geonieuws titKA
_ mineralogische maandblad van d e kring antwerpen vz w 7ae jaargang
nummer 2 februari 1982 Een " kainet " met diverse naturalia . In de middenste doo s enkele mineralen . Foto Stadsbibliotheek Antwerpen .
mineralogische kring antwerpen vz w
Zetel : Ommeganckstraat 26, B-2000 Antwerpe n Stichtingsdatum : 11 mei 196 3 Statuten : nr . 9925 In de Bijlage tot het B .S . van 17 november 197 7 Geonieuws : maandelijkse publikatie (verschijnt niet in juli en augustus ) Geonieuws is wettig gedeponeerd bij de Koninklijke Bibliotheek van België . Gehele o f gedeeltelijke overname van tekst en/af illustraties mag slechts gebeuren mits schriftelijk e toestemming van de uitgever . Redakteur en verantwoordelijke uitgever : H . Dillen. . Reepstraat 120, B-2780 Sint-Gillis-Waa s Betalingen :Bankrekening H .B .K . 880-1909401-03 of P .r . 000-1155095-1 9 beide t .n .v . Mineralogische Kring Antwerpen v .z .w ., Marialei 43 te 2120 Schoten . B .T .W .-nummer : 687 082 47 4 Vergaderingen : Gegevens in verband met de maandelijkse vergadering, jeugdvergaderin g , prakt .ikum , uitstappen e .d . vindt men maandelijks in Geonieuws .
NUTTIGEADRESSE N DE BRUYN L .
Van Aimstelstraat 164, 8-2100 Deurn e Lindenlei 152 . A-2120 Schote n Tel . 031/58 69 3 3
vi ndplaat senkartatee k RVB technische realisatie s
D'HANENS Y .
Kon . Elisabethlaan 35, B-2700 Sint-Niklaa s
RVB
MAL K .
rel .
031/77 06 6 4
DILLEN H .
Reepstraat 120, B-2780 Sint-Gillis-Waa s Tc1 . 031/70 60 0 7
21NS°N J . L'YTEN-wouters C .& .T ,
Vekenveld 6, B-2550 Kont.ic h
MICHIELS L .
Bakkersdreef 41, 3-2180 Kalmthou t Tel . 031/66 92 3 2 Invalidenlaan 11, 9-2120 Schote n Tel . 031/58 54 3 4
OP DE BEECK E . SCHUYBROECK t , ,TAMBUYSER S . rA:-5BUYSBR P . VAN GOETHEM 1. . VAN HEE P _ VAN LIEF.-SCT1)INMAF. •CKRRS A . VAN TICHELEN W . VARCAMMEB A .
Ferdinand Maesstraat 35, B-2571 Waarloo s
RVD sekretari s redakteur Geonieuw s dokumentat iediens t RVB uitstappen, public relation s RVB lay-out en verzendin g Geonieuws, ontwerpe n RVB voorzitte r RVR vergaderingen RV B
Karel de Vle straat 11, B-2030 Antwerpe n Jan Samijnlaan 37, 8-2100 Deurn e Tel . 031/25 03 9 3
RVB bibliot.ekari s RVB identifikatiediens t
Roverweg 23, NL-1671 VN Schuur t 'i'el . 00/31/22/09 298 7 Tommcltlaan 17 . B-2510 Mortse l Tel- 031/49 92 9 1 Marialei 43, B-2120 Schote n Tel. . 031/46 29 1 4 Marialei 43, 13 2120 Schote n Tel . 031/45 29 1 4 Van Putlei 37 bus 9, B-2000 Antwerpen. Tel . 031/37 58 1 8 Palmanshocvest .raat 21 . 8-2610 Wilrij k Tel . 031/27 32 11
iV$ kursuese n RVB ondervoorzitte r jeugdafdelin g RVII kodrdinator beurzen e n tentoonstellinge n RVB penningmeestere s RVB praktiku m RVB samenaankoo p exposan.tenadministrati e Minerant
M KA - kalender
23
• Vrijdag 12 februari 198 2 Maandelijkse vergadering in het lokaal van de H .B .K . , Lange Lozannastraat 250-258 te 2000 Antwerpen . 19 .30 h : gelegenheid tot transakties (zo ook bv . tot het betalen van de kontributie !), raadplegen van de biblioteek, enz . Mineraal van de maand : lapis lazuli (zie hierove r meer elders in dit nummer) . 20 .30 h : voordracht . Een aantal jeugdleden organiseerde tijdens d e vakantie 1981 een reisje naar het massief va n Stavelot op zoek naar . . . goud . Hun geduld werd beloond : zij slaagden erin ee n aantal kleine goudkorreltjes te verzamelen . Zij komen over hun belevenissen vertellen, en zullen hun betoog illustreren met een diamontage . Hieraan werkten o .a . mee : de heren L . Bernolet , M . Van den Dries, K . Van de Moortel, M . Van de Voorde en H . Vorsselmans . •
ER
IS
DEZE MAAND GEEN PRAKTIKUM EN JEUGDVERGADERING .
N .V.
/DE ANTWERPSE FOTOeSMALFILMHANDEL
I
Grote Markt 1 7 ALLES voo r
Antwerpen
makrofofograf ie
Tel 33 7 7 9 7 private parking
M KA -nieuw s
24
Wat U allemaal in de eerstvolgende nummers van Geonieuw s moet missen als voor 12 februari 1982 Uw kontributie nie t betaald is . - De mineralen van Foona-Nasik-Bombay (India) - een nummervullen d artikel ! - Zeolieten - ook een prachtig nummervullend artikel
!
