154
mineralogische kring antwerpen vz w
Zetel : Crr.cganck : :traat. 26, B-2000 Antwerpe n St ichtingsdatuni : 11 mei 196 3 Statuten : nr . 9925 in de Bijlage tot het B .S . Geonieuws
:
van 17 november 197 7 maandelijkse publikatie (verschijnt niet in juli en augustus ) Geor- ieu•ws is wettig gedep oneerd bij de Koninklijke Bibliotheek van Belgie, iebele o f gedeeltelijke overname van tekst en/of illustraties ma g slechts gebeuren oit.s schriftelijk e toestemming van de uitgever .
Redakt.euf en •:erar,T-woordeiijke uitgever : H . Dillen, [leenstraat 120, R-2780 Sint-Gillis-Waa s :Bankrekening R .H .K . 880-1909401-03 nf P .r . 000-1155095-1 9 beide t_n .v . Mineralogische Kring Antwerpen v . . .w_, 1•l,rlalci 43 te 2120 Schoten . B .T .W .-Hamtier 687 082 47 4 Betalingen
Vergaderingen
: Gegevens in verband met de maandelijkse vergadering, uitstappen e .d . vindt men maandelijks In ^eonieuwo .
jeugdvergadering,
praktikuni ,
NUTTIGE ADRESSE N BAL K .
Van Ar ..stel straat. 164, [3-2120 Beurn e
JE BREYN 1 . .
Lincenles 152, 0--2120 Schote n lel . 731/58 69 3 3
L] 1:A`:EN
.- Kon . Tei .
P.
DILLEN H .
35, E1-2700 Sint-Niklaa s
Seepstraat 120, 13-2730 Tot . 131/70 50 0
JI?NS6 N
Vekenveld 6, 3-2550
2,1IYTKN-Kout.ers
ruc tle
_le :ahethlaan 031/77 06 6 4
0 .0 .T .
5L.
OP DR [31:E.0 K =CE?UYRRiïE:CK E .
Eerciinand
Sint
Gillis-waa s
Kontic h
Marsstraat
35, [3-2. /1
vi ndplaatsenkartutee k RVB
Waarloo s
technische realisatie s
8' b RVR
sekreta r i s redaktr•.ir Ceonieuw n dokumentat. ied ient ; t
RVR
uitstappen, public
RV13
relation s
Bakkersdreef 41, 8-22114[] Kalmthou t Tel . 031/66 92 1 2
RVB
lay-out en verzendin g Geonieuwn• ontwerpe n Voorzitte r
Invalidenlaan 11, R-2120 Schote n Tel . 031/5B 54 3 4 Karel de VIe straat 11, :1-2030 Antwerpe n
RVB
vergaderingen 8G B
RVR
bibliotekari s
TAIJIB U Y S E`i J .
Jan Samijr:laan 37, 13-210[] Deurr e Tel . 031/25 03 9 3
RVR
identifikatiediens t
17,3J1BnSL13
Ravcnwcg 2 .3, NL-1871 VN ?choor l Tel . 00/31/22/09 29W1
RVB kursusse n
VAN METEiE.S [ . .
Vomrr.elt.laan 17, 13-2510 Tel . 031/49 92 9 1
RVR
VAN HEE P _
Marialei 43, B 2120 Schote n Tel . 031/45 29 1 4
!t 'J13 koOrdlnator keurzen e n tentoonstc i 3.inge n
VAN : ]RE-SF?_7KNMA 1 -C KER S
Mariale]. 43, R-212'3 Tel . 031/45 27 1 4
RVR penningrneest .ere :;
VAN TICHELEN W -
Van Putlei 37 bui ; 9, 8-20110 Antwerpe n Tel - 031/37 58 1 8
RVB pfdktiku m
VERCAMMEN A .
Palmanshoevestraat Tel . 041/27 32 11
RVB samenaankoo p expoantenadmi nist .rati e Mi ne ra r,t
P.
Mortse l
schote n
21, B-2610 Wilril k
ondervoorzitte r jeugdafdelin g
MKA-kalender
15 5
Zaterdag 8 november 198 1 Jeugdvergadering en praktikum, van 10 tot 12 h in he t lokaal Ommeganckstraat 26 te 2000 Antwerpen . De heer W . VAN TICHELEN zal spreken ove r "ZEOLIETEN "
Vrijdag 13 november 198 1 Maandelijkse vergadering in het lokaal van de H .3 .K . , Lange Lozannastraat 250-258 te 2000 Antwerpen . 19 .30 h : Gelegenheid tot transakties, raadplegen van d e biblioteek, en aanschaffen van het mineraal va n de maand (chalcantiet van Sardinië) . Deze vergadering is tevens de laatste gelegenhei d voor -het bestellen (en betalen) van doosjes en kit . 20 .30 h : Uiteenzetting door de heer L . VAN GOETHEM ove r "Loepen, lenzen en lenzenfouten "
N.V.
Jls
/DE ANTWERPSE FOTOc SMALFIL MHANDEL
1
Grote Markt 1 7 ALLES voo r
Antwerpe n Tel
makrofofograf ie
33770 7
private parking
156
beurzenkalende r
06-08 A WIEN, Wiener Messepalast .
