Metamorfoze archieventraject wordt ABC Van Breda tot Tokio: nieuwe projecten in 2010 en 2011 Erik van der Doe ■
Het nationaal conserveringsprogramma Metamorfoze is opnieuw ingericht. Het archieventraject heet voortaan ABC: traject Archieven en Bijzondere Collecties. Subsidiëring van conservering en digitalisering van waardevolle en kwetsbare archieven gaat gewoon door.
Metamorfoze, het Nationaal Programma voor het Behoud van het Papieren Erfgoed van het ministerie van OCW, is een samenwerkingsverband tussen het Nationaal Archief en de Koninklijke Bibliotheek. Sinds 2005 subsidieert Metamorfoze de conservering van waardevolle en bijzondere archieven.
Deze komen voor subsidie in aanmerking als er sprake is van autonoom verval van de drager (zoals verzuring en inktvraat) en zij inhoudelijk van nationaal belang zijn. Dat kunnen ook regionale en lokale archieven zijn, als die bijvoorbeeld een landelijke uitstraling hebben of een kenmerkend onderdeel van de Nederlandse cultuur weerspiegelen. Zowel collecties als overheids- en particuliere archieven (of selecties daaruit) komen voor 70% subsidie van de kosten voor digitalisering en behandeling van de originelen in aanmerking. Loonkosten, voorbereiding en projectmanagement zijn ook subsidiabel. Inmiddels zijn al meer dan 60 projecten goedgekeurd. In eerdere nummers van het Archievenblad is daarvan verslag gedaan.
Herinrichting conserveringstrajecten
Een van de oudste in het Nederlands opgestelde charters: akte uit 1269 waarbij de heer en vrouwe van Breda jaarlijks een bedrag ter beschikking stellen voor een begijnhof (coll. Stadsarchief Breda).
20
2012 n u mmer 5
Om de conservering en digitalisering beter te stroomlijnen vond in 2010 en 2011 een herinrichting plaats van de conserveringstrajecten binnen Metamorfoze. Het verschil in metadatering, de mogelijkheden voor ontsluiting en de aandacht voor conservering van het
origineel, heeft geleid tot twee hoofdstromen: voor gedrukt en voor geschreven materiaal. De uitvoering van projecten voor gedrukte publicaties in het nieuwe BKT-traject (Boeken, Kranten, Tijdschriften) vindt voortaan plaats in de KB. Digitalisering, de materiële voorbewerking, de duurzame opslag van scans alsmede de beschikbaarstelling, wordt centraal uitgevoerd door de KB. In het nieuwe ABC-traject (Archieven en Bijzondere Collecties) speelt het Nationaal Archief een nadrukkelijker rol. Die begeleidt de digitalisering, zorgt voor de duurzame opslag en ziet toe op de conserveringsmaatregelen. Naast archieven vallen nu ook collecties (bewust bijeengebrachte verzamelingen met handschriftelijk materiaal) binnen dit traject; hetzelfde geldt voor hybride collecties (gedrukt met geschreven aantekeningen). De uitvoering blijft bij de instelling en het subsidiepercentage van 70% van de totale projectkosten is gehandhaafd. Omdat het Nationaal Archief nu voor de duurzame opslag zorgt, gelden aangepaste richtlijnen voor bestandsnaamgeving en aanlevering van het gedigitaliseerde materiaal.
