Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
Milieubeleidsplan afdeling Afvalwaterketen
2010 - 2015
Rotterdam,
31 augustus 2010
J. H e l m e r Hoofd a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n Directievertegenwoordiger A k k o o r d , d . d . ~W\ Q \ l&w
2015
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
Inhoud VOORWOORD
5
1
INLEIDING
7
1.1
Waarom milieubeleid?
7
1.2 Beleidskader 1.2.1 Waterbeheerplan 2010 - 2015 "Goed voor elkaar" 1.2.2 Waterwet
8 8 9
1.3
Leeswijzer
9
2
UITGANGSPUNTEN
2.1
T a k e n afdeling Afvalwaterketen
10
2.2
Uitgangspunten voor het milieubeleid
10
2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 2.2.7
M i l i e u w e t - en r e g e l g e v i n g Preventie S t a n d - s t i l l beginsel Vermijden van onnodige milieubelasting Meerjarenafspraak 3 (energie) Beoordeling milieuaspecten Duurzaam inkopen
2.3
Afweging milieu v e r s u s kosten
3
HET M I L I E U B E L E I D
10
10 10 10 10 10 11 11 11
12
3.1 Milieuwet- en regelgeving 3.1.1 Beleid 3.1.2 Doelen 3.1.3 Taken
12 12 12 12
3.2 Voorkomen / beperken waterverontreiniging 3.2.1 Beleid 3.2.2 Doelen 3.2.3 Taken
12 12 14 14
3.3 Voorkomen / beperken bodemverontreiniging 3.3.1 Beleid 3.3.2 Doelen 3.3.3 Taken
15 15 16 16
3.4
16
Voorkomen / beperken luchtverontreiniging en geuroverlast
3.4.1
Beleid
16
3.4.2 3.4.3
Doelen Taken
17 17
3.5
Preventie en adequate verwijdering van afvalstoffen
3.5.1
Beleid
17 17
Afdeling
3.5.2 3.5.3
Afvalwaterketen
Doelen Taken
Milieubeleidsplan
2010-
2015
18 18
3.6 Voorkomen / beperken van geluidsoverlast 3.6.1 Beleid 3.6.2 Doelen 3.6.3 Taken
18 18 19 19
3.7 G e v a a r / externe veiligheid 3.7.1 Beleid 3.7.2 Doelen 3.7.3 Taken
19 19 19 19
3.8
20
Energie
3.8.1
Beleid
20
3.8.2 3.8.3
Doelen Taken
20 20
BORGING VAN HET M I L I E U B E L E I D
22
VERKLARENDE WOORDENLIJST
23
Afdeling
AfVa/waterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
Voorwoord Voor u ligt het m i l i e u b e l e i d s p l a n 2 0 1 0 - 2 0 1 5 v a n de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n v a n het h o o g h e e m r a a d s c h a p v a n S c h i e l a n d en de K r i m p e n e r w a a r d ( H H S K ) .
V o o r l i g g e n d plan g e e f t de i n t e n t i e s v a n de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n w e e r t e n aanzien v a n het m i l i e u . I n het v e r l e d e n is er v o o r g e k o z e n o m d i t plan iedere v i e r j a a r op te s t e l l e n . I n 2 0 0 9 is het W a t e r b e h e e r p l a n HHSK 2 0 1 0 - 2 0 1 5 v a s t g e s t e l d . T e n b e h o e v e v a n de u n i f o r m i t e i t w o r d t het m i l i e u b e l e i d s p l a n ook v o o r d e periode 2 0 1 0 - 2 0 1 5 v a s t g e s t e l d . Bij n i e u w e / g e w i j z i g d e o n t w i k k e l i n g e n blijft het v a n z e l f s p r e k e n d m o g e l i j k het plan t u s s e n t i j d s aan t e passen. Dit m i l i e u b e l e i d s p l a n b e s c h r i j f t in h o o f d l i j n e n de d o e l e n v o o r de periode 2 0 1 0 t o t en m e t 2 0 1 5 . Jaarlijks zullen in het a f d e l i n g s p l a n v a n de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n d e d o e l e n e n o n d e r l i g g e n d e t a k e n v e r d e r w o r d e n g e s p e c i f i c e e r d . De r e s u l t a t e n v a n d i t m i l i e u b e l e i d w o r d e n b e s c h r e v e n in de j a a r l i j k s e d i r e c t i e b e o o r d e l i n g .
datum
J.Helmer Afdelingshoofd Afvalwaterketen
Pagina 5 v a n 23
Afdeling
1 1.1
Milieubeleidsplan
Afvalwaterketen
2010-
2015
Inleiding Waarom
milieubeleid?
De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n v a n het h o o g h e e m r a a d s c h a p v a n Schieland en de K r i m p e n e r w a a r d s t r e e f t naar i n t e g r a l e k w a l i t e i t s z o r g . Dit h o u d t in d a t deze a f d e l i n g s y s t e m a t i s c h en c o n t i n u w e r k t aan de v e r b e t e r i n g v a n de t o t a l e p r e s t a t i e , zodat o p de m e e s t e f f e c t i e v e en e f f i c i ë n t e m a n i e r kan w o r d e n v o l d a a n aan de v e r w a c h t i n g e n v a n zowel de e x t e r n e als de i n t e r n e k l a n t . De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n m a a k t hierbij g e b r u i k v a n een g e ï n t e g r e e r d k w a l i t e i t - , ARBO- en m i l i e u ( K A M ) m a n a g e m e n t s y s t e e m , d a t t o t doel h e e f t alle b e d r i j f s p r o c e s s e n te b e h e e r s e n e n , op basis v a n de d o e l s t e l l i n g e n , c o n t i n u en op b e h e e r s t e w i j z e de b e d r i j f s v o e r i n g t e v e r b e t e r e n . Als b e w i j s v a n het c o r r e c t f u n c t i o n e r e n v a n het K A M - m a n a g e m e n t s y s t e e m is deze g e c e r t i f i c e e r d v o o r ISO 9 0 0 1 ( k w a l i t e i t ) , OHSAS 1 8 0 0 1 (ARBO) en ISO 1 4 0 0 1 ( m i l i e u ) .
Hierbij w o r d t r e k e n i n g g e h o u d e n m e t de k a d e r s zoals g e s c h e t s t in de k w a l i t e i t - , ARBOen m i l i e u b e l e i d s v e r k l a r i n g v a n de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n die is v a s t g e s t e l d op 25 a u g u s t u s 2 0 1 0 (zie f i g u u r 1 ) . KAM-Handboek AWK 1.3 KAM-Beleidsverklaring 30 0 7 ? f ) 1 0 Auteu
20100701 1 'J KAM fielddsverklanny vdctQd AS.doe
K W A L I T E I T - , A R B O - EN M I L I E U B E L E I D S V E R K L A R I N G De afdeling Afvalwaterketen van het h o o g h e e m r a a d s c h a p v a n Schieland e n de K r i m p e n e r w a a r d is 2 i c h b e w u s t v a n d e i n v l o e d d i e d e u i t v o e r i n g s t a k e n h e b b e n op d e m e n s e n in h e t v e r z o r g i n g s g e b i e d , d e w e r k z a m e p e r s o n e n bij d e a f d e l i n g e n h e t m i l i e u . D e a f d e l i n g n e e m t in d e z e h a a r v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d d o o r z i c h In t e s p a n n e n v o o r t e v r e d e n k l a n t e n , v e i l i g e e n g e z o n d e a r b e i d s o m s t a n d i g h e d e n e n b e s c h e r m i n g v a n h e t m i l i e u . Dit wil d e a f d e l i n g realiseren door h e l continu verbeteren met behulp v a n het a a n w e z i g e kwaliteil-, arbo- e n r m l i e u - ( K A M ) m a n a g e m e n t s y s t e e m . D e u i t g a n g s p u n t e n v o o r dit m a n a g e m e n t s y s t e e m z i j n : -
•
•
Voldoen a a n relevante wet- en regelgeving. Voldoen aan de v e r w a c h t i n g e n / e i s e n v a n de ( e x t e r n e en interne) klanten. S t r e v e n n a a r p r e v e n t i e v a n l e t s e l e n z i e k t e bij m e d e w e r k e r s e n d e r d e n d i e w e r k z a a m h e d e n o n d e r h e t g e z a g v a n d e a f d e l i n g u i t v o e r e n . Dit w o r d t o n d e r a n d e r e g e r e a l i s e e r d d o o r c o n t i n u m a a t r e g e l e n te t r e f f e n d i e p a s s e n bij d e a a r d e n o m v a n g v a n d e risico's op het gebied van v e i l i g h e i d , g e z o n d h e i d e n p s y c h o s o c i a l e w e l z i j n . De a r b o c a t a l o g u s v a n de W a t e r s c h a p p e n s p e e l t hierin e e n belangrijke rol. S t r e v e n n a a r p r e v e n t i e v a n de m i l i e u b e l a s t i n g . Dit w o r d t onder a n d e r e g e r e a l i s e e r d door het v e r m i n d e r e n van het gebruik v a n milieubelastende grond- en hulpstoffen e n het zo efficiënt mogelijk gebruiken van energie. D e i n t e g r a l e a a n p a k in h e t K A M - m a n a g e m e n t s y s t e e m l e i d t tot m a a t s c h a p p e l i j k verantwoord o n d e r n e m e n (MVO). B I J Iedere beslissing wordt een afweging g e m a a k t t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e b e l a n g e n .
