorbeeld van hergebruik van gezuiverd afvalwater konden de conferentiegangers zien in de Antwerpse Zoo. Het nieuwe nijlpaardenverblijf maakt volledig gebruik van recyclagewater. Een aanzienlijke kostenbesparing, gezien de grote volumes water die nodig zijn. Foto: Antwerpse Zoo
Om de wereldwijde groei van bevolking en de industrie op te
Gezuiverd afvalwater kan verder worden verwerkt tot het ge-
beschikbare grondwatervoorraden om te gaan. Hergebruik van
kwaliteit, dat bijvoorbeeld gebruikt wordt als koelwater, tot
vangen, is het meer dan ooit noodzakelijk om duurzaam met de
gezuiverd afvalwater is een alternatief dat steeds meer in de belangstelling komt te staan. Het veroorzaakt veel minder CO2-uit-
stoot dan de import van water, de constructie van aquaducten en
schikt is voor zo goed als elke toepassing. Van water met lage
drinkwater of zelfs ultrapuur water, dat vaak een deel van het productieproces is in de elektronicasector.
dammen, dieper pompen of zeewater ontzilten. Gezuiverd afval-
Kans voor Vlaanderen
der beïnvloed wordt door periodes van droogte dan grond- en
zijn gesitueerd in de zuiderse landen. Driekwart van het totale
water is in een permanent debiet beschikbaar, omdat het minoppervlaktewater. Hergebruik vermindert bovendien de restvervuiling die opnieuw in de waterlopen terecht komt. Een voordeel op rivierbekkenniveau, dat steeds breder erkend wordt.
De meeste projecten rond hergebruik van gezuiverd afvalwater debiet wordt namelijk gebruikt als irrigatiewater voor de land-
bouw. In Noord- en West-Europa liggen de meeste toepassingen in de industrie. In landen met een gematigd klimaat zoals België, waar er geen fysisch watertekort is, is hergebruik (nog) geen
Aqua I 2007/4
noodzaak, maar wel van toenemend belang om de natuurlijke
laboratoriumanalyse, kunnen echter zorgen voor de zekerheid
prins Laurent, voorzitter van het kint, officieel de conferentie
kant is het nodig om meer indicatoren op te volgen, maar aan de
watervoorraden te beschermen. Om die reden opende Z.K.H.
in Antwerpen. Minister-President Kris Peeters benadrukte er het belang van een verdere ontwikkeling van de sector voor Vlaanderen. De industrie in Vlaanderen zit met zijn hoeveelheid hergebruiktoepassingen immers bij de koplopers in Europa.
dat het water veilig is op het moment van gebruik. Aan de ene
andere kant is er behoefte aan een eenvoudige sensor, die snel aangeeft of het water geschikt is voor gebruik of niet. Beide aspecten kwamen aan bod op de conferentie.’
De 6th iwa Specialist Conference on Wastewater Reclamation and Reuse for Sustainability, die Aquafin samen met drinkwa-
termaatschappij iwva en de projectgroep Reclaim Water organi-
seerde, kreeg als slogan ‘guiding the growth of water reuse’mee. ‘Dat vat de uitdagingen voor de toekomst perfect samen,’ on-
derstreept conferentievoorzitter Boudewijn Van De Steene.
‘Met zijn conferenties voor specialisten wil de International Water Association hergebruik promoten en de inburgering er-
van versnellen. Het grootste aandachtspunt blijft uiteraard de bescherming van de volksgezondheid. Ook zeer belangrijk zijn verdere technologische verbeteringen van de beschikbare zui-
veringsprocessen, om de kostprijs van hergebruikwater verder naar omlaag te brengen. Een ander hot topic is de vergroting van de maatschappelijke acceptatie van hergebruik.’
Volksgezondheid
Z.K.H. Prins Laurent kwam als voorzitter van het KINT de 6de iwa conferentie rond terugwinning en hergebruik van gezuiverd afvalwater openen.
