Met dit verslag willen wij onze stakeholders graag laten zien wat wij als sector Natuur en Recreatie van PWN in 2013 hebben gerealiseerd en waar we

Rapportage Natuur en Recreatie 2013

Met dit verslag willen wij onze stakeholders graag laten zien wat wij als sector Natuur en Recreatie van PWN in 2013 hebben gerealiseerd en waar we bij betrokken waren.

PWN Rappo rtage Natu u r e n Re c reatie 2 013

Inhoud Voorwoord

4

1.

Natuurherstel

6

Noordwest natuurkern Nieuwe natte duinvalleien Natuurbrug Zandpoort Wisenten Kap dennenbos Brandpreventie in Egmond Waterwerk in de duinen

6 8 8 9 10 10 11

2.

Meegenieten

13

Rondje sleuf Virtueel rondkijken Wisentenpad succesvol Schaapskooi Bergen Hooglandercollege Nieuw bezoekerscentrum Nieuwsbrief Natuur & recreatie Kennemerduincampings Evenementen Uil van Wout Nieuwe wandelen fietskaarten Educatie Nieuw in de Hoep: waterzuiveringseiland Laanbomen Marquette

13 13 13 13 14 14 14 14 16 16 16 16 16 17

3.

Participatie en samenwerking

18

Wetenschappers Vrijwillig onderzoekers Vrijwilligersavonden Bijdragen Zwerfafval Informatieavonden Kennis delen

18 18 19 19 19 19 19

4.

Onderzoek

20

Meten is weten Wat is het effect van begrazing op broedvogels? Hebben schapen invloed op korstmossen? Waarom gaat de Tapuit achteruit? Honingbijen versus wilde bijen Broedvogels wisentengebied Vlinders Trekvogeltelling Brand: kans of bedreiging?

20 20 20 20 22 22 22 22 22

5.

Bestuurlijk

24

Beheernota Contacten Agressiebeleid Opvolging Regiomanager Zuid Vooruitblik: schoon drinkwater, schone bronnen, schone natuur

24 25 25 25 25

3

P W N R appo r ta g e N atu u r e n Re c reati e 2 0 1 3

Voorwoord Koester je bronnen Wij zijn bronnenbeheerders. Natuurlijk, PWN beheert een belangrijke voorraad drinkwater in de duinen. Maar de natuur hier is veel meer dan een bron die lekker water levert. In onze samenleving dringt het besef door dat de natuur van zichzelf ook een bron is. Een waterbron voor planten en dieren, maar ook een bron van inspiratie, van biodiversiteit, van gezondheid en plezier. Natuur is goed voor de mens. De wetenschap toont dat aan, onze maatschappij voelt dat aan en wij bij PWN zien een sterke noodzaak om deze kostbare bron te beschermen.

Het beschermen van deze ‘natuurbron’ en het beheer van onze waterbron zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Bij PWN waken we ervoor dat de natuur van de duingebieden net zo puur blijft als ons water. Verontreiniging van buitenaf maakt dat echter niet eenvoudig. Uit recente metingen blijkt bijvoorbeeld dat de neerslag van stikstof in onze gebieden groter is dan elders in Europa. Dit veroorzaakt onnatuurlijke bemesting, waardoor grassen en struiken harder groeien. Hierdoor raakt het duin overwoekerd en uit balans. Als we niet handelen, zullen voor dit natuurgebied zo typische soorten langzaam verdwijnen.

Daarvoor oogsten we veel waardering, maar we kunnen het niet alleen. Steeds meer zoeken we daarom de samenwerking met andere natuurorganisaties, met bezoekers en vrijwilligers, met wetenschappers en bestuurders. We nodigen iedereen uit om bij te dragen. De bescherming van onze bron gaat ons allemaal aan. Sjakel van Wesemael Manager sector Natuur en Recreatie PWN

Als beheerder doen we er alles aan om deze unieke gebieden in stand te houden. We nemen soms ingrijpende maatregelen, waarover u in de natuurrapporten van de laatste jaren uitgebreid kunt lezen. Zo zetten we grazers in, kappen we naaldbomen, plaggen we duintoppen af en graven we sleuven - allemaal om de verstuiving, die bij het duingebied hoort, een handje te helpen. Ook hebben we de netto wateronttrekking vrijwel stopgezet, zodat het zoete grondwater weer stijgt en de oorspronkelijk natte duinvalleien weer terugkomen. Met al deze maatregelen zorgen we dat de natuur in de duinen zijn bijzondere waarde behoudt. Dat zorgt voor prachtige gebieden, werkelijk uniek voor Europa, met volop recreatiemogelijkheden. Een fijnmazig samenspel, dat we realiseren zonder subsidie. Mede dankzij de hulp van honderden vrijwilligers lukt het om de meeste doelstellingen te bereiken.

4

Sleuf


Reegeiten

5


1. Natuurherstel De Noord-Hollandse duinen groeien in een hoog tempo dicht als we niet ingrijpen. Door stikstofrijke regen veranderen de duinen van het oorspronkelijk schrale oerlandschap, naar een gebied dat rijk is aan voedingsstoffen. Dit maakt dat grassen en struiken sneller groeien dan goed is. Natuurherstel blijft noodzakelijk, bijvoorbeeld door grote grazers in te zetten om de duinen open te grazen.

Noordwest Natuurkern

Na jaren van voorbereiding zijn in de zeereep van Zuid-Kennemerland vijf windsleuven gegraven: de Noordwest Natuurkern. Het project werd begin 2013 afgerond. De wind krijgt hier nu vrij spel en kan zand laten stuiven en verplaatsen, zodat er verderop nieuwe duinvorming op gang komt. Voor de natuur betekent dit een versterking en voor bezoekers levert dit een spectaculaire natuurbeleving op, met een enorme afwisseling in het landschap. Voor dit project kregen we een LIFE-subsidie vanuit Europa en een subsidie van de provincie Noord-Holland. Ook hebben we nauw samengewerkt met Natuurmonumenten en Hoogheemraadschap van Rijnland. De veranderingen in de zeereep trokken veel belangstelling. Verschillende groepen hebben we het resultaat van ons werk laten zien, zoals natuurclubs,

natuurwetenschappers en collega-natuurbeheerders. Ook vanuit de lokale, provinciale en landelijke politiek ontvingen we bestuurders en beleidsambtenaren voor een rondleiding. De verstuiving komt op gang. Toch blijft het nog de vraag hoe duurzaam dit is. In het duinzand zitten nog steeds overblijfselen van het vroegere vastleggingsbeleid, zoals wortelresten van braam, helmgras en duindoorn. Dit kan de toekomstige verstuiving belemmeren, helemaal onder invloed van de huidige klimatologische omstandigheden. Daarom verwachten we dat de huidige afgravingen niet afdoende zijn. Nabeheer blijft de komende jaren nodig om echt duurzame verstuiving te realiseren. Hiervoor hebben we tot 2015 nog budget opgenomen.

