f
?
thAKA_ mineralogische kring ontwerpen vz w
ZETEL : STICHTINGSDATUM STATUTEN
:
PUBLIKATIE
:
Omr.egar.ckstraat 26, 8-2000 Antwerpe n : 11 mei 196 3 nr . 9925 in de Bijlage tot het B .S . van 17 november 1977 . GEDNIEUWS verschijnt maandelijks . behalve in juli en augustus . Geonieuws is wettig gedeponeerd bij de Koninklijke Biblioteek va n België onder r,r . Bb 33443 . Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie , m.ikrofilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijk e toestemming van de uitgever . riedakteur er. verantwoordelijke uitgever : H . DILLEN, Doornstraat 1 5 B-2780 Sint-Gillis-Waas . Tel . 03/770 60 07 . Lay-out en technische realisatie : J . en C . LUYTEN-WOUTERS, Ferdinan d Maesstraat_ 35 B-2571 Waarloos . BELGIE : bankrekening HBK 880-1909401-0 3 postrekening 000-1155095-1 9 t .n .v . Mineralogische Kring Antwerpen v .z .w . Marialei 43 B-2120 SCHOTE N
BETALINGEN :
NEDERLAND
BTW-NUMMER
:
687 082
: bankrekening AMRO 43 .12 .56 .845 (girorek . t .n .v . De beer P . TAMBUYSE R Bovenweg 23 NL-1871 VN SCHOOR L
AMRO-Schoor' 2162 )
47 4
NUTTIGE ADRESSE N DE
BRUYN L .
Lindenlei 152 B-2120 SCHOTEN
03/658
D' HANENS P .
Kon . Elisabethlaan 35 2-2700 SINT-NIKLAA S
03/777 06 6 4
DILLEN H .
Doornstraat 15 H-2780 SINT-GILLIS-WAAS
03/770 60 07
JENSEN J .
Vekenvel .d 6 H-2550
LOYTEN-WOUTERS C .
& J.
Ferd .
B-2571 MiCI{IELS
L.
OP DE BEE•CK E . `=CHUYBROECK E . . :,NBUYSER J . EAMBU YSER P . VAN BA STELAERE C . VAN
GOE'1'HEM
t .
VAN HEE P . VAN HEE-SCHCERMAECKERS A . VAN TICHELEN W . VERCAMMEN A,
VERVLOET E .
69 33
techn,
realisatie s
uitleendiens t
sekretaris, redakteu r Geonieuws, dokumenta t.iediens t samenaankoo p
NONTIC H Maesst.raat
35
lay-out
WAARLOO S
Bakkersdreef 41 8-2180 KALMT'HOU T Invalidenlaan 11 8-2120 SCHOTEN Karel de Vle straat B-2030 ANTWERPE N Jan Sarr.i3 r.laan. 37 2-2100 DEURNE
11
Geonieuw s
03/666 92 32
ontwerpe n voorzitte r
03/658 54 34
vergaderingen RV B
03/542 40 87
bibliot.ekari s
03/325
identitikatiediens t
03
93
Bovenwe g 2 3 NL-1871 VN SCHOORL Sant-Gillisbaan 54 H-2700 SINT-NIKLAA S
00/31/ 2209/298 7
kursusse n
03/776 46 08
publicitei t public relation s
Tu :nmeltlaan 17 B-2510 MORTSE L Merialei 43 B-2120 SCHOTE N Marlalet 4 .3 SCHOTE N B-2120 Van Putlei 37 bus 9 ANTWERPE N B-2018 Palmanshoevestraat 21 8-2610 WILRIJK
03/449 92 91
ondervoorzitte r jeugdafdelin g
03645 29 14 03/645 29 14
kodrdinator beurze n en tentoonstellinge n penningmeestere s
03/237 58 18
praktiku m
03/827 32 11
exposantenadmini stratie Min giran t voorlopig : uit stappen en vind plaatsenkartotee k
Hendriklci 26 bus 5 ANTWERPEN 8-2020
03/237 78
10
MKA- kalender
1 27
Vrijdag 14 september 198 4 Maandelijkse vergadering in het lokaal van de H .B .K . , Lange Lozanastraat 250-258 te 2000 Antwerpen . 19 .30 h : gelegenheid tot transakties, raadplegen van d e biblioteek, identifikaties, planning uitstappen , aanbod van de maand (granaat-XX (hessoniet) va n Canada) . 20 .30 h : een uiteenzetting van de heer H . DILLEN ove r "Het reinigen van mineralen "
scone Shop APPELMANSSTRAAT 25 EMPIRE SHOPPING CENTE R WINKEL 36 - 2000 ANTWERPEN TEL . 031134 2794
Mineralen Edelstenen Ruwe Diaman t Juwelen
128
MKA - nieuws
* In memoriam . . . Op 14 juni 1984 overleed te Antwerpen de heer Henri Dewilde , echtgenoot van ons medelid Mevrouw Claire Dewilde . De leden van de MKA leven met haar mee, en zullen Rik nie t vergeten . * Gea (Nederland ) Ten behoeve van haar Belgische leden wordt in de toekomst de Nederlandse vereniging GEA in België vertegenwoordigd doo r ons medelid de heer W . Israël, Geeraardsbergsesteenweg 1 3 te 9230 Melle (tel . 091/52 19 12) . U kan ook bij hem terecht voor losse Gea-nummers en ander e Gea-publikaties . * Tentoonstelling "CRISTAUX GEANTS" te Parij s De ondertussen beroemd geworden tentoonstelling van uitzonderlijk grote kristallen te Parijs (de Deleff-verzameling) kan no g bezocht worden tot het einde van dit jaar . Dat een bezoek aan deze tentoonstelling de moeite waard loon t als U Parijs bezoekt moge blijken uit enkele voorbeelden uit d e katalogus : kwartskristallen van 200 tot . . . 4000 kg, blauw e topaaskristallen van 200 en 250 kg, een rose berylkristal va n 280 kg, een blauw berylkristal van 260 kg, een apatietkrista l van 60 kg . . . De tentoonstelling werd ingericht door het Muséum Nationa l d'Histoire naturelle in de Jardin des Plantes, 18 rue Buffon t e F-75005 Paris, en is toegankelijk alle dagen (behalve op dinsdag) van 10 tot 17 .30 h, in principe tot het einde van dit jaar . * Fotowedstrijd MINERANT 8 4 In totaal waren er 22 inzendingen . De eerste prijs ging naar het werk van de heer F . BOLLAERTS (foto 3) . Als onderwerp koos hij een zeer mooi gevormde calcietskalenoëde r afkomstig van Beez, bij Namur (België) . Hij kaapte ook de prijs weg voor de beste foto van een Belgisc h mineraal . De prijs, een aankoopbon ter waarde van 1500 BF wer d hem op Minerant overhandigd . Langs deze weg feliciteren wij hem nogmaals met het bekomen resultaat . De jury bestond uit Prof . Dr . S . Amelinckx, Prof . Dr . R . Va n Tassel, Prof . Dr . A . Lenstra, en de heren L . Van Goethem , W . Van Tichelen, J . Luyten en W . Israël . De bekroonde foto wordt, helaas in zwart-wit, afgedrukt op d e frontpagina van dit nummer van Geonieuws .