In 2006 publiceerde de Wereldgezondheidsorganisatie de derde
Ook op technologisch vlak moeten er nog een aantal verbete-
grijs water in de landbouw en de aquacultuur. De derde editie
afvalstoffen eruit gehaald worden. Ook die afvalstoffen moeten
editie van haar richtlijnen voor veilig gebruik van rioolwater en
verschilt grondig van de twee vorige, omdat ze een flexibele aanpak voorstaat op het gebied van risico-inschatting en -manage-
ment. De risico’s worden nu gelinkt aan de gezondheidsdoelstel-
lingen van elke lidstaat. De richtlijnen omvatten ook praktische aanbevelingen om hergebruik van gezuiverd afvalwater veiliger en duurzamer te maken, zonder dat complexe technologieën
noodzakelijk zijn. Die zijn immers voor veel landen onbetaalbaar.
ringen gebeuren. ‘Hoe verder je het water behandelt, hoe meer worden verwerkt. Ze zijn zeer geconcentreerd, dus ze in een waterloop lozen, is geen duurzame oplossing. Zo komt alle vervui-
ling opnieuw stroomafwaarts terecht.’ Onderzoek dat nagaat hoe die reststroom verder behandeld kan worden, is dus zeer
actueel. Aquafin is al jaren met onderzoek in die richting bezig en heeft een patent genomen op zijn biomac technologie.
‘De conferentie in Antwerpen bood de eerste internationale ge-
Nieuw water
Bixio, hergebruikspecialist bij Aquafin. ‘Presentaties uit verschil-
hebben, als hergebruikwater ook maatschappelijk geaccepteerd
legenheid om de nieuwe richtlijnen te evalueren,’ weet Davide lende landen toonden aan, dat ze inderdaad bruikbaar zijn voor de verschillende levensomstandigheden in alle continenten.
Bovendien geven ze een gezondheidskader aan waarbinnen de strikte Europese normen passen.’ Een ander aandachtspunt is de kwaliteitscontrole van het gezuiverde water. Tegenwoordig
worden ook in de hergebruiksector bekende methodologieën zoals haccp (Hazard Analysis Critical Control Points) geïntrodu-
ceerd, die al langer voor risicomanagement worden gebruikt in de voedingsindustrie.’
‘Elke installatie voor de terugwinning van gezuiverd afvalwater is uniek en vraagt een controlesysteem op maat. Toch heb-
ben ze een aantal zaken gemeen, zoals de monitoring van de hygiënische kwaliteit. Verschillende preventieve maatregelen moeten ervoor zorgen dat alleen behandeld water van goede
kwaliteit bij de klant geleverd wordt’, legt Davide Bixio uit. ‘Vol-
gens de huidige regelgeving moet alleen gecontroleerd worden of die maatregelen effectief waren. Variabelen die onmiddellijk
kunnen worden gemonitord en niet moeten wachten op een
Alle innovaties en procesverbeteringen zullen echter pas zin wordt. ‘In de ogen van het grote publiek blijft gezuiverd afvalwater voorlopig nog afvalwater, hoe verregaand het ook behandeld is. De meeste mensen beseffen echter niet dat in veel verstedelijkte gebieden in Europa, de kwaliteit van het oppervlaktewater nog steeds slechter is dan die van gezuiverd huishoudelijk afvalwater’, verklaart Davide Bixio. ‘Vaak gebeurt er bij drink-
waterwinning uit oppervlaktewater een indirect hergebruik van water, dat ongepland en ongecontroleerd is. Afvalwater dat het zuiveringsproces op een rioolwaterzuiveringsinstallatie doorlopen heeft, wordt immers in een nabije waterloop geloosd.
Enkele tientallen kilometers verder, kan het opnieuw gebruikt
worden voor drinkwaterproductie. Gecontroleerd hergebruik is dan zeker een beter optie. Het blijft echter moeilijk om mensen daarvan te overtuigen. Daarom gaan er steeds meer stemmen
op, om hergebruikwater “nieuw water” of “werkwater” te noemen. Maar pas als de voordelen van hergebruik voldoende be-
•
kend zijn op beleidsniveau, kan er echt een stroomversnelling op gang komen.’
13
Aqua I 2007/4
De Dendervallei en de e40 Tekst en fotografie: Misjel Decleer
Sinds lang houd ik een ‘rood boekje’ bij, waarin ik notities maak volgens regio en data,
rond welbepaalde soorten planten, dieren en andere organismen. Een eigenzinnig hoofdstuk in dat boekje, geeft bijzondere locaties aan van waaruit ik opmerkelijke landschappen zou kunnen fotograferen. Eén daarvan is de Dendervallei, gezien vanaf afrit 19 en 19a van de
14
De Wellemeersen
Vanaf afrit 19 kom ik per mountainbike via enkele kronkels van een
wild broekbos fiets, verrijkt door kalkrijk kwelwater. Het is het
en de Dender een vogeltje getekend – een vogelgebied is altijd mee-
mere seizoenen beloerd worden door de ringslang. Nu zijn het
boerenweg in Welle terecht. Op mijn kaart stond er tussen het dorp genomen – en mijn komst leek wel aangekondigd, want vanaf het dorp waren de plaatselijke ‘Wellemeersen’ overal bewegwijzerd.