06-08
F
PARIS, Palais des Congrès, Austerlitz .
07-08 D KAUFBEUREN, Stadtsaal, 13-18/10-17 . 07-08 D HANNOVER, Orangerie Herrenhausen, 9 .30-18/9-17 . 07-08 CH ZURICH, Zuspahalle 1, Zurich-Oerlikon, 10-18/10-17 . 07-08 F CERNAY . 07-08 F ALES, Salle polyvalente, rue Jules-Cazot . 07-08 F NANCY, Salle Mienville (stadhuis), 9-18 . 07-08 F METZ, Caves de Sainte-Croix (stadscentrum), 10-19 . 08 D KREFELD, Seidenweberhaus, 9-18 . 08 D OBERHAUSEN, Revierpark Vonderort, 10-18 . 08 A MICHELDORF, Gasthaus Jobst, 8-16 . 08 D MUNSTER, Halle Monsterland, Albersloher Weg, 10-18 . 08 D TRAUNSTEIN, Seiler-Keller, grote zaal, 9-17 . 08 D LEVERKUSEN, Forum, 9-17 . 13-15 E BARCELONA ; Kongrespaleis . 13-15 F LYON, Palais des Congres, 14-22/9-19 .30 . 14 NL ZWIJNDRECHT, Walburghal . 14-15 B
LIEGE,jaarlijkse INTERMINERAL, ingericht door A .G .A .B . Lycée de Waha, Boulevard d'Avroy 96 . Toegang van 10 tot 19 h . Inl . : R . Hubin, 8 Heid du Moulin, 4051 PLAINEVEAUX(Neupré) .
14-15 D KULN, Stadthalle Kdln-Mullheim, 11-20 . 14-15 Cli CHUR, Hotel Chur am Obertor, 10-18/9-17 . 14-15 D BERLIN, Messegel nde, Balie B (bij radiotoren, tegenover ICC) , 9-1 8 A WIENER NEUSTADT, OGB-tentrum (kleine zaal) GrUhrmuhlgasse, 9-16 . 15 NL ECHT, Bischoppelijk Kollege, Populierlaan 1, 10-13 . 15 D SCHAAFHEIM-MOSBACH, Mehrzweckhalle, 9-17 . 15 D KASBEL,, Burgerhaus Philipp Scheidemann, Holl ndische Strasse . 15 15 D GELNHAUSEN, Kinzighalle Rot, 9-18 . 18 D SONTRA-WICHMANNSHAUSEN, Boyneburgischen Schloss, 10-18 . 20-21 D HAMBURG, gedetailleerde gegevens niet bekend . 21-22 D GELSENKIRCHEN, Revierpark Nienhausen, Feldmarkstrasse, 10-18 . 21-22 D REGENSBURG . " Leerer Beutel " , bij het museum, 10-18/10-17 . A MODLING, Wienerwaldrestaurant, Bahnhofplatz, 9-17 . 22 22 D HOFHEIM, Stadthalle, 9 .30-17 .30 . 28-29 D STUTTGART, Killesberg . 27/29 F NICE, Hotel Méridien, Promenade des Anglais 1, resp . 14-20 / 10-20/10-20 . 28-29 CH SOLOTHURN, Landhaussaal, 10-18/10-17 . CH AARAU, Ladenstrasse Tellizentrum, 8-17 . 28 29 D HILDESHEIM, Kolpinghaus, am Pfaffenstieg 12, 9 .30-17 . D KARLSRUHE, Nancy-Halle, Festplatz, 9-18 . 29 D KAMP LINTFORT, Stadthalle, 10-17 . 29 29 D BERGISCH GLADBACH, Kreishaus, am Rubezahlwald 7, 9-16 . De beurs die vroeger voor Reims was aangekondigd voor 7 en 8 novembe r 1981 gaat door op 31 oktober en 1 november 1081 (Caveaux du Champagn e Besscrot de Bellefon, Allée du vignoble) .
bestuursvergadering
15 7
Verslag van de vergadering van de Raad van Beheer van 5 se,•tember 198 1
1.
Programma voor de komende maande n
Verschillende voordrachten worden voorzien . In het voorjaar 1982 zulle n enkele uitstappen worden georganiseerd . 2.
MINERANT 8 1
Het batig saldo voor Minerant 81 ligt hoger dan was geraamd . De doorgevoerde veranderingen (beperkte hoeveelheid juwelen, toegang gratis ) werden over het algemeen zeer positief beoordeeld, zodat men deze formul e kan verderzetten . Het aantal bezoekers kan worden geraamd op meer dan 4000 . 3.
MINERANT 8 2
Als datum voor Minerant 82 wordt 8 en 9 mei 1982 voorgesteld . reglement en de algemene formule blijft ongewijzigd . Er zal een persconferentie worden gehouden op 23 april 1982 . 4.