mineraal van de maand g rossu laa r
w. van tichele n
Grossulaar behoort tot de granaten, een groep van veel voorkomende nesosilikaten . Zij zijn nauw aan elkaar verwant en bezitten een kubische symmetrie . De algemene formule van dez e mineraalgroep kan geschreven worden al s A 3 B 2 (SiO 4)3. De A-plaats wordt door tweewaardige kationen zoals Ca, Mg, Fe 24en Mn ingenomen, de B-plaats daarentegen door driewaardig e l} , Cr, en zelden V, Ti en Zr . kationen zoals Al, Fe De stuktuur van granaat is als volgt opgebouwd . De Si0 4 -tetraë ders wisselen af met de BO 6 -oktaders en zijn onderling verknoopt zodat een driedimensionaal netwerk wordt gevormd . De A-plaatsen worden omringd door acht zuurstofatomen waardoo r onregelmatige polyëders ontstaan . In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de meest voorkomend e species . Dergelijke indeling is min of meer artificiëel vermits doo r isomorfe vervanging kontinue reeksen ontstaan . Zo bestaat e r een reeks tussen almandien en pyroop, tussen almandien e n spessartien en tussen grossulaar en adradiet . Nochtans kom t slechts een geringe vervanging tot stand tussen de calciu m granaten (grossulaar, andradiet) enerzijds en de ijzer, mangaa n -
^YROO rhodollet
A+ 3
A
Mg 3
Al-.
3 ( 3i0 4 i 3
AI 2
(S10 4 )
{Mg,Fe)
3
2
0
kleu r
chemische samenstellin g
0
a
(510 4 1
'
bloedrood . wi 3nrood
.5
3 .58
1 .705 11 .4 6
3
paarsrood , violet
7 .5
3 .58
1 .76 0
3
donkerrood . bruin
-
4 .32
1 .830 11 .
4 .19
1 . tSL'l1
[ 1_3 2
3 .50
1 .868
12 .00*
3 .*,
1 .735
11 .8 5
ALMANDIEN
Fe 3
Al
t
{510 4 )
SPESSARTIEN
Mn 3
A1
2
1510 4 ) 3
oren ieaCre l roodbruin
LVAROVIET
ïa 3
Cr
[510 4 )
3
smaragdgroen.
;nOSSULAAR
Ca d
{S10 4 )
3
kleurloos, wi t lichtgroen . roz e oranjerood , bruin
(A .i .,Fe) 2
(510 4
1
3
oranje , bruinrood
(A1,V] t
(sio 4 )
3
geelgroen . groen
7 .5
3 .60
1 .7 5
Ca 3
Fe .
{510
groen„ bruin,
5 .5
3 .86
1 .835
demantolc
Ca 3
{Fe,11,Cr1
to paaoi ;et
Ca 3
IFe,Al] 2
schorlomiet
{Cd .Mg)
2 A1 2
hessonie tsavorlet' ANDP ADI .ET
melar.let
Tabel 1 .
a
3
a3
3
2
[2r,Ti,Fe,A11 (Fe,TI)
*
x
y
413
licht zwartbr .
r, .5 -
7
3 .70
3
11
(310 4 1
3
geelgroen , groen
F .5
3 .83
1 .88 0
(510 4 )
3
geelgroen.
6 .5
3 .78
1 .86 0
1SjO 4 1
3
zwart
7
3 .85
1 .92 0
. {510 4 1
3
zwar t
7
3 .8 6
1 .890
12 .
1
Overzicht van de granaatgroep (de meest voorkomend e species en hun variëteiten) - (volgens Komotauer e n andere auteurs) .
