mens StudieBijbel MAGAZINE De goddelijke verder: Voor wie meer uit de Bijbel wil halen!

Voor wie meer uit de Bijbel wil halen!

2

J AARGANG 9 | D EC . 2015

StudieBijbel

MAGAZINE

De goddelijke

mens

verder:

• Schuldbelijdenis over het verleden • Ziekte door zonden? • Eerbied voor God

2

Redactioneel

Inhoud

H Gijs van den Brink

eel West Europa werd in de avond

daarom in de komende adventsweken stil-

van 13 november opgeschrikt

staan bij de kracht van de genade van God.

door de aanslagen in Parijs. Een

Onze verlossing is door Jezus Christus en

golf van afschuw, maar ook van angst

is voor honderd procent genade van God.

overspoelt ons continent. Reden van de

Genade is ook een kracht.

schrik zal niet alleen het aantal doden en

Genade van God maakt ons dankbaar.

gewonden zijn geweest, maar ook het feit

Wie dankbaar is kan moeilijk tegelijker-

dat deze terreur zo dichtbij komt.

tijd kwaad en angstig zijn. Het gevoel

Een Afghaanse vriend wees me er op dat

van dankbaarheid verjaagt doorgaans alle

terreur van het Latijnse terror komt dat

negatieve gevoelens.

‘schrik’, ‘ontsteltenis’ en ‘angst’ bete-

Wie zelf van genade leeft wil ook graag

kent. De woorden blijven bij mij hangen

anderen vergeven. Daarom bidden wij:

en doen me denken aan een recent artikel

“Vergeef ons onze zonden zoals ook wij

in Trouw waar een filosoof, van wie ik de

hen vergeven die ons iets schuldig is.”

naam ben vergeten, de werelddelen ty-

Wie van genade leeft, is niet op zoek naar

peerde met slechts één woord. Azië kreeg

schuldigen om die te veroordelen of te

het woord ‘hoop’ toebedeeld en Europa

straffen. Wij verlangen dat iedereen een

het woord ‘angst’.

ontmoeting met Jezus Christus heeft en

Het verbaast me en intrigeert me. Als

behouden wordt. Ook een moordenaar of

kind kreeg ik vanuit de zendingsverhalen

IS aanhanger kan door een ontmoeting

op school mee hoe de stammenvolken in

met Jezus veranderen.

Azië en Afrika gebukt gingen onder angst

Dat is de kracht van het Evangelie, die

voor boze geesten. Maar wij waren verlost

ooit door iedereen aanvaard en beleefd zal

van deze angst. Wij waren de mensen met

worden als Christus komt in heerlijkheid.

hoop. Maar vandaag, vijftig jaar later,

Dan zal Hij oordelen en recht doen aan

behoor ik tot een minderheid die dit geloof

alle verdrukten. Dan zal er een nieuwe

nog bezitten. Europa als geheel wordt niet

hemel en een nieuwe aarde met een ver-

meer gekenmerkt door ‘hoop’, maar door

loste mensheid komen. Soli Deo Gloria!

‘angst’. Ik wens u gezegende feestdagen, zonder Het is overigens goed mogelijk dat wij als

angst,

christenen ook bij tijd en wijle last hebben van deze terreur van angst. Laten we

Drs. Gijs van den Brink

3

04

08

De ‘goddelijke mens’ en het Nieuwe Testament

Schuldbelijdenis over fouten in het verleden

Meestal wordt gesteld dat het NT het thema van de ‘goddelijke mens’ heeft ontleend aan buitenbijbelse bronnen. Pieter Lalleman laat zien dat het omgekeerde het geval is.

In welke mate zijn wij eigenlijk verantwoordelijk voor de misstappen van onze voorouders? In dit artikel bespreekt MartJan Paul twee gebeden in het OT waarin een verbinding met het voorgeslacht naar voren komt.

14

22

Ziekte door zonden?

Eerbied voor God

Is het van belang om bij zieken te graven naar persoonlijke zonden die de reden kunnen zijn van de ziekte? Raymond Hausoul bespreekt deze vraag vanuit Joh.9:1-3.

In een alsmaar verplattende maatschappij, waar het eigen ik voortdurend en overal de grove boventoon voert dreigt respect en eerbied te verdwijnen. Wat is eerbied en in het bijzonder eerbied voor God? Hans Bette zoekt naar antwoorden.

Colofon Redactie: Drs. Gijs van den Brink (hoofdredacteur) • Ds. Hans Bette • Jonathan Pater, MA • Dr. Mart-Jan Paul Drs. Marco Rotman • Drs. Cees Stavleu Studiebijbel-magazine Kwartaalblad voor de geïnteresseerde bijbellezer • Jaargang 9 | nr 01 | september 2015 • ISSN 1876-4096 Centrum voor Bijbelonderzoek is een kenniscentrum en heeft als doel het bevorderen van wetenschappelijk verantwoorde bijbelse theologie. • Het theologisch uitgangspunt is dat de Bijbel het geïnspireerde Woord van God is. Studiebijbel-magazine is een stu-

12 • Boekbespreking: Jona Lendering, Israël verdeeld

die-uitgave van Centrum voor Bijbelonderzoek met als doel het bieden van verdieping in de achtergronden, uitleg en boodschap van de Bijbel. Adres redactie en abonnementenadministratie: Centrum voor Bijbelonderzoek, Postbus 139, 3940 AC Doorn, tel. 0343-745080 • e-mail: [email protected] Abonnementsprijs: Een jaarabonnement op Studiebijbel-magazine kost € 22,50; losse nummers € 6,50; proefabonnement (2 nrs) € 12,00 Basisontwerp: IDD • concept|communicatie|creatie • Opmaak: deHoop&Koning • Grafisch meer • Druk: Wilco B.V., Amersfoort Advertenties: Opgave bij [email protected] • Adverteerders zijn verantwoordelijk voor de vorm en inhoud van de advertenties. www.studiebijbel.nl

verder:

13 • Woordstudie: homologeō en semnotēs 18 • Nieuw: Studiebijbel.nl Filippenzen 2:6-8 26 • Actualiteiten

4

Achtergrond artikel

Pieter J. Lalleman

5

De goddelijke mens en het NT Parallellen met buitenbijbelse teksten

Jezus en Apollonius, maar ook daarvoor al, veel

begrijpen. De tegenstanders met wie hij volgens

mannen zijn geweest aan wie het volk wonderen

2Korintiërs te maken had, waren stellig ‘godde-

toeschreef, mensen met bijzondere eigenschap-

lijke mannen’, meent men, en ook in Filippi had

pen en vermogens, een soort middelaars tussen

Paulus dergelijke lieden tegenover zich (2). De

het goddelijke en het menselijke. De geleerde

Fin Erkki Koskenniemi heeft in zijn proefschrift

die de ‘goddelijke man’ de meeste bekendheid

Apollonios von Tyana in der neutestamentlichen

gaf, Ludwig Bieler, laat wel merken dat hij een

Exegese echter aangetoond dat de nieuwtesta-

ideaaltype schildert, geschikt om allerlei grote

mentici zich lelijk op het verkeerde been hebben

godsdienstige persoonlijkheden te beschrijven,

laten zetten (3).

maar dat zagen de lezers over het hoofd (1). De ‘goddelijke man’ naar het model van Apollonius

Ontmythologisering

was geboren. In het onderzoek van het Nieuwe

Koskenniemi laat zien dat het concept van de

Testament ging hij een eigen leven leiden.

‘goddelijke man’ nooit had mogen ontstaan. Er

eel wetenschappelijke bestudering

V

levensbeschrijving die Lucius Flavius Philostra-

van de Bijbel bestaat uit het zoeken

tus rond 220 schreef met als titel Het leven van

Goddelijke man als model

naar buitenbijbelse parallellen. Dat

Apollonius van Tyana. Philostratus beweert dat hij

De ‘goddelijke man’ bevredigde de voorlief-

lijke man’ komt maar zelden voor en dan nog

heeft veel materiaal opgeleverd waardoor

aantekeningen van een tijdgenoot en volgeling

de van nieuwtestamentici voor buitenbijbelse

in verschillende betekenissen. Pas na het jaar

we de taalkundige en historische aspecten

van Apollonius kon gebruiken, maar voor het

parallellen. Op allerlei momenten in de wording

150 ontstaan er wonderverhalen, maar claims

bestaan van die aantekeningen is geen bewijs te

van het christendom zag men zijn invloed. Zo

over het opwekken van doden blijven ook dan

vinden. Het boek van Philostratus heeft overal

zouden de eerste christenen uit de heidenen de

zeldzaam. Eigenlijk zijn er slechts twee perso-

dezelfde stijl.

verhalen over Jezus hebben begrepen vanuit een

nen die enigszins in het beeld passen: Jezus en

gedachtenwereld die werd bepaald door geloof

Apollonius! Dat betekent dat de eerste chris-

van de Bijbel beter begrijpen.

Buitenbijbelse bronnen dienen dan als verhel-

zijn in de literatuur uit de Oudheid nauwelijks dergelijke personen te vinden. De term ‘godde-

dering en als illustratiemateriaal. Ook zijn er

Er is dus een duidelijk verschil tussen de bron-

in ‘goddelijke mannen’. De wonderverhalen

tenen helemaal niet beschikten over een vast

overeenkomsten in gedachten ontdekt tussen de

nen die we over de Heer Jezus en over Apollo-

in de evangeliën zijn dan ontstaan vanuit het

omlijnd beeld van goddelijke personen dat op

Bijbel en andere bronnen. Daaruit trekken onge-

nius hebben. Er zijn vier Evangeliën die elkaar

geloof in zulke personen en zeggen ons dus (!)

Jezus kon worden toegepast.

lovige wetenschappers vaak vergaande conclu-

wederzijds bevestigen en alle vier uit de eerste

niets over wie Jezus werkelijk was. De eerste

sies. Meestal wordt gezegd dat de Bijbel zulke

eeuw stammen, dus uit de periode waarin er nog

evangelist, Markus, heeft vorm en inhoud van

Zo blijven Jezus en Apollonius over als een soort

ideeën ontleend heeft aan die andere bron, maar

vele ooggetuigen in leven waren. Daarentegen

zijn boek laten bepalen door de levensbeschrij-

concurrenten, maar ook dat blijkt een verkeerde

dit artikel laat zien dat het omgekeerde ook

ligt er tussen Apollonius en zijn biografie een

vingen van vroegere ‘goddelijke mannen’. Weer

weergave van de feiten want Koskenniemi toont

voorkwam: het Nieuwe Testament beïnvloedde

kloof van bijna anderhalve eeuw.

andere uitleggers schilderen de invloed van het

aan dat Philostratus Apollonius nogal onhisto-

concept op de evangelist Johannes die zo sterk

risch beschrijft: zijn Apollonius is geen persoon

de goddelijkheid van Christus benadrukt.

uit de eerste eeuw, maar een literaire fictie uit

de buitenbijbelse parallel.