Het beurs -
Tentoonstelling 198 2
Voorgestelde periode : 6 - 14 november 1982 . Het tema wordt " mineralen herkennen " . Door de heer P . Tambuyser wordt ee n ontwerp gemaakt voor de inhoud van de tentoonstelling . Er zal ee n vernissage worden gehouden . De nodige kontakten met de Zoo worden geleg d door de heer Michiels . 5.
Vari a
- Door iemand die onbekend wenst te blijven werden aan de vereniging 4 boeken van N . Casteret over speleologie geschonken . - De kursus " Diamant in al zijn facetten " werd voorgesteld . - De kursus mineralogie - deel 1 is bijna uitverkocht . - Er werd een geluidsinstallatie aangekocht . - Er worden prijzen gevraagd voor een overhead-projektor en/of een kunststofbord . - De dienst public relations wordt waargenomen door de heer A . Vercammen . - De dienst samenaankoop zal worden georganiseerd door de heer J . Jensen . Om niet onnodig kapitaal van de vereniging te immobiliseren zal slecht s éénmaal per jaar de gelegenheid worden gegeven om doosjes en kit t e bestellen . De bestelling wordt op voorhand betaald . Vier modellen doosjes zullen worden besteld : T4H, T6H, T8H en T8E . De eerste gezamenlijke bestelling zal zo spoedig mogelijk uitgevoer d worden .
L . MICHIELS voorzitter
H . DILLE N sekretaris
158
MKA-nieuws
KONTRIBUTIE 198 2
Onze leden worden verzocht hun bijdrage voor 1982 te wille n overmaken op bankrekening nr . 880-1909401-03 bij de H .B .K . t .n .v . Mineralogische Kring Antwerpen v .z .w . Marialei 4 3 2120 SCHOTEN bij voorkeur met het betalingsformulier in bijlage . De kontributie bedraagt 425 BF (of 325 BF voor jeugdlede n jonger dan 18 jaar), inkt . 6 % H .T .W . Het innen van de kontributies vergt elk jaar opnieuw maandenlang administratief werk van penningmeester er -& --taris . Daarom verzoeken we U vriendelijk deze lijdensweg te wille n bekorten door tijdig (d .i . onmiddellijk) Uw kontributie t e betalen . U kan desgewenst ook tijdens een vergadering betale n (hoewel liever per overschrijving) . Personen : die na 1 september 1981 lid zijn geworden •n al betaald hebben .voor 1982) hoeven niets meer te betalen . leden en leden-voor-het-leven vergeten eveneens het voor -.anus- . Ook onze Nederlandse leden willen we het gemakkelijk nake n zij kunnen hun bijdrage (30 Nfl .) storten op bankrekenin g 43 .12 .56 .845 (AMRO) t .n .v . de heer P . Tambuyser, Bovenweg 23 , NL-1871 VN SCHOORL . BELANGRIJK : om speurwerk en vergissingen te vermijden verzoeken wij U vriendelijk op het overschrijvingsformulie r het lidnummer en de naam van het lid te vermelden . Dit i s van zeer groot belang indien de titularis van de rekenin g niet het lid zelf is (bv . op naam van vader, echtgenoot enz .) . Mogen we op Uw medewerking rekenen door een spoedige betaling ?
EEN OPLOSSING OM UW GEZINSBUDGET
IN EVENWICHT TE HOUDEN.. .
EEN PERSOONLIJKE LENING OF FINANCIERING LENINGEN i1DS SPAARKA S HBK-SPARRkAS nv - Srntls 1416 - Lange Lo,anaslraet2SD 7000 ~roemen
159
SAMENAANKOO P Eénmaal wordt onze leden de gelegenheid geboden mineralendoosjes en bijbehorende kit te bestellen . Er wordt door d e MKA om budgettaire redenen géén stock meer aangelegd . ■ 1 . DOOSJES . De doosjes zijn afkomstig van de firma Jousi in Finland . Ze bestaan uit een witte bodem met daar overheen een transparan t stolpdeksel . De volgende modellen kunnen worden besteld . De doosjes worden uitsluitend geleverd per veelvoud va n 10 stuks van éénzelfde model .
afmetingen in mm kode
A
B
C
prij s per 1 0 stuk s
T4H T6H T8H T 8E
25 29 29 (5
36 54 76 76
30 36 54 54
60 B F 90 B F 130 B F 170 BF
/ 2 . KI T De aangeboden kit is zeer geschikt gebleken voor het bevestigen van specimens in de doosjes . Het produkt is zo goed al s vetvrij, en laat dus bijna geen sporen na wanneer het word t verwijderd (eenvoudig aftrekken volstaat) . Een strip bestaat uit zes banden (1 cm breed) van ongeveer éé n meter lang, en is voldoende voor tenminste 200 grotere specimens tot ongeveer 1000 micromounts . De prijs bedraagt 175 BF .