H e t K A M - m a n a g e m e n t s y s t e e m is e e n z i c h h e r h a l e n d p r o c e s d a t b e s t a a t uit d e v o l g e n d e ondeidelen: • Het v a s t s t e l l e n v a n kwaliteits-, a r b o - e n m i l i e u b e l e i d , -doelstellingen e n - p r o c e s s e n . • Het i m p l e m e n t e r e n v a n de p r o c e s s e n e n het u i t v o e r e n v a n de daaruit voortvloeiende activiteiten.
•
M e t r e g e l m a a t n a g a a n of d e u i t v o e r i n g v a n d e a c t i v i t e i t e n In o v e r e e n s t e m m i n g is m e t beleid en de doelstellingen. Het uitvoeren v a n maatregelen om de prestaties te v e r b e t e r e n .
het
A l s b e w i j s v a n h e t c o r r e c t f u n c t i o n e r e n v a n h e t K A M - m a n a g e m e n t s y s t e e m is d e z e gecertificeerd voor I S O 9 0 0 1 , O H S A S 18003 en J S O 14001. E e n g o e d w e r k e n d K A M - m a n a g e m e n t s y s t e e m k a n e c h t e r alleen bereikt w o r d e n m e t e e n p o s i t i e v e i n z e t v a n l e d e r e e n b i n n e n d c a f d e l i n g . H e l ib d a n o o k v a n g r o o t b e l a n g d a t elk p e r s o n e e l s If cf z i j n / h a a r b i j d r a g e l e v e r t b i n n e n h e t K A M - m a n a g e m e n t s y s t e e m .
Vastgesteld Rotterdam,
J . Hel Afdelmi
Figuur 1:
iugustus
2010
•ofd A f v a l w a t e r k e t e n
Beleidsverklaringen
afdeling
Afvalwaterketen
Pagina 7 v a n 23
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
In het k a d e r van het K A M - m a n a g e m e n t s y s t e e m van de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n is de a f d e l i n g v e r p l i c h t milieubeleid op te stellen en beschikbaar te stellen aan d e r d e n . N o r m e l e m e n t 4 . 2 v a n de I S O - 1 4 0 0 1 : 2 0 0 4 g e e f t d a a r b i j het v o l g e n d e a a n : De directie het binnen a) b) c)
d) e) f) g)
moet het milieubeleid van de organisatie definiëren het gedefinieerde toepassingsgebied van haar
en bewerkstelligen dat milieumanagementsysteem
geschikt is voor de aard, omvang en milieueffecten van haar activiteiten, producten en diensten; een verbintenis bevat tot continue verbetering en voorkomen van milieuvervuiling; een verbintenis bevat om te voldoen aan de van toepassing zijnde wettelijke eisen en aan andere eisen die de organisatie onderschrijft en die betrekking hebben op de milieuaspecten van de organisatie; een kader biedt om milieudoelstellingen en -taakstellingen vast te stellen en te beoordelen; wordt gedocumenteerd, geïmplementeerd en bijgehouden; wordt kenbaar gemaakt aan alle personen die voor of namens de organisatie werkzaam zijn; beschikbaar is voor publiek.
I n v o o r l i g g e n d milieubeleidsplan zijn de u i t g a n g s p u n t e n v o o r de k o m e n d e p l a n p e r i o d e v a s t g e l e g d . De d o e l e n zijn op h o o f d l i j n e n g e f o r m u l e e r d . Jaarlijks zullen in het a f d e l i n g s p l a n v a n de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n de specifieke doelen en o n d e r l i g g e n d e taken verder worden uitgewerkt.
1.2
Beleidskader
V o o r het o p g e s t e l d e milieubeleid h e b b e n een a a n t a l b e l e i d s s t u k k e n g e d i e n d als basis. De b e l a n g r i j k s t e b e l e i d s s t u k k e n en de r e l e v a n t e aspecten uit deze s t u k k e n die v a n t o e p a s s i n g zijn op de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n zijn in deze p a r a g r a a f b e s c h r e v e n .
1.2.1 Waterbeheerplan 2010 - 2015 "Goed voor elkaar" Het ( i n t e g r a l e ) W a t e r b e h e e r p l a n s c h e t s t de h o o f d l i j n e n v a n het beleid v o o r de vier p r i m a i r e t a k e n v a n HHSK t o t in 2 0 1 5 , te w e t e n de w a t e r v e i l i g h e i d ( w a t e r k e r i n g e n b e h e e r ) , het w a t e r s y s t e e m b e h e e r ( o p p e r v l a k t e w a t e r e n g r o n d w a t e r ) , het w e g e n b e h e e r in de K r i m p e n e r w a a r d en het beheer van de w a t e r k e t e n en emissies. De l a a t s t e p r i m a i r e t a a k w o r d t v e r z o r g d d o o r o n d e r andere de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n . Bij de o n t w i k k e l i n g v a n het plan is r e k e n i n g g e h o u d e n m e t het beleid van andere o v e r h e d e n . Het W a t e r b e h e e r p l a n sluit d a a r d o o r g o e d aan op het Nationale W a t e r p l a n , het W a t e r p l a n Z u i d - H o l l a n d en de K a d e r r i c h t l i j n W a t e r v a n de Europese Unie. I n het plan is o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n het beheer van het w a t e r s y s t e e m en het b e h e e r van de w a t e r k e t e n . O n d e r het w a t e r s y s t e e m w o r d t v e r s t a a n het s a m e n h a n g e n d geheel v a n g r o n d - en o p p e r v l a k t e w a t e r d a t binnen het g e b i e d v a n HHSK a a n w e z i g is. Bij de w a t e r k e t e n g a a t het bij HHSK o m het v e r z a m e l e n , t r a n s p o r t e r e n en z u i v e r e n van a f v a l w a t e r en het b e p e r k e n v a n v e r o n t r e i n i g i n g van het o p p e r v l a k t e w a t e r d o o r lozingen ( e m i s s i e s ) . I n het W a t e r b e h e e r p l a n w o r d t de v o l g e n d e a m b i t i e v e r w o o r d : HHSK w i l v a n u i t de eigen taak b i n n e n de a f v a l w a t e r k e t e n een b i j d r a g e leveren aan de d u u r z a a m h e i d en een efficiënte en e f f e c t i e v e a f v a l w a t e r k e t e n realiseren en in stand houden.
Pagina 8 van 23
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
1.2.2 Waterwet Op 22 d e c e m b e r 2 0 0 9 is de W a t e r w e t in w e r k i n g g e t r e d e n . Deze n i e u w e w e t c o m b i n e e r t en v e r v a n g t v e r s c h i l l e n d e w e t t e n die in de a f g e l o p e n e e u w t o t s t a n d z i j n g e k o m e n o m het b e h e e r en g e b r u i k v a n de N e d e r l a n d s e w a t e r s y s t e m e n in goede b a n e n te l e i d e n . Deze v e r e e n v o u d i g i n g v a n het w e t t e l i j k k a d e r is een n o o d z a k e l i j k e a a n p a s s i n g aan de p r a k t i j k v a n het i n t e g r a a l w a t e r b e h e e r . De W a t e r w e t b r e n g t ook m e e r s a m e n h a n g t u s s e n w a t e r b e l e i d en r u i m t e l i j k b e l e i d .
1.3
Leeswijzer
H o o f d s t u k 2 van d i t m i l i e u b e l e i d s p l a n g e e f t e e n o v e r z i c h t v a n de h o o f d t a k e n v a n de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n e n g a a t in op e n k e l e u i t g a n g s p u n t e n die h e b b e n geleid t o t het m i l i e u b e l e i d v a n de a f d e l i n g . Het d a a d w e r k e l i j k e m i l i e u b e l e i d k o m t in h o o f d s t u k 3 aan de o r d e . Daar in w o r d t per m i l i e u c o m p a r t i m e n t het b e l e i d , de d o e l e n en de t a k e n v e r w o o r d . A a n g e z i e n dit m i l i e u b e l e i d s p l a n v o o r een p e r i o d e v a n zes j a a r geldig is, w o r d t v o o r een v e r d e r e c o n c r e t i s e r i n g v a n de m a a t r e g e l e n v e r w e z e n n a a r het j a a r l i j k s e a f d e l i n g s p l a n .
