wij willen met kennis onze passie voor de natuur overdragen

Jaarverslag 2008

wij willen met kennis onze passie voor de natuur overdragen. 2

Woord van de voorzitter van de Raad van Toezicht Tussen het begin van 2008 en het einde van het jaar zit voor Naturalis een wereld van verschil. Niet alleen is een jaar gepasseerd waarin het museum er opnieuw in is geslaagd om zijn operationele resultaten te realiseren, ook hebben zich ontwikkelingen voorgedaan die tot ver in de toekomst de richting van het museum bepalen.

De belangrijkste van die ontwikkelingen is de toekenning van structurele subsidie voor de fusie van Naturalis,

het Nationaal Herbarium Nederland en het Zoölogisch Museum Amsterdam. Daarmee is een forse stap gezet op weg naar de realisatie van één Nederlands Centrum voor Biodiversiteit (NCB). De totstandkoming van het NCB ziet Naturalis al jaren als de voornaamste voorwaarde om ook in de toekomst de Nederlandse natuurhistorische collecties op een voor de maatschappij relevante wijze te kunnen blijven inzetten.

Het museum gaat deze toekomst tegemoet met een nieuwe directeur. Na een uitgebreide wervingsprocedure

heeft de Raad van Toezicht per 1 augustus 2008 Bert Geerken benoemd als directeur en (enig) bestuurder van Naturalis. Afkomstig van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) kwam hij uit de zorgvuldige selectieprocedure als beste kandidaat naar voren.

Met de aanstelling van Bert Geerken nam Naturalis afscheid van Dirk Houtgraaf als interim-directeur. De Raad

is hem zeer erkentelijk voor de wijze waarop hij gedurende bijna een jaar het museum met visie en doortastendheid heeft geleid. Het in juli verschenen ondernemingsplan 2009-2012 ‘Netwerk met een museum’, getuigt daar van. In het stuk wordt de strategie van Naturalis, het bundelen van krachten, het vormen van en functioneren in netwerk­ infrastructuren, het ontsluiten van collectie en kennis en een efficiënte bedrijfsvoering en het ontwikkelen tot een internationaal topinstituut, uitgestippeld.

Op basis van het beleidsplan is een meerjarenbegroting ingediend bij het ministerie van OCW ter verkijging

van subsidie in het kader van de cultuurnota. De aanvraag is, behoudens de generieke cultuurprofijtkorting, volledig toegekend.

Een aan het begin van 2008 nog gesluierde toekomst, heeft aan het eind van het verslagjaar voor Naturalis een

helder beeld gekregen. Zelfverzekerd en vol vertrouwen gaat het museum de toekomst tegemoet.

Hans Dijkstal, voorzitter

3

Voorwoord directeur Naturalis Wat een bijzondere instelling is Naturalis toch en wat een eer daar verantwoordelijkheid voor te mogen dragen. Dat is toch wel dé beleving na vijf maanden in dienst. Die bijzondere mix van collectiebeheer, onderzoek en publieksactiviteiten! De gedrevenheid en loyaliteit van collega’s om er iets moois van te maken! Ons prachtige museum, met volop leven in de brouwerij! En zo zijn er tal van factoren die Naturalis tot een succes maken en een fantastische plek om te werken.

En waarom dan toch op weg naar het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit? We zijn het aan onze stand ver-

plicht om ons het lot van de mondiaal belangrijke collecties van het Zoölogisch Museum Amsterdam en het Nationaal Herbarium Nederland aan te trekken. De universiteiten die deze collecties nu nog beheren hebben besloten om dit beheer op termijn te beëindigen, maar zijn bereid om structureel bij te dragen aan een centrum dat de collecties een nieuwe toekomst kan bieden. Net als bij de collectie die Naturalis beheert, gaat het om unieke verzamelingen waar veel in is geïnvesteerd, met een belangrijke cultuurhistorische betekenis naast die voor onderzoek en kennis­ overdracht. Soms uit gebieden die qua biodiversiteit sterk op hun retour zijn.

De kans om die rijkdom te benutten door meer nog in te zetten op fundamenteel onderzoek, samen met biologen

en geologen uit universitaire instituten, is ook een belangrijke drijfveer. We zetten erop in om een toonaangevend (inter)nationaal kennisinstituut te worden. Ook het maatschappelijk rendement op investeringen en opgebouwde kennis willen we breder ontwikkelen. Educatie is en blijft daarbij van het grootste belang. Onze consultancy expertise kan nog flink uitgebouwd worden.

Naturalis kijkt uit naar een nieuwe toekomst, samen met de tientallen collega’s die uit de universiteiten van

Amsterdam, Leiden en Wageningen zullen overkomen om het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit vorm te geven. En de resultaten die we met elkaar in 2008 hebben behaald, bieden daarvoor een prima basis! Blader daarom gauw verder; wij zijn er trots op!

4

Bert Geerken, directeur

k a l e n d e r

2 0 0 8

januari

Op weg naar het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit



Jubileumeditie Zoologische Mededelingen

Ter gelegenheid van ‘250 jaar zoölogische nomenclatuur’ is een speciaal nummer van het Museumtijdschrift Zoo­ logische Mededelingen uitgegeven. In 1758 verscheen de tiende editie van Linnaeus’ werk ‘Systema Naturae’. Volgens de regels van de naamgeving van dieren is dit werk bij definitie op 1 januari verschenen. Namen die voor 1758 werden gepubliceerd kunnen nooit in gebruik zijn. Inmiddels zijn meer dan twee miljoen namen aan dieren gegeven. In deze aflevering van ons tijdschrift werden veel soorten ongewervelde dieren, waaronder sponzen, slakken, vliegen, vlinders en libellen en daarnaast ook een vissensoort, beschreven als nieuw voor de wetenschap. Veel nieuwe soorten werden vernoemd naar Linnaeus.