Noordwest Natuurkern

Piet Veel, tot eind 2013 als Regiomanager Zuid verantwoordelijk voor het project, laat zien dat je in het nabeheer heel creatief kunt zijn: “In de kaal gemaakte paraboolduinen kwam in het natte voorjaar van 2012 massaal dauwbraam op. Omdat we de duinen niet opnieuw met zwaar materieel wilden belasten, hebben we bij wijze van experiment een strandreinigingsmachine gebruikt om de wortelresten te verwijderen. Op steile hellingen gebruikten we een kleine kraan met een mes dat de wortels afsneed. Natuurmonumenten onderzocht in de Cremerparabool wat voor effect handmatig schoffelen had. Afgelopen voorjaar ging een gezelschap betrokkenen en deskundigen ter plaatse kijken naar de resultaten. Samen wisselden we van gedachten over het gewenste nabeheer. Zo besloten we om op korte termijn in de sleuven het helm handmatig te verwijderen. De Kleine Plevier, die op dat moment in sommige paraboolduinen aan het broeden was, hebben we ontzien.”

6

Wandelend zand


Natte duinvallei

Nieuwe natte duinvalleien

Op vier plekken tussen Egmond aan Zee en Bakkum heeft PWN in totaal zes hectare aan natte duinvalleien gecreëerd. De natuurwaarden van deze gebieden zullen de komende jaren omhoog gaan. Het gaat om een aantal voormalig bemeste duinakkertjes, met illustere namen als Bellemansdal, Aldertdal en Lioba en het Zwarte Vlak. Ze waren overgroeid met duinriet en brandnetel. Tot op het schone zand hebben we de bemeste grond met de begroeiing verwijderd. Daarna groeven we op verschillende plekken plassen met een diepte tot onder het natuurlijke grondwaterniveau. Daardoor staat er voortaan altijd water in. Dit is ook goed voor de grazers die in het duin rondlopen.Onze leidraad voor het project

8

was het rapport ‘Cultuurhistorische waardering van de duinlandjes tussen Castricum en Bergen aan zee’ van bureau IJsvogeltje. Alle nog aanwezige duinlandjes kregen een waardering op basis van de criteria kenmerkendheid, gaafheid en zeldzaamheid. Nu een aantal landjes nieuwe kansen krijgt als natte duinvallei, zijn de verwachtingen hoog gespannen.

Natuurbrug Zandpoort

In december werd de natuurbrug Zandpoort bouwkundig opgeleverd. De boswachters haalden de laatste bouwhekken weg. Kijk op www.natuurbrugzandpoort.nl voor meer informatie.


Wisenten

In de wisentkudde in het Kraansvlak liep tot dusver één, uit Polen afkomstige, volwassen stier. Deze heeft ruimschoots voor nageslacht gezorgd: dertien stuks maar liefst. Om inteelt te voorkomen hebben we drie stieren van drie en vier jaar oud uit Frankrijk ingevoerd. Deze kwamen uit het Zuid-Franse natuurgebied Réserve Biologique des Monts d’Azur. Het idee hiervoor ontstond tijdens een werkbezoek van het Franse team aan het Kraansvlak. Verwacht wordt dat de nakomelingen van onze Poolse stier zich in de nabije toekomst met de Franse stiertjes zullen mengen en zo voor een nieuwe afstammingslijn gaan zorgen. Dit is niet alleen goed voor de kudde in het Kraansvlak maar draagt ook bij aan het wereldwijde voortbestaan van deze nog altijd bedreigde diersoort.

De drie Franse wisenten moesten aan een aantal eisen voldoen voor ze aan de tocht naar de Hollandse duinen konden beginnen. Zo mogen ze geen TBC en Brucellose onder de leden hebben. Bovendien moesten ze gevaccineerd worden tegen Babesiose. Deze door teken overgebrachte ziekte komt in onze omgeving voor, in tegenstelling tot het Franse, hooggelegen gebied waar nauwelijks teken zijn. De stieren zijn losgelaten in een tijdelijk wengebied binnen het Kraansvlak. Zo konden ze goed geobserveerd worden door boswachters en onderzoekers. De nieuwkomers doen het goed, ze lusten meidoorn en berk. Ook zandbaden vinden ze heerlijk. Begin juli konden ze het wengebied uit en op zoek gaan naar de andere wisenten in het Kraansvlak.

Wisenten in het Kraansvlak

9


Dennenbos

Kap dennenbos

Vroeger werden dennenbossen aangeplant op plekken waar ze van nature niet groeien. Nu ze aan het eind van hun levenscyclus raken zetten ze extra veel zaad af, wat leidt tot veel zaailingen in het open grijze duin, met name in het kalkarme Bergense areaal. Een ongewenste ontwikkeling, want open grijs duin heeft de hoogste natuurwaarde binnen de duinen. Wereldwijd is dit ook een zeer zeldzame habitat. Daarom beschermen we grijs duin door hier en daar dennenbos te kappen. Zo heeft PWN ten zuiden van de Zeeweg naar Bergen aan Zee een stuk oud dennenbos gekapt. Een deel van de bodem hebben we vervolgens geplagd, waardoor er weer struikheide kan gaan groeien. Een proef uit het verleden heeft geleerd dat dit zeer kansrijk is. Een ander oud dennenbos werd afgelopen jaar omgevormd tot open duineikenbos. Opvallend is het zeer fraaie reliëf dat na het kappen weer zichtbaar werd. Alle werkzaamheden, inclusief het opknappen van de paden, werden betaald uit de verkoop van het gekapte naaldhout.

10

Brandpreventie in Egmond

De kap van dennen is ook goed voor de brandveiligheid in de duinrand bij Bergen. In het kader van brandpreventie vervangen we dennen nabij woningen door loofbomen. De duinbranden bij Bergen veroorzaakten een paar jaar geleden veel commotie in omliggende woonkernen. Omdat voorkomen beter is dan genezen heeft PWN twee winters geleden rondom Bergen aan Zee en vorig jaar bij park Mooyeveld (Egmond Binnen) de brandgevoelige dennen gekapt. Hier ontstaat vanzelf een natuurlijk loofbos, dat minder brandbaar is. Dit jaar was Egmond aan Zee aan de beurt. Ten zuidoosten van de badplaats ligt het gebied Robbenzand, met een gemengde beplanting van naald- en loofbomen. In overleg met de bewoners hebben we in het midden daarvan een strook dennenbos laten staan, wat verder van de woningen af.