Pagina 9 v a n 23
Afdeling
2 2.1
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
Uitgangspunten Taken afdeling
Afvalwaterketen
De h o o f d t a k e n v a n HHSK zijn s a m e n g e v a t in het m o t t o " D r o g e v o e t e n en schoon w a t e r " . De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n h o u d t zich p r i m a i r bezig m e t het o n d e r d e e l : schoon w a t e r . De hoofdtaken van de afdeling Afvalwaterketen zijn het transporteren en zuiveren van het aangeboden afvalwater inclusief het verwerken van de hierbij vrijkomende reststoffen, waarvan het zuiveringsslib het merendeel vormt. Het transport van het afvalwater betreft het afvalwater afkomstig van de gemeentelijke riolering vanaf het - horizontale - overnamepunt naar het ontvangwerk van de awzi. Het doel v a n de afdeling is de g e n o e m d e t a k e n t e g e n de laagst mogelijke ( m a a t s c h a p p e l i j k e ) kosten uit te v o e r e n , v o l d o e n aan w e t t e l i j k k a d e r en r e k e n i n g h o u d e n m e t de w e n s e n v a n de k l a n t e n . Dit m i l i e u b e l e i d s p l a n is erop g e r i c h t specifiek in te gaan op de a a n d a c h t v o o r het m i l i e u .
2.2
Uitgangspunten
voor het
milieubeleid
In deze p a r a g r a a f z i j n de b e l a n g r i j k s t e u i t g a n g s p u n t e n v o o r het m i l i e u b e l e i d v a n de afdeling Afvalwaterketen beschreven.
2.2.1 Milieuwet- en regelgeving Het v o l d o e n aan w e t - en r e g e l g e v i n g ziet de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n als een b a s i s v e r e i s t e v o o r m i l i e u z o r g . V o o r de a f v a l w a t e r z u i v e r i n g s i n s t a l l a t i e s zijn v e r g u n n i n g e n v e r k r e g e n in het k a d e r van de w e t Milieubeheer en de W a t e r w e t . De diverse eisen en v o o r s c h r i f t e n in deze m i l i e u v e r g u n n i n g e n dienen als u i t g a n g s p u n t . Voorts zal aan alle v e r d e r e en n i e u w e / v e r a n d e r d e w e t - en r e g e l g e v i n g (zoals het in 2 0 1 1 v e r w a c h t e activiteitenbesluit) gevolg worden gegeven.
2.2.2 Preventie Bij de f o r m u l e r i n g v a n beleid en de d o e l e n staat p r e v e n t i e voorop. Het v o o r k o m e n v a n het o n t s t a a n van m i l i e u b e l a s t i n g is b e t e r dan het a c h t e r a f m i n i m a l i s e r e n van de milieueffecten.
2.2.3 Stand-still beginsel Het z o g e n o e m d e ' s t a n d - s t i l l b e g i n s e l ' h o u d t in dat v o o r o p s t a a t d a t de k w a l i t e i t v a n het milieu niet m a g v e r s l e c h t e r e n . B e h o u d e n m o e t blijven w a t ons nog aan n a t u u r rest.
2.2.4 Vermijden van onnodige milieubelasting Het beginsel d a t o n n o d i g e m i l i e u b e l a s t i n g m o e t w o r d e n v e r m e d e n is een b e l a n g r i j k p r i n c i p e . Dit h o u d t in dat w a n n e e r de u i t s t o o t v a n stoffen lager is d a n de s t r e e f w a a r d e ( n o r m ) , deze k w a l i t e i t b e h o u d e n b l i j f t , m i t s dit geen e x t r a k o s t e n of m a n k r a c h t m e t zich meebrengt.
2.2.5 Meerjarenafspraak 3 (energie) I n mei 2 0 0 9 heeft de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n zich g e c o n f o r m e e r d aan de a f s p r a k e n op e n e r g i e g e b e i d die g e m a a k t z i j n in het kader v a n de z o g e n a a m d MJA3. Hierin is a f g e s p r o k e n dat de w a t e r s c h a p p e n in de j a r e n 2 0 0 5 - 2 0 2 0 s t r e v e n naar een j a a r l i j k s e e n e r g i e - e f f i c i e n c y v a n 2 % bij het t r a n s p o r t e r e n en v e r w e r k e n v a n a f v a l w a t e r en slib,
Pagina 10 v a n 23
Afdeling
Milieubeleidsplan
Afvalwaterketen
2010-
2015
h e t g e e n m o e t leiden t o t een t o t a l e v e r b e t e r i n g v a n de e n e r g i e - e f f i c i e n c y v a n 3 0 % in 2020.
2.2.6 Beoordeling milieuaspecten I n het K A M - h a n d b o e k v a n de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n is o n d e r a n d e r e het proces " B e o o r d e l i n g m i l i e u a s p e c t e n " o p g e n o m e n . Dit proces b e o o g t het b e o o r d e l e n van e v e n t u e e l te n e m e n m i l i e u m a a t r e g e l e n e n het p r i o r i t e r e n v a n deze m a a t r e g e l e n . Hierbij w o r d t niet alleen g e k e k e n naar de e e r d e r g e n o e m d e ( w e t t e l i j k e ) a s p e c t e n , m a a r ook naar n i e u w e t e c h n i e k e n / t e c h n o l o g i e ë n , die een m i l i e u v o o r d e e l z o u d e n k u n n e n o p l e v e r e n . V o o r een nadere b e s c h r i j v i n g v a n het proces w o r d t v e r w e z e n naar het K A M - h a n d b o e k .
2.2.7 Duurzaam inkopen I n het W a t e r b e h e e r p l a n 2 0 1 0 - 2 0 1 5 v a n HHSK w o r d t a a n g e g e v e n d a t HHSK de a m b i t i e heeft invulling te g e v e n a a n n a t i o n a l e en i n t e r n a t i o n a l e b e l e i d s d o e l s t e l l i n g e n v o o r k l i m a a t en d u u r z a a m h e i d . Dit w o r d t v e r t a a l d n a a r het v o l g e n d e d o e l : Vanaf 2 0 1 0 v o l d o e t t e n m i n s t e 5 0 % v a n de i n k o p e n v a n HHSK aan de d o o r VROM g e f o r m u l e e r d e d u u r z a a m h e i d c r i t e r i a . De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n s l u i t zich v a n z e l f s p r e k e n d h i e r b i j a a n . Het A g e n t s c h a p NL h a n t e e r t v o o r d u u r z a a m i n k o p e n d e v o l g e n d e d e f i n i t i e : " H e t t o e p a s s e n van m i l i e u - en sociale a s p e c t e n in alle fasen v a n het i n k o o p p r o c e s z o d a t u i t e i n d e l i j k leidt t o t de d a a d w e r k e l i j k e l e v e r i n g v a n p r o d u c t e n d i e n s t e n of w e r k e n die a a n deze m i l i e u - en sociale a s p e c t e n v o l d o e n " .
2.3
Afweging
milieu versus
kosten
I n d i e n , a f w i j k e n d op de u i t g a n g s p u n t e n zoals b e s c h r e v e n in p a r a g r a a f 2 . 2 , de wil er is ( v a n u i t de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n ) o m e x t r a a a n d a c h t aan het m i l i e u te s c h e n k e n , m o e t d i t d u i d e l i j k g e f o r m u l e e r d w o r d e n in een p l a n . Dit plan d i e n t inzicht te g e v e n in de k o s t e n en de b a t e n t e n aanzien v a n het m i l i e u , o f t e w e l w a t de v e r w a c h t e v e r b e t e r i n g v a n m i l i e u r e n d e m e n t is en w e l k e k o s t e n n o d i g z i j n o m d i t v e r b e t e r d e m i l i e u r e n d e m e n t te b e h a l e n . Als het g a a t o m k o s t e n t o t € 1 0 0 0 , - zal het m i l i e u zonder nadere o n d e r b o u w i n g v o o r r a n g k r i j g e n . Dit k o m t dan t e n g o e d e v a n het i m a g o v a n het h o o g h e e m r a a d s c h a p v a n Schieland en de K r i m p e n e r w a a r d .
Pagina 11 v a n 23
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
3 Het milieubeleid Dit h o o f d s t u k b e s c h r i j f t het m i l i e u b e l e i d v o o r de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n . Van de d i v e r s e m i l i e u a s p e c t e n ( i n g e d e e l d op basis van de c o m p a r t i m e n t e n ) is a a n g e g e v e n w a t het beleid is v a n de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n , w e l k e doelen zij de k o m e n d e j a r e n w e n s t te bereiken en w e l k e concrete m a a t r e g e l e n nodig zijn o m deze d o e l e n te realiseren. De m a a t r e g e l e n die v o o r t k o m e n u i t het m i l i e u b e l e i d zijn op h o o f d l i j n e n g e f o r m u l e e r d . Jaarlijks zullen deze m a a t r e g e l e n via het a f d e l i n g s p l a n van de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n verder worden uitgewerkt.
3.1
Milieuwet-
en
regelgeving
3.1.1 Beleid Het v o l d o e n a a n de m i l i e u w e t - en r e g e l g e v i n g ziet de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n ( v a n z e l f s p r e k e n d ) als b a s i s u i t g a n g s p u n t v o o r m i l i e u b e l e i d . De afdeling A f v a l w a t e r k e t e n voldoet nu al in g r o t e m a t e aan de n o r m e n , zoals gesteld in de W M - en WVOv e r g u n n i n g e n . D a a r n a a s t v i n d t de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n het b e l a n g r i j k t i j d i g in te spelen op t o e k o m s t o n t w i k k e l i n g e n .