De nieuwe Richtlijnen Preservation Imaging (2012) gaan uit van drie niveaus beeldkwaliteit: Metamorfoze voor originelen die als kunstwerken worden gezien (waar een grote kleurnauwkeurigheid en aanwezigheid van diep zwart een rol speelt); Metamorfoze Light voor geschreven materiaal; en Metamorfoze Extra Light voor gedrukt materiaal. Overigens is er nog een apart potje gekomen voor het scannen van microfilms. Oudere Metamorfozeprojecten uit de tijd van microverfilming, waarvoor destijds geen digitale gebruikerskopie is vervaardigd, komen in aanmerking voor subsidie. Gedurende de overgangsfase zijn er wel projectvoorstellen in het nieuwe ABC-traject ingediend en in behandeling genomen. De volgende projecten werden in december 2010 en in december 2011 door de Beoordelingscommissie Metamorfoze goedgekeurd:
Stadsarchief Breda: Archief Begijnhof van Breda (1267-1991) Begijnhoven zijn in Vlaanderen een veelvoorkomend verschijnsel. In Nederland zijn er nog maar twee over, in Amsterdam en in Breda. Het archief van het Bredase begijnhof is het oudste en meest complete archief van een Nederlands begijnhof, dat bovendien tot ver in de twintigste eeuw als zodanig heeft gefunctioneerd. De laatste begijn overleed in 1990. De oudste vermelding is van 1267. De oorkonde uit 1269 waarbij het begijnhof een jaarlijks bedrag wordt toegezegd, is een van de oudste in het Nederlands opgestelde charters.
Gemeentearchief Rotterdam: Archief Weeskamer Rotterdam (1444-1836) Het archief van de weeskamer Rotterdam bevat de oudste doorlopende serie weesboeken in Nederland en begint al in 1444. Er is een selectie gemaakt van samenhangende series weesboeken en voogdijregisters. De boedelinventarissen geven een overzicht van de financiële situatie en een opsomming van de eigendommen, tot zilverwerk en juwelen aan toe, zelfs uit de vijftiende eeuw. Een bijzonder onderdeel vormt de ingekomen post van de weeskamer te Batavia, dat slechts
De zeventiende-eeuwse registers van de Amsterdamse Wisselbank, waarin kooplieden overal in Europa een rekening-courant hadden, behoren tot de grootste en zwaarste (tot 30 kg.) archiefstukken in Nederland (coll. Stadsarchief Amsterdam).
ten dele bewaard is gebleven in de nationale archieven in Jakarta en Den Haag.
Gemeentearchief Weert: Jaargedingen Weert (1481-1715) De vrijwel complete serie protocollen van de jaargedingen vormen samen met de eerder met subsidie van Metamorfoze geconserveerde marktrechtboeken de schriftelijke neerslag van de civiele rechtspraak in Weert. Waar de marktrechtboeken zich beperken tot de kwesties en geschillen op marktdagen, strekken de jaargedingen zich uit over andere zaken door het jaar heen. Deze vorm van rechtspraak, gebaseerd op Zuid-Nederlands recht, was uniek voor de Noordelijke Nederlanden. Dit deel van het oud-rechterlijk archief van Weert vormt een bijzondere bron voor sociaaleconomische, culturele en juridische geschiedenis van dat deel van de Nederlanden dat in de tijd van de Republiek steeds Spaans-Oostenrijks is gebleven.
Zeeuws Archief: Tolregisters Zeeuwse tol (1587-1805) In de zestiende eeuw werd de Schelderegio meer en meer het maritiem en economisch zwaartepunt en vormde de voornaamste verbinding tussen de Noordzee, de Middellandse Zee en het
Atlantisch gebied. Na de val van Antwerpen in 1585 verhuisden kooplieden naar het noorden. Met de instelling van de Zeeuwse Rekenkamer in 1586 werden tal van heffingen en belastingen ingevoerd. De registers van de Zeeuwse tol vormen de enige gedetailleerde seriële bron over bijna twee-en-een-halve eeuw om de internationale handelscontacten en goederenstroom bloot te kunnen leggen, daarbij voortbordurend op middeleeuwse tolheffingen.
Stadsarchief Amsterdam: Archief Wisselbank van Amsterdam (1609-1682) In het ontstaan van een wereldeconomie in het begin van de zeventiende eeuw vervulde de Amsterdamse Wisselbank een spilfunctie. De Amsterdamse Wisselbank is de oudste en grootste wisselbank van de Republiek. Deze werd opgericht in 1609 en fungeerde als voorbeeld voor andere wisselbanken. De grootboeken vormen een unieke reeks, waarin van elke koopman de in- en uitgaven gedetailleerd werden bijgehouden, toegankelijk via de bijbehorende indexen op naam. De toenemende omvang van de delen weerspiegelt de groeiende economie van Amsterdam. Vanaf 1683 kon niet meer worden volstaan met een deel per jaar, maar werd elk half jaar een deel >> gemaakt.