Voorgezuiverd IJsselmeerwater stroomt infiltratiekanaal in

Waterwerk in de duinen

Na 15 jaar ononderbroken inlaten van voorgezuiverd water uit Andijk waren de infiltratiegebieden Castricum en Kieftenvlak aan een onderhoudsbeurt toe. De kleine deeltjes die nog in dit water zitten, vormen namelijk samen met afgevallen blad een sliblaagje. Dit belemmert op den duur de opname van het water in de bodem. Fasegewijs maakt PWN daarom de beide infiltratiegebieden in de duinen schoon. Al sinds 2006 pakken we elk winterhalfjaar een deel van de infiltratiekanalen aan. De resultaten zijn inmiddels goed merkbaar. Kanalen infiltreren beter, de capaciteit neemt flink toe.

Staat een kanaal droog, dan wordt de bodem afgegraven tot op het schone zand en afgevoerd. Het is onvermijdelijk dat dit gepaard gaat met rijbewegingen van trekkers en een kraan. Voor de veiligheid van duinbezoekers sluiten we sommige wegen dan tijdelijk af.

Volgens planning gaat PWN dit jaar de laatste kanalen behandelen. De eerste stap is ieder jaar dezelfde. Het inlaten van water wordt bij het bewuste kanaal gestopt en het waterpeil zakt. Als er alleen nog water staat in de diepste delen komen de vissers. Er zwemmen namelijk grote hoeveelheden vis zoals Snoek, Zeelt en Ruisvoorn. Deze worden gevangen en overgezet in een al schoongemaakt kanaal. Is het werk klaar, dan gaat de schuif weer open en kan de vis weer vrij zwemmen. Vaak zie je die na een paar dagen alweer terug in het schoongemaakte kanaal.

11


2. Meegenieten Dankzij onze natuurmaatregelen is het duingebied van Noord-Holland een gebied om trots op te zijn. Juist hier komen veel zeldzame en soms unieke soorten voor. Bovendien levert een wandeling of fietstocht vaak een overweldigende beleving op. Daar willen we iedereen van laten meegenieten.

Rondje sleuf

Doe eens een rondje sleuf, schreven we in onze nieuwsbrief voor natuurliefhebbers. PWN wil zoveel mogelijk mensen laten meegenieten van het nieuwe landschap dat door het project Noordwest Natuurkern is ontstaan. Dus werkten we twee wandelroutes uit: een klein, en een groot rondje sleuf – beide met als vertrekpunt en finish de parkeerplaats bij restaurant Parnassia. De wandeltochten bieden prachtige uitzichten op het mozaïek van nieuwe stuivende duinen en groene valleien.

Virtueel rondkijken

De Noordwest Natuurkern heeft vijf grote sleuven in de zeereep opgeleverd. Om zoveel mogelijk mensen hiervan te laten genieten hebben we niet alleen een ‘rondje sleuf ’ uit gezet, maar zijn op onze website ook spectaculaire filmpjes te zien. Bijzonder is dat de kijker 360 graden kan rondkijken en zo het gevoel krijgt midden in de natuur te staan. Op de beelden is heel goed te zien hoe de duinen weer zijn gaan stuiven en wat dit doet met de natuur.

Wisentenpad succesvol

Tijdens het toegankelijke seizoen (tussen november en maart) hebben 1.637 mensen het Wisentenpad uitgeprobeerd. Ze werden op hun avontuur begeleid door een enthousiaste groep vrijwilligers. Onze stelling dat wisenten en bezoekers goed samengaan, staat recht overeind: de dieren blijven gemoedelijk bij respectvol bezoek aan hun territorium.

Schaapskooi Bergen

Eind 2013 werd de nieuwe schaapskooi in Bergen opgeleverd, mooi op tijd voor de nieuwe generatie lammetjes. De schaapskooi is het nieuwe nachtverblijf van de 150 Veluwse heideschapen van Landschapsbeheer Rinnegom. Doordat de schapen ’s nachts hun uitwerpselen in de schaapskooi achterlaten, worden voedingsstoffen uit het duin afgevoerd. Dat is goed voor de natuur.

Jan van der Meij, Regiomanager Noord, vertelt over de ins en outs van het nieuwe onderkomen: “De schaapskooi is 30 meter lang en 18 meter breed en heeft deels een sedumdak. De gemeente Bergen droeg bij met subsidie voor zonnepanelen en de buiten- en binneninrichting. Een derde van de bouwkosten werd gesubsidieerd door het Europese Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling. Stichting Schaapskooi Bergen draagt zorg voor het beheer. In de stichting werkt een aantal maatschappelijke partijen samen, waaronder het IVN en de initiatiefgroep schaapskooi Bergen. Ze willen jong en oud nader laten kennismaken met alles rond schapenbegrazing via natuuren milieueducatie. Daarom is er bij de schaapskooi ook een educatieruimte. IVN (Instituut voor Natuureducatie) gaat van hieruit excursies verzorgen en voorlichting geven aan groepen en scholen. Ook andere natuurorganisaties kunnen het gebouw gebruiken. Rond de schaapskooi komen verder nog een zandspeelplek, een bijenhotel, een vlindertuin en amfibieënpoel.”

13


Hooglandercollege

Begrazing met Schotse Hooglanders is noodzakelijk voor de ontwikkeling van de natuur in de duinen. Maar de dieren boezemen sommige recreanten ook angst in. Nergens voor nodig, want Hooglanders zijn makke dieren. Daarom organiseert PWN nu excursies voor mensen die bang zijn voor grote grazers. Via ‘Hooglandercolleges’ verschaffen onze boswachters kennis en inzicht in het gedrag van deze dieren. Ook schenken ze veel aandacht aan hoe je ze als bezoeker kunt benaderen. Tijdens het college is er veel ruimte voor vragen en kun je de Schotse runderen van dichtbij bekijken. Bijna alle deelnemers gaven na afloop aan weer het duin in te durven.