De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n w i l m i n i m a a l v o l d o e n a a n de v i g e r e n d e m i l i e u w e t - e n r e g e l g e v i n g . Het u i t g a n g s p u n t d a a r b i j is d a t de h u i d i g e m i l i e u k w a l i t e i t g e w a a r b o r g d b l i j f t ('stand still b e g i n s e l ' ) . D a a r n a a s t wil de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n t i j d i g inspelen op eventuele aangescherpte milieueisen.
3.1.2 Doelen Doelen die w o r d e n n a g e s t r e e f d : • M i n i m a a l v o l d o e n aan de v i g e r e n d e m i l i e u w e t - en r e g e l g e v i n g .
3.1.3 Taken Taken die g e r e a l i s e e r d w o r d e n : • Jaarlijks, per o b j e c t , c o n t r o l e r e n of v o l d a a n is aan de eisen en v o o r s c h r i f t e n , zoals o p g e n o m e n in de Wet Milieubeheer, W a t e r w e t en het W a t e r b e s l u i t .
3.2
Voorkomen
/ beperken
waterverontreiniging
3.2.1 Beleid Aanpak/afspraken
diffuse
bronnen
HHSK heeft v a n w e g e de s t o f g e r i c h t e aanpak en d o e l s t e l l i n g e n die voor een b e l a n g r i j k deel zijn g e b a s e e r d op z u i v e r i n g s t e c h n i s c h e v o o r z i e n i n g e n , het b e l e i d s t e r r e i n diffuse b r o n n e n en emissies o n d e r g e b r a c h t bij de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n . Op dit b e l e i d s t e r r e i n w o r d t ingezet op een concrete a a n p a k v a n de emissies w a a r b i j v e r s c h i l l e n d e ( b e l e i d - ) i n s t r u m e n t e n naast elkaar in de volle b r e e d t e w o r d e n ingezet. De gedachte is d a t deze v e r s c h i l l e n d e i n s t r u m e n t e n elkaar o n d e r s t e u n e n en dat d a a r m e e de kosteneffectiviteit wordt bevorderd. Het b e t r e f t het stellen v a n beleidskaders en het m e e o n t w i k k e l e n v a n r e l e v a n t e w e t g e v i n g , d i r e c t e b e ï n v l o e d i n g v a n de lozers d o o r s a m e n w e r k i n g , het m e e o n t w i k k e l e n van z u i v e r i n g s t e c h n i e k e n en - i n s t a l l a t i e s , m a a r ook h a n d h a v i n g daar w a a r n o r m e n en regels w o r d e n o v e r t r e d e n . Eén g e d a c h t e staat bij de hele w e r k w i j z e c e n t r a a l : een Pagina 12 van 23
Afdeling
Milieubeleidsplan
Afvalwaterketen
2010-
2015
k o s t e n e f f e c t i e v e a a n p a k zo d i c h t m o g e l i j k bij de b r o n . Het t e r u g d r i n g e n v a n d i f f u s e v e r o n t r e i n i g i n g v a n het o p p e r v l a k t e w a t e r is niet m o g e l i j k als niet n a d r u k k e l i j k w o r d t s a m e n g e w e r k t m e t d e r i j k s o v e r h e i d , g e m e e n t e n en b e d r i j f s s e c t o r e n zoals de a g r a r i s c h e s e c t o r en d e b o u w s e c t o r . C o n c r e e t zet HHSK v o o r de p l a n p e r i o d e in o p : • Een e m i s s i e b e h e e r s p l a n m e t c o n c r e t e acties e n m a a t r e g e l e n o m de b e l a s t i n g v a n h e t o p p e r v l a k t e w a t e r te v e r m i n d e r e n ; • Bij n i e u w o n t w i k k e l d e g l a s t u i n b o u w c l u s t e r s w o r d e n ( v o o r s a m e n w e r k i n g in d e w a t e r k e t e n ) installaties in g e b r u i k g e n o m e n d i e a f v a l w a t e r g e s c h i k t m a k e n v o o r g e b r u i k als g i e t w a t e r ; • O m e m i s s i e s v a n m e s t s t o f f e n en g e w a s b e s c h e r m i n g s m i d d e l e n t e r u g te d r i n g e n z i j n v o o r de b e d r i j v e n c o n c r e t e m a a t r e g e l e n b e s c h i k b a a r . HHSK is b e t r o k k e n bij de o n t w i k k e l i n g v a n deze m a a t r e g e l e n ; • Lozingen v a n b e d r i j f s a f v a l w a t e r v a n g l a s t u i n b o u w b e d r i j v e n op o p p e r v l a k t e w a t e r z i j n b e ë i n d i g d , o m d a t de g e m e e n t e n ( L a n s i n g e r l a n d , Z u i d p i a s en W a d d i n x v e e n ) een r i o o l s y s t e e m h e b b e n a a n g e l e g d m e t v o l d o e n d e c a p a c i t e i t v o o r d e a f v o e r v a n het b e d r i j f s a f v a l w a t e r .
Afvalwaterakkoorden De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n wil s a m e n m e t g e m e e n t e n a f v a l w a t e r a k k o o r d e n o p s t e l l e n o m a f s p r a k e n t e m a k e n v o o r ( v e r d e r e ) v e r b e t e r i n g v a n riolering en a f v a l w a t e r k e t e n . De b e l a n g r i j k s t e a a n l e i d i n g v o o r het o p s t e l l e n v a n e e n a f v a l w a t e r a k k o o r d z i j n a f s p r a k e n m e t gemeenten over: 1 . lozingen e n e m i s s i e s v a n u i t r i o l e r i n g en a f n a m e v e r p l i c h t i n g 2. u i t k o m s t e n v a n o p t i m a l i s a t i e s t u d i e s a f v a l w a t e r s y s t e e m (OAS) A d . 1) Met de k o m s t v a n de w a t e r w e t z i j n W V O - v e r g u n n i n g o v e r s t o r t e n en a a n s l u i t v e r g u n n i n g e n k o m e n t e v e r v a l l e n . Een a f v a l w a t e r a k k o o r d is een i n s t r u m e n t o m m e t g e m e e n t e n a f s p r a k e n te m a k e n o v e r e m i s s i e s v a n u i t riolering op open w a t e r e n afnameverplichting van afvalwater naar zuivering. A d . 2 ) V o o r alle a w z i ' s is of w o r d t een o p t i m a l i s a t i e s t u d i e (OAS) u i t g e v o e r d . Het doel h i e r v a n is een o p t i m a l i s a t i e v a n h e t a f v a l w a t e r s y s t e e m : m i n d e r emissies naar o p e n w a t e r , b e t e r e b e n u t t i n g b e r g i n g / a f v o e r v a n het s y s t e e m en t e r u g d r i n g e n v a n r i o o l v r e e m d w a t e r . HHSK wil s a m e n m e t g e m e e n t e n de a f s p r a k e n v a s t l e g g e n in een a f v a l w a t e r a k k o o r d . Het g a a t d a a r b i j o m v a s t l e g g e n v a n u i t v o e r i n g s m a a t r e g e l e n , b e h e e r / o n d e r h o u d s z a k e n , kosten (verdeling), etc. De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n w i l s a m e n m e t g e m e e n t e n a f v a l w a t e r a k k o o r d e n o p s t e l l e n o m a f s p r a k e n t e m a k e n v o o r ( v e r d e r e ) v e r b e t e r i n g v a n riolering en a f v a l w a t e r k e t e n .
Landelijke ontwikkeling
samenwerking
afvalwaterketen
I n m i d d e l s z i j n l a n d e l i j k e o n t w i k k e l i n g e n o v e r s a m e n w e r k i n g w a t e r k e t e n in volle g a n g . De a f s p r a k e n z i j n g e r i c h t o p n a u w e r e s a m e n w e r k i n g v a n g e m e e n t e n en w a t e r s c h a p p e n in de a f v a l w a t e r k e t e n . De s p e e r p u n t e n z i j n : g e z a m e n l i j k e i n t e g r a l e i n v e s t e r i n g s p r o g r a m m e r i n g op het s c h a a l n i v e a u v a n zuiveringskringen het o p s c h a l e n v a n o p e r a t i o n e l e t a k e n in h e t r i o l e r i n g s b e h e e r naar h e t schaalniveau van een waterschap Wat dit betekent voor opstellen van afvalwaterakkoorden en afspraken met g e m e e n t e n , zal v a n a f 2 0 1 0 v e r d e r w o r d e n u i t g e w e r k t .