- Dacht U dat U al alles afwist van Blaton in Henegouwen ? Gegarandeerd mis ! Er is daar heel wat meer te vinden dan crandalliet ! - Goud zoeken
. ., en vinden in onze Ardenne n
- Topaas in al zijn facetten
Daarom : betaal NU als het nog niet gebeurd is . Anders wa s dit Uw laatste nummer ! België
: 425 BF, jeugdleden (tot 18 jaar) 325 BF (inkt . 6 % BTW ) Bankrekening 880-1909401-03 (HBK) t .n .v . Mineralogische Kring Antwerpen, Marialei 43 t e 2120 Schoten .
Nederland : 30 Nfl . AMRO-rekening 43 .12 .56 .845 t .n .v . de heer P . Tambuyse r Bovenweg 23, NL-1871 VN SCHOORL .
❑
Vraag en aanbo d AANBOD : Mineralen uit het Zwarte Woud (fluoriet, toermalijn)0( met eindvlakken, pyromorfiet, apatiet, calciet, divers e ertsmineralen, uraanmineralen, agaat - Pfalz) . VRAAG : ruil tegen mineralen uit Shaba (Katanga) of Namibië . Desgewenst ook verkoop . Geïnteresseerden kunnen rechtstreeks kontakt opnemen met d e heer Julius ZNOJEMSZKY, Klotzbergstrasse 42, D-7580 BIH L (Baden, BRD) . Tel (D) 07223/4885 .
▪
Seurzenkalende r
6-7 februari 1982 : Charleroi (P), Palais des Expositions , 21, avenue 3e 1'Europe, R-6000 Charleroi . 10-18 h . Inl . : Groupe spéléologique de Charlero i Rue F . Jacque t 6071 CHATELE T Tel . 071/38 .47 .40 .
bibliotheek: aanwinsten
25
Opal, Edelstein der tausend Farbe n A . Kalokerinos, Kosmos - Franckh'sche Verlagsgeselschaft , Stuttgart (1981), 16 X 20 cl, 140 pp ., ong . 700 BF . Deze monografie over opaal in al zijn facetten is bedoeld voo r verzamelaars en liefhebbers van edelstenen . Uiteenlopende onderwerpen in verband met deze edelsteen make n het boekje zeer aantrekkelijk (vindplaatsen, ontstaan , opalescentie, opaal als edelsteen, enz .) . Het werk is geïllustreerd met talrijke kleurenfoto's van ee n uitstekende kwaliteit .
Stone Shop APPELMANSSTRAAT 2 5 EMPIRE SHOPPING CENTE R WINKEL 36 - 2000 ANTWERPE N TEL . 031/34 .27 .9 4
EEN OPLOSSING OM UW GEZINSBUDGET IN EVENWICHT TE HOUDEN. . .
Mineralen Edelstene n Ruwe Diamant Juwelen
EEN PERSOONLIJKE LENING O F
FI11 ANCIERIN G
LENINGEN
hbk
SPAARKAS
HRK•SPAARKAS nv . Sinds 1918 - Lange Lannestraa1250 - 2000 AnIwarpen
26
verzamelen vroeger
r. huwe l
MINERALEN VERZAMELEN IN VORIGE EEUWE N
w
‘beowtv*
"eo
*.
r
Fig . 1 Een kistje met kostbare mineralen wordt Aan Jean de Berr y aangeboden voor zijn verzameling . Manuscript uit de 14e eeuw . Copyright : Phot . Bibl . nat . Paris, fr . 9141, fol . 235 v .
27
•
De oorsprong van het verzamele n De grenzeloze nieuwsgierigheid van de mens is wellicht de voornaamste kracht die tot het verzamelen leidde . Maar oo k zijn zucht naar kennis en de schoonheid, de zeldzaamheid , de kostbaarheid van een voorwerp, samen met de drang dit persoonlijk te bezitten, gaven het ontstaan aan prachtige privéverzamelingen . Vele hiervan zouden de kern vormen van de late r publiek toegankelijke musea . Het vroegste type van een "verzameling" vinden wij terug in d e tempelschatten uit de oudheid . Daar de kostbaarheden het gans e volk toebehoorden was er van privé-bezit geen sprake . In de dactyliotheken of gemmenverzamelingen van Caesar en Verres - weliswaar nog in de tempel opgesteld - komt het aspec t van de persoonlijke verzameling reeds meer tot uiting . In de middeleeuwen vinden wij de eerste werkelijke verzamelin g in de zin die wij er heden aan geven . Jean Duc de Berry bracht in zijn schatkamer de meest diverse objecten samen, en di t louter uit lust tot verzamelen . In deze schatkamer, een voorloper van de latere "rariteitenkamer", treffen wij dan ook gesteenten zoals lapis lazuli en bergkristallen aan . Wetenschappelijke belangstelling was er echter aan de middel eeuwse hoven niet te zoeken . Deze zou eerst ontstaan in de Renaissance, wanneer Vesalius met "De fabrica", Copernicu s met "De revolutionibus" en Agricola met "De re metallica" d e eerste schreden zetten naar een gesystematiseerde kennis va n de mens, het heelal, en de wereld der mineralen .
•
De grote verwonderin g De zestiende eeuw was de tijd van de ontdekkingsreizen en d e verheerlijking van de natuur . Een wondere wereld werd ontslote n en nooit geziene objecten, waaronder ook mineralen, werden va n de verste landen naar Europa gebracht . De "grote verwondering" om de heerlijkheid van de natuur zo u eeuwen duren . Wij vinden ze prachtig uitgedrukt in de verze n van Vollenhove in Vincent Livinius "Wondertoneel der nature" : "Komt herwaarts, leert van ruipen, worme n en schulp en steen, hoe 's groten Godt s Almogenheit onze aardse broosheid beschame" . Geleerden, kunstenaars en zelfs politici kwamen samen in d e "wonder- of rariteitenkamer" en wijdden zich aan de studie va n de talrijke voorwerpen . Tussen de kunstschatten, produkt va n het genie van de mens, werden dieren, schelpen,en mineralen,
28
Fig 2 Titelblad nart divers e objecten voor d e rariteitenkamor ; rechts de mineralen .