Nieuw bezoekerscentrum

Sinds de zomer is bezoekerscentrum De Kennemerduinen de nieuwe hoofdentree van Nationaal Park Zuid-Kennemerland. PWN is eigenaar van het nieuwe gebouw. Vanuit onze mvo-doelstellingen wilden we dat er zo duurzaam mogelijk werd gebouwd. Dus energiezuinig en met minimale belasting van het milieu. Elke beslissing in het ontwerp werd daarom getoetst aan BREEAM, de standaard van voorschriften voor duurzaam bouwen. Zo is van alle bouwmaterialen bekend waar ze vandaan komen en hoe ze zijn samengesteld. Ook voldoen ze aan voorgeschreven, hoge kwaliteitseisen. Tijdens de bouw was de bouwplaats bovendien milieuverantwoord ingericht en beheerd. Maar liefst 80% van het bouwafval kon worden gerecycled. Daarnaast vonden alle werkzaamheden plaats volgens een ecologisch werkprotocol, waardoor flora en fauna zoveel mogelijk werden ontzien. Het nieuwe bezoekerscentrum heeft de vorm van een boerderij uit de Merovingische tijd. Een verwijzing naar de restanten van zo’n boerderij die enkele jaren geleden even verderop door verstuiving bloot kwamen te liggen. Het gebouw is landschappelijk ingepast in het omringende duinterrein. De parkeerplaats is opnieuw ingericht en aangekleed met volwassen bomen. Fietsers hebben nu een eigen fietspad, gescheiden van het autoverkeer. Op 4 oktober werd het nieuwe bezoekerscentrum officieel geopend door staatssecretaris Sharon Dijksma.

Nieuwsbrief Natuur & Recreatie

Elk kwartaal mailt PWN een digitale, groene nieuwsbrief naar een kleine 700 stakeholders en geïnteresseerden. Dat de nieuwsbrief goed wordt gelezen, merken we aan de cijfers. Zo is de openingsratio gemiddeld 52%, wat hoog is voor een nieuwsbrief. Datzelfde percentage geldt ook voor het aantal ‘doorkliks’. Artikelen die goed werden gelezen, gingen bijvoorbeeld over ‘Brand: kans of bedreiging’, ‘Van naaldbos naar grijs duin’, ‘Nee tegen agressie en geweld’, ‘Nieuwe natte duinvalleien’, ‘Duurzaam bezoekerscentrum’ en ‘Waterwerk in het duin’. Ook doe-tips doen het goed, zoals ‘Loop eens een Rondje Sleuf ’ en ‘Vuile handen maken? Dat kan bij PWN’.

Kennemer Duincampings

Schotse Hooglanders

14

Kennemer Duincampings (KDC) won de Castricumse ondernemersprijs 2013. De campings sloten in de ogen van de jury goed aan bij het thema Heerlykhyd. Camping Bakkum viert in 2014 zijn eeuwfeest en is al bijna 100 jaar een toeristische trekpleister. Camping Geversduin baarde opzien met de Hobbitwoning.

Willemieke de Waal, manager Kennemer Duincampings, is blij met de erkenning: “We zijn toonaangevend in de branche, maar voor veel Castricummers is het kamperen hier een verborgen pareltje. Camping Bakkum is een goed verscholen natuurcamping en onzichtbaar vanaf de Zeeweg.’’

Binnen kijken in Hobbitwoning


Evenementen

PWN organiseert, of werkt mee aan, tal van groene evenementen in het duin. Een overzicht: • Zomerdag op landgoed Marquette • Zomerfestival op landgoed Duin & Kruidberg • Evenementen met de schaapskudde in Zuid-Kennemerland (schapen knuffelen, schapen scheren, wol vilten, kerstfeest, etc.) • Paddenstoelendag • Vlinderdag • Lichtjesavond • Openingsweek met zeven dagen verschillende activiteiten rond het nieuwe bezoekerscentrum De Kennemerduinen. • Halve marathon van Egmond (wandelen) • Circuitloop Zandvoort (gaat ook door duinen PWN in Zuid-Kennemerland) • Boostertocht (in samenwerking met het Rode Kruis) in duinen Zuid-Kennemerland • Vierdaagse van Haarlem (parcours deels door de duinen) • Vierdaagse van Alkmaar (idem) • Lions Loop Bloemendaal (idem) • Speciale donatie/fietstocht t.b.v. ALS-patiënten (idem) Verder organiseren onze boswachters allerlei excursies (grote grazers, wisenten, natuurherstelprojecten, speciale planten, vogels, vleermuizen).

in vol ornaat de kinderen over de ins en outs van de oorlogsvoering. Bij bezoekerscentrum de Hoep kunnen kinderen tot slot op zoek naar water. Hoe kom je aan water? Drink je liever water uit de sloot of graaf je in het zand naar water? Hoe diep zit het grondwater? Hoe kun je een hut bouwen en wat is eetbaar uit de natuur? Als afsluiting maken de kinderen ‘soldatensoep’. Deze educatie nieuwe stijl is een groot succes bij leerlingen en leerkrachten.

Nieuw in De Hoep: waterzuiveringseiland

In bezoekerscentrum De Hoep hebben we onze tentoonstelling uitgebreid met een ‘waterzuiveringseiland’. Daarmee ervaren bezoekers zelf waarom de duinen zo belangrijk zijn voor de drinkwaterzuivering. De bouw van het eiland konden we financieren uit de opbrengsten van het vergadercentrum van De Hoep.

Uil van Wout

PWN droeg op een bijzondere manier haar maatschappelijke betrokkenheid uit. Tijdens de NLdoet-dagen maakte een PWN- boswachter een prachtig cadeau voor de bewoners van het Haarlemse zorgcentrum Sint Jacob in de Hout. Hij toverde een drie meter grote beukenstronk in de tuin van het centrum om tot een beeldhouwwerk. Na 16 uur zagen stond er een uil, zittend op drie boeken.

Nieuwe wandelen fietskaarten

PWN heeft nieuwe wandelen fietskaarten van de duingebieden uitgebracht. Op de kaarten zijn nu ook de jongste ontwikkelingen ingetekend. Bijvoorbeeld de ecoducten, het nieuwe bezoekerscentrum De Kennemerduinen, de verplaatste strandslag Kattendel, drinkwatertappunten, horeca en de schaapskooi bij Bergen. Op veler verzoek vermelden we nu ook de lengte van wandelroutes.