130
a
n
c
d
e
Fig . 1 Typische kristalvormen van granaa t a) Rhombendodekaëder 110) b) Ikositetraëder 121 1
c) kombinatie van rhombendodekaëder met ikositetraëder, me t uitgesproken ikositetraëdervlakke n d) kombinatie van rhombendodekaëder met ikositetraëder, me t uitgesproken rhombendodekaëdervlakke n e) kombinatie van rhombendodekaëder met ikositetraëder e n hexakisoktaëder f231 } granaten (pyroop, almandien, spessartien) anderzijds . Men onderscheidt dan ook twee reeksen van mengkristallen, namelijk de ugrandiet reeks (uvaroviet, grossulaar, andradief) en de pyralspiet reeks (pyroop, almandien, spessartien) . Wegens de variatie in chemische samenstelling, is het niet ver-
wonderlijk dat de fysische kenmerken aan verandering onderhevi g zijn . Granaten bezitten een glas- tot vetglans . De hardheid , volgens Mohs, is 6 .5 tot 7 .5 . De dichtheid variëert van 3 . 4 tot 4 .3 . Zij vertonen geen splijting ; de breuk is conchoidaa l tot splinterig . Alle kleuren, behalve blauw, komen voor ; zi j kunnen zowel doorzichtig als ondoorzichtig zijn . Zoals reeds vermeld, kristalliseren granaten in het kubische stelsel . De roos,erparameter bedraagt, naargelang van de spe11 .46 tot 12 .05 A . Grote en goed ontwikkelde kristallen zij n geen zeldzaamheid . Nochtans is granaat vaak massief of korreli g (bv . spessartien in coticule, afkomstig van Vielsalm, België) . De belangrijkste vormen die het karakteristieke uitzicht de r granaatkristallen bepalen, zijn de veelvuldig voorkomend e
rhombendodekaëder 1110}, de ikositetraëder {211?, en de vee l zeldzamere hexakisoktaëder f231i, of kombinaties van deze dri e (fig . 1) . Kubus- of oktaëdervlakken worden slechts uiterst zelden aangetroffen . Granaten komen als gesteentevormende mineralen veelvuldig voo r in metamorfe gesteenten en in sommige stollingsgesteenten . Karakteristiek is hun voorkomen in mica schist, hoornblend e schist en gneisen .
De granaat was in de klassieke oudheid en middeleeuwen een hoo g geschatte edelsteen . De rode soorten werden gerekend tot het
131
Fig . 2 Grossulaar - Jeffrey mine, Québec . Kombinatie van de waargenomen vor men dC1103(rhombendodekaëder) en n{2113 (ikositetraëder) . De ikosi tetraddervlakken vertonen de typische streping . (Grice en Williams , 1979) .
geslacht van de karbonkel ("carbonculus") . Dit omvatte een aantal bloedrode doorschijnende edelstenen, waarvan de robijn als d e meest edele gold . Zo vermeld Albertus Magnus in zijn werk "D e mineralibus" (na 1262) drie soorten, namelijk de balagiu s ("balas-robijn" - spinel), de granatus en de rubinus (robijn) . Aan de granaat werden tal van heilzame krachten toegeschreven . Hierover verder uitweiden valt buiten het kader van deze tekst . De geïnteresseerde lezer verwijs ik graag naar de "Mineralogia " van Caesius (1636), door Webster (in "Metallographa, or an bistory of metals", 1671) bestempeld als "a volumineus piece o f mineralogy", en als het ware een kompilatie van alle toen bestaande kennis over dit onderwerp . . Op het einde van de vorige eeuw was de granaat, en vooral d e pyroop afkomstig van Bohemen, een echte modesteen . Heden is hi j veel minder geliefd . Behalve als siersteen wordt granaat veelvuldig gebruikt als polijstmiddel (granaatpapier, granaatlinnen) . Granaat is mogelijk afgeleid van het Latijnse woord granum, ee n korrel, doelend op het vaak korrelige uitzicht van deze mineralen . De naam wordt echter ook in verband gebracht met de purperkleurige bloesem en vrucht van de granaatappelboom . GROSSULAA R Grossulaar is een calcium/aluminium granaat . De fysische kenmerken en de morfologie werden reeds hoger beschreven . Het mineraal dankt zijn naam aan de plant Ribes grossulari a (kruisbes) en werd zo genoemd omdat de kristallen soms de lichtgroene kleur van deze vrucht bezitten . Tal van andere (variëteits)namen zijn in gebruik . Zo bijvoorbeeld (h)essoniet, ee n oranjerode variëteit waarin aluminium gedeeltelijk vervangen i s door ijzer, kaneelsteen, hyacint, rosoliet, enz . "Tsavoriet" i s de handelsnaam voor een smaragdgroene, vanadiumhoudende grossulaar . Deze wordt gevonden in Tanzania en Kenia en is van edelsteenkwaliteit . Grossulaar wordt veelvuldig aangetroffen in kontaktmetamorf e gesteenten en metamorfe kalkgesteenten . In de paragenese vinde n we dan ook mineralen zoals wollastoniet, diopsied, chloriet , vesuvianiet, enz . Slechts enkele van de vele vindplaatsen kunnen opgesomd worden . Piano della Mussa en tal van andere 1D aatsen in het Ala-dal , Piemonte (hessoniet) ; Valle d'Aosta ; Valle della Gava, Liguria , Italië . Auerbach, Bergstrasse, Duitsland . Zermatt en Baas Fee,
132
oranje
.chtgroen
kleurloz e rand
groen e ker n 37 .7 0
S10 2
3`9 .29
39 .25
39 .49
T10 2
.05
.25
.06
1 .2 0
22 .17
21 .70
21 .69
17 .0 4
A1 2 0 3
.01
.22
.00
6 .97
FeO
1 .85
2 .02
.47