(Copyright Kon . Bib . Brussel . )
VAAL àN TIN 1
im
1_ll ' :R1A 1 .11: N tr -.
ciinImc t
') f ,*iU
itiiiik h e
Scn , 1'
pre ia en
produkten van de natuur, of "naturalia" opgesteld . Slechts een select publiek werd toegelaten . Men besprak d e vreemde objecten en trachtte door uitwisseling van ideeë n in de grote diversiteit tot een klassering te komen . Tot de achttiende eeuw zullen de kunstwerken of "artificialia " samengaan met de "naturalia" . Pas dan kwam de scheiding . De wonderkamer was dus lange tijd de enige ruimte waar d e natuur kon worden bestudeerd . Samengebracht door geleerden e n vorsten kunnen wij deze verzamelingen niet louter als een
modeverschijnsel beschouwen . Zij zijn eerder het resultaat va n de verwondering van de mens over de grootsheid van de hem omringende natuur en van zijn zucht naar gesystematiseerd e kennis .
29
Naar gesystematiseerde verzamelingen . In het begin van de zestiende eeuw ontstonden de werkelijk e verzamelingen . De bedoeling van de verzamelaars, orde t e scheppen in het rijk der mineralen, uitte zich in verschillend e systemen . Gedurende meer dan twee eeuwen, tot het einde va n de achttiende eeuw, waren er ruim dertig systemen gangbaar . Gmelin heeft deze beschreven in zijn werk "Des Ritters vo n Linné vollstdndiges Natursystem des Mineralreiches" . Agricola (1494-1555) bezat een aanzienlijke verzameling, samengebracht door eigen prospectie en ruil . Hij stond regelmatig in verbinding met Valerius Cordes en Fabricius voor he t verwerven van nieuwe specimens . Over Fabricius schrijft hij : "Denn unablassig schickt der mir alles wodurch meine Studie n Hebung und Fbrderung erfabren kdnnen" . Agricola zal als eerst e de noodzaak onderlijnen om tot een gesystematiseerde kenni s te komen . Gans anders ingesteld was Johannes Matthesius (1504-1565) , pastoor en verzamelaar . Door kopen en ruilen bracht hij ee n collectie samen van onschatbare economische en wetenschappelijke waarde . Deze verzameling was zo bekend, dat Agricola ze in 155'0 kwam bestuderen . Matthesius' verdienste ligt vooral i n het feit dat hij de kennis van Agricola onder de gewone mijnwerkers wist te verspreiden en de mineralogie op een bevattelijke manier voor een ruim publiek toegankelijk maakte . Een ander bekend verzamelaar uit de zestiende eeuw was d e arts Johannes Kenntmann (1518-1574) . Hij bezat mineralen ui t Sachsen, Italië, Engeland en België . Vooral bekend is zij n werk "Nomenciatura rerum fossilium, quae in Misnia praecip e et in aliis quoque regionibus inventiur", door Gesner in 156 5 gedrukt, en waarin hij liefst 1700 mineralen bijeenbracht e n naast de Latijnse de Duitse benaming vermeldde . Ook Conrad Gesner (1516-1565) bezat een grote verzameling , systematisch gerangschikt volgens de geschriften van Agricol a en Kenntmann . Hoewel Duitsland vooraan stond, werd er ook i n andere landen druk verzameld . Tot de grootste verzamelingen van Europa behoorde deze van d e Fransman Vernard Palissy (1518-1590) . Van zijn talrijke reize n had hij een massa mineralen meegebracht . Ze werden in zij n "Cabinet" uitgestald, genummerd, en van een kaartje met naa m en plaats van herkomst voorzien . Zijn systeem heeft hij beschreven in zijn verzameld wer k onder de titel "Copie des écrits qui sant mis au dessous de s choses merveilleuses que 1'auteur de ce livre a préparées" .
30
De verzamelingen die tot het midden van de zestiende eeuw no g in handen waren van enkele geleerden, wij denken ook aan d e Skandinavische, zoals deze van Olaus Bromelius (1639), krijge n echter, van dan af, terug vorstelijke belangstelling die , in tegenstelling tot de middeleeuwen, een heel andere weerslag ' zal hebben . ■
Vlaamse geleerden aan de top Op het einde van de zestiende eeuw trad een belangrijke verandering op . De vorsten zagen het economisch belang van de wetenschappelijke studie van de delfstoffen in . Zij financierde n hun eigen kabinetten en plaatsten aan het hoofd ervan d e eminentste geleerden van hun tijd . Zo besloten de hertogen Albert V en Wilhelm VI in Munchen ee n grote kunstkamer aan te leggen . De arts Samuel Quickelber g werd belast met de uitbouw . Quickelberg, Antwerpenaar va n geboorte (1529), had zijn studies met zo'n succes verricht dat een voornaam bankiersgeslacht, Fuggers, hem onder bescherming nam . Ze stelden Albert V voor, diens kabinet te ordenen . Zijn methodiek vinden wij terug in zijn werk "Inscrip tiones vel tituli Theatri amplissimi" (Munster, 1565) . Bijna gelijktijdig legde Ferdinand van Tirol een grote collec tie aan in het slot Ambras bij Innsbruck . Aan het hoof d plaatste hij Lazarus Ercker, die de leiding van de mijne n had onder Maximiliaan II en Rudolf II . Zij werk "Beschreibun g aller fuhrnehmische mineralische Erze" (Praag, 1574), wer d het eerste boek over analytische en metallurgische scheikunde . De verzameling van Ambras was vooral bekend om zijn prachtige bergkristallen en smaragden . De grootste verzameling echter was deze van Rudolf II i n Praag . Ze werd geordend door de beroemde Brugse geleerde Anselmus Boëtius de Boodt . Hoe deze verzameling er uit zag , en hoe talloos en verscheiden de daarin bewaarde minerale n waren, vinden wij beschreven in de door Moravek besproke n inventaris die op het Praagse Hradin werd gevonden : "Inventarium deren Sachen welche . . . in die Kunstkammer n aufn Prager Schloss vorhanden gewesen" . Twee geleerden ui t de lage landen, waar omzeggens geen mineralen voorhanden zijn , hebben de belangrijkste verzamelingen van de zestiende eeu w geordend .