Educatie

Speciaal voor basisschoolkinderen ontwikkelden we weer een nieuw, interactief educatieproject. Dit keer stond het mysterie van een koperen knoop centraal. Het verhaal was dat deze ergens in het duinzand is gevonden. De knoop blijkt van een militair te zijn geweest die is gesneuveld tijdens de bezetting door de Fransen in de achttiende eeuw. Op diverse manieren gaan kinderen vervolgens op ontdekkingstocht om te leren hoe de grote aantallen soldaten die in die tijd in Noord-Holland verbleven, hebben geleefd, geslapen en gestreden. Een historicus leert de kinderen op school van alles over deze periode. In het duin vertellen een tingieter, een schilder, een journalist uit die tijd en een soldaat

16

Boswachter met eindresultaat


Oprijlaan landgoed Marquette

Laanbomen Marquette

De situatie rond de laanbomen op landgoed Marquette begint nijpend te worden. PWN wil hier bomen vernieuwen om de cultuurhistorische waarde van het landgoed veilig te stellen, maar voor- en tegenstanders staan al jaren tegenover elkaar. De situatie is urgent geworden nu blijkt dat tenminste 14 bomen zo slecht zijn dat ze de veiligheid in gevaar brengen. Maar zelfs voor deze exemplaren is nog steeds geen kapvergunning

afgegeven. Als de gemeente niet snel een besluit neemt, komt het moment dichterbij dat we een deel van de laan moeten afsluiten voor het publiek. PWN en de gemeente Heemskerk zijn het niet eens over de te volgen procedure. Daarom hebben we de WABO-procedure (Wet algemene bepalingen omgevingsrecht) aangehouden. We verwachten dat de gemeente Heemskerk pas na de gemeenteraadsverkiezingen een definitief besluit zal nemen.

Jan van Mourik, Regiomanager Midden, weet alles van de geschiedenis van deze laan: “Door zijn lengte geldt de oprijlaan van Maquette als zeer bijzonder. Zeker vijf generaties laanbomen gaven de oprijlaan van landgoed Marquette eeuwenlang een majestueus aanzien. Het Rijk heeft dit niet voor niets aangewezen als Cultuurhistorisch Landgoed. Daarom voeren we bij PWN een beheer dat is afgestemd op de cultuurhistorische waarde. In nauw overleg met externe deskundigen kozen we jaren terug voor vervanging van de totale laan. Vanwege de nogal wisselende grondwaterstanden besloten we om niet in een keer de hele laan te vervangen, maar in drie fasen. Alle betrokkenen steunden toen dat besluit. Het resultaat van fase 1 en 2 is prachtig. De nieuwe bomen hebben inmiddels een respectabele hoogte bereikt. Bij de start van de al lang geplande derde fase ontstond er echter veel weerstand. Een actiegroep wil nu de resterende oude laanbomen sparen. Maar sommige zijn al zo gevaarlijk geworden dat ze gekapt moeten worden. Haal je die bomen er tussenuit, dan wordt de laan een gatenkaas. Het vellen van de oude bomen gaat ook ons aan het hart. Maar beheren is ook kiezen. En in dit geval blijft het ons uitgangspunt om de cultuurhistorische waarde van de oprijlaan als geheel te behouden.”

17


Vrijwilligers

3. Participatie en samenwerking We kunnen het niet alleen. Sterker nog, het is juist goed om zo breed mogelijk samenwerking te zoeken bij onze activiteiten. Dat levert namelijk nieuwe inzichten en draagvlak op. Zo krijgt kruisbestuiving een nieuwe betekenis.

Wetenschappers

PWN werkt mee aan initiatieven van universiteiten, die vaak hun eigen onderzoeksprogramma’s voeren. Vaak gaat het daarbij om fundamentele vragen. Zo doen wetenschappers bijvoorbeeld veel onderzoek naar de effecten van de Noordwest Natuurkern: stromingen in het grondwater, winddynamiek en vegetatieontwikkeling. PWN biedt in de meeste gevallen volop ruimte voor zulk onderzoek, maar treedt wel sturend op om te voorkomen dat de natuur al te veel wordt gehinderd.

18

Vrijwillig onderzoekers

Bij onderzoek schakelen we niet alleen gespecialiseerde bureaus in, we krijgen ook hulp van grote aantallen enthousiaste vrijwilligers. Zo is er een groep die ieder jaar een nieuw gebied van een vierkante kilometer uitpluist om alle daarin voorkomende planten te identificeren. Er zijn ook vrijwilligers die ons helpen met hun kennis van broedvogels, hagedissen, paddenstoelen, libellen, vissen of vlinders. Alle onderzoeksgegevens delen we met landelijke meetnetten. Op hun beurt leveren deze meetnetten ons ook weer zeer bruikbaar vergelijkingsmateriaal.


Toch hoef je als vrijwilliger niet per se kennis mee te brengen. Veel mensen helpen ons trouw door elke week zandvangers te legen en te repareren. Zandvangers zijn her en der op duintoppen uitgezet om stuifzand op te vangen. Daaruit leiden we af waar het zand vandaan komt en hoe het van invloed is op het duinecosysteem. Duinzand zorgt namelijk voor verjonging en nieuwe aanvoer van kalk en nutriënten.

Vrijwilligersavonden

De 400 vrijwilligers die PWN met allerlei werkzaamheden helpen, worden twee keer per jaar getrakteerd op een speciale avond, waar we kennis en ervaringen uitwisselen. Op dinsdag 22 januari vond in vergadercentrum de Hoep de eerste avond van 2013 plaats. Thema: natuurbeheer in groen en blauw. Twee onderwerpen werden besproken: waterberging en renovatie van de infiltratiegebieden in de duinen. Boswachter Paul van der Linden en vrijwilliger Robert Stoker vertelden aan de hand van een presentatie over het succes van het weidevogelbeheer van de Kampen. Dankzij het uitgebalanceerde beheer behoort het gebied tot de beste weidevogelgebieden in Nederland. De tweede lezing werd gegeven door Hidde Posthuma van het natuuradviesteam van PWN. Hij schetste de achtergronden van de renovatie van de infiltratiegebieden in de duinen en hoe natuuren waterwinbelangen op elkaar zijn afgestemd.

om in direct contact te komen met bezoekers. Bij sommige bijeenkomsten was de zaal van de Hoep (100 personen) bijna te klein.