1 60
HOE KAN U BESTELLEN ? 1. Maak het totale bedrag van Uw bestelling over op bankrekening nr . 789-5187963-33 t .n .v . de heer J . Jensen , Vekenveld 6 te 2550 KONTICH . 2. Vul het formulier (dat U elders in dit nummer vindt) in , en stuur het op aan hetzelfde adres . Er wordt de nadruk op gelegd dat deze gegroepeerde aankoop strikt is voorbehouden aan de leden van de MKA . Er kunnen geen kortingen worden toegestaan, zelfs niet voor grote hoeveelheden . De betaling án het formulier moet bij de heer Jensen toekome n uiterlijk (en onherroepelijk) voor 14 NOVEMBER 1981 . De bestelling kan slechts worden afgehaald op de maandelijks e vergadering . Laat desnoods de bestelling door iemand ander s afhalen . 0
3 0 r'EHA :'Hret3 ❑ P THAI7-eJHEHEF.H Vermits er bij de leden belangstelling bestaat voor deze toestellen , wordt een samenaankoop georganiseerd . De prijzen worden voorlopig vastgesteld als volgt : Otenenbreker MP 5 Plastic kap bij model MP 5 Stenenbreker O 25
7400 Bfr . 1100 Bfr . 2300 Bfr .
De definitieve prijs kan enkel vastgelegd worden na de inschrijvingstermijn en kan iets hoger zijn (afhankelijk van de uiteindelijk e katalogusprijs, de wisselkoers, de doeaneonkosten, enz .) . Indien u wenst te bestellen, dient u : 1) voor 15 december 19B1 de bestelstrook (elders in dit nummer) , terug te sturen laar 1' . Van Tichelen, Uan Putlei 37, bus 9 t e 2000 Antwerpen ; 2) het volledig bedrag te storten ap bankrekening 40B-7034471-9 6 t .n .v . W . Van Tichelen . De definitieve afrekening gebeurt hij de levering, waarvan schriftelijk zult verwittigd warden .
u
mineraal van de maand chalcantie t
163 h . dillen
Elke scheikundige kent kopersulfaat (soms - vooral door rietscheikundigen - kopervitriool genoemd), een mooi blauw poeder . Dit produkt wordt soms ook in de anorganische natuur gevormd , en dan noemt men het CHALCANTIET . De formule is CuSO .5H 0 ; uit de formule kunnen we afleide n 4 dat het produkt 2 kristalwater bevat . Chalcantiet is oplosbaar in water (tracht dus niet de specimen s in water of een ander polair solvent te reinigen 11), en word t gemakkelijk herkend omdat het bij verhitting de blauwe kleu r verliest . Door de afgifte van het kristalwater bij verhittin g wordt het mineraal namelijk omgezet in een onooglijk vuilwi t poeder, CuS0 4 . In de natuur komt chalcantiet zelden weer als goedgevormd e kristallen . Meestal vormt het niet zo fraaie overkorstinge n of aders . Veel uitstekende kristal ag gregaten (meestal zonde r matrix) die men soms op beurzen aantreft (op Minerant is di t zoals U weet verboden) zijn syntetisch verkregen, en hebbe n dus niets met mineralogie te maken . De breuk is conchoidaal ; de hardheid is 2 .5 (Moh's) en d e dichtheid is 2 .286 . Chalcantiet vertoont een glasglans, en de kleur is blauw to t groenachtig blauw . De streek is kleurloos ( :) . Het is vaak halfdoorschijnend . Op chemisch gebied kan chalcantiet nogal onzuiver zijn e n diverse sporenelementen bevatten . Chalcantiet is een sekundair mineraal, dat meestal voorkomt me t andere gehydrateerde sulfaten van koper en ijzer in de oxidatie zones van sulfidische koperertsen . Vermits het oplosbaar is in water kan het als mineraal slecht s onder droge omstandigheden blijven bestaan . Het ontstaat da n ook dikwijls door afzetting uit mijnwater, waaruit het al s stalaktieten en overkorstingen kan uitkristallizeren, ne t zo goed op gesteenten als op bv . mijnhout . Chalcantiet is in feite geen zeldzaam mineraal, en wordt o p talrijke plaatsen gevonden . Specimens waarvan men zeker is da t ze op natuurlijke wijze zijn ontstaan zijn echter voor de verzamelaar niet zo gemakkelijk te bekomen . ❑ok in België (nl . in Salmcháteau) werd reeds (o .m . door MKAleden) chalcantiet gevonden, als fijne overkorstingen same n met andere kopermineralen .