Doorwerking

de derde eeuw. Het leven van Apollonius van

Jezus van Nazareth was niet de enige rondtrek-

Reeds de kerkvader Origenes vergeleek Apol-

kende prediker en wonderdoener in de eerste

lonius met Jezus, wat uiteraard in het voordeel

Bij diverse geleerden krijg je de indruk dat het

Tyana kan dus niet op één lijn gesteld worden

eeuw van onze jaartelling. In Klein-Azië werd in

van de laatste uitviel. Omgekeerd gebruikten

concept van de ‘goddelijke man’ hen wel goed

dat van Jezus van Nazareth.

dezelfde tijd Apollonius van Tyana geboren, die

heidenen in de Oudheid Apollonius als boegbeeld

uitkomt om het unieke van Jezus te relativeren

als rondreizend leraar India, Griekenland, Italië,

voor het bestrijden van het christelijk geloof. In

en het Nieuwe Testament te devalueren. Wie

Invloed Christendom

Egypte en Ethiopië bezocht. Er wordt verteld dat

die periode waren de meeste kerkelijke auteurs

dergelijke bedoelingen niet heeft, blijft zitten

Kende Philostratus één of meer Evangeliën? Op

hij een dode opwekte, demonen uitdreef en ten

kritisch over Apollonius. Maar toen de heiden-

met de vraag naar de relevantie van de paral-

deze vraag zijn verschillende antwoorden gege-

hemel gevaren is, waarna hij nog verscheen aan

se propaganda opdroogde, werden kerkelijke

lel. Via populaire boekjes over de Bijbel krijgen

ven. Gezien de ruime verspreiding van de bijbel-

een jonge man. Een regelrechte concurrent van

schrijvers geleidelijk positiever over Apollonius,

gemeenteleden intussen te horen dat Jezus

boeken in het begin van de derde eeuw is het

Jezus, zou je zeggen. In tegenstelling tot Jezus

die tenslotte bijna een christelijke heilige werd.

niet zoveel verschilde van diverse van zijn tijd-

goed mogelijk, maar Philostratus laat het niet

genoten ...

expliciet merken. Koskenniemi gaat er daarom

zou Apollonius zelf heel wat geschreven hebben, maar er zijn alleen brieven bewaard waar-

In het begin van de 19e eeuw ontstond in het

van bovendien de echtheid omstreden is. Onze

onderzoek het idee van de ‘goddelijke man’

Ook brieven van Paulus zouden we door onze

uit dat er in de tweede en derde eeuw duidelijk

enige bron van informatie over Apollonius is de

(Grieks: theios anēr). Er zouden in de tijd van

kennis van de ‘goddelijke man’ beter kunnen

sprake is van toename van het wondergeloof,

van uit dat dit niet het geval was. Wel legt hij

6

Achtergrond artikel

7

iets dat hoogst waarschijnlijk duidt op groeiende

Jezus zelf stamt. Hij heeft zich in zijn woor-

invloed van het christendom. Ook wanneer hei-

den laten inspireren door het Oude Testament

denen het geloof afwezen, maakten ze nog wel

en daar het unieke van zijn eigen persoon aan

kennis met de verhalen over de opstanding van

toegevoegd.

de Heer en de wonderen die Hij en de christenen deden. Langs deze weg onderging Philostratus

Nag Hammadi

zeker ‘christelijke’ invloed.

Sinds de ontdekking van de gnostische geschriften van Nag Hammadi is Bultmanns hypothese

Het is duidelijk dat we bij het bestuderen van het

echter terug van weggeweest. Met name het

leven van Jezus Apollonius niet meer als verge-

werk ‘De drievormige eerste Gedachte’ zou

lijkingsmateriaal kunnen gebruiken, en dat we

invloed hebben gehad op Johannes’ woorden

over de historische Apollonius heel weinig we-

over de menswording van het goddelijke Woord

ten. Het NT heeft prioriteit en de verhalen over

(4). In dit geschrift spreekt een vrouwelijke

Jezus zijn niet beïnvloed door heidense verhalen.

wijsheidsfiguur in een stijl die lijkt op de ‘Ik ben

Proloog van Johannes

Jezus van Nazareth was niet de enige rondtrekkende prediker en wonderdoener in de eerste eeuw van onze jaartelling.

woorden’ van Jezus (5). Beide teksten bevatten de woorden ‘begin’, ‘woord’, ‘kennen’, ‘duister-

De eerste achttien verzen van het Evangelie

nis’ en ‘heerlijkheid’. De vrouwelijke figuur in

naar Johannes vormen de zogenoemde proloog.

de gnostische tekst noemt zichzelf ‘eerstgebore-

te verklaren. In deze tekst staat dus dat de Heer

eeuw. Het wordt tijd dat theologen stoppen met

De Duitse theoloog Bultmann meende dat deze

ne’ en zegt: ‘Ik ben het licht dat alles verlicht.’

wel ter dood veroordeeld was, maar niet echt

speculatie over voorchristelijke heidense tek-

stierf, doch vanaf het kruis in de hemel werd

sten, want dan kunnen we verlost worden van

tekst was ontstaan onder invloed van de gnostiek, een vroegchristelijke ketterij. Hetzelfde

Maar hoe bepalen wij wie nu invloed had op

opgenomen.

slecht onderbouwde claims dat het NT wezen-

geldt volgens hem trouwens voor het hele vierde

wie, of hoe stellen we vast dat beide teksten

Geleerden die geloven in het bestaan van een

lijke zaken aan andere godsdiensten ontleend

Evangelie. De gnostiek zou als eerste de gedach-

teruggaan op een oudere bron? Er is geen enkel

voorchristelijke mythe over een verloste ver-

heeft.

te aan een ‘verloste verlosser’ hebben ontwik-

bewijs dat ‘De drievormige eerste Gedachte’

losser, waarover ik het eerder had, beroepen

keld. Men geloofde in een goddelijke persoon die

ouder is dan het vierde Evangelie. De teksten uit

zich tegenwoordig met name op ‘De drievormi-

was afgedaald uit het lichtrijk om de verloren

Nag Hammadi zijn moeilijk te dateren, maar in

ge eerste Gedachte’. Dat deze tekst pas na het

mensheid te redden, en vervolgens terugkeerde

de huidige vorm zijn ze pas in de vierde eeuw

ontstaan van het Christendom werd geschre-

Dr. Pieter J. Lalleman is nieuwtestamenticus

naar het licht. Deze gedachte zou diepgaande

opgeschreven en van geen ervan is bewezen dat

ven, lossen ze op door te veronderstellen dat de

aan Spurgeon’s College in Londen.

invloed gehad hebben op wat het Nieuwe Testa-

hij ouder is dan het NT. Kennis van ‘De drievor-

oorspronkelijke vorm van de tekst al wel vóór

ment over Jezus Christus vertelt.

mige eerste Gedachte’ draagt ook niet bij aan

Christus bestond. In later tijd zou de tekst dan in

beter verstaan van de Bijbel. Het werk is boven-

‘christelijke’ zin zijn bewerkt. Maar deze hypo-

Deze hypothese is een tijd op haar retour ge-

dien duidelijk beïnvloed door andere boeken van

these is onbewijsbaar en er is geen bewijs voor

weest bij gebrek aan bewijsmateriaal. Bultmann

het Nieuwe Testament, wat aangeeft dat het op

het bestaan van een voorchristelijke gedachte

Noten

hechtte veel waarde aan de teksten van de Man-

zijn vroegst uit de tweede eeuw stamt.

over een verloste verlosser.

omdat hij dacht dat hun godsdienst een oude

Verzet

Joods

vorm van christendom was. Nader onderzoek

Tegen het einde van ‘De drievormige eerste Ge-

Daarentegen werpt kennis van het Oude Tes-

wees echter uit dat het Mandeïsme juist ‘jong’

dachte’ vinden we een goed voorbeeld van gnos-

tament wèl licht op wat Johannes in de proloog

en afhankelijk van het Christendom is. Bult-

tisch verzet tegen de kern van het geloof. De

van zijn evangelie over de Heer Jezus zegt. Niet

mann had bijvoorbeeld het beeld van de Goede

vrouwelijke figuur zegt: ‘Ik haalde hem van het

alleen gaat het dan om Genesis 1, maar ook om

Herder bij de Mandeeërs gevonden. Maar nu

vervloekte hout, en vestigde hem in de wonin-

Exodus 33-34. Voor de rol van het woord logos

is duidelijk dat de gedachte dat Jezus de Goede

gen van zijn vader.’ Voor de gnostici was Jezus

(Joh. 1:1-4, 14) kunnen we kijken naar Spreuken,

Herder is, nooit vanuit het Mandeïsme in het

Christus degene die de kennis openbaarde die

maar ook naar de apocriefe boeken Wijsheid van

Nieuwe Testament terecht kan zijn gekomen,

voor de mens nodig is om zichzelf te verlossen.