Kennis delen

PWN stelt zich actief op om de schat aan kennis van onze natuurprojecten breed te delen. Vaak zelfs internationaal, bij congressen of voor delegaties die onze projecten komen bezoeken. Zo hebben we in 2013 presentaties gegeven op congressen in Polen, Spanje en Duitsland over ons wisentenproject. In Engeland en Hongarije spraken we over ons duinbeheer. Vooral de wisenten leveren veel nieuwe kennis op waar andere onderzoekers mee verder kunnen. Ons Wisententeam, bestaande uit onder andere boswachters, een ecoloog en een bioloog, ging naar Duitsland om presentaties te geven en ervaringen uit te wisselen. Teamleden gingen ook naar Frankrijk om kennis te delen met beheerders van een Frans Wisentenproject. Tsjechische onderzoekers kwamen bij ons om met eigen ogen te zien hoe de wisenten zich hier gedragen.

Bijdragen

De duinen van PWN zijn zo bijzonder, dat ze inmiddels de Natura 2000 status hebben. Ze krijgen 6 miljoen bezoeken per jaar en bezoekers waarderen hun bezoek met gemiddeld een 8,2. In tegenstelling tot veel andere natuurbeheerders krijgt PWN voor onderhoud en beheer in de duingebieden geen overheidssubsidie. Bezoekers en PWN brengen samen de kosten op. In Zuid-Kennemerland dragen bezoekers bij via betaald parkeren; in het Noordhollands Duinreservaat heffen we toegang.

Zwerfafval

We merken dat er steeds meer zwerfafval in de duinen ligt. Zelfs op plekken waar we dagelijks vuilnisbakken legen, vinden we zwerfafval in de natuur. Reden om tijdens en na drukke bezoekdagen studenten in te zetten om vuil te prikken. Daarnaast vragen onze boswachters bezoekers of ze hun afval netjes in de vuilbakken willen deponeren.

Informatieavonden

Onze gebiedsplannen komen tegenwoordig interactief tot stand. In 2013 organiseerden we diverse bijeenkomsten voor publiek en bestuurders over de nieuwe Beheernota 2015 – 2025 en het Beheerplan Natura2000. Dit is ook een goede manier gebleken Duinparelmoervlinder

19


4. Onderzoek Het menselijk geheugen is kort en selectief. Het is tegenwoordig een uitzondering als een onderzoeker meer dan dertig jaar bij dezelfde organisatie werkt. Daarom investeert PWN al decennia in het van jaar tot jaar verzamelen van kennis over de duinen. Met onderzoeksgegevens over lange periodes kunnen we trends zien en effectief ingrijpen.

Meten is weten

Door tal van onderzoeken uit te zetten, vergroten we onze kennis over de leefgebieden en ontwikkelingen in de duinen. Daarbij onderscheiden we drie soorten onderzoek: evaluerend, signalerend en het opbouwen van nieuwe kennis. De nadruk bij PWN ligt op de eerste twee. Bij evaluerend onderzoek gaan we na wat het effect van ons beheer is, zodat we ervan kunnen leren en bijsturen. Signalerend onderzoek is van een heel andere orde: zonder specifieke vraag vooraf meten we voortdurend wat de toestand in het duin is en proberen we trends waar te nemen. Zo kennen we bijvoorbeeld een meetprogramma waarbij we ieder jaar op 500 willekeurige plekken nauwkeurig noteren welke vegetatie we aantreffen. Dit soort langjarige onderzoeken is erg belangrijk omdat het menselijk geheugen soms erg selectief werkt. Langjarige reeksen helpen ons om objectief wetmatigheden af te leiden. Ze verdiepen onze kennis en ontwikkelen ons begrip van wat er in het duinecosysteem aan de hand is. De derde variant, onderzoek naar nieuwe kennis, richt zich altijd op een zeer specifieke vraag. Voorbeelden van specifieke onderzoeksvragen afgelopen jaar: Wat is het effect van de begrazing op broedvogels? Aan de hand van meetreeksen, aangevuld met luchtfoto’s, kunnen we concluderen dat grote grazers broedvogels in struweelrijk duin niet verstoren, iets waar we ons eerder wel zorgen om maakten. Wel hebben vogels in oevervegetatie last van de begrazing. Grote grazers zijn namelijk gek op riet en zorgen dat duinmeertjes open blijven. Hebben schapen invloed op korstmossen? De schaapskudde in Bergen gaat vergrassing en verstruiking tegen en zorgt ervoor dat de heide weer opknapt. Toch zijn er mogelijk ook nadelen: de schapenhoeven kunnen de korstmossen beschadigen. En die zijn juist hier in Bergen heel bijzonder. Dit hebben we de afgelopen twee jaar onderzocht in permanente proefvlakken. We gaan nog een jaar door met dit onderzoek en beraden ons aan de hand van definitieve resultaten of aanpassing van het begrazingsprogramma nodig is.

20

Waarom gaat de Tapuit achteruit? We hebben onderzoek gedaan naar het broedsucces en predatie bij de Tapuit. Zijn de vossen de oorzaak van de waargenomen achteruitgang? Zij graven immers, op zoek naar de eieren, de holen uit van dit zeldzame vogeltje. Door het onderzoek werden we onaangenaam verrast met nieuw inzicht: embryo’s in eieren raken misvormd door hoge concentraties dioxine. Deze blijken nog steeds in de bodem aanwezig te zijn, ondanks de milieumaatregelen die onze buren de laatste jaren hebben genomen. Tapuiten eten insecten uit de bodem en krijgen zo te hoge concentraties dioxine binnen.

Hubert Kivit, onderzoeker bij PWN, merkt veel belangstelling bij andere onderzoekers: “Dankzij het vele onderzoek staan we ook internationaal in contact met collegaonderzoekers. Een belangrijk netwerk, want onze natuur houdt natuurlijk niet op bij de landsgrenzen. Intensieve contacten onderhouden we bijvoorbeeld met biologen in Frankrijk om kennis te delen over Wisenten. Uit dit overleg ontstond het idee om drie Franse wisentstieren naar ons gebied over te brengen. Een andere samenwerking ontstond rond het onderzoek van collega Bert Buijzer, verbonden aan de VU. Hij onderzoekt wat de gevolgen zijn van de klimaatverandering op de Kraaiheide en bestudeert deze soort, die bij ons in Bergen tot op Spitsbergen voorkomt. Samen met Dunea en Waternet zoeken we in het buitenland vergelijkingsmateriaal voor de toenemende stikstofneerslag in de duinen. Mooi is dat we nu in Wales een referentiegebied hebben gevonden. Een vergelijkbaar gebied, waar ze van stikstofneerslag nog geen last hebben. Al deze internationale verbanden maken ons werk nog waardevoller.”