31
Fig 3 Portret van Anselmu s Boëtius de Bood t (1550 - 1632) . Foto Stadsbibliothee k Antwerpen .
itANC F'( FfOIIM \ \t k ?*t! htí* A\ f t V-4.4 .' 1`\ ri
` \ C CP1-1ME . DE 5 K N htLI A :L.
GiRV'1flC
Met het oprichten van de grote academies werd het verzamele n en het bestuderen van de mineralen van nationale betekenis . De eerste academies ontstonden in Italië en de beroemdste i s wel de Academia del Cimente in Firenze (1657), evenals d e Academia del Lincei in Rome . Deze laatste, opgericht doo r Ferdinand II en Leopold de Medici, hield zich reeds bezig me t mineralogische experimenten . Zo werden amber, magnetiet e n bergkristal bestudeerd, evenals de effekten van koude op bepaalde kristallen . Het was aan deze academie dat ook Sten o verbonden was .
32
• De achttiende eeuw : terug naar de privé-verzamelin g
In de achttiende eeuw waren vooral de verzamelingen van Freiberg in Sachsen (1765), Chenitz (1770), Clausthal-Zellerfel d (1775) bekend . Deze laatste, een bijna komplete collectie, i s één van de mooiste van heel Europa . Kleinere collecties werden terug aangelegd in vorstenhove n
en kloosters . Gekend waren de mineralenverzamelingen van d e vorsten van Waldeck in Arolsen, van Muller in Giessen, va n Frey in Bazel, en deze van de abdijen van Banz en Bergen bi j Steinmetz . Als voorbeeld van zulke achttiende-eeuwse verzameling geldt we l deze van Freiherr von Brockenberg in Rudolstadt .Zijn inventari s vermeldt honderd soorten aarden, duizenden specimens van geslepen stenen, voornamelijk agaat, jaspis, marmer . De kristalvormen werden in een aparte kast opgesteld . Liefs t 953 prachtstukken waren aanwezig . Buiten de kwartskristalle n en andere meer gewone kristallen was er gedegen goud, gedege n zilver, kobalt- en koperertsen, en antimonietkristallen . Voorwaar geen kleine privé-collectie ! De belangstelling voor de mineralen in vorige eeuwen lag bij-
gevolg
niet alleen bij de mineralogen . Denken wij aan Rubens ,
met een enorme belangstelling voor gemmen, Diego Duarte , groothandelaar in edelstenen, de verzamelingen van de hertoge n van Arenberg, en Goethe . Kunstenaar, handelaar, vorst en dichter, samen met de minera loog, gefascineerd door de wondere wereld der gesteenten , hebben samengewerkt om verzamelingen aan te leggen . Deze vormden niet alleen de basis van onze hedendaagse musea , maar hebben ook bijgedragen tot de wetenschappelijke studi e van de delfstoffen . ❑ ok nu nog zijn talrijke verzamelingen, publieke
{zoals bvb .
Idar-Obersteins Edelstein Museum) of private, belangrijk voo r de toekomst . Ook wij zouden, zoals in de achttiende eeuw onze eigentijds e publieke en privéverzamelingen moeten lokaliseren en beschrij ven .
33
Fig . 4 Een moderne verzameling : Het Schoolmuseum Michel Thierr y te Gent . Foto T . Westerlinck .
• Geraadpleegde werke n AUDIAT L . (1868), Bernard Palissy, Paris, Didier & Cie . CALLOT E . (1951), Paris, P .U .F .
" La renaissance des sciences de Ia vie au XVle siècle " ,
DONATH A . (1911), Schmidt & Co .
" Die Psychologie des Kunstsammelns " , Berlin, R .
HIRSCHING F . (1786), " Nachrichten von Sehenswi.irdigkeiten, Gem'*hlde , Gemmen-, Kunst- und Naturalienkabinetten in Deutschland " , Erlangen , J . Palm . MORAVEK J . (1937), " Nove objveny inventar Rudolfinskych sbirek na Hrad e Prazskem " , Praha, Tiskem statni tiskarny . OLIGER J . (1686), " Museum Regium seu Catalogus rerum tam naturalium . . . in Basilica Bibliotheca Christiani Quinti " , Hafniae, J . Schmetgen . ORNSTEIN M .
" The role of scientific societies
PALISSY (1880), Oeuvres . Paris,
in the seventheenth century " .
Charavay . 188 0
PRESCHER H . " Von Sammlern und Sammlungen des Mineralreiches im XV I Jahrhundert " , in " Georg Agricola zum Gedencke der 400 . wiederkeh t seines Todestages " . PRIMISSER A . (1819), " Die Kaiserlich-K ;3nigliche Ambrasser-Sammlung " , Wien, J . Heudner . SCHLOSSER J . (1908) " Von die Kunst- und Wunderkammer der Spdtrenaissance " , Leipzig, Kleinhardt & Biermaren . SCHLOSSER J . (1918) " Von die Schatzkammer der allerhdchsten Kaiserhause s in Wien " , Wien, A . Scholl . SPETH-HOLTHERHOFF S . (1957), au XVII siècle " , Brussel, VINCENT L .