Sirach en Wijsheid van Salomo. Het Johannese-

zoals Bultmann meende. Craig Evans meent

Zij hadden daarom moeite met zijn kruisdood en

vangelie is een Joods werk, dat oplicht tegen de

daarom dat het beeld van de Goede Herder van

probeerden deze op verschillende manieren weg

achtergrond van het Joodse denken in de eerste

1. L . Bieler, Theios Aner. Das Bild des ‘göttlichen Menschen’ in Spätantike und Frühchristentum, Wenen 1935-36, p.4. 2. D  e bekendste nieuwtestamentici op deze lijn zijn Rudolf Bultmann, Dieter Georgi, Hans D. Betz, Philip Vielhauer, Gert Theissen en Morton Smith. 3. Erkki Koskenniemi, Apollonios von Tyana in der neutestamentlichen Exegese (WUNT 2.61), Tübingen 1994. 4. Een Nederlandse vertaling van The Trimorphic Protennoia is te vinden in Jacob Slavenburg en Willem Glaudemans, Nag Hammadi geschriften deel 2, Deventer 1995. 5. C  raig A. Evans, Word and Glory. On the Exegetical and Theological Background of John’s Prologue (JSNT Supp 89), Sheffield 1993, pp.50-53.

deeërs, een sekte in het huidige Irak en Iran,

8

Thema artikel

9

Schuldbelijdenis Mart-Jan Paul

over

fouten in het verleden

dagen van onze vaderen af tot op deze dag toe’ (vs.7). -E  zra is dankbaar voor de tijdelijke verademing, maar daarna gaat hij weer terug naar het verleden, zelfs naar de verovering van Kanaän. Dat geeft hem aanleiding tot een vergelijking met de leefwijze van de Kanaänieten. -O  pvallend genoeg is er niet de geringste aan-

Voorbeelden bij Ezra en Daniël

1

wijzing naar een vraag om vergiffenis, geen spoor van een pleidooi voor enige mildheid of behoud. De nadruk ligt meer op de schuld en de verantwoordelijkheid van het volk.

D

- I n het volgende hoofdstuk blijkt dat deze

e laatste jaren hebben pausen hun

Het gebed van Ezra (9:1-15)

excuses aangeboden voor wandaden

Enige tijd na de terugkeer uit de ballingschap

op het volk en resulteert in woorden en daden

die de Rooms-Katholieke Kerk in de

komen leiders van het volk Ezra vertellen dat

van trouw aan God. Daarmee hoopt men op

het volk zich niet heeft onderscheiden van de

vergeving.

loop van de geschiedenis bedreven heeft. Het is opvallend dat het onderwerp ‘belij-

niet-Joodse bevolking van het land. De Joden

openbare schuldbelijdenis grote effecten heeft

hebben gemengde huwelijken gesloten en

Het gebed van Daniël (9:4-19)

mium 28. Daniël concludeert: de HERE heeft

afgodische gewoonten overgenomen. Als

Het hoofdstuk noemt een cruciaal moment in de

doelbewust onheil over het volk gebracht (vs.14).

reactie hierop geeft Ezra zich over aan rouwbe-

geschiedenis: het Babylonische rijk heeft plaats

Na deze schuldbelijdenis volgt vanaf vers 15

tuigingen, knielt hij neer en gaat hij voor in een

gemaakt voor dat van de Meden en de Perzen.

een smeekgebed. Daniël herinnert eraan hoe de

intens schuldgebed (vs.5). Ezra identificeert

Op dit scharnierpunt van de geschiedenis zoekt

God van Israël in het verleden heeft gehandeld,

Daar rijzen vragen als: Is het gewenst excuses

zich niet alleen met de huidige schuld van Gods

Daniël in de boeken na wat de HERE tot de pro-

vooral in de uittocht uit Egypte. Hij vraagt de

aan te bieden aan bepaalde groepen voor ge-

volk, maar ook met Israëls ontrouwe verleden

feet Jeremia gezegd had, namelijk dat er na de

Here nu opnieuw zijn rechtvaardigheid te tonen

beurtenissen in de Tweede Wereldoorlog? Is dat

dat geleid heeft tot al het geweld, de balling-

verwoesting van Jeruzalem zeventig jaar voorbij

door zijn hevige toorn af te wenden van zijn

ook nodig voor de slachtoffers van de vroegere

schap, plunderingen door buitenlandse mach-

zou gaan (vs.2). Daarop keert Daniël zich tot

eigen stad, Jeruzalem en van zijn heilige berg

kolonisatie en de slavenhandel? Is één keer be-

ten en schande (vs.7). Toch heeft God sinds

God, om Hem te zoeken in gebed en smeekbe-

(vs.16). Laat God daarom toch luisteren naar

lijden genoeg, of moet dat herhaaldelijk plaats-

kort genade betoond door een deel van de Joden

den (vs.3). Hij vast en geeft met rouwgebruiken

het smeekgebed van Daniël (‘uw dienaar’). Laat

vinden? Zijn zulke excuses vooral waardevol als

te laten terugkeren (vs.8). Maar wat doen de

uiting aan diepe verootmoediging.

Hij, omwille van Zichzelf, zijn aangezicht doen

er ook een financiële compensatie aangeboden

Joden als dank? Gods geboden veronachtzamen!

wordt, of zijn woorden genoeg? Is stilstaan bij

Nu Israël straf van God heeft ervaren in de

In het eerste deel van zijn gebed spreekt Daniël

(vs.17). Laat God zijn oor toch openen en luiste-

de schuld van de laatste eeuw voldoende, of

ballingschap, hoe kan een deel van het volk dat

de Here aan als de grote en ontzagwekkende

ren naar het gebed (vs.18). Daniël bidt dat niet

moeten we verder in de tijd teruggaan?

deze periode heeft overleefd, opnieuw Gods

God, die zich houdt aan het verbond en die zijn

op grond van de rechtvaardigheid van het volk,

oordeel over zich afroepen? Wat is er dan nog

verbondsliefde betoont aan wie Hem liefheb-

maar op grond van Gods grote barmhartigheid.

Meer algemeen komt dan de vraag op: In welke

anders te verwachten dan een definitief oordeel

ben en zijn geboden bewaren. Deze belijdenis is

mate zijn wij eigenlijk verantwoordelijk voor de

(vs.13-14)?

ook een impliciete bede om zich ook nu op die

den van schuld voor fouten in het verleden’ ook steeds vaker in de politiek aan de orde komt.

lichten over zijn heiligdom, dat nu verwoest is

manier te betonen.

misstappen van onze voorouders? Want in onze

In dit gebed valt op:

-D  aniël laat zich inspireren door de ver-

individualistische maatschappij zijn er ook velen

Ten aanzien van ons onderwerp, de schuld door

Onomwonden erkent Daniël dat hij en zijn volk

bondstaal van Leviticus, Deuteronomium en

die liever vooruit kijken dan achteruit, liever

de generaties heen, valt op:

zelf schuld hebben aan het onheil dat hen

Jeremia, en door formuleringen uit Salomo’s

naar de toekomst dan naar het verleden.

-E  zra spreekt als geestelijk leider van het volk

getroffen heeft (vs.5). Hij belijdt dat heel Israël

gebed bij de inwijding van de tempel (1Kon.8).

In dit artikel vraag ik aandacht voor twee gebe-

in de eerste persoon meervoud ‘onze onge-

de wet van de Here overtreden heeft (vs.11).

Daarmee plaatst Daniël zijn gebed in de con-

den in het Oude Testament waarin een verbin-

rechtigheid’ en ‘onze schuld’. Hij identificeert

Daarom zijn ‘de vervloeking en de eed’ over het

ding met het voorgeslacht naar voren komt.

zich met zijn volk. Het is niet ‘hun schuld’,

volk uitgestort, zoals beschreven in de wet van

maar ‘onze schuld’.

Mozes. Dat verwijst naar de verbondsvloeken,

de belijdenis ‘Wij hebben gezondigd’ en zijn

zoals opgetekend in Leviticus 26 en Deuterono-

identificatie met het voorgeslacht benadrukt

Nehemia 9 is ook van toepassing, maar dat blijft hier buiten beschouwing.

-H  ij beperkt zich niet tot de eigen tijd. ‘Van de

text van de heilsgeschiedenis. -H  et gebed van de rechtvaardige Daniël met

10

Thema artikel

de samenhang tussen de generaties. - I n Daniëls gebed gaat het hem niet zozeer om

11

en met de doorwerking van de zonde in de lijn

waarin de familieverbanden en hun invloeden

of de woorden gemeend waren, diep genoeg

van de geslachten. Bedoelt Ezechiël inderdaad

geanalyseerd worden.

gingen, en voldoende gevolgd werden door

de klacht dat de wereldleiders Israël in het

een wending te geven of leggen wij zijn bood-

nauw drijven, als wel om de belijdenis dat

schap te individualistisch uit?

Israël zelf schuldig is. De ballingschap in Babel

2. D  e vraag naar de intergenerationele schuld

daden van genoegdoening. Is het mogelijk

doet zich in onze maatschappij telkens voor

een verticale dimensie toe te voegen aan het

en individualistisch ingestelde mensen blijven

publieke debat? Dan is er meer dan alleen

is Gods terechte oordeel, omdat Israël het ver-

Om meer grip te krijgen op de relatie tussen

het lastig vinden hier goed mee om te gaan.

compensatie en genoegdoening. De elemen-

bond heeft overtreden.

groepen en afzonderlijke personen is binnen

Toch blijven slachtoffers en hun nazaten

ten van vergeving en een nieuw begin zijn

de Bijbelwetenschap het begrip ‘corporate

voortdurend roepen om erkenning, om recht

minstens zo belangrijk.

naar Jeruzalem terug te keren en de tempel te

personality’ gangbaar. De term is lastig in het

en om genoegdoening. Daden in het verleden

herbouwen, kan beschouwd worden als een

Nederlands te vertalen, maar betekent zo-

hebben immers consequenties tot op de dag

wordt dat de Bijbelse en oosterse categorieën

verhoring van Daniëls gebed.

veel als: collectieve structuur van families en

van vandaag.

niet vanzelfsprekend overgeplaatst kunnen

-H  et edict van Cyrus II dat de Joden toestaat

7. Tevens is het goed als in de theologie beseft

groepen, of onderlinge verantwoordelijkheid in

3. H  et mag duidelijk zijn dat wij de positie van

worden naar onze tijd. Wie in een hedendaag-

groepsverbanden. Wheeler Robinson probeerde

Israël en het verbond tussen God en Israël

se christelijke gemeente in het gebed schuld-

in 1935 met deze term corporate personality het

niet zomaar over kunnen plaatsen naar onze

belijdenis doet over fouten in het verleden

Na dit beknopte overzicht is het goed om in te

collectieve aspect in het denken van Israël onder

kerken en nog minder naar onze maatschap-

en daarvoor vergeving vraagt, kan rekenen

gaan op de verhoudingen tussen de generaties

woorden te brengen. Hij geeft vier belangrijke

pij. Toch staan er in de genoemde gebeden

op een vervreemdingseffect bij de hoorders.