Hobbit grot

De Liang Bua grot op Java is alom bekend vanwege de vondst van de Homo floresiensis. Om de leefomstandigheden van deze zogenaamde hobbit te begrijpen, bestuderen onderzoekers van Naturalis de uitgebreide en goed gedateerde fauna van de grot. Hun eerste overzichtsartikel over de pleistocene en holocene fauna (Van den Bergh et al., 2008), verscheen in 2008 online als prepublicatie. Daarnaast werd in Science ook aandacht besteed aan een van de spectaculairste diersoorten uit

5

Pirapitinga: 6

zoetwatervis uit het Amazonegebied.

Jan-Willem Mantel, projectsecretaris Nederlands Centrum voor Biodiversiteit:

k a l e n d e r

2 0 0 8

de grot, de grote Marabou, die een kop groter was dan de hobbit.

Prinsjesdag 2008 bracht de doorbraak in een ontwikkeling die al lange tijd speelt. In 2002 ondertekenden de Universiteit van Amsterdam en Naturalis een gemeenschappelijke intentiever­ klaring over samengaan van het Zoö­logisch Museum Amsterdam en Naturalis. In 2005 kwam de vraag op of ook het Nationaal Herbarium Nederland met zijn drie vestigingen bij de Universiteit Leiden, de Wage­ningen Universiteit en Research­centrum en de Univer­siteit Utrecht inbegrepen zou moeten worden. Tegen het einde van dat jaar verzocht de toenmalige Minister van OCW aan deze vier Universiteiten en Naturalis om een haalbaarheidsonderzoek uit te laten voeren naar de vorming van een Nederlands Centrum voor Biodiversiteit, waarin alle grote biodiversiteitcollecties in Nederland centraal in Leiden gehuisvest zouden worden.



Leidse ‘piranha’

Om 10.00 uur ’s ochtends op 14 januari werd door twee oplettende vissers een 32 centimeter lange piranhaachtige vis uit de Leidse Maresingel binnengebracht bij Naturalis. Een worsteling met een blauwe reiger was hem fataal geworden. Hoewel de vis behoort tot dezelfde vissenfamilie waartoe ook piranha’s behoren (Characidae), is het geen exemplaar van een vleesetende soort, maar een Pirapitinga. Deze zoetwatervis uit het Amazone­ gebied is hoogstwaarschijnlijk in de Leidse grachten uitgezet door een aquariumhouder.

februari

Overname Artis Geologische Collectie

Nadat de Universiteit van Amsterdam in 2002 afstand deed van de geologische collectie, is een deel naar Naturalis gekomen. Een ander deel ging destijds naar Artis. Artis doet nu echter afstand en Naturalis is de logische beheerder. Met een financiële bijdrage van € 67.088,- van de Mondriaan Stichting is de collectie op aangeven van deskundigen van o.a. Naturalis geselecteerd. De belangrijkste collectieonderdelen en objecten zijn daarop overgegaan. De overige collectieonderdelen zijn herplaatst in andere instellingen of vernietigd. De subsidie heeft

7



8 Stier Herman op ‘stal’.

Dit haalbaarheidsonderzoek is in 2006 uitgevoerd. Volgens het rapport aan de Minister was vorming van het NCB niet alleen bestuurlijk, juridisch, technisch en – onder voorwaarden – financieel mogelijk, maar ook een unieke kans. Met relatief geringe inspanningen zou een instituut gevormd kunnen worden dat qua collecties, onder­ zoeks­capaciteit en wetenschapscommunicatie tot de mondiale top in zijn domein behoort. De voorwaarden betroffen, op hoofdlijnen, een blijvende financiële en bestuurlijke betrokkenheid van de vier universiteiten, de volledige inzet van Naturalis en zowel een struc­ turele als incidentele bijdrage van de Rijksoverheid. Met steun van het Ministerie van OCW werkten de Universiteit Leiden, de Universiteit van Amsterdam, Wageningen UR en Naturalis in 2007 het haalbaarheidsonderzoek uit tot een Ontwerpplan. De Universiteit Utrecht besloot zich uit het consortium terug te trekken, maar stelde nog wel de collectie ter beschikking indien binnen afzienbare

k a l e n d e r

2 0 0 8

mede mogelijk gemaakt dat een groot deel van de collectie gedigitaliseerd is en in nieuwe dozen is ondergebracht.

€ 800.000,- extra van de BankGiro Loterij

Op het jaarlijkse Goed Geld Gala, waar de BankGiro Loterij zijn bijdragen aan cultuurdoelen bekendmaakt, viel Naturalis wederom in de prijzen. Naast de bijdrage van € 300.000 die ons als meerjarige begunstigde ten deel viel, is een aanvraag gehonoreerd voor financiering van de opbouw van een collectie natuurfilms. Voor dit grootschalige project heeft de BankGiro Loterij € 800.000 beschikbaar gesteld. Het project is een samenwerking tussen Naturalis en Beeld en Geluid met als doel het opbouwen, behouden en ontsluiten van een collectie natuurfilms als onderdeel van ons cultureel erfgoed. De films van Hugo van Lawick vormen hierbij een startpunt, uiteindelijk zullen ook amateurs hun bijdragen kunnen leveren.

Stier Herman op ‘stal’

Na het overlijden van Stier Herman in 2004 is zijn huid geconserveerd en bewaard gebleven. In juli 2006 was Herman nog kort in Naturalis. Hij werd toen publiekelijk geprepareerd. Daarna moest hij drogen. Vanaf 12 februari is Stier Herman in zijn volle glorie voorgoed teruggekeerd naar Naturalis voor een plek in de vaste tentoonstelling.