.9 4
MnO
.57
.43
.31
.7 7
MgO
.00
.00
.00
.0 3
CaO
3t .84
36 .81
37 .74
35 .8 8
.00
.0 1
100 .78
100 .68
99 .76
100 .64
Cr 2 0 3
Na 2 0
Tabel 2 . Analyses van grossulaar afkomstig van de Jeffre y mine, Québec, Canad a (Grice en Williams, 1979 )
Wallis, Zwitserland . Aan de samenvloeiing van de Vilui en Achtaragda rivier, Siberië, U .S .S .R . In de edelsteenafzettinge n van Ceylon . Een massieve, chroomhoudende grossulaar, die inten s groen gekleurd is ("Transvaal-jade"), wordt gevonden te Buffelsfontein en Turffontein, Transvaal, Zuid-Afrika . Tsavonationaalpark, Kenia ("Tsavoriet") . Xalostoc, Morelos en Lak e Jaco, Chihuahua, Mexiko . California ; Calumet Iron Mine, Chaffe e County, Colorado ; Minot, Androscoggin County, Maine ; Vesper Peak, Sultan, Snohomish County, Washington, U .S .A . De specimens die als mineraal van de maand worden aangeboden , zijn afkomstig van de Jeffrey mine, Asbestos, Québec, Canada . Deze vindplaats is vooral beroemd voor de prachtige sherry- to t oranjekleurige hessoniet kristallen die een grootte van 3 cm kunnen bereiken . Er komt tevens een groene variëteit voor die tot 7 gewichtsprocent Cr 2 03 bevat (zie tabel 2), dus géén uvaroviet ? De groene grossulaar is zeldzamer dan hessoniet en vormt minde r grote kristallen (tot 1 cm) . Deze bevatten soms zwarte chromietinsluitsels, welke zonder twijfel de bron zijn van het chroo m dat de groene kleur veroorzaakt . Vaak vertonen kleurloze kristallen een donkergroene, chroomrijke kern . De twee kristalvormen die van deze vindplaats werden beschreven , zijn de rhombendodekaëder en de ikositetraëder . Wanneer dez e vormen in kombinatie voorkomen, vertonen de ikositetraëdervlakke n en typische streping (fig . 2) ; deze ontstaat door oscillatorisch e groei tussen beide vormen . De grossulaar komt hier voor in associatie met pektoliet , diopsied, wollastoniet, prehniet en tal van andere mineralen . BIBLIOGRAFI E Caesius, B . (1635) Mineralogia . sive naturalia philosophiae thesauri, in quibus metallica e concretionis medicatoru :nque fossilium miracula, terrarum pretium, colorum et pigmentorum apparatus, concretorum succorum virtus, lapidum atque gemmarum dignitas continentur . J . e, P . Prost, Lyon . Fleischer, M . (1983) Glossary of mineral species . The Mineralogical Record Inc ., Tucson . Grice, J .U . en Williams, R . (1979) . The Jeffrey Mine, Asbestos, Québec . The Mineralogica l Record . 10(2), 69-80 . Hurlbut, C .S . . Jr . en Klein, C . (1977) Manual of mineralogy (after J .D . Dana) . John Wile y Sons . New York . Komotauer, S .K . (1981) Mineralarten im Bi1d
: Granat . Mineralien Magazin, 5(5), 198-207 .
Sinkankas . J . (1964) Mineralogy . Van Kostrand Rei .nhold Company, New York . Strunz . H . {1977) Mineralogische Tabellen . Akademische Verlagsgesellscha`t Geest & Portig , Leipzig .
samenaankoop
133
NIEUWE PUBLIKATIE S
Een nieuwe publikatie over de fosfaatmineralen var e Blaton (Henegouwen, België )
* 1.
Onlangs verscheen een nieuwe publikatie van ons medeli d Prof . Dr . R . VAN TASSEL : "Mineralen bekeken met de elektronenmicroscoop : fosfaatmineralen van Blaton, provinci e Henegouwen :' Dit werk werd uitgegeven door het Koninklij k Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen met de medewerkin g van K . Wouters . Het is bedoeld als REM-foto-album, en bevat 9 pp . teks t t .o .v . 13 pp . REM-foto's (in totaal : 52 foto's) . Deze foto' s zijn van een uitstekende kwaliteit 1 Daarenboven is de prijs van de publikatie zo laag, dat wij on s niet kunnen voorstellen dat een verzamelaar aan de verleidin g zou kunnen weerstaan om ze aan te schaffen . U-mineralen van Zair e
* 2.
Iedereen herinnert zich ongetwijfeld het werk "Les Minérau x secondaires d'Uranium du Zaire" van M . Delien s 4- P . Piret e n G . Comblain, dat in 1981 werd uitgegeven door het Koninklij k Museum voor Midden-Afrika te Tervuren en in clubverband wer d aangeboden . De bezitters van dit werk, dat zowat enig is in zijn soort , willen we niet onthouden dat onlangs een supplement verscheen . Dit supplement bevat 37 pp . met 30 prachtige kleurfoto's . 11 nieuwe mineralen worden beschreven, 1 mineraal da t voor het eerst in Zaire werd gevonden, en nieuwe gegeven s over 9 andere . U kan ook alsnog het ganse werk aanschaffen . Wij kunnen he t werk warm aanbevelen voor verzamelaars die geinteresseer d zijn in uranium-mineralen van Zaire . Hoe kan t' deze publikaties bestellen
?
1.
Fosfaat :sineralen va n slato n
60 F + verz .
2.
Supplement U-minerale n van Zair e
315 F
3.
t-mineralen van Zair e Ikompleet, d .w .z . suppl . ir.kl . )
1350 F + verz .
door p .r .
= 85 F
+ verz .
= 340
=
3 .5 Nfl .
F
1390 F
overschrijving op 000-0291704-25
t .n .v .
H . DILLEN Doornstraat 15 8-2780 St .-Gillis Waa s
+ verz
.
= 8
Nfl .
24
Nfl .
19 Nfl .
+ verz .
=
79 Nfl .
+ verz .