in het oude Nabije Oosten. De Bijbel is immers

kenmerken:

elementen die ons tot een nieuwe bezinning

Belangrijk is het verduidelijken van de visie

een oosters boek en wij doen er goed aan die

1. D  e familie-eenheid strekt zich uit naar het

uitdagen.

op God en de mens in de Bijbel, om daarna

Collectieve en individuele verantwoordelijkheid in Israël

omgeving in rekening te brengen. Met een paar pennenstreken kunnen de verschillen tussen het

verleden en naar de toekomst. 2. D  e eenheid van de groep gaat verder dan

4. H  et is een hedendaagse trend om God vooral

toepassing. Waarschijnlijk moeten wij daarom onderricht en gebed meer van elkaar onder-

hedendaagse westerse en het klassieke oosterse

een (literaire) personificatie: de groep is een

vestigen in onze identiteit en zelfontplooiing.

denken als volgt aangeduid worden:

ervaren, onderlinge eenheid en deze wordt

In de genoemde gebeden komen ook andere

1. w  ij waarderen onafhankelijkheid, zij onderlin-

geactualiseerd in haar leden.

aspecten naar voren: rechtspraak, vergelding,

ge afhankelijkheid; 2. w  ij waarderen uniciteit, zij conformiteit aan de groep; 3. w  ij benadrukken persoonlijke autonomie, zij groepsverantwoordelijkheid;

3. E  r zijn vloeiende overgangen tussen het

te komen tot een zorgvuldige overdracht en

als lief en vergevend te zien. Hij moet ons be-

scheiden dan hier het geval is. 8. Het gebed is in de genoemde voorbeelden

schuld, en onwaardigheid. Elke vanzelfspre-

geen allerindividueelste zaak van persoonlijk

groepsdenken en het individuele denken.

kendheid van vergeving ontbreekt. De Duitse

beleven, maar het is ook profetisch in het

Daardoor is het mogelijk om beide zienswij-

theoloog Dietrich Bonhoeffer veroordeelde

aanwijzen van knelpunten en een uitweg voor

zen te combineren en snel over te schakelen.

de menselijke zucht naar ‘goedkope genade’,

het volk. Het gebed is ook een teken van hoop,

waarbij genade een voorspelbaar mechanisme

dat een nieuw begin mogelijk is. Wie niet voor

4. J eremia en Ezechiël ontwikkelen een vroeg individualisme, maar wel binnen het kader

is, omdat alles toch wel vergeven zal worden.

Gods aangezicht afrekent met het verleden en

zij meer op de identiteit van de familie en het

van een gemeenschapsrelatie tussen God en

Genade is daarentegen een gunst. Het is op-

leeft uit vergeving, blijft een zware last met

volk.

het volk Israël.

merkelijk in de genoemde gebeden dat er wel

zich meedragen.

4. w  ij letten vooral op persoonlijke identiteit,

In de genoemde gebeden komt de sterke verwevenheid van de generaties voor. Veel exegeten menen dat in Ezechiël 18 een omslag te bespeu-

In de uitleg bij Ezechiël gaan wij hier dieper op

degelijk argumenten zijn die men God mag

in (SBOT 11, Excurs 3).

voorhouden om die genade te schenken. Ze is

Ten slotte

echter nooit verdiend of vanzelfsprekend.

In de theologie is het verband tussen theorie

Bezinning

5. Veel christenen zijn gewend over God te

en praktijk van groot belang. Dat geldt ook het

De genoemde gebeden bieden ons als persoon-

spreken en opvattingen over Hem te bedis-

thema ‘gebed’. Het overdenken van enige voor-

delijkheid. Daar klinkt het spreekwoord ‘De

lijke, publieke en opgeschreven gebeden stof tot

cussiëren. Zou het goed zijn minder over God

beelden uit het Oude Testament kan een verrij-

vaders hebben onrijpe druiven gegeten en de

bezinning.

en meer met Hem spreken? Bij Hem mogen

king brengen in ons gebed, ook ten aanzien van

tanden van de kinderen zijn stroef geworden’

1. W  at doen wij in onze tijd met de verhouding

mensen komen met hun verleden en heden,

de intergenerationele verhoudingen. We mogen

(18:2). In opdracht van God spreekt de profeet

tussen de generaties? Vooral ten aanzien van

met hun pijn en verdriet, om een nieuw begin

terugzien naar het verleden en gericht zijn op de

dit standpunt tegen en verklaart: ‘De persoon

de overdracht van schuld in de generaties?

te kunnen maken.

toekomst van Gods Koninkrijk.

die zondigt, die zal sterven’ (18:4). Heel wat

Het blijft immers een feit dat de generaties

hedendaagse Bijbellezers stemmen in met die

met elkaar verbonden zijn. Twee hedendaagse

verleden door staatslieden en bedrijven valt

Noot

nadruk op de individuele verantwoordelijkheid,

benaderingen bevestigen dat: ten eerste de

mij op dat de uitspraken naar elkaar gedaan

omdat die ons meer aanspreekt. Zij hebben

genetische studies over het erfelijke materi-

worden, in het horizontale vlak. Dat is begrij-

moeite met de collectieve verantwoordelijkheid

aal en ten tweede het contextuele pastoraat

pelijk, maar steeds weer rijzen dan twijfels

1. V  erkorte versie van een lezing in Groningen, gehouden op 6 oktober 2015, ter gelegenheid van het emeritaat van prof. dr. Jan Hoek.

ren is naar een meer persoonlijke verantwoor-

6. I n berichten over schuldbelijdenis over het

12

Boekbespreking

Woordstudie

Israël verdeeld

13

homologeō Het werkwoord homologeō betekent (1) ‘instem-

vgl. 1Joh.4:2). De inhoud van het belijden kan ook een zaak zijn, zoals het (mogelijk) zijn van

In dit boek geeft Jona Lendering een overzicht van de

schap te herorganiseren door een canon van heilige

men, overeenstemmen’, (2) ‘toegeven, (open-

Joodse geschiedenis en vooral het Joodse religieuze

boeken en door het gezag te centraliseren.

lijk) erkennen, belijden’, en (3) ‘toezeggen,

de opstanding en het bestaan van engel en geest

leven tussen 180 v.Chr. en 70 n.Chr.

Nu nog een paar kritische opmerkingen. Het boek

beloven’.

(Hand.23:8), of heel algemeen ‘de goede belij-

Lendering is oudhistoricus en beheert Livius.org,

heeft een zuiver godsdienst-historische insteek. Alle

Het is een afleiding van het bijvoeglijk naam-

denis’ (1Tim.6:12). In andere gevallen wordt de

mogelijk de grootste website over de oude geschie-

Joodse literatuur in het tijdvak wordt op gelijk niveau

woord homologos ‘het gelijke of hetzelfde

inhoud uitgedrukt door een formulering die wij

denis. Het thema van het boek wordt goed samenge-

gelezen en gewaardeerd. Wat betreft de beoordeling

zeggend’, dat op zijn beurt is samengesteld uit

met ‘dat’ inleiden (Tit.1:16; 1Joh.4:15).

vat in de ondertitel “Hoe uit een klein koninkrijk

van bronnen stelt de auteur ‘één bron is geen bron’

homos ‘gelijk’ (vgl. homou ‘op gelijke plaats,

Een afwijkende formulering, met het voorzetsel

twee wereldreligies ontstonden”. De auteur zoekt

en wonderverhalen noemt hij ‘evidente onmogelijk-

tegelijk, tezamen’) en de stam log- van legō

en, treffen we aan in Mat.10:32-33 en Luc.12:8,

als historicus naar de oorzaken van deze scheiding

heden’ (p.50). Ook in zijn beoordeling welke uitspra-

‘zeggen’. Het houdt dus eigenlijk in ‘hetzelfde

waar we het moeten opvatten als ‘zich (open-

en begint zijn zoektocht in de Makkabeeëntijd en

ken van Jezus authentiek zijn worden veel woorden

zeggen’, hetgeen goed te zien is aan de eerste

lijk) uitspreken voor, belijdenis doen aangaan-

eindigt met de verwoesting van Jeruzalem in 70

als niet-echt bestempeld. Lendering gaat hierover

- maar niet in het NT voorkomende - betekenis.

de’. Weer anders is het in Heb.13:15, waar het

n.Chr. en de Tweede Joodse opstand onder Bar

niet in discussie met anderen. Bovendien citeert hij

Bij de tweede betekenis, waarbij het in tegen-

woord ‘naam’ in tegenstelling tot Op.3:5 niet

Kochba in 132-135.

alleen primaire bronnen en noemt geen secundaire

stelling kan staan met arneomai ‘ontkennen,

lijdend voorwerp is, maar in de derde naam-

Naast deze chronologische historische beschrijving

literatuur van specialisten. Dat vind ik een minpunt,

(ver)loochenen’ (Mat.10:32-33 en par.; Joh.1:20;

val staat. Sommigen interpreteren het hier op

van gebeurtenissen besteedt hij veel aandacht aan de

want op elke pagina in het boek worden keuzes

Tit.1:16; 1Joh.2:22-23; vgl. Op.3:5 en 8), gaat

vergelijkbare wijze als in Mat.10:32-33 (en par.),

Joodse godsdienst in deze periode. Hij bespreekt de

gemaakt in zaken waarin specialisten van mening

het om een uitdrukkelijke, openlijke erkenning.

‘belijdenis doen voor’, anderen geven het weer

diverse groeperingen en ideeën die er leefden in de

verschillen. De auteur is een echte generalist.

Deze is allereerst meer algemeen, niet gods-

met ‘loven’, zoals de samenstelling ex-omologeō

tijd van het Tempel-Jodendom. Keer op keer wordt

Concluderend:

dienstig gekleurd, zoals blijkt in Heb.11:13 (vgl.

‘(geheel) instemmen; (med.) erkennen, belijden,

door hem de diversiteit binnen de Joodse religie

een prach-

Joh.1:20; Hand.24:14). Soms gaat het hierbij om

loven’, dat in de laatste betekenis ook een derde

benadrukt. Het late Jodendom is ‘een godsdienst die

tig boek over

het erkennen van een persoon (Mat.7:23; Op.3:5:

naamval bij zich heeft.

veel gevarieerder was dan we ooit hadden kunnen

een belangrijk

iemands ‘naam’). Maar in het bijzonder heeft

In 1Joh.1:9 gaat het niet om belijden van geloof,

vermoeden’. Veel aandacht wordt besteed aan de

thema, maar

het woord zich ontwikkeld tot uitdrukking voor

maar van zonden, waarvoor vaker het al ge-

messiaanse beweging rondom Jezus (p190-249).

voor details

‘belijden’, het (openlijk) erkennen of uitspreken

noemde ex-omologeō gebruikt wordt.