n u mm er 5 2012
21
>>
Stadsarchief Amsterdam: Archief Portugees-Israëlitische gemeente van Amsterdam (1614-1870) De Portugees-Israëlitische gemeente van Amsterdam is de oudste en grootste Joodse gemeente van Nederland. De Portugese Joden in Amsterdam speelden een belangrijke rol in de economische en culturele bloei in de Republiek. Onder hen bevond zich een aantal voorname lidmaten, zoals de boekdrukker Ben Israel, de koopman Nunes da Costa en de filosoof Spinoza. Het archief geeft inzicht in de internationale positie van de gemeente, hoe de Portugese kooplieden hun handel dreven, hun inbreng in het culturele leven en hun onderlinge gedragsregels. De eindcesuur 1870 is bepaald doordat toen de scheiding tussen kerk en staat werd geformaliseerd.
Nationaal Archief: Archief Nieuwe West-Indische Compagnie (1675-1792) In navolging van de VOC werd in 1621 de West-Indische Compagnie opgericht voor het Atlantisch gebied. Het moest de handelsbelangen van de Republiek
behartigen en een aandeel in de slavenhandel veiligstellen. Na een faillissement in 1674 ontstond de Tweede of Nieuwe WIC. Er is een selectie gemaakt van een aantal series ingekomen brieven uit de verschillende koloniën in het Caraïbisch gebied en West-Afrika (Suriname, Essequebo en Demerary, Antillen, Kust van Guinee). De brieven bevatten ook informatie over landen en volkeren waarvan geen eigentijdse schriftelijke bronnen bewaard zijn gebleven. In 2011 is het archief door UNESCO opgenomen in het register van Memory of the World.
Universiteitsbibliotheek Amsterdam: Collectie Iconographia Zoölogica (18e-19e eeuw) De enorme en gevarieerde collectie Iconographia Zoölogica omvat ongeveer 80.000 prenten van zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën en vissen. De collectie werd in 1881 gekocht door het Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra. In 1939 werd deze overgedragen aan de Universiteit van Amsterdam. Naast deze collectie bestaat er slechts één soortgelijke verzameling
dierenprenten in Madrid. De collectie, die een groot aantal unica en zeldzame gravures bevat, heeft ook als geheel ensemblewaarde.
Universiteitsbibliotheek Amsterdam: Boekenvakarchieven (1801-1950) De Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels is in 1815 opgericht om ongeautoriseerde nadrukken te voorkomen en heeft zich ontwikkeld tot de centrale brancheorganisatie voor de belangen van uitgevers en boekhandels in Nederland. Daarnaast zijn selecties van de archieven van drie belangrijke negentiendeeeuwse uitgevers in het project meegenomen: de Middelburgse boekhandel tevens drukkers- en uitgeversbedrijf Van Benthem & Jutting (opgericht 1801), vader en zoon Suringar uit Leeuwarden (vanaf 1822) en de Amsterdamse boekhandelaar A.C. Kruseman (vanaf 1848). Tezamen geven de vier archieven een goed beeld van het boekenvak en de boekconsumptie in Nederland in de negentiende en twintigste eeuw.
Het in 1637 op de Portugezen veroverde kasteel Elmina was in de 17e en 18e eeuw het centrum van de WIC en van de Nederlandse slavenhandel in West-Afrika. Detail aquarel begin 18e eeuw door Gerard van Keulen naar Vingboons (coll. Nationaal Archief).
22
2012 n u mmer 5
archief, dat grotendeels bestaat uit correspondentie, preken, toespraken en manuscripten, goed bijgehouden. Na zijn overlijden zijn de hiaten in het archief aangevuld en is er documentatie toegevoegd, waardoor een compleet beeld ontstaat van Ariens’ denken en handelen.
Nieuw Land Erfgoedcentrum: Archief Rijksdienst Uitvoering Zuiderzeesteunwet (1925-1975)
De op kop en hals gestreepte quagga is een uitgestorven steppezebra uit Zuid-Afrika. De laatste stierf in gevangenschap in Artis in 1883 (coll. Universiteitsbibliotheek Amsterdam).