= 86 hfl .
door overschrijving o p AMRO-rek . 43 .12 .56 .84 5 [eetl . via giro 2162 ) t .n .v, P . TAMBUYSE R Bovenweg 2 3 1871 VN Schoor l
- met de vermelding van de gewenste publikatie s - vddr 1 5 septembe r 198 4 verz . = onkosten voor omslag en postzegels
1 34
zeolieten
w. van tichelen
Deze bijdrage is een vervolg op het speciaal nummer va n Geonieuws over zeolieten, verschenen in december 1983 .
GOBBINSIET
(Nawaz en Malone, 1982),
Fig .
1.
Na 4 (Ca,Mg,K 2 }Al 6 Si 10 0 32 .12H 2 U
Tetragonaa l
Sp
D
Br
G1
H
K
2 .1 9
krijtwi t
Gobbinsiet vormt vezelige aggregaten die, al dan niet vergezel d van plaatvormige gmelinietkristallen, voorkomen in basaltholte n tot 5 mm diameter . Dit mineraal behoort tot dezelfde groep al s gismondien, phillipsiet, merlinoiet en garroniet . V Hills Port, Gobbins area, County Antrim, Noord-Ierland . D e begeleidende mineralen zijn gmeliniet, chabaziet, gonnardie t en tetranatroliet . N afgeleid van de type-vindplaat s
Fig . 1 Gobbinsiet - Hi11s Port, Co . Antrim , Noord-Ierland ; beeld 1 cm . V :WVT1F :LVG . Bibliografi e
Hentschel, G . (1983) Die Mineralien der Eifelvulkane . Christian Weis e Verlag, Winchen . 152 p . Nawaz, R . en Malone, J .F . (1982) Gobbinsite, a new zeolite minera l trom Co . Antrim, N . Ireland . Mineralogical Magazine, 46, 365-369 . Peacor, D .R . et al . (1984) Willhendersonite, a new witti chabazite . American Mineralogist, Van Tichelen,
W . (1983)
zeolite isostructura l
69, 186-189 .
Zeolieten . Geonieuws, 8, 187-232 .
135
WILLHENDERSCMIET
(Peacor et al ., 1984), Fig . 2, 3, 4 KCaA13Si3O12 .5H20 Triklie n Sp perfekt volgens D 2 .2 0 010} en 00l ' Br G1 glasglan s H ongeveer 3 (Mohs) K kleurloos, doorzichti g Willhendersoniet wordt beschreven van twee vindplaatsen . T e San Venanzo, Italië, komt het voor als sferische aggregate n tot 1 mm diameter . De kristallen zijn tabulair en steeds ver-
tweelingd . Deze aggregaten zijn vaak, op karakteristieke wijze , opgebouwd als een "traliewerk" en kunnen gemakkelijk van d e andere in de paragenese voorkomende mineralen onderscheide n worden . Te Mayen, Duitsland wordt het mineraal gevonden al s tafelige kristallen die gemiddeld 60 X 30 X 10 urn groot zijn . Willhendersoniet is qua struktuur nauw verwant aan chabaziet . V
"Vispi" mijn, bij San Venanzo, Terni, Umbria, Itali ë (phillipsiet, thomsoniet, apofylliet, flogopiet, melliliet) . Ettringer Bellerberg, bij Mayen, Eitel, Duitsland (gis mondien, chabaziet, phillipsiet, thomsoniet, ettringiet , thaumasiet .
N
William A . Henderson, amateurmineraloog .
Jr ., Amerikaans scheikundige e n
-
Fig . 2 Willhendersoniet - San Venanzo ; beeld 1 cm . V :WVT/F :LVG . Fig . 3 Willhendersoniet - San Venanzo . REM-foto ; vergroting 101 X .
1 Fig . 4 Willhendersoniet - San Venanzo . Detail van fig . 3 . REM-foto ; vergroting 241 X .
geo -nieuws kor t
136
*
Resteign e In verband met ons artikel over Resteigne (Geonieuws 9(5) , 90-95 (1984) deelde ons medelid Prof . Dr . R . Van Tassel on s mee dat behalve de in het artikel beschreven mineralen er oo k nog de volgende gevonden werden (worden 7) ; gedegen koper , pyrolusiet, wad, manganiet, cupriet, fluoriet, malachiet , cerussiet, sideriet, bariet, .celestiet, gips en kwarts . De beschrijving kan U vinden in "Ardenne et Gaume", 35, 1 (1980) . D . VAN GOETHE M
*
Botallack Mine, Cornwall, G B De twee beroemde "engine houses" op de kliffen bij Botallac k (St .- .rust, Cornwall, GB) worden gerestaureerd met de medewrerking van de overheid (Dept . of the Environment) ën va n privé-personen die de handen uit de mouwen willen steken . Op die manier wordt een stukje industriële archeologie voor het nageslacht bewaard . De foto toont het onderste van de twee engine houses in d e staat zoals het zich tot nu toe bevond . H . Dillen
1 37
rpenL .n e ,1«not :re
as>'e ato s
br .e c e
Flhrnus I TUCite in ' ein Of chrvculifc asf .estr , .1s} cstns, Quebec .
*ke!c}1 uF plu.›tnrrap h [o show the minera] relatinn, .
Fig . 1 Een afbeelding overgenomen uit BERMAN (1932) . * BRUCIET, variëteit nemalie t Enkele jaren geleden werden specimens van deze variëtei t tijdens een vergadering van de MKA aangeboden, bijna pe r lopende meter : de lange vezelbundels waren verpakt in doorzichtige kokers van 40 of 80 cm lang . De specimens waren afkomstig van de Johns-Manville Mine te Asbestos, Quebec , Canada . Tijdens de tentoonstelling van 1982 lag zulk een specime n in één van de toonkasten . Verschillende bezoekers twijfelde n enigszins aan de identifikatie . Daarom besloten we he t materiaal nader te onderzoeken via X-straaldiffraktie .