Er is tegen de achtergrond van het zeer diverse

m.b.t. dateringen

van je geloof. Wanneer het daarbij gericht is op

De derde betekenis ‘toezeggen, beloven’ is

Tempel-Jodendom niets te vinden bij Jezus of Paulus

en historische

een persoon is dat steeds Jezus, hetzij zonder

alleen van toepassing in Mat.14:7 en Hand.7:17

wat als on-Joods aangemerkt kan worden. Waarom

betrouwbaarheid

meer vermeld (bv. 1Joh.4:3), hetzij met toevoe-

(var.). Vergelijk hiervoor ook het meer gebruike-

kwam er dan toch scheiding tussen Joden en

van gebeurtenis-

ging van ‘(als) Christus’ (Joh.9:22), ‘(als) Heer’

lijke ep-aggellomai ‘toezeggen, beloven’.

Christenen? Lendering onderscheidt vier stappen. De

sen en uitspra-

(Rom.10:9), ‘komende in (het) vlees’ (2Joh.7;

eerste stap is etnisch en wordt gezet door Paulus als

ken verdient het

hij niet-Joden toelaat tot de geloofsgemeenschap

aanbeveling ook

zonder de vereiste van een besnijdenis. Deze stap is

de commentaren

inhoudelijk echter nog niet onoverkomelijk. De

van de Studie-

tweede fase is juridisch en ontstaat wanneer keizer

Bijbelserie te

Het zelfstandig naamwoord (vrl.) semnotēs

de tempel in Jeruzalem (2Makk.3:12).

Vespasianus na de verwoesting van de tempel deze

raadplegen.

betekent ‘eerbiedwaardigheid, verhevenheid,

Ten tweede, en in het NT uitsluitend, betreft

waardigheid’.

het mensen en hun levensstijl, die respect bij

Jona Lendering, Israël verdeeld. Hoe uit een klein

Evenals in het geval van het bijvoeglijk naam-

anderen - met name ook buiten de gemeente -

(volgelingen van Jezus) hoefden deze niet te betalen.

koninkrijk twee wereldreligies ontstonden.

woord semnos ‘eerbiedwekkend, eerbiedwaardig,

moeten oproepen. In 1Tim.3:4 stelt Paulus dat

De derde fase is organisatorisch en ontstaat na de

Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep,

verheven, waardig’, waarvan het een afleiding

een opziener in de gemeente iemand moet zijn

verwoesting van de tempel (70 n.Chr.). Dan blijven

2014; 416 blz., €19,99.

is, gaat het bij dit woord in de eerste plaats om

die met alle ‘waardigheid’ gezag uitoefent over

er nog twee Joodse groeperingen over, namelijk de

de goden in de Griekse wereld of om de Here

zijn kinderen. In 1Tim.2:1-2 laat hij zien hoe

farizeeën en de aanhangers van ‘De Weg’. Beide

God, en om de op hen of Hem betrekking heb-

belangrijk het is te bidden voor koningen en

hebben veel overeenkomsten en wedijveren om de

bende zaken. Zo lezen we in de Septuaginta over

overheden, ‘opdat wij een gerust en stil leven

Joodse erfenis. Beide proberen de joodse gemeen-

de ‘eerbiedwaardigheid’ of ‘verhevenheid’ van

leiden in alle godsvrucht en waardigheid’.

tempelbelasting gaat heffen voor de tempel van Jupiter. Niet-Joodse aanhangers van ‘de Weg’

Gijs van den Brink

semnotēs

14

Thema artikel

15

Ziekte Raymond Hausoul

door

zonden?

Een vraag van de discipelen

vriend Elifaz zegt God dan: ‘Ik ben in woede ont-

volledig antwoord geeft op de vraag van de

stoken tegen jou en je twee vrienden, omdat jullie

discipelen. Het waarom van de ziekte blijft on-

niet juist over Mij hebben gesproken, zoals mijn

beantwoord. Nergens maakt Jezus ook maar één

dienaar Job’ (Job 42:7).

verbinding tussen de zieke en zijn persoonlijke

Geen antwoord

zonde of roept Hij de zieke ertoe op zijn zonden te belijden. De oorzaak van de blindheid doet in

De gedachtegang van de discipelen bij de

dit geval niet ter zake bij Jezus.

ontmoeting met de blindgeborene wordt niet

Jezus houdt zich bij deze gebeurtenis niet bezig

expliciet door Jezus beantwoord (Joh. 9:3). Jezus

met het verleden. Hij richt alle aandacht op het

ls Jezus met zijn discipelen in de

(Midrash Rabba: Ruth 6.4). Sommigen van hen

zoekt niet naar de zonde die de oorzaak zou

heden. We zien dat al meteen in zijn antwoord

buurt van een blindgeborene komt,

stelden zelfs dat het mogelijk was te zondigen in

zijn van de blindheid. Daarmee verwerpt Hij de

op de vraag van de discipelen: ‘“Hij niet en zijn

vragen ze Hem nieuwsgierig wie ver-

de moederschoot (Midrash Rabba: Leviticus 27).

opvatting dat elke ziekte een goddelijke vergel-

ouders ook niet,” was het antwoord van Jezus,

A

antwoordelijk is voor de blindheid: ‘Rabbi, hoe komt het dat hij blind was toen hij geboren werd? Heeft hij zelf gezondigd of zijn ouders?’ (Joh. 9:2). Ik wil de vraag naar de relatie tussen ziekte en zonden verkennen vanuit het getuigenis van de evangeliën.

Eigen zonde oorzaak van ziekte?

ding moet zijn. Ziekte kan het gevolg zijn van

“maar Gods werk moet door hem zichtbaar

Velen kozen er zodoende voor om in het geval

zonde, maar we mogen niet veronderstellen dat

worden”’ (Joh.9:3). De Herziene Statenvertaling

van ziekte als eerste op zoek te gaan naar de

ziekte altijd het gevolg is van een persoonlijke

vertaalt het vers als volgt: ‘Jezus antwoordde:

zonde die de betreffende ziekte veroorzaakte. In

zonde. Het nadenken over de causale oorzaak

Hij heeft niet gezondigd en zijn ouders ook niet,

bepaalde gevallen was dat een gangbaar gebruik

van een ziekte gebeurt niet alleen bij de apos-

maar dit is gebeurd, opdat de werken van God in

geworden. Wie ziek was, had iets misdaan en

telen. Het lijkt voor mensen normaal te zijn

hem geopenbaard zouden worden.’ Hierbij is het

dat moest als eerste worden ontdekt en worden

om telkens weer te zoeken naar de logische

van belang te beseffen dat de cursieve toevoe-

opgeruimd. In de Bijbel komen we deze prioriteit

verklaringen voor iemands ziekte. Wie de juiste

ging ‘dit is gebeurd’ van de vertalers afkomstig

echter alleen tegen bij de vrienden van Job en de

diagnose kent, kan immers het juiste medicijn

is. Ze plaatsen deze woorden cursief, want ze

In het Oude Testament worden hongersnood,

bewoners van Malta (Hand. 28:4).

aanreiken. Daarom komen we deze zoektocht

staan niet in de Griekse brontekst. Nadeel van

oorlog, ballingschap en sommige ziekten als

Zij worden met ziekte geconfronteerd en begin-

naar de oorzaak van de ziekte ook vandaag nog

deze toevoeging is dat daardoor de gedachte kan

oordelen van God gezien, die volgen op onge-

nen meteen te zoeken naar de betreffende zonde

tegen in talrijke religies en filosofieën. Lijden

ontstaan dat de blindheid door God is gewild

hoorzaamheid van het volk (vgl. Lev.26:14-39;

die de oorzaak van de ziekte moet zijn. In beide

en ziekte worden opgevat als het resultaat van

om nu de genezing zichtbaar te maken. De tekst

Deut.28:15-68). Daarnaast is er verder nog te

situaties gaat het om een gedachte van niet-

de eigen ongehoorzaamheid aan de goden of het

ondersteunt die gedachte echter niet. Het zou

denken aan tering, koorts, pest, onvruchtbaar-

Israëlieten die later wordt ontkracht. Dat de jood-

metafysische. Die vraag naar de oorzaak of het

daarom beter zijn geweest als de vertalers de

heid, misgeboorte en de zweren van Egypte.

se discipelen van Jezus de ziekte van de blind-

waardoor, die de discipelen bij de blindgebo-

toevoeging in de tegenwoordige tijd hadden

Voorbeelden van deze oordelen zien we terug

geborene rechtstreeks in relatie brengen met

rene stellen, verneem je ook tegenwoordig nog

weergegeven: ‘dit gebeurt’. Niet de blindheid,

bij Mirjam, Gehazi en Uzzia, die na hun zonde

zonde is op zich dus niet vreemd. Dat ze er voor

onder christenen. Het is gemakkelijk te stellen

maar de genezing die de discipelen gaan waar-

melaats worden (Num.12:10; 2Kon.5:27; 15:5).

kiezen om te beginnen bij de zonde en zich af te

dat na veel gebed de ziekte een gevolg moet zijn

nemen, gebeurt ter verheerlijking van God.

Dat bracht joden in latere tijden er toe om ziekte

vragen of de blindgeborene zelf of zijn ouders

van een persoonlijke zonde die de zieke beging

Dat betekent uiteraard niet dat een ongezonde

te zien als het gevolg van een bepaalde zonde in

hebben gezondigd, is in de Bijbel wel uniek voor

en niet heeft opgebiecht. De vrienden van Job

levensstijl je niet ziek kan maken. Elk welden-

het leven van de zieke. De Jeruzalemse Targum

een Israëliet. Hierin volgen ze de logica van de

kozen voor die benadering, toen ze naast het bed

kend mens beseft dat je levensstijl voor een

schrijft bij Deut.21:20: ‘Wij ouders overtraden

bovengenoemde niet-Israëlieten. Dat dit uniek

van hun zieke vriend stonden. En de discipelen

groot deel je gezondheid bepaalt. Sport, regel-

Jahwehs woord, om die reden kregen we deze

is wordt weinig benadrukt. Gemakkelijk wijzen

deden hetzelfde toen ze tegenover de blindgebo-

matige ontspanning en gevarieerd eten zijn van

onhandelbare en rebelse zoon’. In de Babyloni-

christenen in zulke gevallen naar het boek Job

rene stonden: ‘Rabbi, wie heeft er gezondigd?’,

groot belang voor je lichaam. Wie zich alleen

sche Talmoed vernemen we: ‘Wegens drie over-

als bewijs voor een bijbelse vergeldingsgedachte.