Trappers los
Het natuurgebied is zeer gevarieerd. De aanzet is een prachtig
eikenbosje met weelderige ondergroei. Even mag ik de trappers lossen, terwijl het pad naar beneden loopt en ik langs een echt
leefgebied van verschillende salamanders en kikkers, die er in warvooral de vele mossen en korstmossen die hoogtij vieren.
Ik klauter over natuurlijk gevelde wilgen en verdronken popu-
lieren, om een beeld in te blikken van deze wildernis. Kleine tongetjes van vuurgele knotszwammetjes en witte geweizwammetjes verlevendigen de moskussens. Bruingele honingzwam-
men bevinden zich al in slappe staat van ontbinding. De kleurrijke
Aqua I 2007/4
Dendervalei
Wellemeersen
houtzwammen hebben een langere houdbaarheidsdatum. Als
Boutade
tientallen jaren aangroeien. Ik zie een wilg overgroeid met vele
op twee grote taluds, verbonden met zware starre betonnen pij-
ze niet doorzeefd worden door insecten of hun larven, kunnen ze honderden zwerminktzwammetjes en één met de grote schelpvormige oren van oesterzwammen, een soort die weinig gevoelig is voor vorst en zowat de hele winter kan floreren. Ze zijn een echte lekkernij, maar ik kan het hier niet over mijn hart krijgen om ze te plukken.
Zaaddoosjes
De nog staande populieren zijn allemaal op vallen na dood. Hun
areaal wordt nu ingenomen door opschietende elzen. Een vlucht sijsjes dwarrelt van boom tot boom om de pitjes uit de proppen
te pikken. Kleurrijk braamblad en de sierlijke linten van zegges en
biesgras rijgen het broekbos aaneen tot een harmonieus geheel. De wildernis wordt afgewisseld met stukjes open water en hooi-
landjes met dominantie van bereklauw, zuring en kattestaart. Ik schut enkele zaaddoosjes leeg in mijn zak om straks wat nattere plekken in mijn tuin te laten verruigen. Iedere lente is het dan weer
afwachten welke soorten waar opduiken en een plezier om te zien hoe de kikkers en salamanders hun nieuwe biotopen verkennen.
Wat verderop knikt het pad weerom in een 90° bocht naar rechts,
waarbij het rondom een goed afgeschermde waterwinningsput draait waar volop aalscholvers af- en aanvliegen. Wilde eenden
Wat verderop doorbreekt de Dender het landschap. Ik kijk nu uit lers met erboven een betonnen overkoepeling:de brug tussen
afrit 19 en 19 a. Wanneer dit duistere oord wordt belicht door een zeer lage zon, vloeien de wereld van buiten en binnen in elkaar over tot een surrealistisch geheel.
’s Nachts roept weerom de bosuil en kweel ik als boutade tegen alle jacht Robert Long’s ‘Vanmorgen vloog ze nog, zo onbelem-
merd en gracieus en zo verheven, zo’n sierlijk wezentje, het was geschapen om te zweven, niet om te sterven door een zinloos stukje lood, uit het geweer van een paar lompe idioten, die zachte veertjes stukgeschoten, dood. Vanmorgen vloog ze nog...’
De volgende morgen is mijn humeur beter dankzij de winterse witte wereld om me heen. Zelfs de wei vol brandnetels is nu
sprookjesachtig mooi. Ook de biezen en zegges zijn wit gepoe-
derd. In het hooilandje vormen de zaden van bereklauw vol rijm net reuzengrote sneeuwkristallen. Wanneer ik nog verder doorrijd, kom ik weer aan de taluds van de e40. Gelukkig is de brug
voorzien is van een nog ongebruikte extra rijstrook. Als er even geen vrachtwagens voorbijrijden, adem ik diep en druk af. Toestel-
•
len en statief worden opgeborgen. Ik schrap afrit 19 uit mijn rode boekje en opgelucht ga ik wandelen op de dag des Heren.
baltsen er in het vroege avondlicht om zich te verzekeren van een winterse partner. Diep ingesneden kronkelt een klaterend rivier-
tje door het gebied, tot het ondergronds de e40 onderduikt. Ik kom in een open landschap van oude grillige wilgenbosjes en
zompige bultige weiden die begrazen worden door galloways, een soort hoornloze koe met weelderige vacht, zacht karakter en een hoog gehalte aan zelfredzaamheid. Ook vele honderden
eenden weten deze beschermende ruimte te appreciëren, zeker tijdens het jachtseizoen. Een confrontatie met jagers in het veld doet mijn hart geen goed. De salvo’s gaan me door hart en ziel
en de levensloze hazen en patrijzen die bengelen rond hun gordel maken me opstandig.