Schotse Hooglanders

Tapuit

Schaapskudde

21


Honingbijen versus wilde bijen

2012 was het jaar van de bij. Er kwamen veel aanvragen voor het plaatsen van bijenkasten in de duinen, maar PWN staat dit niet toe. Dat heeft een duidelijke reden: honingbijen beconcurreren wilde bijen en kunnen ziekteverwekkers overbrengen, zo toont onderzoek aan. Dit is des te belangrijker nu we weten dat de wilde bij in Nederland sterk onder druk staat. Hun aantallen nemen zienderogen af en meer dan de helft van de wilde bijensoorten staat op de Rode Lijst.

Broedvogels Wisentengebied

Sinds 2007 inventariseert vrijwilliger Eef Kieft de broedvogels van een 50 ha grote plot in het Kraansvlak. Met opvallende resultaten. De plot Kraansvlak-oost, gelegen in het wisentgebied, betreft het noordelijk deel dat vanaf 2008 begraasd wordt. Dit is een interessant gebied omdat de grazersdichtheid in het wisentgebied relatief hoog is ten opzichte van andere terreinen van PWN. Uit de inventarisaties van de afgelopen zeven jaar blijkt dat de broedvogelpopulatie opvallend constant is, zowel wat betreft het aantal soorten als het aantal territoria. Bij de struweelvogels zou je de grootste veranderingen mogen verwachten doordat grote grazers de kardinaalsmuts wegvreten. De struweelvogels blijven het echter onverminderd goed doen. Eigenlijk is het Winterkoninkje de enige soort die structureel achteruit gaat, mogelijk door de strenge winters van de laatste jaren. Nachtegaal, Tuinfluiter, Zwartkop en Vink doen het gelukkig steeds beter. De afname in 2013 bij een aantal soorten kan deels te maken hebben gehad met het extreem late voorjaar.

Vlinders

Boswachters en vrijwilligers monitoren dagvlinders door speciale routes te lopen. Zij geven hun gegevens door aan de Vlinderstichting, die de data verwerkt. Hieruit maken we op dat in het Noordhollands Duinreservaat een twintigtal dagvlindersoorten voorkomen, waaronder enkele zeer bijzondere.

Trekvogeltelling

Drie boswachterteams van PWN, aangevuld met een paar liefhebbers, hielden in oktober een trekvogeltelling in de duinen. Vanaf zonsopgang tot 9 uur werd er geteld tussen Zandvoort en Bergen. De resultaten: • regio Noord (Castricum tot Bergen): 70 soorten. • regio Midden (Wijk aan Zee tot Castricum) 64. • regio Zuid (Zandvoort tot IJmuiden): 60. Er werden een paar bijzondere soorten gespot: de Bladkoning (regio Noord), de IJsgors (regio Midden) en de grote Zilverreiger en het Vuurgoudhaantje (regio Zuid).

22

Brand: kans of bedreiging?

We hebben in tien jaar tijd bijgehouden hoe de natuur reageert op een brand. In de zomer van 2004 viel een flink stuk duin in Heemskerk aan vlammen ten prooi. Deze brand was een uitgelezen kans om langjarig onderzoek te doen naar de invloed van brand op de duinen. Voor het duin als geheel en voor populaties bleek de brand een nieuwe kans. De vegetatie heeft zich goed hersteld en mede door de begrazing zijn de afgebrande struwelen nu veranderd in soortenrijke duingraslanden. Nog nooit namen we zoveel zandviooltjes waar. Ook dook de bokkenorchis op, evenals mottenkruid en rechte ganzerik. Een populatie Duits viltkruid en echt kattenkruid werd weer ontdekt. In die ene brand verdween net zoveel struweel als we in vijf jaar weghalen met trekkers en klepelmachines. Maar er is ook verlies. Een aantal kenmerkende insecten heeft het na een dergelijke brand moeilijk. Wat hierin zeker meespeelt, is het moment van de brand. Branden als beheermaatregel doe je traditioneel in de winter, als het gewas vriesdroog is en de grond bevroren. De natuur is dan in rust en zaden en overwinterende insecteneitjes zitten veilig in steenkoude grond. De branden in Heemskerk vonden echter plaats in augustus. Een slechter moment kon niet. Het heeft wat tijd nodig, maar de natuur herstelt zich zolang de bodem maar ongeroerd blijft en er een ongeschonden omgeving bestaat van waaruit rekolonisatie kan plaatsvinden. Het duin is een taaie tante, ze kan een hoop zelf regelen. Maar we kunnen haar helpen met het herstel en een beetje sturen. Uit onderzoeken blijkt bijvoorbeeld dat een brand gevolgd moet worden door een toename van de graasdruk. Gebeurt dit niet dan ontstaat een vegetatie met een lagere soortenrijkdom. Na de recente grote duinbranden bij Bergen en Schoorl is het draagvlak voor gecontroleerde branden als beheermaatregel sterk verminderd. Wel hebben we in het Noordhollands Duinreservaat afspraken gemaakt over wat er nu precies gered moet worden bij een duinbrand. Na een uitgebreide risicoanalyse zijn er op kaart vakken ingetekend, begrensd door wegen, waarbinnen een brand mag uitwoeden.

Nachtegaal


5. Bestuurlijk De duinen zijn van ons allemaal. De natuurgebieden hebben te maken met een toenemende druk vanuit de Randstad. Dankzij decennia aan ervaring, en door onze omgeving te betrekken bij beleid en uitvoering, heeft PWN in de volle breedte een visie op natuur en recreatie in de gebieden. Van hieruit werken we aan samenhangend beleid voor de lange termijn.