9

Overhandiging 10

van de jaarlijkse vaste bijdrage van € 300.000,-.

tijd het NCB metterdaad tot stand zou komen. Het Ontwerpplan werd midden 2007, samen met een verzoek om structurele subsidiering, ingediend bij het Ministerie. De activiteiten van de NCBpartijen vanaf dat moment verliepen langs twee lijnen. Als eerste het zo ver mogelijk doorzetten van de ontwikkeling van het NCB, om een snelle start te kunnen maken zodra financiering was zeker gesteld. Zo werd onderzoek gedaan naar de arbeidsrechtelijke aspecten van overgang van universitair personeel naar het NCB en naar de eisen waaraan nieuwbouw, in aansluiting op de bestaande huisvesting van Naturalis, zou moeten voldoen. De tweede lijn betrof de verwerving van de noodzakelijke incidentele bijdrage voor integratie en digitale ontsluiting van de NCBcollecties en voor inrichting van een hedendaags laboratorium voor biodiversiteitonderzoek. Hiervoor droegen de NCB-partijen onder leiding van het Ministerie van OCW bij aan een aanvraag voor financiering uit het Fonds Economische Structuur-

k a l e n d e r

2 0 0 8

maart Overlijden Prof. dr. Lipke Bijdeley Holthuis (21 april 1921 - 7 maart 2008) 7 maart 2008 leed Naturalis een groot verlies door het overlijden van emeritus-conservator van de schaaldieren (Crustacea), Prof. dr. L.B. Holthuis. Zijn wetenschappelijke carrière, die begon in 1941, resulteerde in 618 publicaties waarin veel soorten werden beschreven en benoemd, waaronder bidsprinkhaankreeften, kreeften, krabben en garnalen. Om hem te eren hebben collega’s meer dan 50 soorten naar hem vernoemd. Door de betrokkenheid van Professor Holthuis groeide de Naturalis collectie tot één van de belangrijkste ter wereld. Ook liet hij Naturalis een belangrijke bibliotheek met historische werken na. Uit zijn nalatenschap is het ‘L.B. Holthuis Fonds’ opgericht ter bevordering van onderzoek aan Crustacea in Naturalis.

april

Naturalis 10 jaar

Op 10 april vierde Naturalis haar 10-jarige jubileum. Daartoe werden alle medewerkers, oud-medewerkers, vrijwilligers en gastmedewerkers uitgenodigd voor een gezellige borrel. Ongeveer 400 mensen ontmoetten elkaar in de Oerparade van het museum en wisselden herinneringen en ervaringen uit.

11

Fototentoonstelling 12

‘Langs de polen’

versterking. De uiteindelijke aanvraag kreeg eind van het jaar van het Centraal Planbureau, weliswaar met een voorbehoud, de kwalifi­ catie ‘Gunstig beeld’. Al eerder had de Commisie Nationale Roadmap voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur geadviseerd om het NCB in deze roadmap op te nemen. Ook instanties als de KNAW, NWO, de Waterdienst van Rijkswaterstaat, de Linnean Society (VK) en de Gegevensautoriteit Natuur spraken zich in 2008 uit voor vorming van het NCB. Hoe voorspoedig de werving van de incidentele bijdrage dan ook verliep, de eigenlijke doorbraak betrof de structurele financiering. Met ingang van 2008 wordt Naturalis structureel met vijf miljoen euro gesubsidieerd voor het NCB. Hiermee is in de opvatting van Naturalis de komst van het NCB een zekerheid geworden. Aan de andere kant had het eerder genoemde voorbehoud van het Centraal Planbureau juist betrekking op deze structurele financiering. Het toegekende

k a l e n d e r

2 0 0 8

Fototentoonstelling ‘Langs de polen’

Panorama’s van meer dan drie meter lengte geven een indruk van het adembenemende landschap, kleinere detailfoto’s tonen de schoonheid van en de verschillen tussen de Noord- en Zuidpool. In deze fototentoonstelling op de loopbrug neemt fotograaf Wim van Passel de bezoekers als het ware mee op zijn reizen langs de Noord- en Zuidpool. De tentoonstelling is gerepresenteerd in het licht van het vierde Internationaal Pooljaar. Het Internationaal Pooljaar wil een impuls geven aan internationaal gecoördineerd wetenschappelijk onderzoek van de poolgebieden.

mei

Samenwerking PGO’s

Algemeen directeur a.i. Dirk Houtgraaf tekende namens Naturalis een intentieverklaring, gericht op intensivering van de samenwerking met de VOFF. De VOFF is de overkoepelende organisatie van de tien PGO’s (de private gegevensbeherende organisaties): Anemoon, Vlinderstichting, VZZ, NMV, FLORON, Tinea, BLWG, RAVON, EIS en SOVON. Deze organisaties hebben een unieke expertise op het gebied van de ecologie van de soortgroepen, verzamelen en beheren een zeer grote verzameling veldwaarnemingen en ontplooien tal van activiteiten gericht op versterking van de kwaliteit van gegevensverzameling. Ze vertegenwoordigen zo’n 17.000

13

Opening 14

Soortenregister

bedrag is immers lager dan het bedrag dat in 2007 is aangevraagd. Als het resulterende ‘gat in de begroting’ niet gedicht zou worden, zag het Centraal Planbureau het risico dat een incidentele overheidsbijdrage niet het ver­wachte maatschappelijke rendement zou kunnen hebben. Naturalis ziet het als een centrale opgave voor 2009 om deze begrotingsproblematiek op te lossen: door de plannen te faseren en door het financieel draagvlak ervoor te verbreden. Voor het overige is “alvast beginnen” het devies.

k a l e n d e r

2 0 0 8

ent­housiaste natuurwaarnemers en zijn dus natuurlijke partners voor Naturalis. De samenwerking is gericht op het verzamelen en overdragen van kennis over de Nederlandse biodiversiteit. Daarbij kan worden gedacht aan het uitbreiden van de informatie op www.nederland­ sesoorten.nl, maar ook aan heruitgave van het boek ‘De Biodiversiteit in Nederland’ of het uitwerken van samen­ werking op educatief gebied.