Universiteitsbibliotheek Amsterdam: Collectie geannoteerde boekveilingcatalogi (1801-1939) De collectie boekveilingcatalogi van de UB Amsterdam is verreweg de grootste in Nederland. Ze zijn niet alleen vanuit boekhistorisch oogpunt van belang, maar kunnen tevens de provenance van bepaalde boeken en de geschiedenis van belangrijke particuliere bibliotheken onderbouwen. Geselecteerd zijn de geannoteerde exemplaren, met daarin handgeschreven gegevens over kopers en prijzen.
Museum Volkenkunde: Archief Rijks Ethnografisch Museum (1837-1961) Het in 1837 opgerichte Rijks Ethnografisch Museum, het latere Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden, behoort tot de drie oudste op wetenschappelijke grondslag ingerichte etnografische musea ter wereld. Het archief omvat gegevens over herkomst en context van de in de loop der jaren verder uitgebouwde rijkscollectie volkenkundige voorwerpen. Vanwege het uitgangspunt van wetenschapsbeoefening waren er nauwe banden met de Leidse universiteit en de musea voor oudheden en natuurhistorische collecties. Daarmee vormt het tevens een bron voor de ontwikkeling van negentiende- en twintigste-eeuwse antropologie en museologie in Nederland.
Koninklijk Instituut voor de Tropen: Archief Koloniaal Instituut deel II (1858-1950) Het in 1910 opgerichte Koloniaal Instituut te Amsterdam (ontstaan uit het Artis Ethnografisch Museum in Amsterdam uit 1858 en het Koloniaal Museum in Haarlem uit 1864) had als doel het verzamelen en verbreiden van kennis over de overzeese gewesten. Na 1950 richtte het zich meer op de tropen in het algemeen. Waar in een eerder project van Metamorfoze gekozen is voor een selectie van de ontwikkelingen in de volkenkundige en politieke geschiedenis verbonden aan het kolonialisme en de cultuurgeschiedenis van de overzeese gewesten, omvat dit vervolgproject vooral de aandachtsgebieden tropische hygiëne, agrarisch onderzoek en onderwijs, alsook het speciaal voor het Instituut door Van Nieukerken ontworpen gebouw aan de Mauritskade te Amsterdam.
Katholiek Documentatiecentrum: Archief Alfons Ariëns (1867-1962) In de geschiedenis van het katholicisme in Nederland neemt Alfons Ariëns (1860-1928) een belangrijke plaats in. Ariëns was de drijvende kracht achter de katholieke arbeidersbeweging in Nederland. Hij was betrokken bij tal van activiteiten, van de missie overzee tot en met drankbestrijding en de katholieke vrouwenbeweging. Tijdens zijn leven heeft hij zijn persoonlijk
Met de goedkeuring in 1918 van de wet tot afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee, konden de plannen van ir. Lely worden uitgevoerd. De Zuiderzeesteunwet van 1925 moest maatregelen bieden ter compensatie van vissers die door de afsluiting van de Zuiderzee hun werk niet meer konden verrichten en schade zouden lijden. Een speciale daarvoor in het leven geroepen rijksdienst moest vorm geven aan de uitvoering van de steunwet. In 1932 was met de oplevering van de Afsluitdijk de afsluiting van de Zuiderzee een feit. De uitvoeringsdossiers geven weer wat dit voor de vissersbevolking in de praktijk betekende.
NIOD: Collectie Nederlandse gevangenissen en kampen (1940-1945) Behalve de kampen Westerbork en Vught bestonden er in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog verschillende kleinere kampen. In de doorgangskampen Schoorl en Amersfoort hebben duizenden Nederlanders gevangen gezeten, alvorens zij op transport naar de concentratiekampen in Oost-Europa werden vervoerd. Eén van de beruchtste kampbewakers in Amersfoort was Kotälla, die na de oorlog behoorde tot de Vier van Breda. Kamp Ommen was vooral bestemd voor ontduikers van de Arbeidsinzet. In Haaren en Sint-Michielsgestel zijn honderden vooraanstaande Nederlanders in gijzeling genomen om verzetsdaden te ontmoedigen. Beruchte gevangenissen waren het Oranjehotel in Scheveningen en de huizen van bewaring van Amsterdam en Arnhem.