1 64
glyptiek
r. huwe l
KUNST IN MINERALE N
Mesopotamië : bakermat van de steensnijkuns t De kunst om halfedel- en edelstenen te graveren gaat teru g tot de vroegste beschavingen . Wij mogen aannemen dat de oorsprong ervan in het oude Babylon lag . Egypte, waar vooral i n skarabeevorm gesneden werd, kende op het gebied van de steensnijkunst nooit de hoge ontwikkeling van Mesopotamië waar d e stenen vooral werden bewerkt tot zegelring of stempel . De gegraveerde stenen verzekerden het recht op eigendom en he t zegel beschermde de eigenaar tegen diefstal . Tevens dienden de stenen als garantie bij handelstransaktie s of als waarborg bij mondeling overgebrachte boodschappen . Als materiaal gebruikte men vooral hematiet, lapis lazuli , jaspis, porfier en serpentijn . Later werden amethyst, chalcedoon, sard en karneool bewerkt . In de beginperiode graveerde men met de hand in zachte gesteenten door middel van een snij-instrument uit flint of brons . Herodotos beschrijft hoe het Egyptische leger was uitgerus t met pijlen waarvan de punt kon dienen om zegels te graveren . Plato beweert bovendien dat de Ethiopiërs gegraveerde stene n als betaalmiddel gebruikten . De werkelijke graveerkunst ontstond echter eerst bij de zegel-
snijders van Nineveh (ca . 2000 voor Christus) toen harder e gesteenten zoals bergkristal werden bewerkt en wanneer d e eerste tekens van de gravering met het wiel werden aangetroffen . Prachtige uitvoeringen bewijzen dat rond deze periode reed s de diamantpunt werd gebruikt, iets wat Plinius bevestigt doo r aan te merken dat splinters van stukgeslagen diamant nutti g zijn voor het graveren in gesteenten . De verspreiding van de technie k Na het teruglopen van de kunst in Babylon breidde de glyptie k zich langs Syrië over Klein-Azië uit . Zeer mooie gemmen werde n vervaardigd door de Hettieten . In de Myceense periode vond d e steensnijkunst haar weg naar Kreta waar meestal steatie t werd verwerkt . De prachtigst gesneden stenen komen rond 16001400 voor Christus, in de volle bloeiperiode van de Myceens e kunst . Door hun handelsreizen droegen de Feniciërs op hu n beurt bij tot het verspreiden van de techniek over d e eilanden in de Middellandse zee . Het waren echter de Aziatische Grieken die later de kennis naar Griekenland zoude n overbrengen . Reeds in de zesde eeuw voor Christus vinden wij in steen gesneden zegels in Griekenland . Dat de produktie hiervan stren g was gereglementeerd blijkt uit een bevel van Salon waarbij hi j de steensnijders verbood een kopie van het zegel te behouden .
165
Fig . 1 . Zegel - eiland Melos Geometrische periode 7de eeuw voor Christus - marmer . Foto : Rubenianum .
Een van de mooist gesneden stenen werd door Theodoros va n Samos voor Polykrates in smaragd gesneden . Over deze stee n verhaalt Herodotos dat Polykrates door Amasis, koning va n Egypte, gemaand werd, wilde hij de goden behagen, zijn kostbaarste bezit weg te werpen . Voor Polykrates was niets kostbaarder dan zijn mooi zege] ui t smaragd . Hij wierp dit in zee en hoe het later in de maag va n een vis werd teruggevonden is een bekend verhaal . De werkelijk e smaragd is echter nooit ergens aangetroffen . Ondanks dat de glyptiek haar grootste bloei in Griekenlan d kende was zij geen Griekse uitvinding . De Grieken die iedere kunst of uitvinding aan een godheid wijdden deden dit nie t voor de steensnijkunst . Dit is niet verwonderlijk want bi j Homeros treffen wij buiten amber en goud omzeggens geen vermeldingen aan naar andere mineralen . Eerst na de veroveringen va n Alexander, toen hardere gesteenten uit Indië kwamen, werden d e Grieken met de wereld der mineralen bekend . Als materiaal gebruikte men in de periode van 300-100 voo r Christus hoofdzakelijk chalcedoon . Later werden granaat, beryl , topaas, amethyst, karneool, sardonyx en bergkristal bewerkt . . Gegeerd was de groene jaspis, omwille van het geloof in zij n
genezende eigenschappen bij maagstoornissen . De lievelingssteen zou door zijn wondermooie rode kleur, de tot dan toe i n Griekenland onbekende hyacint (= zirkoon) worden . Van intaglio naar kame e Tot in de periode van Alexander werd de techniek van het intaglio of ingesneden steen toegepast . De bewerkte stenen hadden een praktisch nut : als stempel of zegel . De gravering, diep ingesneden of gekrast, maakte de steen minder als sieraad geschikt .
16 6
Fig . 2 : Thesaurus gemmarum antiquarum - 175 0
Reeds in de periode van Alexander ontwikkelden de Grieken ee n nieuwe techniek . Hun hoogontwikkeld kunstgevoel gaf het ontstaan aan een nieuw kunstvoorwerp : de kamee, of in relië f gesneden steen . Zo werd de steen letterlijk en figuurlijk ver heven . Een van de vroegst gekende Kameeën is deze met de afbeelding van Demetrius Soter en zijn vrouw Laodice (162-150) . De verschillende kleurlagen van de sardonyx (naar de stad Sardes, heden Sart, in Klein-Azië) maakten dit mineraal uitzonderlijk geschikt voor bewerking . De Etrusken die zelf meesterlijk sneden, meestal karneool skarabeevorm, leerden de techniek aan de Romeinen .