Zuiveren van
afvalwater
Eén v a n de t a k e n v a n d e a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n is h e t z u i v e r e n v a n a f v a l w a t e r . De k w a l i t e i t v a n het e f f l u e n t is a f h a n k e l i j k v a n de m a t e w a a r i n de awzi's het a f v a l w a t e r k u n n e n z u i v e r e n , m a a r is ook a f h a n k e l i j k v a n de k w a l i t e i t v a n het a a n g e v o e r d e
Pagina 13 v a n 23
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
a f v a l w a t e r ( i n f l u e n t ) . Het i n f l u e n t w o r d t , net als het g e z u i v e r d e a f v a l w a t e r ( e f f l u e n t ) , op f r e q u e n t e w i j z e b e m o n s t e r d en g e a n a l y s e e r d , w a a r d o o r de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n c o n t i n u o p de h o o g t e is v a n de z u i v e r i n g s p r e s t a t i e s van de a w z i ' s . Het e f f l u e n t v a n een aantal a w z i ' s v a n HHSK w o r d t geloosd op z o g e n a a m d eigen w a t e r . Hiervoor is d o o r HHSK een v e r g u n n i n g v e r l e e n d aan de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n . De v o o r w a a r d e n en eisen die gesteld z i j n in deze v e r g u n n i n g w o r d e n r e g e l m a t i g g e c o n t r o l e e r d door de a f d e l i n g V e r g u n n i n g v e r l e n i n g en H a n d h a v i n g . In de a f g e l o p e n j a r e n h e e f t HHSK e r v a r i n g o p g e d a a n m e t het s t u r e n v a n de b e l u c h t e r s op een R E D O X - p o t e n t i a a l m e t i n g . Dit heeft g e r e s u l t e e r d in een v e r b e t e r i n g v a n de s t a b i l i t e i t v a n de s t i k s t o f v e r w i j d e r i n g en in e n k e l e g e v a l l e n in een ( h e r - ) i n t r o d u c t i e v a n biologische d e f o s f a t e r i n g . Op deze w i j z e w o r d t m i n d e r g e b r u i k g e m a a k t v a n m i l i e u b e l a s t e n d e c h e m i c a l i ë n v o o r de d e f o s f a t e r i n g . I n t r o d u c t i e v a n het s t u r e n v a n de b e l u c h t e r s op een R E D O X - p o t e n t i a a l m e t i n g op a n d e r e awzi's kan het g e b r u i k v a n chemische (milieubelastende) middelen verder terugdringen.
Het u i t g a n g s p u n t v a n de afdeling A f v a l w a t e r k e t e n is het w a a r b o r g e n v a n de h u i d i g e m i l i e u k w a l i t e i t ('stand still b e g i n s e l ' ) . Daar w a a r de k w a l i t e i t v a n e f f l u e n t b e t e r is d a n de n o r m v o o r s c h r i j f t , p r o b e e r t de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n deze k w a l i t e i t te b e h o u d e n , m i t s d i t g e e n e x t r a k o s t e n of m e n s k r a c h t m e t zich m e e b r e n g t . D a a r n a a s t wil de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n t i j d i g inspelen op e v e n t u e l e s c h e r p e r e e f f l u e n t n o r m e r i n g e n . De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n wil het g e b r u i k v a n m i l i e u b e l a s t e n d e h u l p s t o f f e n ( o . a . i j z e r z o u t e n ) zoveel m o g e l i j k b e p e r k e n .
3.2.2 Doelen Het t e r u g d r i n g e n van diffuse v e r o n t r e i n i g i n g van het o p p e r v l a k t e w a t e r is niet m o g e l i j k als niet n a d r u k k e l i j k w o r d t s a m e n g e w e r k t m e t de r i j k s o v e r h e i d , g e m e e n t e n en b e d r i j f s s e c t o r e n zoals de agrarische sector en de b o u w s e c t o r . Doelen die w o r d e n n a g e s t r e e f d : • V o o r k o m e n dat de g o e d e w e r k i n g v a n de awzi's w o r d t v e r s t o o r d . • Bij lozing v a n het e f f l u e n t m i n i m a a l v o l d o e n aan de lozingseisen g e n o e m d in de W V O v e r g u n n i n g e n van de awzi's en het L o z i n g e n b e s l u i t Stedelijk A f v a l w a t e r . • Een m a x i m a l e biologische v e r w i j d e r i n g v a n f o s f a a t m e t e v e n t u e e l een m a r g i n a l e a a n v u l l e n d e c h e m i s c h e v e r w i j d e r i n g ( d o s e r i n g ijzer- en a l u m i n i u m z o u t e n ) . • Het v o o r k o m e n v a n o v e r s c h r i j d i n g e n van de m i l i e u n o r m e n d o o r f o u t e n in de bedrijfsvoering. • Het zoveel als m o g e l i j k v o o r k o m e n v a n o v e r s c h r i j d i n g e n van de m i l i e u n o r m e n d o o r externe invloeden.
3.2.3 Taken Taken die g e r e a l i s e e r d w o r d e n : • Een e m i s s i e b e h e e r s p l a n m e t c o n c r e t e acties en m a a t r e g e l e n o m de b e l a s t i n g v a n het o p p e r v l a k t e w a t e r te v e r m i n d e r e n ; • Bij n i e u w o n t w i k k e l d e g l a s t u i n b o u w c l u s t e r s w o r d e n ( v o o r s a m e n w e r k i n g in de w a t e r k e t e n ) installaties in g e b r u i k g e n o m e n die a f v a l w a t e r g e s c h i k t m a k e n v o o r g e b r u i k als g i e t w a t e r ; • O m e m i s s i e s van m e s t s t o f f e n en g e w a s b e s c h e r m i n g s m i d d e l e n t e r u g te d r i n g e n zijn v o o r de b e d r i j v e n c o n c r e t e m a a t r e g e l e n beschikbaar. HHSK is b e t r o k k e n bij de o n t w i k k e l i n g van deze m a a t r e g e l e n ; • Lozingen van b e d r i j f s a f v a l w a t e r v a n g l a s t u i n b o u w b e d r i j v e n o p o p p e r v l a k t e w a t e r zijn b e ë i n d i g d , o m d a t de g e m e e n t e n ( L a n s i n g e r l a n d , Zuidpias en W a d d i n x v e e n ) een r i o o l s y s t e e m hebben a a n g e l e g d m e t v o l d o e n d e capaciteit v o o r de a f v o e r v a n het bedrijfsafvalwater.
Pagina 14 van 23
Afdeling
• • •
•
3.3
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
Optimale monitoring influent- en effluentkwaliteit. Door g e b r u i k m a k i n g v a n b e l u c h t e r s t u r i n g op basis v a n R E D O X - p o t e n t i a a l m e t i n g (heri n t r o d u c e r e n v a n biologische d e f o s f a t e r i n g . Alleen indien de v e r w a c h t i n g is d a t de e f f l u e n t e i s aan fosfaat niet behaald g a a t w o r d e n zal een zo b e p e r k t m o g e l i j k e d o s e r i n g a a n ijzer- o f a l u m i n i u m z o u t e n plaatsvinden. V e r z a m e l e n v a n kennis e n n o r m e n o v e r n i e u w e v e r w i j d e r i n g t e c h n i e k e n .
Voorkomen
/ beperken
bodemverontreiniging
3.3.1 Beleid De k o m e n d e j a r e n zal de a f d e l i n g AWK i n z e t t e n op een inhaalslag m e t b e t r e k k i n g t o t de j u i s t h e i d o m t r e n t ligging en h u i d i g e t o e s t a n d v a n onze o n d e r g r o n d s e l e i d i n g e n en a p p e n d a g e s . Mede als g e v o l g v a n a a n l e g v a n n i e u w e w e g e n en r o t o n d e ' s z i j n er t w i j f e l s o v e r de j u i s t h e i d v a n de i n f o r m a t i e in ons l e i d i n g e n b e h e e r s y s t e e m L I S . Dit g e e f t risico's bij de ( b o u w - ) w e r k z a a m h e d e n i n d e b u u r t v a n l e i d i n g e n en k u n n e n leiden t o t b e s c h a d i g i n g en n e g a t i e v e g e v o l g e n v o o r het m i l i e u ( b o d e m v e r o n t r e i n i g i n g ) . Er zullen n i e u w e m e t i n g e n m o e t e n w o r d e n u i t g e v o e r d naar de ligging v a n onze l e i d i n g e n en a f s l u i t e r s o m z o d o e n d e het d a t a s y s t e e m v a n deze leidingen " u p t o d a t e " t e k r i j g e n en te h o u d e n . I n 2 0 1 0 is het r a p p o r t " B e s c h e r m i n g v a n de b o d e m op R W Z I ' s " (STOWA 2 0 1 0 - 0 4 ) v e r s c h e n e n . A a n de h a n d v a n een a a n t a l ( d e e l - ) s t u d i e s is een p a k k e t o p g e s t e l d v a n b o d e m b e s c h e r m e n d e m a a t r e g e l e n / v o o r z i e n i n g e n v o o r a w z i ' s . Dit p a k k e t aan m a a t r e g e l e n is o p g e n o m e n in het b e t r e f f e n d e r a p p o r t . I n 2 0 1 1 zal een v o l g e n d e t r a n c h e v a n het a c t i v i t e i t e n b e s l u i t v a n k r a c h t w o r d e n . I n d i t a c t i v i t e i t e n b e s l u i t w o r d e n a l g e m e n e regels g e s t e l d v o o r het m i l i e u b e h e e r per t y p e i n r i c h t i n g . I n de g e n o e m d e t r a n c h e zullen de a l g e m e n e regels v o o r de awzi's w o r d e n o p g e n o m e n . H o o g s t w a a r s c h i j n l i j k zullen de b e v i n d i n g e n uit het S T O W A - r a p p o r t 2 0 1 0 - 0 4 als regels w o r d e n o p g e n o m e n in d i t besluit. De b e l a n g r i j k s t e b e h e e r s m a a t r e g e l e n uit het r a p p o r t b e t r e f t het o p z e t t e n v a n een g r o n d w a t e r m o n i t o r i n g s s y s t e e m v o o r iedere a w z i als a l t e r n a t i e f v o o r het v a s t s t e l l e n of t a n k s v l o e i s t o f d i c h t , dan wel v l o e i s t o f k e r e n d z i j n . Een d e r g e l i j k m o n i t o r i n g s y s t e e m b e h o e f t de g o e d k e u r i n g v a n het b e v o e g d e g e z a g .