NIOD: Collectie Tokio Tribunaal (1946-1949) Als tegenhanger van het Proces van Neurenberg werd na de Tweede Wereldoorlog het Tokio Tribunaal ingesteld voor de Japanse oorlogsmisdrijven in Azië. In
n u mm er 5 2012
23
>>
>>
totaal stonden 28 mannen terecht, waarvan er zeven de doodstraf kregen en zestien levenslang. Het tribunaal bestond uit elf rechters, één uit elk van de overwinnende landen. Daaronder was ook de Nederlandse rechter B.V.A. Röling, die veelal een afwijkende mening had. Elk van de landen kreeg een set van de processtukken. De collectie bij het NIOD lijkt de meest complete van alle te zijn, die bovendien de eigen aantekeningen van Röling bevat alsmede de stukken van de Nederlandse delegatie.
Het nieuwe archieventraject: ABC Er is inmiddels een nieuw Handboek Metamorfoze ABC (2011) dat met de onderliggende documenten is te downloaden via de website van Metamorfoze (www.metamorfoze.nl). Het Nationaal Archief speelt ook in de voorbereiding van projecten een rol. Er is een apart Metamorfoze ABC-team geformeerd op het Nationaal Archief. Aan de hand van twee documenten in de vorm van een invul-pdf – het ‘Inventarisatieformulier conservering’ (voorheen het Model conservering) en de ‘Lijst van scaninstructies voor het
digitaliseringsbedrijf’ – vindt een gesprek plaats met adviseurs conservering en digitalisering om de instelling verder te helpen het projectvoorstel uit te werken. Na goedkeuring van het project volgt een startgesprek waarbij de afspraken met externe partijen (digitaliseringsbedrijf, restauratieatelier) worden vastgelegd. Het Nationaal Archief begeleidt de praktische uitvoering van het project. Bureau Metamorfoze, gehuisvest op de KB, is het aanspreekpunt voor projectaanvragen, coördineert alle Metamorfoze projecten en zorgt voor het financieel beheer. In het nieuwe ABC-traject is er meer aandacht voor conservering. Voor de uitvoering van conserverende handelingen zijn in de Richtlijnen Conservering Metamorfoze ABC (2011) kwaliteitseisen opgesteld. Zo mogen conserveringshandelingen alleen worden uitgevoerd door een restaurator die voldoet aan de toelatingseisen die door de Vereniging Restauratoren Nederland worden gesteld aan het lidmaatschap. Ook wordt er een restauratieverslag gevraagd na afloop van de werkzaamheden.
Voor het Tokio Tribunaal stonden 28 mannen terecht voor oorlogsmisdaden in Azië tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Nederlandse jurist B.V.A. Röling was één van de elf rechters (coll. NIOD Amsterdam).
24
2012 n ummer 5
In 2012 bestaat Metamorfoze 15 jaar. Op 6 november is er daarom een bijzondere bijeenkomst (zie de website voor meer details). Ruim voordat eind 2011 het kabinetsbesluit viel tot samengaan van Nationaal Archief en KB was Metamorfoze al een mooi voorbeeld van samenwerking tussen beide instellingen. En met de omvorming naar een ABC-traject liep het ook vooruit op ontwikkelingen in het samengaan van papieren erfgoedcollecties van archieven, bibliotheken en musea. Want wat maakt het uit waar het materiaal is gevormd of waar het ligt? Uiteindelijk gaat het om behoud en toegankelijkheid van ons papieren erfgoed, of het zich nu in een magazijn of in een depot bevindt. Wat is er niet veranderd? Metamorfoze blijft goed nieuws, er is nog steeds subsidie voor het behoud van ‘noodlijdende archieven’. Voortaan is er weer elk half jaar (voor- en najaar) een beoordelingsronde voor projectvoorstellen. ■
Erik van der Doe ■ coördinator Archieven en Bijzondere Collecties Metamorfoze.