Opening Soortenregister

Op 22 mei, Wereldbiodiversiteitsdag, completeerde minister Gerda Verburg van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit met een symbolische handeling, het plaatsen van het laatste puzzelstuk, het Nederlands Soortenregister. Dat betekent dat alle (meercellige) Nederlandse dieren en planten vanaf die dag op te vragen zijn via www.nederlandsesoorten.nl. Een mijlpaal, omdat Nederland het eerste land is die dit voor elkaar heeft gekregen. Het Nederlands Soortenregister is tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage van het Ministerie van LNV.

Encyclopedia of Life

Minister Verburg komt deze dag ook voor een tweede viering: het ondertekenen van een samenwerking van Naturalis met het grote initiatief ‘Encyclopedia of Life’ (EOL). Voor deze gelegenheid is de EOL Executive Director, James Edwards (Smithsonian Institution), speciaal

15

k a l e n d e r

2 0 0 8

overgevlogen. Het resultaat van deze samenwerking zal op korte termijn leiden tot een ‘Encyclopedie van het Nederlandse leven’ (Encyclopedia of Dutch Life) dat integraal aansluit op het internationale initiatief. Nederland wordt daarmee de eerste regionale partner.

Linnean Medal for Zoology

De Linnean Society in Londen kende in 2008 de prestigieuze Linnean Medal for Zoology toe aan Naturalis medewerker Professor Stephen K. Donovan vanwege zijn grote bijdragen aan de paleontologie van week­dieren. De Linnean Medal bestaat sinds 1888 en wordt jaarlijks toegekend als een teken van hoge waardering en respect voor iemands wetenschappelijke verdiensten.

juni

Naturalis Expertcentrum van start

Naturalis ontvangt met regelmaat vragen van de overheid (AID, justitie, douane) en het bedrijfsleven waarbij het gaat om specifieke kennis van soorten, zoals determinatie, voorkomen, schadelijkheid, kwaliteit of bescherming. Deze vragen hebben veelal juridische implicaties. Naturalis vindt het belangrijk dat deze opdrachten op heldere wijze en volgens een vast omschreven protocol worden aangenomen, verwerkt en afgehandeld. Daarom is een pilotfase van start gegaan van anderhalf jaar waarbij het ‘Expertcentrum’ aanspreekpunt is voor dit soort verzoeken.

16

Mariene biodiversiteit van Nha Trang, Vietnam.

René Dekker, Adjunct Directeur Sector Collectie:

k a l e n d e r

De collectie is het hart van Naturalis. De Sector Collectie is verantwoordelijk voor het behoud en beheer. Naturalis leeft dankzij de collectie die de sectoren Onderzoek en Publiek leven inpompt. Dat hart is sinds Prinsjesdag 2008 niet alleen sneller gaan kloppen. Het hart gaat groeien. De collectie verdrievoudigt. Nu is er opwinding. Uitdaging. Verantwoordelijkheid. Overleg. Nieuwe collega’s. Vereende kracht. Straks is er twijfel. Onrust. Hakken in het zand. Verhuizing. Integratie. Andere werkplek. Verslepen. Schade. Daarna is er tevredenheid. NCB. Naturalis. Een collectie van wereldformaat. Efficiëntie. Aanzien. Trots. En heel tevreden gebruikers.

2 0 0 8

Nederlands Centrum voor Biodiversiteit

De Universiteit Leiden, de Universiteit van Amsterdam, de Wageningen Universiteit en Research Centrum en Naturalis sluiten een overeenkomst af. Hierin leggen zij vast dat zij zich zullen inzetten om een ambitieus ontwerpplan voor het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit uit te voeren. De universitaire partners nemen tevens de inspanningsverplichting op zich om het Zoölogisch Museum Amsterdam en de Leidse en Wageningse vestiging van het Nationaal Herbarium Nederland in stand te houden, zolang het nieuwe instituut nog niet opgericht kan worden.

Mariene biodiversiteit van Nha Trang, Vietnam

Al vele jaren hebben mariene zoölogen van Naturalis de intentie gehad om de mariene biodiversiteit van Vietnam te verkennen. Dankzij een bestaand Russisch samen­werkingsprogramma in Vietnam kreeg Naturalis makkelijk toegang om te participeren in lopend onderzoek aan het Oceanographic Institute te Nha Trang. Dr. Bert W. Hoeksema nam de uitnodiging aan om een inventarisatie te maken van paddenstoelkoralen en om een verkennende indruk te krijgen van de aanwezigheid van ongewervelde dieren die voor hun overleving afhankelijk zijn van gastheersoorten. De riffauna van Nha Trang bleek rijk aan soorten, maar minder rijk dan die van oostelijk Indonesië.

17

k a l e n d e r

2 0 0 8

juli

Fresh Water Hotspots libellen

Naturalismedewerker K.D. Dijkstra gaat in opdracht van Conservation International (USA) een overzicht maken van de wereldwijde “Fresh Water Hotspots” van libellen. Daarnaast zorgt hij ervoor dat de typen van de libellen in de collectie van Naturalis gedigitaliseerd en op de typenwebsite gepresenteerd worden. Tentoonstelling ‘Dubois, ontdekker van de aapmens’ De tentoonstelling is een ode aan de Nederlander Eugène Dubois, die als eerste doelbewust op zoek ging naar fossielen van de voorouders van de mens. In 1891 vond hij resten van de soort die we nu Homo erectus noemen. Het biedt een overzicht van de vondsten, het werk en de man Eugène Dubois. Naturalis is schatbewaarder van bijna 40.000 objecten van deze baanbrekende landgenoot. Topstukken als het schedelkapje, het dijbeen en de kies van Pithecantropus erectus, later hernoemd tot Homo erectus, liggen naast originele manuscripten en eigendommen van Dubois.