(1706),
" Les peintres Elsevier .
flamands de cabinets d ' amateur s
"Wondertoneel der nature " , Amsterdam, F . Halma .
vi nd plaatsen ka rtoteek
34
k . ba l h . dille n
De vindplaatsenkartoteek is één van de oudste diensten di e aan onze leden werd aangeboden . De bedoeling is de leden te helpen bij het bekomen van gegeven s over Europese vindplaatsen, die zij wensen te bezoeken tijden s hun vakantie-uitstappen . Het initiatief werd destijds (begin 1976) opgezet door de heer K . BAL, samen met enkele andere MKA-leden . Vermits er de laatste maanden enige praktische problemen schenen te rijzen, werd dit initiatief uitgebreid besproken , en werden een aantal suggesties in de praktijk gebracht . Een van de belangrijkste problemen is dat er de laatste jare n typisch in de maand juni op enkele weken tijd 30 à 40 aanvragen binnenstromen, soms nog met de mededeling dat men binne n zeer korte tijd antwoord verwacht . Daarenboven schijnt de postzegel-voor-antwoord meestal te ontbreken . Een ander hiaat is het feit dat de informatiestroom zuiver éénrichtingsverkeer is geworden ; op die manier kan de kartoteek natuurlijk niet up-to-date worden gehouden . Deze onvolkomenheden kunnen en zullen worden opgelost, met UW medewerking ! Omdat sommige problemen gewoon te maken hebben met gebrek aa n informatie, zetten we hier nog eens duidelijk de hele werkin g van de kartoteek uiteen . •
1°/ De bazis van het ganse systeem is een stel fiches, waarva n één exemplaar bij de heer Bal blijft, één exemplaar blijf t bij de heer Vervloet, en één exemplaar zal (over enkele maanden) ter inzage blijven in de biblioteek .
•
2°/ Om gegevens te verkrijgen kan U vanaf nu 2 wegen volgen : a) U schrijft een briefje aan de heer K . BAL Van Amstelstraat 16 4 DEURN E 2100 U voegt er een (het mogen er ook meer zijn) postzege l van 9 F bij, en U vermeldt de naam van het gebied (beperkt tot enkele km : "Frankrijk" is géén vindplaats !) , en Uw lidnummer . Ongeveer 3 á 4 weken na Uw aanvraag wordt U een kopi e toegestuurd van de beschikbare informatie . Aanvragen voor schriftelijke informatie moeten steed s gebeuren voor 1 juni . In de maanden juni-juli-augustu s wordt nl . géén schriftelijke informatie verstrekt . No g beter is reeds de nodige informatie te vragen in het begin van het jaar, om het werk beter te kunnen spreide n b) U telefoneert naar de heer E . VERVLOET (tel . 031 / 37 78 10) of U kontakteert hem tijdens de maandelijks e vergaderingen . Daar kan U trouwens rechtstreeks d e beschikbare steekkaarten inzien .
35
•
3°/ Elk lid dat gegevens van de MKA toegespeeld krijgt, ontvangt tevens een antwoordblad . De bedoeling hiervan is, doo r UW bevindingen de gegevens geregeld te kunnen bijwerken . Het is uiterst belangrijk dat U deze voorgedrukte vragenlijs t ingevuld terugstuurt aan de heer E . VERVLOET Hendriklei 26 B 5 2020 ANTWERPE N Nog beter kan U hem afgeven tijdens een maandelijkse vergadering .
•
4°/ Ook gegevens over vindplaatsen die nog niet in de kartoteek zijn opgenomen worden met ongeduld verwacht .
■
5°/ De heer E . VERVLOET zal maandelijks alle beschikbar e tijdschriften doornemen, en kontinu de kartoteek up-to-dat e houden op basis van zoveel mogelijk bronnen . De beschikbare informatie wordt in de volgende items ingedeeld :
•
■
1 . Geografische ligging van de vindplaats : Het kan gaan om een groeve, mijn, storthopen, natuurlijk e ontsluitingen, . . . De plaats wordt staatkundig gesitueerd, a l dan niet verduidelijkt door een schets, referenties van landen stafkaarten, enz . 2 . Bereikbaarhei d Deze is afhankelijk van de topografische ligging, de gesteldheid van het terrein, wegen, de aard van de ontsluiting . Indien bekend worden ook gegevens vermeld over eventuele toelatingen die vereist zijn vanwege de plaatselijke overheid ,
•
•
eigenaar of uitbater . 3 . Optimaal tijdstip voor een excursie . De meest geschikte periode voor een bezoek aan een bepaald e vindplaats hangt af van het aantal bezoekers (op de storthoo p van Lengenbach, Zwitserland, zijn er eind juli soms zo' n goeie 100 á 150 verzamelaars (?) druk doende) en van klimatologische omstandigheden . (Vb . : de vindplaats Gibels Bach bij Fiesch in Wallis, CH ka n men beter niet bezoeken als het pas geregend heeft, wan t kleurloze mikrokristallen zijn dan niet te herkennen) . 4 . Aktuele toestand van de vindplaats . Hier wordt in de mate van het mogelijke de te verwachte n situatie toegelicht . Sommige groeven zijn bv . dichtgestort o f om een andere reden niet toegankelijk . Vooral in dit verban d steunen wij mede op informatie door U verstrekt
36
■
■
•
5 . Mineralogi e Welke mineralen heeft de vindplaats in het verleden opgeleverd ; wat kan men er nu nog verwachten, . . . ? a) welke mineralen kan men verwachte n b) hoe kan men ze herkennen (kleur, habitus, paragenese, ) 6 . Gereedschappen en materialen, veiligheidsuitrustin g In deze rubriek zal worden verwezen naar het gereedschap da t nuttig of nodig is dit kan inderdaad variëren van penseelen-pincet tot voorhamer-en-houweel ! 7 . Literatuu r Voor meer gedetailleerde gegevens zal veel uitgebreider da n vroeger verwezen worden naar de literatuur . Artikels kan me n in vele gevallen rechtstreeks bekomen in de MKA-biblioteek , of via de dokumentatiedienst .
•
8 . Kontaktpersone n Voor sommige vindplaatsen zijn de gegevens zeer uitgebreid ; sommige leden die zulke plaatsen na jarenlange bezoeken hebbe n leren kennen kunnen voor heel wat bijkomende inlichtingen zorgen . Indien U ergens een belangrijke vindplaats goed kent zij n wij U dankbaar als wij Uw naam op de fiche in kwestie moge n vermelden .