T w e e o b j e c t e n v a n HHSK b e v i n d e n zich op v e r o n t r e i n i g d e g r o n d , t e w e t e n ; de awzi K r a l i n g s e v e e r en de awzi K o r t e n o o r d . I n v e r b a n d m e t de u i t b r e i d i n g v a n de a w z i K o r t e n o o r d is in 1 9 9 5 de b o d e m v a n h e t t e r r e i n g e s a n e e r d . De reden v o o r d e s a n e r i n g w a s d e a a n w e z i g h e i d v a n v e r o n t r e i n i g d s t o r t m a t e r i a a l op drie plaatsen o p het t e r r e i n . De s a n e r i n g b e t r o f een d e e l s a n e r i n g , w a a r b i j alle a a n w e z i g e v e r o n t r e i n i g i n g o n d e r de a a n l e g n i v e a u s v a n de n i e u w b o u w is v e r w i j d e r d . B u i t e n de n i e u w b o u w is het v e r o n t r e i n i g d e s t o r t m a t e r i a a l niet v e r w i j d e r d . I n v e r b a n d m e t de a c h t e r g e b l e v e n v e r o n t r e i n i g i n g is d o o r de p r o v i n c i e Z u i d - H o l l a n d n a z o r g geëist. Doelstelling v a n deze n a z o r g is te w a a r b o r g e n d a t de ( n a t u u r l i j k e ) isolatie v o o r o n b e p a a l d e t i j d in s t a n d b l i j f t , d o o r v o o r t d u r e n d e c o n t r o l e op de b o d e m k w a l i t e i t r o n d en o n d e r de r e s t v e r o n t r e i n i g i n g . I n 2 0 0 3 is in een r a p p o r t b e s c h r e v e n w a t de r e s u l t a t e n zijn v a n de v o o r g a a n d e v i j f j a a r m o n i t o r i n g . Op basis v a n de e v a l u a t i e is g e c o n c l u d e e r d d a t de g r o n d w a t e r k w a l i t e i t op g r o t e d e l e n v a n d e locatie een redelijk c o n s i s t e n t beeld v e r t o o n t . Dit is a a n l e i d i n g g e w e e s t v o o r een a a n v u l l e n d o n d e r z o e k naar de h e r k o m s t v a n de b e l a n g r i j k s t e v e r o n t r e i n i g i n g e n en naar de m o g e l i j k n o o d z a k e l i j k e x t r a m a a t r e g e l e n t e r v o o r k o m i n g v a n de v e r s p r e i d i n g v a n deze v e r o n t r e i n i g i n g e n . Dit o n d e r z o e k h e e f t er toe geleid d a t het m o n i t o r i n g p r o g r a m m a s t e r k is a f g e s l a n k t . Nadere m a a t r e g e l e n
Pagina 15 v a n 23
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
w e r d e n niet n o o d z a k e l i j k g e a c h t . Na v i j f j a a r zal weer een u i t g e b r e i d e b e m o n s t e r i n g p l a a t s v i n d e n . Op basis van de r e s u l t a t e n v a n dit onderzoek zal w o r d e n bezien op w e l k e w i j z e de m o n i t o r i n g v e r v o l g d zal m o e t e n w o r d e n . De awzi K r a l i n g s e v e e r is in het v e r l e d e n g e b o u w d op een t e r r e i n die in het v e r l e d e n is o p g e h o o g d m e t b a g g e r s p e c i e . In v e r b a n d m e t de u i t b r e i d i n g e n in de j a r e n 1995 en 1996 is een o n d e r z o e k u i t g e v o e r d naar de k w a l i t e i t van de z a n d i g e t o p l a a g . Daaruit is g e b l e k e n dat s o m m i g e zware m e t a l e n net b o v e n de s t r e e f w a a r d e u i t k w a m e n . Deze g e m e t e n g e h a l t e n aan zware m e t a l e n b r a c h t e n geen risico's v o o r de v o l k s g e z o n d h e i d en het m i l i e u m e t zich m e e . Na b e ë i n d i g i n g v a n de b o u w a c t i v i t e i t e n is e r v o o r g e k o z e n de a f d e k l a a g te h e r g e b r u i k e n , w a a r d o o r de leeflaag op de awzi K r a l i n g s e v e e r sindsdien b e s t a a t u i t licht v e r o n t r e i n i g d e g r o n d . Uit onderzoek is al g e b l e k e n d a t bij w e r k z a a m h e d e n in deze licht v e r o n t r e i n i g d e g r o n d de h u m a n e risico's b e n e d e n het n i v e a u v a n de m a x i m a a l t o e l a a t b a r e risico's b l i j v e n .
De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n w i l d a t de b e d r i j f s a c t i v i t e i t e n geen o n a a n v a a r d b a a r risico v o r m e n v o o r v e r o n t r e i n i g i n g v a n de b o d e m en het g r o n d w a t e r . De v e r o n t r e i n i g i n g e n die zich al b e v i n d e n op d e t e r r e i n e n v a n d e awzi's K r a l i n g s e v e e r en K o r t e n o o r d m o g e n g e e n risico's h e b b e n v o o r m e n s en m i l i e u .
3.3.2 Doelen Doelen die w o r d e n n a g e s t r e e f d : • Het actueel h e b b e n en h o u d e n v a n het l e i d i n g e n i n f o r m a t i e s y s t e e m ; • Voor alle awzi's een s y s t e e m in w e r k i n g hebben v o o r de m o n i t o r i n g v a n de grondwaterkwaliteit.
3.3.3 Taken T a k e n die gerealiseerd w o r d e n : • Het v e r r i c h t e n van m e t i n g e n t e n e i n d e het l e i d i n g e n i n f o r m a t i e s y s t e e m actueel te k r i j g e n en te h o u d e n ; • Registratie van alle h a n d e l i n g e n ( w a a r o n d e r o n d e r h o u d g r o e n v o o r z i e n i n g e n ) die in de b o d e m w o r d e n u i t g e v o e r d v o o r de awzi K r a l i n g s e v e e r ; • Periodieke m o n i t o r i n g van de k w a l i t e i t v a n b o d e m en g r o n d w a t e r op de awzi's v o l g e n s het protocol uit het r a p p o r t STOWA 2 0 1 0 - 0 4 .
3.4
Voorkomen
/ beperken
luchtverontreiniging
en
geuroverlast
3.4.1 Beleid G e u r h i n d e r kan gezien w o r d e n als een b e l a n g r i j k m a a t s c h a p p e l i j k p r o b l e e m . A n d e r s dan vele a n d e r e v o r m e n v a n m i l i e u v e r o n t r e i n i g i n g kan het p r o b l e e m door het d r a a i e n van de w i n d v e r d w i j n e n . De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n heeft de nodige m a a t r e g e l e n g e n o m e n o m zo m i n m o g e l i j k g e u r h i n d e r te v e r o o r z a k e n . Op alle awzi's en r i o o l g e m a l e n z i j n de o n d e r d e l e n die g e u r o v e r l a s t v e r o o r z a k e n a f g e d e k t . Een a a n t a l awzi's zijn zelfs volledig a f g e d e k t , m e t u i t z o n d e r i n g van de n a b e z i n k t a n k s . De v r i j k o m e n d e lucht w o r d t door biofilters g e l e i d . Op de awzi K r a l i n g s e v e e r w o r d t de lucht v e r v o l g e n s nog d o o r een o z o n g a s w a s i n s t a l l a t i e g e l e i d . De awzi K r a l i n g s e v e e r is g e l e g e n naast een d r i n k w a t e r p r o d u c t i e b e d r i j f . O m b e s m e t t i n g v a n d r i n k w a t e r te v o o r k o m e n is het o z o n e r e n van de lucht o p g e n o m e n als een m i d d e l v o o r s c h r i f t in de m i l i e u v e r g u n n i n g .
Pagina 16 van 23
Afdeling
Milieubeleidsplan
Afvalwaterketen
2010-
2015
Een algemeen probleem op de awzi's is de verlading van slib vanuit de slibsilo in de vrachtwagens die het slib afvoeren naar de slibverbrandingsinstallatie. De afdeling Afvalwaterketen werkt s a m e n met de verwerker van het zuiveringsslib (HVC) aan een methode om het slib geurloos te verladen. De eerste praktijkproeven zullen in 2 0 1 0 worden g e n o m e n . Het is de bedoeling dat binnen de planperiode het slib geurloos zal worden verladen op de awzi's Kralingseveer en Kortenoord. Alle rioolgemalen van HHSK zijn voorzien van de nodige geurfilters.