18

Dubois, ontdekker van de aapmens.

Jan van Tol, Adjunct Directeur Sector Onderzoek:

k a l e n d e r

2 0 0 8

augustus Meer aandacht voor fundamenteel onderzoek, meer nadruk op ‘SCI publicaties’ en meer betrokkenheid bij het hoger onderwijs in Nederland. Zie hier enkele veranderingen binnen de afdeling entomologie van Naturalis in de afgelopen jaren. Ook in het NCB zal volop aandacht blijven bestaan voor het taxonomisch en overig systematisch onderzoek, want taxonomische expertise is van groot belang voor het beheer van de collectie. Het is de basis­ discipline om betrouwbare gegevens beschikbaar te maken voor toegepast onderzoek, zoals de invloed van klimaatverandering op flora en fauna. Onder­zoekers in de NCB instituten zullen vanaf 2009 extra middelen voor hun onderzoek uit de tweede en derde geldstroom moeten genereren en hiervoor scheppen wij steeds beter de voorwaarden. Zo is Menno Schilt­huizen als bijzonder hoogleraar namens de Uyttenboogaart-Eliasen Stichting



Nieuwe algemeen directeur

De Raad van Toezicht van Naturalis heeft per 1 augustus 2008 Bert Geerken benoemd als directeur en (enig) bestuurder van Naturalis. Hij volgt daarmee de vorig jaar onverwacht overleden Ronald van Hengstum op. De fysicus Bert Geerken is afkomstig van NWO, de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, waar hij sinds 2000 lid was van de directie. In het licht van de plannen voor de fusie van Naturalis met het Zoölogisch Museum Amsterdam en het Nationaal Herbarium Nederland tot een Nederlands Centrum voor Biodiversiteit is met hem gekozen voor een ervaren bestuurder met kennis van de wetenschap en oog voor educatieve en publieksfuncties van Naturalis.

Hotspots van biodiversiteit

De huidige verdeling van dier- en plantensoorten op aarde vertoont meer gebieden met een hoge bio­diversiteit. Met behulp van fossiele en moleculaire data hebben Naturalismedewerkers in een internationaal onderzoeksteam een begin gemaakt met het ontrafelen van de geschiedenis van deze zogenaamde “hotspots”. Er blijken volgens Renema et al. (2008) de afgelopen 50 miljoen jaar ten­ minste drie opeenvolgende mariene biodiversiteits hotspots te zijn geweest. Ze zijn in die tijd over bijna de halve aardbol gereisd. De opkomst en ondergang van opeen-

19

20

Vale gier voor publiek geprepareerd.

ter Bevordering van de Entomolo­ gische Wetenschap bij de Rijks­ universiteit Groningen, leider van het onderzoek naar evolutio­naire veranderingen van invasieve insecten in Nederland. Alle entomologen van de afdeling zijn intensief betrokken bij het B.Sc. onderwijs op het gebied van biodiversiteit. We hebben ook een steeds grotere aantrekkingskracht op Nederlandse M.Sc. studenten die een stage­onderwerp op het gebied van systematiek willen bewerken. We werken samen met instellingen die op toepassing gericht onderzoek verrichten, zoals de Plantenziektenkundige Dienst in het FES programma ‘Plantgezondheid’. We continueren onze samenwerking met EIS-Nederland om de NCB-positie bij het biodiversiteitonderzoek in Nederland te benadrukken. Door ons meer te richten op publicaties in wetenschappelijke tijdschriften worden we een nog aantrekkelijker partner voor universiteiten en andere instellingen bij subsidie-aanvragen voor zuiver en toegepast wetenschappelijk onderzoek.

k a l e n d e r

2 0 0 8

volgende hotspots laat een duidelijke verband zien tussen milieuverandering, als gevolg van plaattektoniek en de geografische verspreiding van soorten. De hoge ouderdom van taxa in de huidige hotspot in de IndoAustralische Archipel toont aan dat pre-pleistocene gebeurtenissen hierin een grote rol hebben gespeeld.

Vale gier voor publiek geprepareerd

Een vale gier die enige tijd in de kop van Noord-Holland verbleef en daar uiteindelijk overleed, is voor de ogen van een geïnteresseerd museumpubliek geprepareerd. Evenals enkele jaren eerder met een dode monniksgier, was het ook nu weer een groot media- en publieksucces. Ontdekking mariene meren van Oost-Kalimantan, Indonesië Mariene meren zijn kwetsbare ecosystemen die unieke soorten herbergen. Ze staan in verbinding met de nabije zee door middel van ondergrondse tunnels en spleten in de rotsbodem die vaak uit kalk bestaat. Sponzen vormen qua soortenaantal en bodembedekking een dominante diergroep in deze meren, veelal bestaand uit nog onbekende soorten. Tijdens veldwerk in Oost-Kalimantan is een klein aantal nieuwe meren ontdekt waardoor ons inzicht in de samenstelling van specifieke sponsfauna’s nog meer wordt verrijkt. Het onderzoek werd uitgevoerd door Dr. Nicole J. de Voogd en Drs. Leontine E. Becking die werden bijgestaan door twee studenten, Nadia K. Santodomingo en Estradivari. 21

k a l e n d e r

2 0 0 8

Leo Kriegsman,

hoofd Geologie:

september

Jubileum EIS

Ter gelegenheid van het 33,3 jarig bestaan van de European Invertebrate Survey Nederland (EIS), een organisatie waarmee Naturalis nauw samenwerkt, werden enkele aantrekkelijke activiteiten georganiseerd. Het totale terrein van Naturalis werd geïnventariseerd op alle planten, schimmels en dieren. Talloze specialisten hebben hun vakkennis ingezet om dit project tot een succes te maken. Het resultaat overtrof dan ook elke verwachting. Meer dan 1500 soorten werden aangetroffen, waaronder enkele die niet eerder uit Nederland waren gemeld. Er werd zelfs een soort parasitaire wesp gevonden die nieuw voor de wetenschap was.