Het X-straaldiffraktogram ziet eruit als volgt : vlak 001 100 101 102 110 103
d(ASTM)
d(gevonden )
4 .77 2,725 2 .365 1 .794 1 .573 1 .373
4 2 2 1 1 1
.76 A. .7 3 .3 7 .8 0 .5 8 .38
De X-straaldiffraktie-analyse gebeurde niet onder ideale omstandigheden . Het is nl . zeer moeilijk gebleken de zeer splijt bare vezels fijn te malen om preferentiële oriëntatie te vermijden . Uit de gevonden d-waarden kunnen we met voldoende zekerhei d afleiden dat het wel degelijk om bruciet gaat . .Toevallig kregen we trouwens een interessant artikel uit 193 2 over dit materiaal in handen (HERMAN H ., 1932), waarin het vri j nauwkeurig wordt beschreven .
138
Fig . 2 Bruciet, var . nemaliet . Johns-Manville Mine , Asbestos, Quebec, Canada . Totale lengte van de vezels 80 cm . Verz . en foto H . Dillen
Het komt in de Johns-Manville Mine voor samen met chrysotiel asbest, maar kan hiervan gemakkelijk onderscheiden worden . De brucietvezels splijten gemakkelijker over de ganse lengt e dan chrysotielvezels, die een meer "wolachtig uiterlijk hebben . Bruciet is ook veel harder, en de splijtvezels zijn steed s lat-vormig, ook de allerfijste vezeltjes . De doorsnede va n chrysotielvezels is eerder onregelmatig . De chemische samenstelling is
Fe 2 O 3
1 .95 %
FeO
9 .57
%
MgO
60 .33 %
H20
28 .60 %
zodat men de variëteit nemaliet in dit geval kan beschouwe n als een ijzerhoudende bruciet (zuiver bruciet bevat géén Fe de formule is Mg(OH) 2 - maar 69 .1 % MgO en 30 .9 % H 20) . (1932) beschrijft vezels "reaching a length o f BERMAN 20 inches" (zowat 50 cm), maar door C . Gustin (1979) werde n vezels beschreven van verscheidene meter lang . Het is dus een extreem geval voor een mineraal dat meestal eerder bladerig e aggregaten vormt (zoals bv . de specimens afkomstig va n Wakefield, Quebec, Canada, ongeveer 400 km ten westen va n Asbestos) . H . Dillen Bibliografi e BERMAN H ., WEST C .D . (1932), "Fibrous brucite from Quebec , witti a note on its structure after dehydration" , Am . Min . 17, 312-316 . GUSTIN C . (1979),
privé-mededeling .
:
1 39
* Roemenië Wanneer bij ons het verzamelen van mineralen in groeven e .d . aa n enkele beperkingen onderhevig is, mogen we nog niet klagen al s we de situatie vergelijken met die in de Oostbloklanden . Nemen we bv . Roemenië, dat zeer rijk is aan mineralen (denk bv . aan de "Gouden vierhoek" in het Siebenbiirger Erzgebirge") . Groeven of mijnen bezoeken is verboden, en sinds 1973 is ieder e vorm van verkoop van mineralen verboden . Ook de uitvoer va n mineralen is verboden, en wordt streng gekontroleerd, en bi j overtredingen zwaar gestraft . Reizen is toegestaan op de hoofdwegen, maar een aantal sekundaire wegen zijn voor buitenlanders verboden terrein . Wandelkaarten zijn zo goed als onvindbaar, en zelfs het bezi t op zichzelf van kaarten voorzien van hoogtelijnen (bv . stafkaarten) is verboden . Wees dus gewaarschuwd als u ooit op vakantiereis naar Roemeni ë (of een ander Oostblokland) vertrekt !
* Mineralen verzamelen in Zuid-Tirol In Italiaans Tirol is een patent verplicht wanneer U er minerale n wil gaan zoeken . Om tijd te winnen tijdens Uw vakantie kan U op voorhand de nodige dokumentatie aanvragen voor een patent, e n wel op het volgende adres : Landesverband der Mineralien- un d Fossiliensammlervereine Siidtirols, Obstmarkt 9, 1-39100 Bolzano .
* Mineralogische tijdschriften komen en gaan
. ..
Twee Duitstalige mineralogische tijdschriften verdwenen van d e markt, en een nieuw dook op . Mineralien Magazin wordt "opgeslorpt" door Lapis (C . Weis e Verlag) . Emser Hefte, een prachtig tijdschrift met uitstekend e kleurfoto's, dat alleen Duitse mijnen en vindplaatsen behandelde , verdwijnt ook, maar wordt vervangen door een nieuwkomer , "MAGMA", dat ook over de grenzen gaat kijken (Rainer Bode Verlag ) Het eerste nummer verscheen reeds en zal U kortelings in onz e biblioteek vinden . Hopelijk zal de konkurrentieslag die ongetwijfeld tussen beide tijdschriften zal groeien gunstige gevolge n hebben voor de lezers .