in
Terwijl de Grieken voornamelijk agaat, amethyst en kwarts gebruikten bewerkten de Romeinen andere steensoorten zoals robijn en smaragd . Maecenas liet de beste kunstenaars uit Griekenland naar Rome komen . Onder hen Dioscurides, die als een de r grootmeesters van de steensnijkunst de bloei van de kamee inluidde en de Romeinse glyptiek naar ongekende hoogten voerde . Aan Dioscurides wordt de beroemde Gemma Augustea toegeschreve n die heden in Wenen berust . Zo kostbaar werd de steen geach t dat men beweert dat Paul Paulus II in ruil ervoor een brug i n Toulouse wou bouwen . Door de toenemende luxe kwam het dragen van gegraveerde stene n zodanig in de mode dat eenieder een steen wenste aan te schaffen . De armere klassen konden zich echter de dure gemmen nie t veroorlovan en hierdoor ontstond een nieuwe techniek : he t maken van "pasten" of afdruksels . Van het intaglio of de kame e werd een afdruk gemaakt in pijpaarde, waarin gloeiend glas
167
werd geperst om het originele beeld te verkrijgen . Het nadee l van deze pasten was dat de figuren sneller uitvlakten, terwijl de gravure in de hardere mineralen behouden bleef . Deze eigenschap van de mineralen samen met de groeiende gewoonte om portretten te graveren was van onschatbaar belan g voor de geschiedenis . Door de duurzaamheid van het mineraa l en door de steensnijkunst bezitten wij tot op heden nog talloze portretten uit de oudheid . De dactyliotheek :
voorloper der grote verzamelinge n
De prachtigst gegraveerde stenen werden bijeengebracht i n dactyliotheken of verzamelin .*en van gemmen . Vaak werden d e stenen zelf zo mooi dat men ze onbewerkt tentoonstelde . De stenen werden dan bewonderd -m hun kleur, helderhe-i° e n _e_ .:ï t ; ..yen . lee vare gr_ vr za : ei inter- bezat koning Mithridates . Uit deze schat zou Pompeus putten om zijn eige n verzameling te verrijken . Maar ook Julius Caesar was een 'Verwoed verzamelaar van cdoi ` stenen . Caesar wijdde in Rome -le- minder dan zes :al`--__otheken in . De verzamelingen war s vrii toe g ankelijk -Dor he t publiek in de tempel van Venus -netrix tenteongeatel . Zo was de eerste tentoonstellen en halfedel- en edelstene n wellicht een idee van Caesar . Na Caracalla geraakte de kunst van het intaglio snijden i n verval . Verschillende nieuwe theosofiën uit het nabije Ooste n overgewaaid gaven aanleiding tot het graveren van fantastisch e figuren op de stenen . Deze gemmen zijn bekend onder de naa m Grylli of Abraxas . Naarmate het Romeinse Rijk zijn einde naderde werden de graveringen steeds slordiger uitgevoerd, totda t in de vijfde eeuw de kameesnijkunst langzaam verloren ging . De technieken waren nog wel in Byzanthium gekend, maar intaglio's werden omzeggens niet meer geproduceerd . Wonderlijk genoeg ging de steensnijkunst terug naar het lan d van oorsprong : Perzië . De rijke verzamelingen van de Sassaniden blijken van uitzonderlijk mineralogisch belang . Nergen s treffen wij zovele verscheidene mineralen aan en wel voornamelijk spinellen en hyacinten (zirkoon) . De Mohamedaanse veroveringen zouden echter omstreeks 632 ee n einde maken aan de bloei van de steensnijkunst in Perzië . In Europa was de glyptiek gedurende de middeleeuwen tot een dieptepunt gezakt . Toch was de kunst niet helemaal verloren gegaan . Kerkvorsten en koningen lieten zich nog zegelringe n snijden . Een prachtstuk was de geschiedenis van Sussana (bergkristal) heden in het British Museum . Werd er in de 11e en 12e eeuw minder in steen gesneden, in d e 13e en 14e eeuw kennen wij terug een opbloei in Frankrijk e n in Italië .