Volledige subsidiebedrag

Op Prinsjesdag werd bekend gemaakt dat Naturalis in het kader van de Cultuurnota 2009-2012, het volledige aangevraagde subsidiebedrag, meer dan 80 miljoen euro, krijgt toegekend, zij het met inachtneming van de korting in het kader van cultuurprofijt. Voor het museum een verheugende mededeling, aangezien de plannen voor het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit zwaar leunen op de Naturalis-begroting.

22

De weg naar het NCB biedt de paleontologie grote kansen op het gebied van modellering van de dynamiek van biodiversiteit in ruimte en tijd, met gebruik van paleoGIS applicaties (geografisch informatiesysteem op coördinaten die kunnen verschuiven met continenten of delen daarvan) en web-based taxonomy (in internationaal verband met behulp van internet produceren en publiceren van revisies van soorten). Werkplaatsovereenkomsten met universiteiten zijn nuttig, zeker als ze ook leiden tot vergoedingen op het gebied van cursorisch onderwijs en studentbegeleiding. Het is van belang deze overeenkomsten uit te breiden met partners op paleobiologisch gebied, zoals de Vrije Universiteit Amsterdam en de Universiteit Utrecht. Voor de mineralogie is het NCB vooral interessant als het leidt tot uitbreiding van de analytische apparatuur, zoals beoogd in de NCB plannen, inclusief de daarbij horen-

k a l e n d e r

de uitbreiding van wetenschappelijke en technische staf. Een belangrijke voorwaarde is dat het NCB haar rol als natuurhistorisch museum in de brede zin handhaaft. Daarbij kan in de internationale context worden gekeken naar de rol en profilering van zowel paleontologie als mineralogie.

2 0 0 8

Nederlands Centrum voor Biodiversiteit

In de op Prinsjesdag ingediende begroting voor 2009 van het Ministerie van OCW is jaarlijks 5 miljoen euro voor Naturalis opgenomen. De subsidiering is bestemd voor het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit en begint al in 2008. Hierdoor wordt het mogelijk om met de eerste en omvangrijkste fase te beginnen: de centralisering van collecties en het daaraan gerelateerde onderzoek.

Fossielen en evolutie digitaal

De workshop ‘fossielen en evolutie’, waarbij leerlingen in het museum een reeks afgietsels en echte fossielen onderzoeken, kent sinds 2008 ook een webvariant. Namelijk op de gloednieuwe site www.museumlessen.nl, een samenwerkingsverband tussen het Museon, Universiteitsmuseum Utrecht en Naturalis. De museumworkshop is bovendien uitgebreid met twee verdiepende digitale opdrachten: leerlingen kruipen in de huid van een Naturalis-paleontoloog en gaan zelf een wetenschappelijk vraagstuk oplossen. Het museum vormt dus de wetenschappelijke context in deze opdrachten.

Boekpresentatie ‘The loom of life’

Onderzoeker Prof. dr. Menno Schilthuizen presenteerde op 30 september 2008 in Naturalis zijn boek ‘The loom of life’. ‘Het weefgetouw van het leven’ gaat over de relaties in ecosystemen. Eerder schreef hij een succesvol boek

23

Jubileum 24

EIS.

Bert Hoeksema,

k a l e n d e r

2 0 0 8

hoofd Zoölogie: over de evolutie van soorten, getiteld ‘Frogs, flies and

Mariene onderzoekers van het Naturalis Zeeteam werken al lang samen met collega’s van het Zoölo­ gisch Museum te Amsterdam en het Nationaal Herbarium Nederland te Leiden. Deze samenwerking vond plaats tijdens veldwerk in de vorm van excursies en grootscheepse expedities. Het accent is hierbij steeds meer verschoven van grootschalige collectieaanvulling en sorteren voor toekomstig systematisch onderzoek naar gericht en selectief zoeken, fotograferen en verzamelen voor multidisciplinair thematisch onderzoek. Bij de selectie van onderzoeksgebieden is een centrale probleemstelling van belang bij wijze van onderzoekstrategie voor het verkrijgen van nieuwe inzichten. Overleg met buitenlandse partners speelt ook een rol met het oog op een duurzame samenwerking. Binnen het NCB-zeeonderzoek speelt de Koraaldriehoek een centrale rol als gebied van maximale

dandelions: speciation: the evolution of new species’.

oktober

Toekenning subsidie Twinning (UTSN)

Een gezamenlijke aanvraag van Naturalis en de Nationale Zoölogische Collectie Suriname (NZCS-Paramaribo) voor de digitale ontsluiting van Suriname-collecties in Naturalis is gehonoreerd voor € 284.000. De gegevens worden beschikbaar gesteld via een publieke website en de publicatie van veldgidsen over amfibieën, zoetwatervissen en vlinders van Suriname. Het project zal twee jaar duren en gaat officieel van start op 1 maart 2009.