•
Beslui t A. Indien U gebruik wenst te maken van de vindplaatsenkartotee k neem dan de spelregels in acht (tijdig aanvragen, postzege l voor antwoord bijvoegen, te bezoeken plaats duidelijk omschrijven, . . .) . B. Indien U gebruik heeft gemaakt van de kartoteek, help da n Uw kollega's door het antwoordblad terug te sturen . C. Beschikt U over gegevens van vindplaatsen die nog niet i n de kartoteek zijn opgenomen ? Bezorg ze ons, eventueel vi a een antwoordblad . In dit nummer vindt U één exemplaar da t U hiervoor kan gebruiken (indien U Geonieuws niet wens t stuk te knippen kan U het natuurlijk ook kopiëren) . De vindplaatsenkartoteek is U dankbaar voor suggesties va n allerlei aard .
VINDPLAATSENKARTOTEE K ANTWOORDBLAD
L1DNR .
_
1. Heeft U de vindplaats kunnen situeren ?
0
onmiddellijk
❑ gemakkelijk 2. Heeft U de vindplaats kunnen bereiken ?
moeilijk
ne e
fl moeilijk fl gemakkelijk 3. Toegang tot de vindplaat s
zeer moeilijk
ne e
[]verboden te betreden toegang niet expliciet verboden geen enkel probleem
❑ kreeg toch toelating kreeg medewerking bij het zoeke n kreeg geen toelatin g
4. Waren er nog andere verzamelaars ? geen
❑ enkele 5. De algemene toestand van de vindplaats wa s
E goed
fl bevredigend
E vee l fl slech t
6. Hoe waren de resultaten ? - micromount s kwantiteit : kwaliteit :
zeer goed
goed fl matig []slech t matig Eslech t
U zeer goed fl goed
- grotere specimens kwantiteit : kwaliteit
Ezeer goed Ezeer goed
goed []matig goed matig
slech t slech t
- welke mineralen heeft U gevonden ?
- heeft U iets uitzonderlijks gevonden ? Zo ja, wat ? 11.Algemene indruk van de vindplaat s
0 buitengewoon 12.Algemene opmerkingen
interessant
fl een bezoek waard
0 geen waar d
bezoe k
38
mineraal van de maand lapis lazul i
h . dillen
Zonder twijfel is lapis lazuli een van de vroegst bekend e mineralen . Zelfs uit de oudste kulturen van de mensheid zij n siervoorwerpen uit dit materiaal bekend . Zo werden in neolitische graven in Mauretanië en in de Kaukasu s voorwerpen uit lapis lazuli gevonden . De geschiedenis van deze edelsteen, de "Blauwe steen de r Goden" werd reeds uitvoerig behandeld door R . Huwel (1975) . In de vijfde eeuw werd het mineraal in Europa ingevoerd onde r de naam ultramarijn . Poedervormig lazuriet bleef een kostbare kleurstof, tot i n 1826 J .B . Guinot een metode ontdekte om kunstmatig ee n ultramarijnkleurstof te bereiden . De naam lazurium verschijnt in de zesde eeuw, en werd afgeleid van het Arabische "lazaward", dat op zijn beurt afstamt van het Perzische woord "lazul", dat zich ontwikkelde tot "azur" . De benaming lapis lazuli slaat in feite op een als edelstee n bruikbare varieteit van het mineraal LAZIJRIET . Lazuriet (of lazuriet) wordt nog al eens verward met lazuliet , een heel ander mineraal met eveneens een diepblauwe kleur . Vergelijk dan nog het woord lazuli met lazuriet, en de verwarring is kompleet . Lazuliet is een hydroxyfosfaat, lazuriet (lapis lazuli) is ee n zeer kompleks silikaat . De formule is dan ook vrij ingewikkeld : (Na,Ca) ,(AI,Si) ,(O,S}„{(SO,),CI,C1,,(OH),(OH), 1
Lazuriet behoort tot de sodalietgroep, en verwante minerale n zijn sodaliet, noseaan en hauyn . Lazuriet bevat dus niet alleen silikaatgroepen, maar oo k sulfaat-, sulfide, chloride en hydroxylgroepen, alles bi j elkaar dus voor de scheikundige een ietwat vreemde verbinding . Zwavel wordt beschouwd als de drager van de blauwe kleur, e n zou in één of andere polysulfide-achtige toestand aanwezi g zijn . De struktuur werd voor het eerst beschreven in 1930, en late r door verschillende onderzoekers verfijnd . De (uitwendige) habitus, en de (inwendige) kubische symmetri e laten niet vermoeden hoe gekompliceerd de struktuur wel is . De SiO 4 - en A10 4 -tetraëders vormen een netwerk waarin kuboktaëdroshe holten aanwezig zijn . In deze ruimten bevinde n zich Na --- en C a 2+ -ionen, en anionen zoals C l - , 5 0 2r1 - en s 2- . De bindingen zijn erg zwak, zodat lazuriet als eert soor t ionenuitwisselaar kan fungeren .
39
Fig . 1 Geografisch e situering van d e vindplaatsen va n lapis lazul i in Afganista n
Het volstaat lazuriet in zoutoplossingen van K, Li, Rb, Cs , Ag, Tl, Mg, enz . te verwarmen tot zowat 104°C, om he t aanwezige natrium door deze elementen te vervangen . Dan verandert ook de kleur : met zink en calcium bv . word t lazuriet bijna kleurloos, terwijl de kleur met lithiu m en thallium intenser wordt . Wordt de sulfidische zwavel vervangen door seleen, dat word t de kleur bloedrood . Lazuriet vormt vaak mengkristallen met sodaliet en/of hauyn . Dat in de stuktuur sulfidische bindingen aanwezig zijn word t gesuggereerd door de reuk van H 2 S als het mineraal met verdund HC1 wordt behandeld .