‘Was de blindheid te wijten aan de blindgebore-

maar tegoed doet aan suikergoed of vettigheid,

tredingen sterven vrouwen op het kraambed:

Maar opnieuw: het zijn enkel Jobs vrienden (uit

ne zelf of waren het zijn ouders die hem met dit

zal daar de consequenties van ondervinden.

doordat ze zondigen: (1) tijdens de menstruatie;

heidense gebieden) die deze vergeldingsgedachte

euvel opscheepten?’ Enige vorm van pastorale

Wat in de evangeliën opvalt, is dat bij de ge-

(2) bij het wegen van het deeg voor het spijsof-

bij ziekte vermelden. Job zelf verwerpt zo’n den-

bewogenheid in hun spreken was in deze situa-

nezingen die Jezus verricht de directe relatie

fer en (3) door het onzorgvuldig aansteken van

ken in zijn specifieke geval. Het zijn de vrienden

ties ver te zoeken.

tussen ziekte en zonde niet aan bod komt.

de sabbatslichten’ (b. Shabbat 31b). De rabbijnen

die vanuit hun eigen theologie over God spreken.

stelden verder in hun commentaar op Ruth dat

Aan het einde van het Bijbelboek vernemen we

Niet de oorzaak, maar het doel

overspel tijdens de zwangerschap een vroege

van de HEER zelf dat dit soort denkbeelden, dat

Bij het lezen van het verhaal van de blindge-

fende ziekte leidde. Ook bij de blindgeborene

dood van het ongeboren kind teweeg bracht

de vrienden van Job hebben, fout zijn. Tegen Jobs

borene in Johannes 9 valt op dat Jezus geen

zwijgt Jezus hierover. Wel gebeurt het dat Hij de

Nergens spreekt Jezus een zieke concreet aan op een specifieke zondige wandel die tot de betref-

16

Thema artikel

17

genezen verlamde uit Bethesda nadien berispt

ren moesten werken. In elk geval ontkent Jezus

hoogte van Gods verwachtingen. Zacharia, Ana-

gebruikt om een mens tot omkeer te brengen,

en wijst op zijn levenskeuzes.

ook bij deze situatie dat persoonlijke zonde de

nias en Saffira zijn gelovigen en Agrippa is als

dan weet de zieke dat. Ik stel daarom vast dat er

basis is van het leed.

koning op de hoogte van de joodse godsdienst.

geen voorbeeld in de Bijbel te vinden is waar de

Voor Jezus’ toehoorders was dit niet vanzelf-

Ze wisten alle drie wat de oorzaak van de straf

zieke eerst allerlei raadgevers nodig heeft om

In het vraagstuk of Jezus een duidelijke rela-

sprekend. Evenals de heidenen probeerden ook

was waarmee God hen sloeg. Een extra zoek-

te ontdekken voor welke persoonlijke zonde de

tie ziet tussen zonde en lijden, vinden we het

zij een logica te ontwikkelen die bij leed wees

tocht naar de bewuste zonde achter de ziekte

ziekte een straf is. Anderzijds lezen we wel dat

enige expliciete antwoord in Lucas 13:1-5. In dit

op de eigen schuld van de betrokkene. Men

was niet nodig.

Paulus de ziekte in de gemeente van Korinthe

tekstgedeelte is er, in een reflectie over zonde

probeerde te achterhalen welke zonde iemand

en leed, sprake van twee grote rampen, waar-

gedaan had. Op die wijze ontstond er een for-

Conclusie

bij meerdere mensen om het leven kwamen.

meel strafregister voor individuele zonden. De

Concluderend stellen we vast dat de gedach-

op het belijden van de zonden in de omgang met

We lezen over de eerste ramp: ‘Er waren op dat

omvang van het leed bepaalde de schuld. Uit

te dat alle ziekte te wijten is aan Gods oordeel

ziekte en genezing (Jak.5:13-16) en dat Jezus

moment ook enkele mensen aanwezig die hem

bijbelteksten werd bijvoorbeeld indirect gecon-

over persoonlijke zonden, waarvan de zieke

Christus tegen de gemeente in Tyatira zegt

vertelden over de Galileeërs van wie Pilatus het

cludeerd dat wie melaats was, zich aan hoog-

geen weet heeft, geen ondersteuning vindt

dat Hij de valse profetes Izebel ziek zal maken

bloed vermengd had met hun offers. Hij zei

moed schuldig had gemaakt (vgl. Num.12:10;

in de evangeliën. Als God ziekte in de Bijbel

(Op.2:22). Dit blijft staan, maar ook blijft staan

tegen hen: “Denken jullie dat die Galileeërs gro-

2Kon.5:27; 2Kron.26:19). Die conclusie staat

dat het bijbelse getuigenis ons oproept tot voor-

tere zondaars waren dan alle andere Galileeërs,

echter niet in deze teksten en dient te worden

zichtigheid in het trekken van conclusies uit het

omdat ze dat ondergaan hebben? Zeker niet, zeg

gezien als menselijke hypothesen.

Een bloedbad en een toren

Ik jullie, maar als jullie niet tot inkeer komen, zul je allemaal op dezelfde wijze omkomen”’

Tragedie en zonden

(vs.1-3).

Jezus keert zich in Lucas 13:1-5 tegen het den-

Het is onduidelijk naar welke gebeurtenis Jezus

ken dat rampspoed automatisch verbindt met

hier exact verwijst. Hoewel geen andere ge-

ondeugd. Tragedie is niet noodzakelijk verbon-

schiedschrijver deze gebeurtenis vermeldt, is

den met zonden in iemands leven. Tragedie laat

de situatie echter niet onvoorstelbaar. Vooral

de kwetsbaarheid van het leven in de geval-

de bloedige conflicten die dikwijls tussen de

len schepping zien en roept op tot een keuze

Romeinen en de bevolking in Israël voorkwa-

voor Gods verlossing. Ondanks dat Jezus in de

men, wijzen op de mogelijkheid ervan. Met een

evangeliën geen relatie legt tussen persoonlijke

verwijzing naar deze gebeurtenis stelden som-

zonden en ziekte, mogen we vanuit die obser-

mige joden dat deze Galileeërs grotere zondaars

vatie ook niet concluderen dat ziekte nooit een

waren dan de anderen. Maar Jezus ontkent die

oordeel van God is. Zo’n conclusie zou indruisen

gedachte in dit geval. Wat er met deze Galileeërs

tegen Gods eigen uitspraak over zichzelf: ‘Zie

gebeurde, was niet Gods straf. Voorzichtigheid is

het toch in: Ik ben de enige, naast Mij is er geen

geboden in het verbinden van bepaalde gebeur-

andere God. Ik laat sterven, Ik geef leven, Ik sla

tenissen met bepaalde zonden.

wonden en Ik genees. Wanneer Ik mijn macht

Meteen hierop verwijst Jezus naar een tweede

laat gelden is er niemand die redding bieden

ramp die zich blijkbaar recent voordeed: ‘Of die

kan’ (Deut. 32:39). Met deze woorden stelt

achttien die stierven doordat de Siloamtoren op

God dat Hij er persoonlijk voor kan kiezen om

hen viel – denken jullie dat zij schuldiger waren

iemand met ziekte te straffen. Zowel het Oude

dan alle andere mensen die in Jeruzalem wonen?

als Nieuwe Testament getuigen hiervan. En dit

Zeker niet, zeg Ik jullie, maar als jullie niet tot

getuigenis komt ook voor in de evangeliën, als

inkeer komen, zul je allemaal net zo sterven als

we denken aan Zacharias de priester die met

zij’ (vs.4-5). Evenals bij de vorige gebeurtenis,

stomheid wordt geslagen (Lucas 1), aan Ananias

ontbreken ook hier verdere gegevens vanuit de

en Saffira en koning Herodus Agrippa die door

geschiedenis. Bij de achttien mensen die om het

God met een gewelddadige dood gestraft wordt

leven komen, gaat het hoogstwaarschijnlijk om

(Hand. 5:1-10; 12:20-23). Al deze personen

werkers die in naam van de bezetter aan de to-

zijn tijdens het voorval echter voldoende op de

Ik stel vast dat er geen voorbeeld in de Bijbel te vinden is waar de zieke eerst allerlei raadgevers nodig heeft om te ontdekken voor welke persoonlijke zonde de ziekte een straf is.

met de zondige omgang tijdens de tafel van de Heer verbindt (1Kor.11:20-30), dat Jakobus wijst

leed van een zieke.

18

τὸ

εἶναι ἶσα

Nieuw to einai het zijn

ϑεῷ,

isa

theōi

19

gelijk aanGod,

De menswording van Jezus Christus

In deze rubriek Nieuw tonen we een voorbeeld van teksten uit Filippenzen 2:6-8 die onlangs op StudieBijbel.nl zijn toegevoegd (daar zijn verder ook uitgebreide woordstudies en artikelen te vinden).