De afdeling Afvalwaterketen wil zoveel als mogelijk klachten voorkomen door geurhinder voor de omgeving te verminderen. Daarbij wil de afdeling tenminste voldoen aan geurimmissieconcentraties, zoals vastgesteld in de WM-vergunningen van de awzi's
3.4.2 Doelen Doelen die worden nagestreefd: • Het maximale aantal klachten is gesteld op maximaal één per m a a n d . • Een professionele afhandeling van klachten.
3.4.3 Taken Taken die gerealiseerd worden: • Professionele afhandeling v a n klachten door middel van het bijhouden van goede registratie en administratie. • Het zoveel als mogelijk voorkomen van geuroverlast tijdens de verlading van slib vanuit de slibsilo in de v r a c h t w a g e n s . In samenwerking met de DRSH zal worden gezocht naar een structurele oplossing. • Het waarborgen van een juiste werking van de biofilters door een gedegen monitoring en een juiste sturing van de filters op zowel de awzi's als de rioolgemalen. • Binnen de planperiode komen tot een geurloze verlading van zuiveringsslib op de awzi's Kralingseveer en Kortenoord.
3.5
Preventie
en adequate
verwijdering
van
afvalstoffen
3.5.1 Beleid Bij het zuiveren van afvalwater komen diverse afvalstoffen vrij. De grootste hoeveelheid bestaat daarbij uit zuiveringsslib. Dit slib wordt op de awzi Kortenoord met behulp van centrifuges en door toevoeging van polymeer zoveel als mogelijk ontwaterd, waarna het afgevoerd wordt naar een slibverbrandingsinstallatie. Het slib van de overige awzi's wordt, na indikking, naar de awzi Kralingseveer afgevoerd w a a r het wordt behandeld in de slibgisting en vervolgens e v e n e e n s ontwaterd met centrifuges en afgevoerd naar een slibverbrandingsinstallatie. Daar wordt het slib verbrand en wat overblijft na verbranding (de a s r e s t ) wordt grotendeels gebruikt als grondstof voor de productie van vulstoffen voor asfalt. Bij de uitvoering van o n d e r h o u d s w e r k z a a m h e d e n komt ook afval vrij, zoals afgewerkte olie, vetten, poetsdoeken, a c c u ' s , spuitbussen en lege emballage. Op de awzi's worden ook a n a l y s e s uitgevoerd voor de dagelijkse bedrijfsvoering. Hierbij komt ook afval vrij in de vorm van cuvetten met resten van chemicaliën. Deze cuvetten worden teruggenomen door de leverancier. Als laatste komt ook afval vrij bij de kantoorwerkzaamheden (papier, toners, e . d . ) . Om het ontstane afvalprobleem bij de oorsprong aan te p a k k e n , ligt het zwaartepunt van het beleid bij preventie; het ontstaan van afvalstoffen moet zoveel mogelijk worden
Pagina 17 van 23
Afdeling Afval
waterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
v o o r k o m e n . Hierbij kan b i j v o o r b e e l d w o r d e n gedacht aan het g e b r u i k v a n o p l a a d b a r e b a t t e r i j e n , g e s l o t e n lagers ( m i n d e r v e t g e b r u i k ) en het zoveel m o g e l i j k d i g i t a a l a f h a n d e l e n van g e g e v e n s v e r w e r k i n g en c o r r e s p o n d e n t i e . Voor het afval d a t t o c h o n t s t a a t , zal m a x i m a a l h e r g e b r u i k w o r d e n n a g e s t r e e f d . N i e t - h e r b r u i k b a a r a f v a l m o e t op z o d a n i g e m a n i e r v e r w i j d e r d w o r d e n d a t de risico's v o o r het milieu a a n v a a r d b a a r z i j n . In de Wet m i l i e u b e h e e r is een v o o r k e u r s v o l g o r d e voor de v e r w i j d e r i n g v a n a f v a l s t o f f e n v a s t g e l e g d (de ' L a d d e r v a n L a n s i n k ' ) . Deze is: 1. Preventie 2. P r o d u c t h e r g e b r u i k 3. Materiaal h e r g e b r u i k 4. Nuttige toepassing 5. V e r w i j d e r i n g m e t o m z e t t i n g in e n e r g i e 6. V e r w i j d e r i n g o p a n d e r e w i j z e d a n s t o r t e n 7. S t o r t e n De basis voor deze v o o r k e u r s v o l g o r d e is de principiële keuze o m het s t o r t e n v a n a f v a l s t o f f e n t o t het m i n i m u m te b e p e r k e n . Redenen h i e r v o o r z i j n het r u i m t e b e s l a g van stortplaatsen.
De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n wil het o n t s t a a n v a n a f v a l s t o f f e n zoveel als m o g e l i j k b e p e r k e n . W a a r m o g e l i j k w i l de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n m i l i e u v r i e n d e l i j k e ( r e ) p r o d u c t e n t o e p a s s e n , w a a r b i j de m i l i e u v r i e n d e l i j k h e i d w o r d t a f g e m e t e n in de k e t e n v a n p r o d u c t i e g e b r u i k - a f v o e r . De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n s t r e e f t n a a r een zoveel m o g e l i j k e g e s c h e i d e n i n z a m e l i n g v a n a f v a l s t o f f e n . D a a r n a a s t w i l d e a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n het g e b r u i k v a n h u l p s t o f f e n v o o r het z u i v e r e n v a n a f v a l w a t e r ( i j z e r - en a l u m i n i u m z o u t e n ) en het v e r w e r k e n v a n het z u i v e r i n g s s l i b ( p o l y m e r e n ) zoveel m o g e l i j k b e p e r k e n .
3.5.2 Doelen Doelen die w o r d e n n a g e s t r e e f d : • De afdeling t o t doel de s t a n d t i j d v a n de s y n t h e t i s c h e m i d d e l e n te v e r l e n g e n , door de k w a l i t e i t van het s m e e r m i d d e l r e g e l m a t i g te m o n i t o r e n . • Het g e b r u i k v a n o n d e r h o u d s m i d d e l e n w o r d t t o t een m i n i m u m b e p e r k t . • Zoveel m o g e l i j k e gescheiden i n z a m e l i n g v a n a f v a l s t o f f e n die o p g e s l a g e n w o r d e n v o l g e n s de g e l d e n d e w e t - en r e g e l g e v i n g .
3.5.3 Taken T a k e n die g e r e a l i s e e r d w o r d e n : • M o n i t o r i n g v a n de k w a l i t e i t v a n o l i e , w a a r d o o r het v e r b r u i k v e r m i n d e r d kan w o r d e n . • V e r l e n g e n v a n de s t a n d t i j d van s y n t h e t i s c h e s m e e r m i d d e l e n • Het v e r d e r v o r m g e v e n aan de beide centrale o p s l a g p u n t e n ( d e p o t f u n c t i e s ) van de awzi's K r a l i n g s e v e e r en K o r t e n o o r d . • Voor ieder o b j e c t c o n t r o l e r e n of de opslag van a f v a l s t o f f e n en v o o r r a d e n aan p r o d u c t e n v o l d o e t aan de g e l d e n d e w e t - en r e g e l g e v i n g .
3.6
Voorkomen
/ beperken
van
geluidsoverlast
3.6.1 Beleid Veel m e n s e n in N e d e r l a n d e r v a r e n h i n d e r door g e l u i d s o v e r l a s t . Deze h i n d e r w o r d t v e r o o r z a a k t d o o r e e n m i n of m e e r e r n s t i g e blootstelling aan g e l u i d . De awzi's van de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n zijn o f w e l volledig a f g e d e k t o f w e l liggen zo l a n d e l i j k , w a a r d o o r de kans op g e l u i d s o v e r l a s t zeer b e p e r k t is. Dit blijkt ook uit de s o o r t e n m e l d i n g e n en
Pagina 18 van 23
Afdeling
Milieubeleidsplan
Afvalwaterketen
2010-
2015
klachten van de laatste j a r e n . Geen enkele keer is een melding of klacht bij HHSK binnengekomen over enige vorm van geluidsoverlast.
De afdeling Afvalwaterketen wil zoveel als mogelijk klachten voorkomen door geluidhinder voor de omgeving te verminderen. Daarbij wil de afdeling tenminste voldoen aan de contouren, zoals vastgesteld in de WM-vergunningen van de awzi's.
3.6.2 Doelen Doelen die worden nagestreefd: • Géén klachten over geluidsoverlast. • Een professionele afhandeling van klachten.
3.6.3 Taken Taken die gerealiseerd worden: • Professionele afhandeling van klachten door middel van het bijhouden van goede registratie en administratie. • Het optimaliseren van het beheer en onderhoud van de awzi's (implementatie onderhoudsprogramma).
3.7
Gevaar / externe
veiligheid
3.7.1 Beleid 'Externe veiligheid' is de veiligheid van omwonenden in de omgeving van 'bedrijfsmatige activiteiten'. De afdeling Afvalwaterketen ziet een calamiteit als een voorval, waarbij de afdeling Afvalwaterketen de situatie zelf niet meer in de hand heeft en de hulp nodig heeft van externe partijen, zoals bijvoorbeeld de brandweer. Bij een calamiteit kunnen nadelige effecten voor het milieu optreden. Daarbij valt te denken aan bijvoorbeeld het ontstaan van e m i s s i e s naar de lucht of de bodem. Potentiële veroorzakers voor milieurisico's worden vooral bepaald door: (pers)leidingbreuken, storingen in het proces, storingen door stroomuitval, bypasses e . d .