Zoological Record en Georef

De archieven van online databanken Zoological Record en Georef, belangrijke wetenschappelijke bronnen, zijn aangeschaft. In Zoological Record kan gezocht worden vanaf 1864, Georef gaat terug tot 1785. Met de aanschaf van beide databanken hoeven onderzoekers niet langer meer bronnen te raadplegen, maar is slechts één zoekactie nodig. Bezoek minister Ronald Plasterk, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap In oktober bracht minister Plasterk een bezoek aan Naturalis. Behalve een korte rondleiding door het museum en

25

Bezoek 26

minister Plasterk (Ministerie van OCW).

mariene biodiversiteit. Dit gebied omvat grote delen van ZuidoostAzië en de westelijke Stille Oceaan. Door nieuwe ontwikkelingen met betrekking tot Global Change wordt de mariene biodiversiteit ook steeds meer onderzocht vanuit historisch perspectief, waarbij onze oude collecties een belangrijke plaats innemen. Dit sluit ook aan bij het onderzoek aan de inmiddels uitgestorven soorten cichliden van het Victoriameer in Afrika. Binnen de wateren van Nederland en de rest van Europa wordt het steeds meer actueel en economisch relevant om populatiegroottes van invasieve soorten zee- en zoetwaterorganismen te blijven volgen. Omdat we ook willen weten hoe die mariene biodiversiteit ooit is ontstaan, worden evolutionaire stambomen gereconstrueerd. Deze stambomen kunnen betrekking hebben op allerlei groepen organismen. Voor een beter inzicht in de rol van co-evolutie op het ontstaan van mariene biodiversiteit is het belangrijk om de stambomen van allerlei groepen van gastheersoorten (zoals koralen,

k a l e n d e r

2 0 0 8

een drankje in de nieuwe tentoonstelling ‘Wildebeesten’, bracht hij een bezoek aan de collectietoren. In de typencollectie werd uitgelegd wat het belang van natuurhis­ torische collecties is en ging de minister op de foto met een van de door Darwin zelf verzamelde Darwin­vinken.

Samenwerking Beeld & Geluid en Naturalis

Zowel Naturalis als Beeld & Geluid lieten zich inspireren door de beelden van de bekende filmmaker Hugo van Lawick. Beeld & Geluid bracht de tentoonstelling ‘Zoom Safari’, waarin de techniek van het filmen een hoofdrol speelt, Naturalis richtte zich in ‘Wildebeesten’ op het natuurlijke aspect. De samenwerking tussen beide partijen leverde naast twee prachtige tentoonstellingen een permanente website op, die een overzicht toont van de collectie Nederlandse natuurfilms. Deze is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de BankGiro Loterij.

Opening tentoonstelling Wildebeesten

Donderdag 9 oktober werd de interactieve familie­ tentoonstelling ‘Wildebeesten’ feestelijk geopend. ‘Wildebeesten’ vertelt het verhaal van 1 miljoen gnoes die jaarlijks over de Serengeti in Afrika trekken. Directeur Bert Geerken verrichtte met een goed gemikte sprong door de campagneposter de opening. Na een spetterende djembé-uitvoering door de Naturalis n-kids, werd in de tentoonstellingsruimte de Serengeti tot leven gebracht.

27

‘Doe 28

de gnoe’, speurspel bij tentoonstelling Wildebeesten.

sponzen en zakpijpen) te vergelijken met de stambomen van de diergroepen die voor hun overleving daarvan strikt afhankelijk zijn in verband met het vinden van voedsel of een schuilplaats (bijvoorbeeld slakken, garnalen, vlokreeftjes en platwormen). Het NCB biedt het zeeonderzoek een sterkere positie en een verhoogde kans op samenwerking.

k a l e n d e r

2 0 0 8

Boek Bonaparte aangekocht

Een bijzonder wetenschappelijk werk ‘Iconographie des Pigeons’ van Charles-Lucien Bonaparte is aangekocht. Het boek dateert uit 1857 en bevat 55 met de hand ingekleurde platen van duiven, merendeels steendrukken. Bonaparte was een van de meest vooraanstaande vogelkenners van zijn tijd. Voor zover bekend bestaan er slechts een paar exemplaren van dit boek. Mede omdat er veelvuldig naar de Leidse vogelcollectie wordt verwezen, is het boek een bijzondere aanwinst voor Naturalis. ‘Doe de gnoe’, speurspel bij tentoonstelling Wildebeesten Vanaf de opening tot en met de kerstvakantie werden maar liefst 2565 speurspellen verkocht. Met hoorns op het hoofd spelen kinderen van 3 t/m 8 jaar dat ze gnoes zijn die een spoor door de tentoonstelling volgen. De verkoopcijfers overtreffen alle verwachtingen.

Nederlands Centrum voor Biodiversiteit

Het College van Bestuur van de Universiteit Utrecht (UU) stemt in met een voorstel voor de toekomst van het herbarium van de UU. Dit herbarium was tot in 2008 organisatorisch gezien onderdeel van het Nationaal Herbarium Nederland maar viel onder de verantwoordelijkheid van de UU. Het universiteitsbestuur had de mogelijkheden onderzocht om het herbarium onder te brengen in het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit.

29

k a l e n d e r

2 0 0 8

Peter Zuure, hoofd Ontwikkeling en Productie:

Toen dat minder snel mogelijk bleek dan verhoopt, besloten zij het af te stoten. Naturalis heeft vervolgens aangeboden de collecties in beheer te nemen. Naturalis stelde als voorwaarde dat de collecties in eigendom zouden overgaan naar de Rijksoverheid en dat Naturalis aanspraak zou kunnen maken op een subsidie die voor beheer van het Utrechtse herbarium bestemd was. Zowel de Universiteit Utrecht als het Ministerie van OCW zijn met deze voorwaarden akkoord gegaan.

november Ondertekening MoU masteropleiding Museum Collections and Cultural Policies Algemeen directeur Bert Geerken ondertekent, samen met collega’s van de andere Leidse musea en vertegenwoordigers van de Faculteit der letteren van de Universiteit Leiden, een Memorandum of Uderstanding waarmee de gezamenlijke masteropleiding “Museum Collections and Cultural Policies” van start gaat. Koralen als gastheer van schelpdieren en krabben in Noord-Sulawesi, Indonesië Drs. Sancia E.T. van der Meij en Drs. Bastian T. Reijnen verrichtten gedurende vijf weken veldwerk in NoordSulawesi (Bunaken). Hun studie betrof de ecologische en evolutionaire relevantie van inter-specifieke relaties met betrekking tot de soortenrijkdom van Indonesische ko-