Blauwe reiger
15
Aqua I 2007/3
Een passie voor de natuur en een hart voor Aquafin Jaarlijks krijgen de rioolwaterzuiveringsinstallaties van Aquafin
zo’n twintigduizend bezoekers over de vloer. Om die bezoeken leuk en
leerzaam te maken, doet Aquafin steeds een beroep op ervaren gidsen.
Een derde van de geïnteresseerden komt in gezinsverband een
kijkje nemen op de zondagse opendeurdagen die het bedrijf in
de zomer organiseert. Eigen medewerkers van Aquafin geven dan gidsbeurten op de zuiveringsinstallatie. Het overgrote deel
van de bezoekers ontvangt Aquafin echter in groepsverband op weekdagen. Meestal gaat het dan om scholen. De rondleidingen
worden gegeven door externe gidsen die een opleiding kregen van Aquafin. Ze vinden plaats op een twintigtal zuiveringsinstallaties die extra veilig werden gemaakt en met educatief materiaal zijn uitgerust.
Désiré Van Autgaerden heeft een passie voor de natuur en een hart voor Aquafin. Als conservator van het natuurgebied De
wat groeit en bloeit. Na zijn carrière als schoolmeester, wou hij
Aquafin gids Desiré Van Autgaerden: ‘Als conservator van natuurgebied de Doode Bemde, was ik al met integraal waterbeheer bezig voordat dat begrip ingeburgerd was. Om die reden sprak gidsen op zuiveringsinstallaties van Aquafin me ook zo aan.’
educatieve rol. De stap naar gids voor Aquafin was snel gezet.
rond in het Nederlands of het Engels, gepensioneerden, mensen
Jong en oud
len bijleren. Mijn verhaal pas ik telkens aan, natuurlijk.’
heel zijn leven bewust van het belang van zuiver water voor alles 16
zich graag nog meer gaan inzetten voor de natuur en liefst in een
Desiré Van Autgaerden: ‘Ik vind het fijn om mijn bezieling voor de
die geïnteresseerd zijn in de natuur of die gewoon graag iets wil-
natuur door te geven. Aan schoolklassen begin ik altijd met te ver-
‘Ik vind het belangrijk dat de bezoekers echt iets aan mijn rondlei-
waste op zondag alle zeven kinderen in een teil met zo’n 80 liter
watergebruik na te denken. Het educatief materiaal dat Aquafin
tellen dat wij vroeger geen stromend water hadden. Mijn moeder
water. Tegelijk was de druk van de groeiende bevolking, de landbouw en de industrie op het oppervlaktewater minder groot dan nu. Als je de verschillen met vroeger uitlegt, begrijpen ze heel goed
waarom waterzuivering vandaag zo belangrijk is. Op sommige installaties kan je ook echt zien hoe de vissen in de rivier zich verdringen rond het gezuiverde water dat de installatie verlaat. Daarnaast leid ik ook binnen- en buitenlandse universiteitsstudenten
ding overhouden en zich gestimuleerd voelen om meer over hun ter beschikking stelt, is daarvoor een goede hulp. Het stripverhaal getekend door Jan Bosschaert en de knuffeleend Dario zijn
echt geliefd bij jong en oud. Ik heb er al meegegeven naar de usa, naar China en naar Equador. Vaak komen er achteraf positieve
reacties van de groepen die ik rondgeleid heb, en dat is natuurlijk
•
leuk. Ik heb al honderden gidsbeurten achter de rug, maar zolang ik er plezier in heb, ga ik door.’
Met een klik op de werf
Colofon
U kan de uitvoering van de
Verantwoordelijke uitgever: Luc Bossyns, Dijkstraat 8, B-2630 Aartselaar
opvolgen via www.aquafin.be,
Noodnummer (buiten werkuren): 0800 16 603
rioleringsprojecten van Aquafin onder ‘werken per gemeente’.
Vormgeving: Van Looveren & Princen
Ombudsman van Aquafin: tel. 0472 450 450, e-mail:
[email protected] Aquafin NV, tel. 03 450 45 11, fax 03 458 30 20, e-mail:
[email protected], www.aquafin.be Gratis abonnement op schriftelijke aanvraag.
Aqua wordt gedrukt op milieuvriendelijk papier (Arctic The Volume).
Doode Bemde langs de Dijle en ervaren vogelringer, is hij zich al