De afdeling Afvalwaterketen streeft naar een zodanig beheer en onderhoud van de afvalwaterzuiveringsinstallaties dat calamiteiten worden voorkomen (preventie boven reactie). Indien een calamiteit zich toch voordoet moet de milieuschade zo beperkt mogelijk blijven.
3.7.2 Doelen Doelen die worden nagestreefd: • Voor iedere awzi wordt het bedrijfsnoodplan en het calamiteitenplan actueel gehouden. • Voor de rioolgemalen en het stelsel van persleidingen die in beheer zijn van de afdeling Afvalwaterketen moet het calamiteitenplan actueel gehouden worden.
3.7.3 Taken T a k e n die gerealiseerd worden: • Actueel houden en oefenen van het bedrijfsnoodplan en het calamiteitenplan voor alle awzi's in de planperiode.
Pagina 19 v a n 23
Afdeling
•
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
Actueel h o u d e n en oefenen v a n het c a l a m i t e i t e n p l a n v o o r de r i o o l g e m a l e n en het stelsel v a n persleidingen in de p l a n p e r i o d e .
3.8
Energie
3.8.1 Beleid O m a f v a l w a t e r te k u n n e n z u i v e r e n is energie n o d i g . Deze e n e r g i e w o r d t g e b r u i k t o m het a f v a l w a t e r naar de awzi's te k u n n e n t r a n s p o r t e r e n , het a f v a l w a t e r d a a d w e r k e l i j k te k u n n e n z u i v e r e n en de o n t s t a n e h o e v e e l h e i d slib te k u n n e n v e r w e r k e n . Op de awzi K r a l i n g s e v e e r w o r d t , v o o r ca. 7 5 % v a n het t o t a l e v e r b r u i k , energie o p g e w e k t d o o r de w a r m t e k r a c h t i n s t a l l a t i e ( W K K ) . I n deze installatie w o r d t de v r i j g e k o m e n biogas uit de s l i b g i s t i n g s t a n k s o m g e z e t in e n e r g i e . Deze e n e r g i e w o r d t v o o r n a m e l i j k t o e g e p a s t v o o r b e l u c h t i n g , v e r w a r m e n van de s l i b g i s t i n g s t a n k s en v o o r v e r w a r m i n g v a n het b e d r i j f s g e b o u w . Op de overige acht awzi's w o r d t u i t s l u i t e n d g e b r u i k g e m a a k t v a n ' i n g e k o c h t e ' e n e r g i e . HHSK heeft er belang bij dat er v o o r t v a r e n d e r w o r d t g e w e r k t aan de b e p e r k i n g v a n de C 0 - u i t s t o o t o m de k l i m a a t s v e r a n d e r i n g en de d a a r m e e g e p a a r d g a a n d e w a t e r o v e r l a s t en l a n g d u r i g e d r o o g t e te b e p e r k e n ( b r o n : ' D o o r g a a n op de i n g e s l a g e n w e g ' ) . HHSK wil d a a r o m een v o o r b e e l d f u n c t i e v e r v u l l e n . 2
De Unie v a n W a t e r s c h a p p e n heeft op 1 j u l i 2 0 0 8 een m e e r j a r e n a f s p r a a k m e t het m i n i s t e r i e van Economische Z a k e n g e t e k e n d . Dit h o u d t in dat alle w a t e r s c h a p p e n h e b b e n a f g e s p r o k e n o m elk j a a r bij de z u i v e r i n g s t a k de e n e r g i e - e f f i c i e n c y m e t 2 % te v e r b e t e r e n . O m d i t te bereiken is bij HHSK een MJA3 t e a m g e v o r m d o n d e r leiding v a n de MJA- c o ö r d i n a t o r . Hierin w o r d t b e s p r o k e n w e l k e m o g e l i j k e m a a t r e g e l e n g e n o m e n k u n n e n w o r d e n o m de e n e r g i e - e f f i c i e n c y te b e r e i k e n . Alle g e p l a n d e m a a t r e g e l e n voor de p e r i o d e 2 0 0 9 t / m 2 0 1 2 z i j n opgesteld in een e n e r g i e - e f f i c i e n c y Plan. Dit plan is door S e n t e r N o v e m op 2 n o v e m b e r 2 0 0 9 g o e d g e k e u r d . In 2 0 0 9 is een a a n t a l e n e r g i e b e s p a r e n d e m a a t r e g e l e n g e n o m e n die in dat j a a r een b e s p a r i n g van r u i m 4 % o p l e v e r d e . G e p l a n d e m a a t r e g e l e n v o o r 2 0 1 0 zijn o . a . : • • • •
O p t i m a l i s e r e n v a n de l u c h t b e h a n d e l i n g op de awzi K r a l i n g s e v e e r ; O p t i m a l i s e r e n van vijzel of s l i b p o m p r e g e l i n g e n op diverse a w z i ' s ; V e r b e t e r e n v a n de b e l u c h t i n g e f f i c i e n c y op d i v e r s e awzi's ; De b e s t a a n d e capaciteit v a n de s l i b g i s t i n g s t a n k s op de awzi Kralingseveer v e r d e r benutten.
De a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n zal in d e j a r e n 2 0 0 5 - 2 0 2 0 de e n e r g i e - e f f i c i e n c y m e t 2 % per j a a r v e r b e t e r e n . H i e r v o o r zullen e n e r g i e - e f f i c i e n c y p l a n n e n w o r d e n o o p g e s t e l d .
3.8.2 Doelen Doelen die v a s t g e s t e l d z i j n : • V o l d o e n aan de m j a 3 a f s p r a k e n o m per j a a r een e n e r g i e - e f f i c i e n c y te b e r e i k e n v a n 2%; • Het v e r h o g e n v a n het aandeel eigen o p g e w e k t e energie op de awzi Kralingseveer.
3.8.3 Taken T a k e n die g e r e a l i s e e r d w o r d e n : • O p t i m a l i s e r e n v a n de e n e r g i e o p w e k k i n g ( w a r m t e k r a c h t i n s t a l l a t i e ) op de awzi Kralingseveer (ontwikkelen rekenmodel WKK).
Pagina 20 v a n 23
Afdeling
•
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
M a a t r e g e l e n t r e f f e n die leiden t o t een e n e r g i e - e f f i c i e n c y v a n j a a r l i j k s 2 % (zie h i e r v o o r het opgestelde energie-efficiencyplan)
Pagina 2 1 v a n 23
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
Borging van het milieubeleid Borging v a n h e t milieubeleid v i n d t plaats via het afdelingsplan v a n de a f d e l i n g A f v a l w a t e r k e t e n . Dit a f d e l i n g s p l a n is o n d e r d e e l v a n de p l a n n i n g - en c o n t r o l e c y c l u s b i n n e n h e t HHSK. Jaarlijks w o r d t d i t plan o p g e s t e l d , w a a r i n specifieke m a a t r e g e l e n v o o r het v o l g e n d e j a a r w o r d e n v a s t g e s t e l d en i n g e p l a n d . Evaluatie v a n de g e n o m e n m a a t r e g e l e n k o m e n t e r u g in de j a a r l i j k s e d i r e c t i e b e o o r d e l i n g , w a a r i n t e r u g g e k e k e n w o r d t op het v o o r g a a n d e j a a r .
Hoofdtaken afdeling Afvalwaterketen
Milieu-aspecten en - effecten
Milieubeleid
Afdelingsplan
Formuleren / bijstellen beleid, doelen en taken
KAM-MANAGEMENTSYSTEEM
Controleren / sturen (meten en registreren)
Directiebeoordehno Milieujaarverslag
Pagina 2 2 v a n 23
Afdeling
Afvalwaterketen
Milieubeleidsplan
2010-
2015
Verklarende woordenlijst M i l i e u a s p e c t e n z i j n a c t i v i t e i t e n die g e v o l g e n h e b b e n v o o r het m i l i e u . M i l i e u e f f e c t e n z i j n de m i l i e u g e v o l g e n die m i l i e u a s p e c t e n v e r o o r z a k e n . M i l i e u z o r g is een v e r z a m e l n a a m v o o r a l l e i n s p a n n i n g e n en a c t i v i t e i t e n v a n een b e d r i j f of instelling m e t b e t r e k k i n g t o t het inzicht k r i j g e n in en het beheersen en w a a r m o g e l i j k v e r m i n d e r e n v a n de e f f e c t e n v a n de b e d r i j f s v o e r i n g op het m i l i e u . D o e l e n v e r t a l e n d e p r i o r i t e i t e n v a n de o r g a n i s a t i e in een bepaald d o e l , m e t een vooruitblik van vier tot v i j f j a a r . T a k e n g e v e n de a c t i v i t e i t e n aan die op k o r t e t e r m i j n ( m e e s t a l één j a a r ) gerealiseerd m o e t e n w o r d e n o m de doelen te k u n n e n h a l e n .
Pagina 23 v a n 23