14 0
*
Sugiliet of sogdianiet ? Sugiliet,
(K,Na)(Na,Fe 3+ ) 2 (Li 2 Fe
O 3+ )S1 12 3 0 werd in 1976 in Japan ontdekt . Het komt voor in een aegyriensyeniet, samen met o .a . albiet, aegyrien en pectoliet . Het is licht beige-achtig geel . De struktuur (hexagonaal) gelijkt vrij goed op die van milarie t en sogdianiet . Toevallig kon ik vrij kort na de publikatie over het nieuwe mineraal een specimen van de type-vindplaats ruilen . Een paa r jaar later kocht ik bij een kollega-MKA-lid een ander specimen van sugiliet, deze keer afkomstig van de Wessels Min e bij Hotazel in Zuid-Afrika . Het verschil in kleur tussen beide specimens verontruste m e enigszins : het specimen van Zuid-Afrika was donkerviolet, e n dat van Japan licht-beige . Ik begon dan ook de literatuur na te pluizen, en kwam zo t e weten dat in deze mijn sogdianiet werd gevonden : (K,Na ) 2L i 2 (Li,F e 3+ ,Al ) 2 ZrS i
12 O 3 0
dat violet gekleurd is . Hieruit leidde ik af dat ik een foutief geïdentificeerd specimen had aangekocht : het zou eerder sogdianiet zijn da n sugiliet . Het onderscheid tussen beide mineralen is echter gemakkelij k te maken : sugiliet bevat géén zirkonium,, sogdianiet wel . Met de mikrosonde werd in het violette specimen géén zirkoo n gevonden, en de identifikatie "sugiliet" bleek toch juist 1 En, zoals vaak het geval is, bleek achteraf alles gemakkelij k te verklaren : sugiliet van de Wessels Mine bevat nl . wa t mangaan, dat de mooie violette kleur veroorzaakt ; het komt e r massief voor . In hetzelfde gebied komt het analoge en er sterk op lijkende sogdianiet voor, maar in dunne laagjes, afgewisseld met zwarte laagjes brauniet (een mangaansilikaat) . Achteraf bleek dat ik niet de enige ben geweest die beid e mineralen verwarde : in de indeks van Mineralogical Abstract s vol . 32 (1981) vinden we als verwijzing bij sogdianiet : Sre.i ana corfu'.tnn witti suc,litc . 81• 2 ?1 7
("Sogdianiet, verwarring met sugiliet" ) Konklusie
:
laat je niet te vlug ontmoedigen !
1 41
Literatuu r Dunn P .J . et al . (1980), "Sugilite, a second occurrence Wessels Mine, Kalahari manganese field, R .S .A ." , Can . Min . 18, 37-39 .
:
Murakami N . et al . (1976), "Sugilite, a new silicate minera l Erom Iwagi Islet, southwest Japan", Min . J . (Japan) , 8, 110-121 .
pierres
ornementale s Roucan J .P . (1983), "Trois nouvelles violetter : charoite, sogdianite et sugilite", Monde e t Minéraux n° 58, 12-14 . H . DILLE N
*
Een nieuw tijdschrift voor fossielenverzamelaar s Zoals U weet laten wij de studie van fossielen over aan onz e zusterverenigingen die daar veel beter in thuis zijn dan wij . Ten behoeve van lezers die zich ook met fossielen bezighoude n signaleren wij de uitgave van een nieuw tijdschrift uitsluiten d over fossiele n "FOSSILIEN " Tweemaandelijks, telkens 48 pp . Abonnement : 54 DM + verzendingskosten . Losse nummers kosten 11 DM . U kan zich abonneren bij : Goldschneck Verlag, Werner K . Weidert, Postfach 1265 (Birkenweg 5), D-7054 KORH 2 .
EEN OPLOSSING OAi! UW GEZINSBUDGET IN EVENWICHT TE HOUDEN. . .
EEN PERSOONLIJKE LENING CW FINANCIERING
LENINGEN hbi[ SPAARKA S N8K-SPAARKAS nr - Sine! 1918 • Lenp• LOIlnliI1ui1 250 - 2090 A nlw*,pan
142
*
Anthraxoliet van Neufvilles (L . Van Goethem ) Anthraxoliet is een organisch "mineraal" dat reeds gevonde n werd op een tiental plaatsen in België in de kalksteen . Het i s gitzwart, met een conchoidale breuk, lage hardheid en lag e soortelijke massa . Het bestaat uit ongeveer 85 % koolstof, 1 % zwavel, 13 % waterstof, zuurstof en stikstof en 1 % restbestanddelen (1) . Zeer recent heeft de auteur het mineraal gevonden in een kalksteengroeve te Neufvilles . De groeve bevat de typische blauwe hardsteen (arduin) en word t daarvoor uitgebaat (toepassing als vloerbedekking) . Hij is zee r rijk aan fossielen, echter betrekkelijk arm aan mineralen . Er wordt witte, skalenoëdrische calciet gevonden die dikwijl s bedekt is door een laag van minuskule pyrietkristalletjes . Er werden tevens sporen van fluoriet gevonden (purperen kubusvormige kristallen) . Anthraxoliet komt in de groeve voor als gitzwarte, glanzend e bolletjes die gedeeltelijk in de calciet gevat zitten . Ze zijn zeer broos en breken bij de kleinste druk . De conchoidale breuk wordt dan zichtbaar . De bolletjes zij n ongeveer 0 .5 mm groot . Dankwoord Een dankwoord dient gericht aan Prof . Dr . R . Van Tassel van he t Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen voor d e determinatie van het anthraxoliet . Literatuu r (1) Melon et al ., "Les minéraux de Belgique", Ed . G . Lelotte , (1976) .
'n avondje uit 'n inbreker met uw mineraa l aan de haal ? !