Beheernota

PWN heeft in nauw overleg met haar maatschappelijke omgeving weer een nieuwe Beheernota opgesteld voor tien jaar. Deze ‘Beheernota 2015 – 2025’ beschrijft de hoofdlijnen voor het natuuren recreatiebeheer van de 7.290 hectare aan duingebieden die PWN voor de provincie Noord-Holland beheert. De duinen vervullen belangrijke functies en zijn van grote waarde voor de maatschappij. Ze zijn vanwege hun hoge natuurwaarden opgenomen in het Europese netwerk van natuurgebieden (Natura 2000) en maken deel uit van de ecologische hoofdstructuur (EHS). Behalve zeewering en waterwingebied zijn onze duinen ook recreatiegebied voor een half miljoen omwonenden. Zo dragen ze bij aan een goed woonen vestigingsklimaat in de noordelijke Randstad en zijn ze bevorderlijk voor de gezondheid. Deze overwegingen komen terug in de Beheernota, waarin zes beleidslijnen zijn uitgewerkt. 1. Natuur, recreatie en waterwinning duurzaam samen 2. Werken aan ecologische veerkracht 3. Met gastvrijheid bijdragen aan positieve ervaringen 4. Mensen met de natuur verbinden 5. Verbreden van de verbinding met de regio 6. Andere bijdragen bevorderen en organiseren

Sparrenlaan

Marieke Kuipers, projectleider van de nieuwe Beheernota, hecht veel waarde aan de interactie met stakeholders: “De nota bevat onze visie op en beleidskeuzes voor natuuren recreatiebeheer voor de lange termijn. We hebben de nota geschreven in nauwe samenwerking met onze omgeving. Na veel consultatierondes, inspraakavonden en een bestuurlijke conferentie ligt er daarom nu een beheernota waarin geluiden uit de volle breedte van de samenleving doorklinken. Voor het Nationaal Park Zuid-Kennemerland hebben we met medebeheerders en de betrokken overheden een gezamenlijk tienjarenplan opgesteld. Voor onze gronden in Noord-Kennemerland wordt het beleid nu uitgewerkt in gebiedsplannen. Daarnaast wordt een groot deel van het natuurbeheer uitgewerkt en aangestuurd vanuit Natura 2000-beheerplannen. Al deze plannen gaan medio 2015 in.”

24


Contacten

De Colleges van B&W van de duingemeenten zijn jaarlijks onze gast in het Noordhollands Duinreservaat en De Kennemerduinen voor overleg en terreinbezoek. Zo houden we goed contact en blijven de lijnen kort.

Agressiebeleid

Boswachters van PWN komen steeds vaker agressie tegen bij bezoekers van onze gebieden. PWN heeft daarom haar agressiebeleid aangescherpt. De kern van ons beleid is dat agressie en geweld tegen medewerkers van PWN niet worden getolereerd. In ernstige gevallen doet PWN aangifte bij de politie. Plegers van geweld krijgen binnen 48 uur een brief waarin deze aangifte wordt gemeld en waar mogelijk verhalen we de schade op de pleger. Eventueel nemen we verdergaande maatregelen, zoals ontzegging van de toegang tot het duinterrein. Natuurlijk is voorkomen beter dan genezen. Daarom hebben we in overleg met de boswachters een gedragscode gemaakt over omgaan met agressie en geweld en het voorkómen van escalatie. De impact van agressie kan zo groot zijn, dat zelf jaren later spanningen en emoties weer bovenkomen. Daarom besteedt PWN ook veel aandacht aan begeleiding en nazorg. Aanscherping van het beleid bij de boswachters heeft ook gevolgen elders in de PWN-organisatie. Daarom worden ook drinkwaterinspecteurs, telefonistes en baliemedewerkers in dit proces meegenomen.

Opvolging Regiomanager Zuid

Nico Spaarkogel volgt per 1 december 2013 Piet Veel op als regiomanager Zuid. Nico kent PWN van binnenuit. Hij begon ooit als boswachter bij PWN en groeide door naar het (natuur) adviesteam van onze sector Natuur & Recreatie.

1. Handhaving hoge kwaliteit drinkwater Actief natuurbeheer draagt hieraan bij, net als actief toezicht en passende recreatie. 2. Combinatie van water en natuur In het natuurbeheer werken we nauw samen met de Sector Drinkwater en streven we naar balans tussen natuur en recreatie. 3. Vernieuwingskracht We vernieuwen op het gebied van gastvrijheid en de manier waarop we aanvullende inkomsten werven. Ook zoeken we naar nieuwe samenwerkingsmogelijkheden, bijvoorbeeld met het Goois Natuurreservaat en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. 4. Laten zien wat wij doen Ook in natuurbeheer en recreatie communiceren we actief met bezoekers en andere belanghebbenden. Samenwerking met natuurorganisaties voor onderzoek en wetenschap versterkt dit. 5. MVO Op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen handhaven we onze hoge kwaliteit van natuurbeheer. Daarnaast versterken we onze relatie met de omgeving en zoeken we naar samenwerking met de gezondheidssector. We dragen bij aan onderzoek, gaan nog meer met vrijwilligers samenwerken en blijven actief als leerwerkbedrijf. 6. Aantrekkelijke werkgever Als organisatie investeert PWN in de ontwikkeling van haar medewerkers. We zijn bezig een nieuwe manier van werken in te voeren: PWNext. Talent koesteren we en benutten we, waarbij verantwoordelijkheden zo laag mogelijk in de organisatie liggen. Onze boswachters beschermen we tegen toenemende agressie.

Vooruitblik: schoon drinkwater, schone bronnen, schone natuur

Ook de komende jaren streven we naar een optimale balans tussen natuur, recreatie, waterwinning en onze rol in de maatschappij. PWN staat voor aantrekkelijke en waardevolle natuur, waarvan zoveel mogelijk bezoekers kunnen genieten. Daarom maken we ons sterk voor rustige, natuurgerichte recreatie. Tegelijkertijd behartigen we het belang van de drinkwaterbronnen in de duinen. In het ondernemingsplan heeft PWN belangrijke strategische thema’s vastgelegd. Dit zijn ook de punten waar we in het natuurbeheer en recreatie aan werken.

25


Bezoekerscentrum De Hoep

Johannisweg 2, 1901 NX Castricum Geopend van dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur [email protected] 0251-661 066 (tijdens openingsuren) www.pwn.nl

Bezoekerscentrum De Kennemerduinen

Zeeweg 12, 2051 EC Overveen Geopend van dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur [email protected] 023- 54 11 123 (tijdens openingsuren) www.np-zuidkennemerland.nl

26


Colofon Tekst Intervolvement, Haarlem Eindredactie Afdeling Marketing & Communicatie PWN Vormgeving Li Moon, Haarlem Fotografie Omslag, P2, P4, P5, P7, P8, P9, P11, P12, P13, P17, P18, P19, P21, P23, P24, P25: Archief PWN P6: Harm Botman/Ulco Glimmerveen P10: Kim Schrijver P15: Kennemer Duincampings P16: Hans de Bie PWN Postbus 2113 1990 AC Velserbroek 023-541 33 33 www.pwn.nl

27

www.pwn.nl

Met dit verslag willen wij onze stakeholders graag laten zien wat wij als sector Natuur en Recreatie van PWN in 2013 hebben gerealiseerd en waar we

Recommend Documents