1 68
Voor de Middeleeuwer was de steen van belang door zijn waard e en magische kracht . De klassieke betekenis werd gechristiani seerd en soms werd de steen "gedoopt" of ondersteboven gemonteerd . Hadden de middeleeuwen een onbelangrijke produktie, d e verdienste van deze periode lag in de zorgvuldige bewaring va n de antieke gemmen, die tot op heden ongeschonden bleven . Nieuwe bloei
: het ontstaan der grote verzamelinge n
Rond 1450 brachten Griekse vluchtelingen de kunst van he t steensnijden terug naar Italië . Er tontstond een nieuwe bloeiperiode welke haar weerslag zou vinden tot in het noorden va n Europa met Brugge aan de spits . De vijftiende eeuw kende ee n diepgaande interesse voor de klassieke oudheid . Donatell o gebruikte antieke gemmen als voorbeeld voor de versiering va n het Palazzo Medici Riccardi . Een verwoed verzamelaar was oo k Paus Paulus II . Met hem begon een nieuw tijdperk in de glyptiek De technieken werden steeds meer geperfectionneerd om onde r Lorenzo 11 Magnifico (1448-1492) een hoogtepunt te bereiken . Lorenzo legde de basis van de prachtige verzameling van Firenz e door aan de erfenis van zijn vader de stukken van Paul Paulu s II toe te voegen . De verzameling geraakte echter versprei d doordat de stenen, die gemakkelijk weg te bergen waren, bi j plunderingen het eerst werden geroofd . Na zulke plundering geraakte de stad Firenze, dank zij ee n nieuwsgierige haan, terug aan een deel van haar schatten . Een boer die het dier met een kostelijke antieke kamee over he t erf zag lopen vond de schat onder een hoop stro . In allerij l werden de stenen teruggebracht naar waar zij thuishoorden , weer eens had het toeval een grote rol gespeeld . Uit de schatten van de Farneses ontstond in diezelfde period e nu ook de tweede grootste verzameling van Italië : deze va n Napels . Later werden talrijke andere verzamelingen van gemme n aangelegd, waaronder de belangrijkste deze van Katharina II , bijgehouden in Tsjarskoje-Sjelo, het keizerlijk kabinet van Wenen en dit van Berlijn . Een groot aantal steensnijders werd aan de Italiaanse hove n tewerkgesteld . Een van de grootmeesters van de Renaissanc e was Giovanni delle Corniole (1470-1516) . Zoals zijn naam zeg t werkte hij voornamelijk in karneool . Niet minder bekend waren Domenico Compagni, genaamd "Dei Camei " Giovanni del Castel Bolognese, Valerio 13elli en de beroemd e Benvenuto Cellini . Karel V en Clemens VII moedigden de steensnijkunst aan . Maar niet alleen pausen en vorsten legden verzamelingen van bewerkte mineralen aan . Het verzamelen spreidd e zich naar andere lagen van de bevolking . Onder de belangrijkste privé-verzamelingen in de Nederlanden was deze van Rubens we l één van de grootste . Het was niet eenieder toegelaten zijn
1 69
Fig . 3 : A . Fokke : " De graveur " - 1796 . Afbeelding van een draaibank voor het graveren van stenen . Me t de rechterhand werd de steen vastgehouden, na eerst met kit op ee n houten plankje vastgekleefd te zijn geweest . De linkerhand rus t op de " touret " of draaimolentje, dat met de voet, later met ee n elektrische motor aangedreven werd . De snijstift, tussen wijsvinger en duim gehouden komt zo iti een draaiende beweging . Naast het graveren met de vrije hand was deze techniek met he t wiel steeds de voornaamste .
kostbare stenen te bekijken . De Antwerpse schilder-expert i n de glyptiek stond in verbinding met de Franse gemmoloo g Peiresc . Er ontstond een intense briefwisseling tussen beide n met het oog op het uitgeven van een katalogus van antiek e gemmen . Rubens verkocht een deel van zijn verzameling aan d e Hertog van Buckingham . Na zijn dood gingen de overblijvend e 212 stenen naar zijn zoon Albert . Jean Chifflet maakte va n deze stenen een katalogus die heden nog in de biblioteek va n Besangon wordt bewaard . Een andere bekende Antwerpse verzameling was deze van Gorlaeu s (1549-1609) . Ook deze verzameling ging na diens dood naa r Engeland en wel naar de Prins van Wales . In het prachtig e werk "Dactyliotheca seu annulorum sigilorumque . . .", Normber g 1600, vinden wij talrijke gemmen uit deze verzameling beschreven . Het werk is aanwezig in het Museum Plantin Moretus t e Antwerpen . Het hardste mineraal, diamant, dat in de oudheid niet bewerk t kon worden werd nu gegraveerd . Ambroggio Cardosso graveerd e een diamant voor Paus Julius II en Clemente Birago sneed i n deze harde steen het portret van Infante Don Carlos voo r Philips II .
1 70
Fig . 4 . : Camee met portretten van Claudius, Agrippina d .j . Germanicus , Agrippina sen . ; eerste eeuw na Christus ; onyx . Laatste bloei en verval van de glyptie k In de zestiende eeuw werd er nog voortgewerkt aan vele Europese vorstenhoven, waaronder voornamelijk die van Karel IX e n Rudolf II . Deze laatste ontsloot talrijke steengroeven . E r werd zoveel ontgonnen op eigen bodem dat Rudolf II de Boheems e mineralen zelfs naar andere landen kon uitvoeren . De mooist e stenen werden opgezocht door "strahlers" die aan het hof va n Praag een ander statuut kregen `aan de steensnijders . De glyptiek was echter over haar hoogtepunt . De achttiende eeuw kende een lichte wederopbloei met Toricell i in Italië, Barnabé in Frankrijk, de familie Pichler en Loren z Natter in Duitsland . Er werden meer en meer kopieën gemaakt naar oude gemmen en dez e toestand bereikte zijn hoogtepunt in de negentiende eeuw, d e eeuw der vervalsingen . De nabootsingen waren nu zo perfekt da t zij niet meer van de echte te onderscheiden waren . Rond 1868 was Idar-Oberstein nog een belangrijk centrum voo r het vervaardigen van gemmen . Er waren toen niet minder da n 160 personen tewerkgesteld bij het graveren in stenen . De arbeid werd echter zo slecht betaald, dat ook deze steensnijders een ander beroep zochten . Zo kwam er een einde aan d e ware kunst van het graveren in steen, een kunst, waarvan wi j hopen dat zij terug zal opbloeien .