Lazuriet heeft een kubische struktuur, met als roosterparameter 9 .08 A . Kristallen zijn echter uiterst zeldzaam . Slecht s ruwe kubussen en dodekaëders werden reeds waargenomen . De breuk is oneffen, de hardheid is 5 .5 . De dichtheid is 2 .4 . De kleur wordt meestal omschreven als azuurblauw, maar oo k paarsblauwe tot groenblauwe variëteiten komen voor . Het i s meestal ondoorzichtig . Afgezien van NO-Afghanistan komt lazuriet ook voor bij he t Baikalmeer in de Sovjet-Unie (net boven de grens met Mongolië) , in Chili, Birma en California (USA) . Door de huidige politieke toestand in Afghanistan bereikt nog slechts weinig lapis lazuli het westen, en dan nog meestal vi a de Sovjet-Unie .
40
Fig .
2 Lapis lazuli, Sar-e-Sang , Badakhschan, Afghanistan . Foto en verzameling : H . Dillen . Beeld 15 min .
Wij slaagden erin materiaal te bekomen van 3 verschillend e vindplaatsen : Sar---e--yang en Pamir in Badakshan, en he t Baikalmeer in Rusland . De mijnen van Sar-e-Sang zijn waarschijnlijk zowat de oudst e ter wereld . Door het feit dat de mijnen in een erg onherbergzaam gebied liggen ziet de omgeving er nog precies uit al s duizenden jaren geleden . Sar-e-Sang is gelegen in Badakshan, op de rechteroever van d e Koktcha-rivier, die zich diep heeft ingesneden in een bergmassief met toppen tot 5500 m boven de zeespiegel . Sinds mensenheugnis bestaan er verbindingswegen met China , India, het Nabije Oosten en Rusland . Ook die wegen zien er no g uit als duizend jaar geleden . Van Kabul, de hoofdstad van Afghanistan, naar Sar-e-Sang lope n er 2 wegen : de kortste weg betekent 160 km per jeep en 135 k m te voet (of "luxueuzer" : per ezel) . Een iets langere weg, die echter minder tijd vergt (toch no g altijd 4 dagen) omdat "slechts" 40 km te voet moet worde n afgelegd loopt langs de Salang-pas . De vindplaats zelf ligt tussen 2700 en 3400 m boven de zeespiegel . Op geologisch gebied is de streek sterk metamorf : men tref t er gneissen, kalksteen, skarn en amfibolieten aan . De lapis lazuli wordt gevonden in het skarngesteente, begelei d door forsteriet, diopsied, skapoliet en flogopiet . Pyriet is bijna steeds aanwezig . Na dynamiteren van het erg harde gesteente warden soms stukke n tot enkele kg gevonden, uitzonderlijk zelfs tot 100 kg ! Op deze plaats werd in de zestiger jaren voor het eerst he t mineraal afghaniet ontdekt .
41
Fig . 3 Afghaniet (van Pitigliano , Toscane, Italië.) . Beige overkorsting o p groene vesuvianiet . Foto en verzameling : H . Dillen . Beeld 10 mm .
De diskussie omtrent de manier waarop juist de lapis-lazul i is ontstaan is nog volop aan de gang . Alleszins moeten de nodige elementen in een geschikte vorm en onder geschikte omstandigheden van temperatuur en dru k aanwezig zijn geweest . Opdat lapis lazuli zich zou kunnen vormen moeten ten minst e deze drie voorwaarden vervuld zij n 1 0 / Natrium en zwavel moeten rijkelijk aanwezig zijn gewees t in kalksteen . 2 ° / Er heeft een verregaande metamorfose plaatsgehad, met d e
vorming van sillimaniet, cordieriet, kyaniet, flogopie t enz ., en een remobilisatie van elementen als Si, Ca , Na en S . 30/ Hieruit konden mineralen als lazuriet ontstaan bij he t einde van de metamorfose (bij relatief lage druk e n temperatuur) . Naast lapis lazuli afkomstig van Sar-e-Sang zijn er specimen s beschikbaar van het Pamir-massief, een gebied dat bijna gehee l wordt ingesloten door Rusland, China en Pakistan . De vindplaats werd pas in 1930 door een Russische expediti e ontdekt . De specimens afkomstig van het Baikal-gebied in Rusland zij n zeer donkerblauw gekleurd, en bevatten in tegenstelling to t de andere nagenoeg géén pyriet .
Bibliografi e Huwel R . (1975), " De blauwe steen der Gode n" , Geode 2 (MKA) , 99-104 . Bariand P . (1979), " Lapis-lazuli von Sar-e-Sang, Afghanistan" , Lapis 11(4), 9-14 . Strunz H . (1977), " Mineralogische Tabelle n " , Akademisches Verlagsgesel schaft Geest & Portig, Leipzig, p . 483 .