VERTALING Filippenzen 2:6

Filippenzen 2:6

Filippenzen 2:6-7

358

Oorspronkelijke tekst

6

3222.1 1548 2958.2

2092.4

4564.5

ὃς

ἐν

μορφῇ

ϑεοῦ

ὑπάρχων, οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο

die

in

(de)gestalte vanGod zijnde,

hos

en

morphēi

theou

hup-archōn

3239 662

ouk

niet

harpagmon

2026.13

hēgēsato

(alseen)roof heeftbeschouwd

3072.17 1357.19 2204.6 2092.5

τὸ

εἶναι ἶσα

het

zijn

to

einai

ϑεῷ,

isa

theōi

gelijk aanGod,

Filippenzen 2:7

Oorspronkelijke tekst

7

205

1294.2

2462.1

ἀλλ᾽ ἑαυτὸν ἐϰένωσεν, all’

heauton

ekenōsen

2958.1

1259.4

μορφὴν

δούλου

morphēn

SV Die in de gestaltenis Gods zijnde, geen roof geacht heeft Gode evengelijk te zijn; || NBG die, in de gestalte Gods zijnde, het Gode gelijk zijn niet als een roof heeft geacht, || NBV Hij die de gestalte van God had, hield zijn gelijkheid aan God niet vast, || WV Hij die bestond in goddelijke majesteit heeft zich niet willen vastklampen aan de gelijkheid met God: || GNB Hij had de gestalte van God, maar heeft zich niet angstvallig ... vastgeklampt. || NEB For the divine nature was his from the first; yet he did not think to snatch at || NASB who, although He existed in the form of God, did not regard ... a thing to be grasped, || NIV being in very nature God, did not consider || RLU nahm er’s nicht als einen Raub, || BJ Lui, de condition divine, ne retint pas jalousement le rang qui l’égalait à Dieu.

doulou

maar Zichzelf heeftontledigd, (de)gestalte van(een)dienstknecht 2657.29

1548 3151.1

λαβὼν,

ἐν

labōn

en

genomenhebbende, in

7

406.8

971.50

ὁμοιὼματι ἀνϑρὼπων γενόμενος· homoiōmati

gelijkenis

anthrōpōn

vanmensen

genomenos

geworden;

In een poëtisch gedeelte (vs.6-11) werkt Paulus nader uit wat de gezindheid ‘in Christus’ (vs.5) inhoudt. Vermoedelijk citeert Paulus hier een reeds bestaand lied, dat in de vroegchristelijke gemeente functioneerde en dat mogelijk zijn oorsprong heeft in de Hebreeuws/Aramees sprekende gemeente in Israël. In de geschiedenis van de uitleg van deze verzen is veel discussie over de opbouw ervan. Het meest aannemelijk is dat we moeten uitgaan van een opbouw in twee delen: in de verzen 6-8 gaat het om een telkens verdergaande vrijwillige vernedering van Christus, terwijl in de verzen 9-11 zijn ultieme verhoging wordt bezongen. Het lied begint met het bezingen van Christus die ‘in de gestalte van God’ is. Het gaat hier om de pre-existentie van Christus, zijn bestaan bij God vóór de schepping. Bij 2958 morphē ‘gestalte, vorm, gedaante’ moeten we in dit verband niet denken aan een uiterlijke overeenkomst, maar aan de verschijningsvorm waarin God zich openbaart, dat wil zeggen de heerlijkheid van God (vgl. 2Kor.4:4; zie ook Fil.3:21, waar een verband wordt gelegd tussen het verwante 4211 sum-morphos ‘gelijkvormig’ en heerlijkheid). De betekenis van 2958 morphē ligt dicht bij die van 1353 eikōn ‘beeld’; zo weerspiegelde de eerste mens het beeld en de heerlijkheid van God (Gen.1:27, vgl. 1Kor.11:7). De eerste mens echter wilde bovendien ‘aan God gelijk zijn’ (Gen.3:5vv.). Christus, die de heerlijkheid van God had (vgl. Joh.17:5) hield zijn aan God gelijk zijn juist niet vast, maar wilde Zich vernederen om te dienen. 662 harpagmos ’roof, plundering’ is een zeer zeldzaam woord. In deze context gaat het om ‘iets dat men per se wil vasthouden of wat men koste wat het kost wil verkrijgen’ (vgl. WV, GNB, NBV). Over wat er precies met het ‘aan God gelijk zijn’ wordt bedoeld, bestaat onder uitleggers veel discussie; gedacht kan zijn aan de goddelijke natuur, die Christus had kunnen vasthouden, of bv. de heerschappij over de schepping, die Christus had kunnen nastreven. Het meest aannemelijk is, dat het ‘aan God gelijk zijn’ terugverwijst naar ‘in de gestalte van God’, waarbij het er dus om gaat dat Jezus de goddelijke heerlijkheid waarin Hij deelde voor zijn menswording niet krampachtig heeft vastgehouden. De eerste Adam zwichtte voor de verzoeking van de duivel en greep naar het ‘aan God gelijk zijn’ (Gen.3:5); Christus, ‘de tweede Adam’ (1Kor.15:45-46), gaf het ‘aan God gelijk zijn’ juist vrijwillig op, in gehoorzaamheid aan God (vgl. vs.8).

Filippenzen 2:7

205

1294.2

2462.1

ἀλλ᾽ ἑαυτὸν ἐϰένωσεν, all’

heauton

ekenōsen

2958.1

1259.4

μορφὴν

δούλου

morphēn

doulou

maar Zichzelf heeftontledigd, (de)gestalte van(een)dienstknecht 2657.29

1548 3151.1

λαβὼν,

ἐν

ὁμοιὼματι ἀνϑρὼπων γενόμενος·

Gal-Fil.indb 358 genomenhebbende,

in

gelijkenis

labōn

COMMENTAAR

en

homoiōmati

406.8

anthrōpōn

vanmensen

971.50

genomenos

geworden;

StudieBijbel.nl

SV Maar heeft Zichzelf vernietigd, de gestaltenis van een dienstknecht aangenomen hebbende, en is de mensen gelijk geworden; || NBG maar Zichzelf ontledigd heeft, en de gestalte van een dienstknecht heeft aangenomen, en aan de mensen gelijk geworden is. || NBV maar deed er afstand van. Hij 15-06-13 16:14 nam de gestalte aan van een slaaf en werd gelijk aan een mens. || WV Hij heeft zich van zichzelf ontdaan en het bestaan van een slaaf aangenomen. || GNB Hij heeft zijn

Het vorige vers bezingt dat Christus zijn ‘aan God gelijk zijn’ (vs.6b), dat wil zeggen het ‘in de gestalte van God zijn’, het delen in zijn heerlijkheid (zie uitleg vs.6a), niet krampachtig vasthoudt. ‘Integendeel’, zo begint dit vers (205 alla ‘maar’ drukt tegenstelling uit). Christus heeft zich juist ‘leeg gemaakt’ of ‘ontledigd’. Over wat hier precies met ekenōsen (een vorm van 2642 kenoō ‘leeg maken’) wordt bedoeld, is in de geschiedenis van de uitleg veel discussie. In aansluiting bij het vorige vers en omdat het nader wordt uitgewerkt in ‘de gestalte van een dienstknecht aannemende’ en ‘aan de mensen gelijk geworden’, kunnen we het ‘ontledigd’ het beste zo opvatten dat Christus zijn

20

Filippenzen 2:8-9

Nieuw

VERTALING

21

COMMENTAAR

Filippenzen 2:7 vervolg grootheid opgegeven door een slavenbestaan te aanvaarden || NEB but made himself nothing, assuming the nature of || NASB emptied Himself, taking the form of a bondservant, and being made in the likeness of men. || RLU sondern entäußerte sich selbst ... ward gleich wie ein andrer Mensch und an Gebärden als ein Mensch erfunden. || REU er machte sich selbst zu nichts ... und der Gestalt nach wie ein Mensch erfunden, || BJ prenant condition d’esclave, et devenant semblable aux hommes. S’étant comporté comme un homme,

360

Filippenzen 2:8

Oorspronkelijke tekst hemelse heerlijkheid heeft losgelaten en zich vernederd heeft tot de aardse staat. Hij heeft zijn goddelijke heerlijkheid, Zijn hoge status afgelegd en de status van een slaaf aangenomen. De uitdrukking morphē doulou ‘gestalte van een slaaf’ staat tegenover morphē theou ‘gestalte van God’ in vers 6. Net als daar, gaat het bij 2958 morphē ‘gestalte, vorm, gedaante’ niet om uiterlijke overeenkomst, maar om de status of rol van een dienstknecht of slaaf. Vanwege de tegenstelling met ‘gestalte van God’ in vs.6 en vanwege de parallellie met ‘en aan de mensen gelijk geworden’ is in deze context bij ‘gestalte van een dienstknecht’ in de eerste plaats gedacht aan de menselijke bestaanswijze. Tegelijkertijd is het mogelijk dat het woordgebruik de gedachte wil oproepen aan de profetieën van Jesaja over de ‘Knecht des HEREN’ (Jes.52:13,14; Jes.53:12; zie SBOT 9, Excurs 6, ‘Knecht des HEREN’). Zelf zei Jezus: ‘de Zoon des mensen is niet gekomen om gediend te worden, maar om te dienen’ (Mar.10:45; zie ook Joh.13:3-5). In de uitdrukking ‘in gelijkenis van mensen geworden’ drukt het woord 3151 homoiōma ‘overeenkomst, gelijkenis’ vermoedelijk uit dat er ‘overeenkomstigheid’ is, dat wil zeggen aan de ene kant gelijkheid (Christus werd mens), maar aan de andere kant ook een verschil, want Christus bleef tegelijkertijd meer dan dat (zie uitleg Rom.8:3 voor een vergelijkbaar gebruik van homoiōma). Men mag uit dit woord niet afleiden, dat Jezus alleen naar Zijn uiterlijke verschijning, maar niet naar Zijn wezen een mens was – dergelijke gedachten worden in het NT duidelijk afgewezen (zie de Excurs ‘Vroege gnostiek en de bestrijding daarvan in Galaten-Filemon’).