BEVEILIGING SLEUTELS
Rxi tstreekiQ 1nroerder -verdeler Laagere u"'""
VEILIGHEIDSSLOTE N BRANDKASTE N MUUR- en VLOERKLUIZEN
Lange Koepoortstraal 6Q 2000 ANTWERPE N
(03) 233 83 8 5
beurzenkalender
143
Beurzer.kaler.de : september 198 4
1- 2 2 2 2 7/ 9 7/ 9 8- 9 8- 9 8- 9 8- 9 8-9
HEIDELBERG, Kongressnaus/Stadthalle am Neckar (837), 10-18/9-17 . STARNBERG, Sporthalle 1880 TSV 1880, 10-17 h . HAGEN, Stadthalle, 11-18 h . WIESBADEN, Evangelische Kreuzkirche, Walkmuhltalanlagen 1-3, WiestadenWestend, 10-18/11 .15-17 h . NULHOUSE, 'La Milhusina ' , rue des Gymnastes 11 . 9-19 h . F NL MAASTRICHT, Eurohal, Griend 16 . 10-17 h . LAATZEN, Albert-Einstein-Schule, Wulferoderstrasse 46 . 9-17 h . Enkel ruil . D SAALFELDEN . Feestzaal, 8-16 h . A TONNERRE, salle polyvalente . F THIONVILLE, Casino Municipal . F GOTERSLOH, Stadthalle, 11-18 h . D CH ALTDORF . Pcrsonalhaus Datwyler AG, 13-19/9-16 h . KONSTANZ (Bodensee), Konzil, 9-18/9-17 h . D F CLAMART, gemeentehuis . FRéJUS, salle des fétes, rue Jean-,7aurès, 9-19 h . F
8-9
1?
1-2 1-2 1-2 1-2
D D D D
p 9 15-16 1 15-16 CH 15-16 D 15-16 D 15-16 F 16 D 16 D NL 16 22-23 U 22-23 F F 23 CH 23 23 D 29-30 D 29-30 D 29-30 Cli 29-30 D 29-30 F 29-30 F 29-30 NL 29-30 F 29-30 F 30 D 30 D 30 I
1 .100 EIRl ;5LEL, 11 B,LSSF .L, Hotel Metropolo, de Brouckercplcin 31 ir! . : De heer R . Leemans, Felix Delhassestraat 36, 1060 Brussel . Tel : 02/538 71 30 . L1-'PZliIM, Altes Rathaus . Hrrsauer Str_ 224, Ilillwe :ssenstein . MERANO, Kursaal, 9-19/9-17 h . LUGANO . Palazzo dei Congressi, 14-22/9-17 h . SCHWENNINGEN, Messehalle B, 10-18/10-17 h . BONN, Konrad Adenauer Haus, 11-18 h . SUIPPES, Salle des Fetes . G&TTINGEN . Festhal .le G*ttrngen-Weende, 9-17 .30 h . SIEGEN, S_egerlandhalle, 9-17 . 'S HERTOGENBOSCH, Brabanthallen, Veemarktkade, 10-17 h . HANNOVER . Stadthalle, 11-18 h . CLUNY, Ecuries de St .-Hugues . Saint-Yvi, restaurant scolarre, 9-19 h . BERN, Ausstellungshalle Allmend, 9-17 h . WALDi'RAIBURG, Festsaal Zappe, 10-17 h . FELLBACH-STUTTGART . Schwabenlandhalle, 11-18/10-17 h . NORNBERG, Messczer.trum GENEVE, PALEXPO-Gd-Saconnex-Genève, 10-18 .30/9-17 h . CLAUSTHAL-ZELLERFELD, Stadthalle . ROANNE, Foyer culturel Albert Thomas, L'Arsenal (RUIL 1 ) BLOIS, Salie de 1'Agriculture . DEN HAAG, Nederlands Kongresgebouw, 10-17 h . BESANCON, hal van het "Parc des Expositions", 9-19 h . SALAISE-SUR-SANNE, Salle des Feces, 9-19 h . OBERKIRCHEN, Festhalle . MóNCHENGLADBACH, Realschule Rheydt-Mulfort, GiesenkirchenerStr . 8 . 10-17 h . VARESE . Salone Ristoro Aer Macchi .
GEOLOGISCHE BOEKHANDF .L W .G . W I T K A M De Heurne 24 - 7511 GX Enschede -- Nederland - tel :053-31277 3 Wilt U zich graag op de hoogte houden van nieuw e en nog te verschijnen uitgaven in binnen- en buitenlan d op het gebied der geologie? Meer dan 500 titels steeds voorradig . Twee keer pe r jaar zenden wij lijsten rond op dit gebied . Ontvangt U deze niet, dan kunt L: dez e aanvragen en wij noteren U daarvoor . Wij bestrijken :-geologie-gesteenten-mineralen-fossielen-edelstenen en hun bewerking . 1 september verschijnt "INLEIDING TOT DE GEOLOGIE EN GEOMORFOLOGI E VAN BELGIE " -tweede en verbeterde en uitgebreide druk door Dirk Goossens . 198 p. . 300 fig ., krt . en foto's (75 in kleuren) intekenprijs tot 1-8-'84 BF 166 5 daarna PF 185 0
belgische vindplaatsen 25 jemelle
a.c. vercam me n I . van goethe m
Situering : provincie Namu r Kaarten :
stafkaart 59/3-4 Rochefort-Nassogn e
Reisweg :
Antwerpen - via E10 naar Brussel - via E4 0 naar Namur - snelweg volgen to -het eind e (d .i . momenteel Ciergnon) - Rochefort Jemelle . Verder : zie schets .
Mineralen : CALCIET-X X GALENIET-X X CERUSSIET-XX SFALERIET en eventueel andere lood- en zinkmineralen . Opmerkingen : Het betreft een kalksteengroeve in werking . Toelating wordt zelden verleend . Indien toelating wordt verleend, dan slechts voor d e zaterdagvoormiddag (tot ong . 14 h) . Men dien t zich dan aan te melden aan de weegbrug .
Bca ura ir. g Bouillon Wavreill e Bouillon