42
uit onze tijdschriften
Der Aufschluss 32(11), 11 .8 1 437-441 Lammerit und reine Paragenese in Tsume b 443-449 Griiner Helvin von Azegour in Marokk o 451-452 Vesigniéit von Baumholder, Rheinland-Pfal z Mineralien Magazin 5(11), 11 .8 1 484-496 Pyrit und marcasi t 497-500 Beziehungen im Gitter : 2 .2 . lonenkristall e 501-504 Bohmischer Granat, der Karphunkelstein des Mittelalter s 523 Auflbsungserscheinungen bei Quar z 524 Neue Minerale (aleksiet, bilibinskiet, canavesiet, cernyiet , cesbroniet, donayiet, friedrichiet, genkini et, tlapalliet , tucekiet ) Schweizer Strahler 5(12), 11 .8 1
510 Quarz sceptres du LQtschenta l 511-514 Ein Brasilianer Zwilling aus dem mittelrheinischen Schiefer gebirge . 515-522 Ein ostalpines Gangquarz-Vorkommen . 528-529 Kettenbildende Brookitkristalle langs den " Paden" . 530Spessartin aus dem Binnta l Mineralienfreund 19(4), 11 .8 1 Xaver Gnos, ein Urner Strahle r 93-103 104-111 Gotthard-Strassentunnel Nor d Mineralogical Record 12(5), 10 .8 1 : Bisbee (3e Arizonanummer )
258-319 Arizona
Lapis 6(11), 11 .8 1 5-6
Pseudomorphose n
9-11
Speckstein nach Quarz (GQpfersgriin/lichtelgebirge )
12-13 16-18 19 22 23-25/44 26
Pseudomorphosen als Schliissel zur Erzlagerst'áttendcutun g Olivin pseudomorphose n Kupfer nach aragoni t Malachit nach azuri t Pseudomorphosen und Erzmikroskopi e Neue Mineralien (dorfmanniet, eifeliet, kolymiet, kulkei, .t , nacaphiet, paralstoniet, pararealgar ) Pseudomorphe Fossilie n Scheinkristalle und steinsalz pseudomorphose n Pseudomorphosen von Bleiglanz nach Pyromorphi t Pseudomorphosen von Kalifeldspat nach Leucit aus der Turke i Cessy/Lyon (Frankrijk ) Pseudomorphosen - ein kurzer geschichtlicher Uberblic k
27 28-29 30-31 32-33
34-35 36-37
Hona 16(3), 11 .8 1 2-6 38-40 41-45 Ann . Soc .
Het massief van Stavelo t Goud op de hoge venen ? IJzerkies of pyrie t géol .
B . 104(2), 11 .8 1
269-280 Les variations isotopiques du carbone et de 1 ' oxygène dan s une stalagmite de la grotte de Remouchamps (Belgique ) 281-289 Exploration for coat in the Neeroeteren-Rotem area .
43
Gems and minerals n° 529, 11 .8 1 10-11/29 Topa z 86-90 The gems and minerals of Mexic o Mineralien Magazin 5(12), 12 .8 1 535-539 Das Bleibergwerk Maubach in der Nordeife l 540-541 Turmalin aus der Queeen Mine (California USA ) 542-546 Spaziergang im Mikrobereich (Rasterelektronenmikroskopie ) 555-556 Erfahrungen eines jungen Sammler s 560-563 Polarisieren und Analysiere n 564-567 Das Kristallmuseum Guttannen (Zwitserland ) Gea 14(4), 12 .8 1 Speciaal nummer, geheel gewijd aan (half)-edelstenen en hun bewerking, e n 144-147 Zelfbouw-dichroscoop voor de bepaling van pleochroïsm e 158-161 Makro-fotografie van minerale n Intermineral n° 33, 01 .8 2 4-8 9-20
Rayons- X La géologie urbaine de Lièg e
Der Aufschluss 32(12), 12 .81 . 469-481 Minerale der KohlenflQZe aus der Umgebung von Kladno (CSSR ) 483-489 Liber einige Verwachungserscheinunge an Erzmineralien de s Siegerlande s 491-495 Vom Manuskript zum Aufschluss-Hef t Mineralogical Record 12(6),
12 .8 1
339-347 The Bunker Hill Mine, Kellog, Shoshone Co ., Idaho (USA ) 349-353 Turquoise crystals from Britain and a review of related specie s 355-357 Barite from the Niobec Mine, Chicoutimi, Quebec (Canada ) 359-363 Minerals of the Yates Uranium Mine, Pontiac Co ., Quebec (Canada ) 365-367 Shavano Peak . . . a new Mt . Antero ? (Colorado, USA ) 369-370 Ogdensburgite, a new mineral from Sterling Hill, New Jersey, US A 371-372 Sj'ágrenite on pyroaurite from Sterling Hill, New Jersey, US A 373-375 Holdenite from Sterling Hill and new chemical dat a 377-378 Grothine discredited, equals norbergit e 379 Barian goyazite from Brasi l 381-385 Micromineral s Lapis 6(12), 12 .8 1 6-7 Realga r 9-27 Das Binntal (Wallis, Zwitserland ) 28-29/32 Neue mineralien (aldermaniet, alumopharmacosideriet, bartelkeiet , cesaniet, chabourneiet, choloaliet, cyanophylliet, dreyeriet , duhameliet, geeriet, jamesiet, johnbaumiet, mcguinnessiet , okanoganiet, petarisiet, preiswerkiet, takeuchiet, tisinaliet , thalfenisiet, wonesiet, ziesiet ) 30-31 Monte Cervandone (Binntal, Wallis, Zwitserland en gedeeltelij k Italië) - (cafarsiet, asbecasiet, tilasiet, chernoviet) . Rocks and Minerals 56(6), 12 .8 1 233-239 Minerals of the Clara Mines, Ober-Wolfach, Baden, BR D 240-246 Amphiboles : a closer look .
belgische vindplaatsen- 2 salmcháteau
a .c. vercamme n
Provincie Liège . De plaats D is verboden terrein gevaar voor PV van de spoorwegbeambten ! - daarenboven erg gevaarlijk .
VIEL591M
A. B. C. D.
Ottreliet in schieffe r Chloriet op kwart s Coticul e Hematiet (var . speculariet) . L r op kwarts ; ardenniet op kwarts . i E. Malachiet, chrysocolla .v .a . ,chalntie F. Arcosegroeve : pyrolusiet e n andere mangaanmineralen) al s dendrieten . ,ê, ,
Literatuur
:
6OVIGN Y
DILLEN (1974), Geode 1,23-28 . KOCKX M . (1977), Geode 4, 105-108 '_,LGN J . ET AL . (1976), " Les Minéraux d e Belgiqu e " , Ed . Lelotte, Dison, 214-21 7 TAMBUYSER P . (1977), Geode 4, 109 .
r,