30

Het NCB zal haar kennis met de wereld delen door middel van een toegankelijke en op doelgroepen toegesneden wetenschapspresen­ tatie. Deze kennisdeling is een van de kerntaken van de afdeling Ontwikkeling en Productie. Naast kennisoverdracht wil de afdeling tonen wat zich rond de reusachtige collectie van Naturalis afspeelt. Dit zal op een effectieve, innovatieve, inter­actieve manier gebeuren zodat het NCB zich pro­fileert als een vernieuwende orga­nisatie die voorop loopt in het maken van vooruitstrevende, edu­catieve en aantrekkelijke publieks­uitingen en bijdraagt aan het maatschappelijk debat. Zodoende draagt de afdeling bij aan de groei van het NCB naar een volwaardige speler in het bio­ diversiteitdomein. In de vernieuwing van de vaste tentoonstellingen zullen de volgende aspecten daarom extra aandacht krijgen:

k a l e n d e r

2 0 0 8

raalriffen. De toepassing van camouflage en boorgaten

 lexibel: de snelheid waarmee het F NCB reageert op invloeden van buiten. • Open: de mate waarin het NCB buitenstaanders toelaat in de bedrijfsvoering. • Verhalend: de hoeveelheid informatie die het NCB toevoegt aan het authentieke object. • Educatief: de mate waarin het NCB zich richt op het overbrengen van kennis, vaardigheid en ver­ wondering. • Sociaal: de mate waarin het NCB de interacties tussen bezoekers stimuleert. •

als verdedigingsstrategieën door slakken en krabben speelt hierin een belangrijke rol. Een inventarisatie van deze koraalbewonende fauna (in dit geval koraalgalkrabben, boormossels, klosjesschelpen en eikauries) toont aan dat deze geassocieerde fauna een belangrijk deel uit maakt van de mariene biodiversiteit op Indonesische koraalriffen.

Archief Kortlandt naar Naturalis

Het archief van de internationaal vooraanstaande primatoloog en etholoog Kortlandt (92) dat zich in Oxford bevond, is voorlopig door Naturalis opgenomen en op die manier voor Nederland veilig gesteld. Later zal (voor onderdelen) een definitieve bestemming worden gezocht. Het archief bevat o.a. originele aantekeningen, dia’s en objecten die Kortlandt in zijn gedragstudies aan chimpansees en bonobo’s heeft gebruikt.

Muziek in het Museum

Acht orkesten, een popband en een kindercircus waren te gast als onderdeel van het twee jaar geleden opgerichte Leidse evenement Muziek in het Museum. Het evenement wint aan naamsbekendheid; ruim 3000 bezoekers genoten in het weekend van 15 en 16 november van de diverse optredens in Naturalis.

31

Schenkingen 32 wetenschappelijk belangrijke collecties.

k a l e n d e r

2 0 0 8

Goede doelenmaand

In de maand november heeft Naturalis voor het tweede jaar op rij haar deuren geopend voor goede doelen. Drie goede doelen, Save the Children, het Liliane Fonds en Nature for Kids hielden activiteiten, gaven lezingen en vertoonden films aan hun vrijwilligers, donateurs en de bezoekers van Naturalis. De activiteiten varieerden van een rolstoelrace tot een kindertheater. In totaal kwamen bijna 1.600 extra bezoekers en meer dan 300.000 mensen werden bereikt via (digitale) nieuwsbrieven.

december Schenkingen wetenschappelijk belangrijke collecties Van Ir H.P.M.G. Menkhorst ontvingen wij een collectie Mollusca van circa 30.000 monsters droog geconserveerde schelpen. Van de heer L.C.A.J. van Heugten ontvingen wij een collectie marine Mollusca van circa 25.000 exemplaren. Beide collecties zijn wetenschappelijk gezien zeer waardevol.

Het Naturalis Fellowship-programma

Naturalis biedt bezoekersbeurzen aan buitenlandse onderzoekers die gerenommeerd zijn in hun vakgebied (Temmink Fellowships) of bezig zijn hun promotie voor te bereiden (Martin Fellowships). Het doel van het programma is om binnen Naturalis meer internationale

33

k a l e n d e r

2 0 0 8

samenwerking te bevorderen. In 2008 konden veel aanvragen gehonoreerd worden. Senior onderzoekers met een Temminck Fellowship verrichtten onderzoek aan insecten, reptielen, steenkoralen, sponzen, garnalen, fossiele schelpen en fossiele planten. Hier zijn gezamenlijke publicaties uitgekomen met Naturalis onderzoekers. Jonge onderzoekers met een Martin Fellowship konden collectie en expertise van Naturalis gebruiken voor studie aan amfibieën, landslakken, sponzen en zachte koralen en steenkoralen.

Oplevering www.geologievannederland.nl

Een website voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs en amateur-geologen over de geologie van Nederland. De website bevat veel informatie over Nederland in de verschillende tijdvakken, ons landschap en ondergrond nu, fossielen, mineralen en zwerfstenen. Het onderzoek en de collectie van Naturalis bekleden een prominente plek.

34

k a l e n d e r

2 0 0 8

Aantal webbezoeken over de 4 miljoen

In het afgelopen jaar telden alle websites van Naturalis in totaal 4.523.582 bezoeken. Dat is ruim een miljoen bezoeken meer dan in 2007, terwijl het aantal websites gelijk bleef. Absoluut gezien trok www.natuurinformatie.nl de meeste extra bezoeken t.o.v. 2007: ruim 600.000. Relatief gezien kenden met name de  www.repository. naturalis.nl en het www.nederlandsesoorten.nl een goed jaar, met respectievelijk stijgingen van 254% en 191% t.o.v. 2007.

35

36