17 1
Fig . 5 .
:
Het graveren in Idar-Oberstei n voor de tweede wereldoorlog .
BIBLIOGRAFI E 1. Babelon, E . : " La Gravure en pierres fines, camées et intailles " , Paris, Libr . impr . réunis, 1894 . 2. " Catalogue of the engraved gems in the royal coins cabinet of tTh e Hague " , The Hague, Government Publishing Office, 1978, 2 delen . 3. Fokke, A . : " De Graveur " , Dordrecht, A . Blussé en Zn, 1976 . 4. FurtwHngler, A . : " Die antiken Gemmen " , Leipzig . 5. Gebhartd, H . : " Gemmen und Kameën " , Berlin, Schmidt und Co ., 1925 . 6. Gronovius, J . : " Gemmae et sculpturae antiquae depicta ab L . Augustu s Senensi " , Amst ., A . Blooteling, 1585 . 7. King, C . : " Handbook of engraved gems " , London, Beul & Sons, 1885 . 8. Louwet, W . : " Nota over gemmen " in " Paradiscs musicus " , Antwerpen , Rubenshuis, 1977, pp . 39-41 . 9. Mariette, P . : "Traité des pierres gravées '" , Paris, Impr . de 1 ' auteur, 1 7 1750 . 10. Natter, L . : " Traité de la méthode antique de graver en pierres fines " , London, 1754 . 11. Reichelt, H . : " Geschichte der Idar-Obersteiner Edelsteinindustrie " , i n " BeitrHge zur Geschichte der Technik und Industri e " , XX1 - Berlin, 1931 . 12. Richter, G .M . : " The engraved gems of the Greeks, the Etruscans an d Romans " , Londen, Pahidon Press, 1968 . 13. Richter, G .M . : " The engraved gems of the Romans " , London , Pahidon Press, 1971 . 14. Somes-Cocks, A . : " Intaglio ' s and cameo ' s in the jewelry collectio n of the V .A . " , London, Burlington Magazine, 1970 . 15. Van der Meulen-Schregardus, H . : " Petrus Paulus Rubens antiquariu m collector and copyist of ancient gem s " , Alphen aan de Rijn, 1975 , proefschrift . 16. " Thesaurus gemmarum antiquarum astriferarum " , Florentiae, off . Albiziana, 1750 . 17. Zadoks, A ., Jitta, J . : " Rubens and another cameo " , in " Phoenix " 4(1) , 20-22 (1949) .
uit onze tijdschriften
1 72
/
Min . Magazin 5(7), 07 .8 1 294-299 KLuftsuche und híineralbergun g 305 Fin aussergew'dlnlicher Aquamarinfund aus deur Nordosten Brasiliens . 315-319 Das Periodensystem der Elemente . 325-332 Sphalerit .
/
Buil . 9-61 65-80
Soc .
beige Géol .
90(1),
06 .8 1
Quelques idèes sur les minéralisations plombo-zincifères dan s Les formations carbonatées en Belgique . Lithogeochemistry of same carbonate sections of the Dinantia n in the Vesder Region (Belgium) .
/ Der Aufschluss 32(7-8), 07 .8 1 253-273 Der Cabbrosteinbruch im Rodautal bei Bad Harzburg und seinti Minerale . /
Gems and Minerals,
nr . 524, 06 .8 1
14-17/22 Barí.t e 42-49 The ranches of madras (agaat, /
Hona, 4-9 10-19 53-57
■
16(2),
Oregon USA) .
06 .8 1
De ondergrond van de Kempe n Dekzanden en stuifzanden in de Kempe n Kwarts, het bekendste mineraa l
Rocks and minerals 56(3),
06 .8 1
Kentucky Caves : Nature ' s Mineral Museum s The geology of Kentuck y 104-108 The Hall's Gap Millerite localit y 109-113 Minerals of Kentuck y 125-128 Geodes - Kentucky ' s urineral grab bag . 128-129 Kentucky agate portfoli o 93-97 98-103
Lapis 6(7-8), 07 .8 1 5-7 9-26 27-30 31/72 32-36 37-40 41-46 48-56 57-59 60-61 66-67 ▪
Eenser Hefte n° 6, 08 .8 1 5-41 42 43-46 48
/
Strengi t Hagendorf-Su d Mangualde (Portugal ) Turmalin - Neufund auf Elb a Die Pegmatite von Piona (Noord-Italië ) Schliffformen der Cabochons und einiger Glattschliff e Finnische Pegmatit e Marktubersicht Stereomikroskop e Pegmatite im Bergel l Mineralienfotografi e Fergusoni t
Der Bergbau und die Mineralen von Ramsheck/Sauer Land . Die Ha1de des Bergwerks Alexander . Die Mineralien des Basaltstromes von Uhersdorf hei. Daun . Tenoritkristalle aus der Eifel .
De Belgische Diamantnijverheid, 39
51(4), 06 .81 .
De Liberiaanse dianiantproduktie .