8

2248 4350.2

1957.45

4922 406.1

4383.3

1294.2

ϰαὶ σχήματι εὑρεϑεὶς ὡς ἄνϑρωπος, ἐταπείνωσεν kai

en 971.50

schēmati

heuretheis

inuiterlijk bevonden 4594.1

2882

hōs

als

anthrōpos

(een)mens,

2064.4

etapeinōsen

ἑαυτόν, heauton

Hijheeftvernederd Zichzelf,

2064.4

1027 4100.3

γενόμενος ὑπήϰοος μέχρι ϑανάτου, ϑανατου δὲ

σταυροῦ.

geworden

van(een)kruis.

genomenos

hupēkoos

mechri

gehoorzaam tot

thanatou

(de)dood,

VERTALING

thanatou

(de)dood

de

en

staurou

COMMENTAAR

Filippenzen 2:8 SV En in gedaante gevonden als een mens, heeft Hij Zichzelf vernederd, gehoorzaam geworden zijnde tot de dood, ja, de dood des kruises. || NBG En in zijn uiterlijk als een mens bevonden, heeft Hij zich vernederd en is gehoorzaam geworden tot de dood, ja, tot de dood des kruises. || NBV En als mens verschenen, heeft hij zich vernederd en werd gehoorzaam tot in de dood – de dood aan het kruis. || WV (7) En als mens verschenen ... de dood aan een kruis. || GNB Hij leefde als een mens ... door gehoorzaam te worden || NEB Bearing the human likeness, revealed in human shape, ... in obedience accepted even death- || NASB being found in appearance as a man, || REU erniedrigte er sich selbst || BJ il s’humilia plus encore,

De openingswoorden van dit vers, ‘en in een uiterlijk bevonden als een mens’, sluiten nauw aan bij vs.7. De betekenis van 4350 schēma ‘vorm, uiterlijk, voorkomen’ ligt dicht bij die van het in vs.7 gebruikte 2958 morphē ‘gestalte, vorm, gedaante’ en opnieuw is niet bedoeld, dat Jezus er alleen ‘uiterlijk als een mens’ uitzag (zie uitleg vs.7). De zin ‘in uiterlijk als een mens bevonden’ kunnen we beter parafraseren met: men nam waar, dat Hij in Zijn doen en laten net als de andere mensen was. Het begrip 4350 schēma ‘vorm’ komt opnieuw voor in Fil.3:21; zoals Jezus de ‘vorm’ van een mens aannam, zo zullen de gelovigen in ‘vorm’ veranderd worden en een verheerlijkt lichaam ontvangen. Het volgende zinsdeel ‘Hij heeft zichzelf vernederd’ was voor Paulus mogelijk de directe aanleiding om dit lied te citeren; immers, ook de Filippenzen moesten leren zichzelf voor elkaar te vernederen en door dit lied te citeren, stelt Paulus Jezus’ levensinstelling als voorbeeld voor de Filippenzen (vgl. vs.3; 1Pet.5:5-6). Daarbij onderstreept heauton ‘zichzelf’ dat de vernedering die Christus onderging Hem niet tegen wil en dank overkwam, maar dat het zijn eigen keuze was deze weg van vernedering te gaan. In de opbouw van dit vers staat ‘Hij heeft zichzelf vernederd’ pa1213 2248 3072.1 2092.1 770.3 4590 2248 4801.5 rallel met ‘gehoorzaam geworden tot de dood’ (vgl. Heb.2:9). DeTekst: διὸ ϰαὶ ὁ ϑεὸς αὐτὸν ὑπερύψωσεν ϰαὶvan ἐχαρίσατο vrijwillige zelfvernedering Christus ging tot in het sterven.H-F dio kai ho theos auton huper-upsōsen kai echarisato In Fil.3:21 heeft 4384 tapeinōsis (vernedering) eveneens Variant:N25N27 te maken daarom ook God Hem heeftuitermateverhoogd en heeftgeschonken met sterfelijkheid en vergankelijkheid. Ook wat betreft gehoorzaamheid kunnen de Filippenzen van Jezus Christus leren (vs.12). 770.7 3072.17 3168.1 3072.17 4567 3432.16Hij3168.1 gehoorzaamde de Vader tot aan de dood; de gelovigen moeten αὐτῷ [τὸ] ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν Hem ὄνομα· gehoorzamen door Zijn voorbeeld van nederigheid en beautōi to onoma to huper pan onoma tot lijden te volgen (vgl. Heb.2:8,9; 12:2; 1Pet.2:21). reidheid Hem [de] naam boven alle Hoe naam; diep die vernedering was, wordt geaccentueerd door de slotwoorden ‘de dood van het kruis’. In de Grieks-Romeinse wereld werd kruisiging beschouwd als de meest wrede en vernederende doodstraf, zozeer dat deze vanwege het mensonterende karakter ervan niet aan Romeinse burgers mocht worden opgelegd, zelfs niet bij de ergste misdaden. Voor joden was de kruisdood het symbool van een vervloeking door God (vgl. Deut.21:22-23; 1Kor.1:23; Gal.3:13). De woorden ‘de dood van het kruis’ vormen dan ook de climax van het eerste deel van het lied: Christus heeft zich in gehoorzaamheid vrijwillig tot de laagst denkbare, meest verachte plaats vernederd.

9

9

22

Thema artikel

23

Eerbied voor God

stelt dat je naar hen luistert en hun voorbeeld

Op enkele andere plaatsen wordt door middel

volgt, bijvoorbeeld om God de eerste plaats in

van beeldspraak tot uitdrukking gebracht, hoe

je leven te geven. Daarin moeten ouders hun

God als Vader is: Hij ontfermt zich als een vader

kinderen dan wel voorgaan. Ouders hebben uit

over wie Hem vrezen (eerbied voor Hem tonen).

dit gebod de opdracht om eerbied-waardig te

Zo in Psalm 103:13. Nu zijn wij geneigd bij het

zijn, dat wil zeggen zo te leven dat ze aanspraak

vaderschap van God te denken aan zijn liefde-

op het respect van hun kinderen kunnen maken.

volle zorg. Deze gedachte ontbreekt in het OT

Maleachi spreekt hier overigens over een be-

niet (Ps.68:6), maar in het OT zegt het vader-

kende gedragsregel onder de Semitische volken

schap allereerst en allermeest dat Hij zeggen-

(vgl. Deut.21:18-21). Het feit dat er uitzonderin-

schap heeft over hen die bij Hem behoren. Het

erbied, achting en dankbaarheid zijn

en dat tonen is een zaak van opvoeding en als

gen op deze regel voorkomen, waarin kinderen

brengt dus verplichtingen met zich mee om

geen wilde bloemen; ze groeien slechts

het daar niet is ontwikkeld, wordt het weinig

en ouders elkaar slecht bejegenen, doet aan de

Gods volk te zijn: ‘Indien Ik nu een vader ben,

gevonden. De fijnzinnige houding van eerbiedig

algemene geldigheid van deze leefregel niets af.

waar is de eerbied voor Mij?’ (Mal.1:6)!

leven brengt de ervaring van respect en achting

Kinderen tonen respect voor hun ouders wan-

als een goede vrucht voort. Eerbiedig leven is de

neer zij hen de eer en waardering geven die ze

De God van Abraham, Izaak en Jakob is de Vader

zegen die past bij een christen in de navolging

vanwege status (het ouder-zijn) en gedrag (eer-

van Jezus Christus. De Here Jezus heeft Gods

van de Here Jezus.

biedwaardig optreden) verdienen. Respect tonen

naam geopenbaard aan de mensen die God Hem

is in woord en daad laten merken dat je iemand

gegeven heeft (Joh.17:6). Door de geloofsge-

In zijn samenspraken met God, voert de profeet

waardevol vindt, eert en hoog acht vanwege de

meenschap met de Here Jezus Christus wordt

Maleachi de HERE sprekend in en begint met

waarde en kwaliteit van die ander. Wie een an-

voor de gelovigen de naam ‘Vader’ de gewone

Hans Bette

E

op een weloverwogen verzorgde akker.

Eerbied heeft van doen met de overtuiging dat iets of iemand groter, hoger of meer is dan jezelf bent. Zulk gevoelig en achtend omgaan met iemand anders wordt alleen geleerd door wie verwonderd is over het eigen leven.

een algemene vaststelling: ‘Een zoon eert zijn

der respecteert, spreekt positief en goed van die

aanspreekvorm van God. De Joden in Jezus’

Wie zichzelf met alles erop en eraan heeft leren

vader’ (1:6). Deze woorden doen denken aan de

persoon en drukt in gepaste woorden bewonde-

dagen hebben God ook wel (sporadisch) aange-

waarderen, vindt opening om ook bijvoorbeeld

Tien Geboden (Ex.20:12; Deut.5:16), waarin God

ring en eerbied uit.

sproken als ‘Onze Vader (in de hemel)’ en ‘Onze

de schepping of een medemens of God te eerbie-

aan zijn volk opdraagt gezag van ouders te res-

digen. In een alsmaar verplattende maatschap-

pecteren en zo sterke familiebanden te ontwik-

Over God als Vader

pij, waar het eigen ik voortdurend en overal de

kelen. Dat was natuurlijk ook noodzakelijk om

In het Oude Testament komen we als aan-

De aanspraak ‘mijn Vader’ komt onder de Joden

grove boventoon voert, zal zulke gevoeligheid

als volkseenheid in het Beloofde Land te (over)

spreektitel van God veelal de verbondsnaam

in Jezus’ dagen niet voor. Wanneer wij als ge-

voor anderen verdwijnen. Eerbied voor een

leven. Maar wat betekent het praktisch om

JHWH tegen, vertaald met ons woord HERE. In

lovigen dan leren God ‘abba’, Vader, te noemen

medemens en zeker voor de onzichtbare God

eerbied te hebben voor ouders? Een onderdeel

het NT leren we van Jezus, dat gelovigen voor

is dat een vertrouwelijke wijze van spreken. De

zal bij egocentrische mensen weinig gevonden

ervan is dat je goed over hen praat en vriendelijk

God de aanspreektitel Vader (‘onze Vader’) mo-

Here Jezus heeft zijn volgelingen deze vader-

worden. Want eerbiedig leven is een gevoeli-

voor hen bent. Het houdt ook in dat je respect

gen gebruiken. De aanspreektitel ‘Vader’ voor

naam voor God op de lippen gelegd (Luc.11:2;

ge houding ontwikkelen voor een ander en dat

en beleefdheid aan hen toont. Je ouders eren

God was in het OT ook al wel bekend, hoewel

Mat.6:9). Het Aramese woord abba werd in de

‘afzien van jezelf’ moet je leren. Respect hebben

betekent verder dat je hun oordeel zo op prijs

veel minder en niet zozeer in de persoonlij-

sfeer van vertrouwelijke omgang tussen vader

ke vorm van ‘mijn Vader’. God is de Vader als

en kinderen gebruikt. Maar deze omgang drukt

Schepper van zijn volk Israël, want Hij heeft in

wel de nodige respect en eerbied voor de vader

vrijheid en liefde Israël uitgekozen om zijn volk

uit: het betreft hier de Vader die Schepper is van

te zijn. In het lied van Mozes wordt dit prachtig

al wat leeft!

Eerbied, achting en dankbaarheid zijn geen wilde bloemen; ze groeien slechts op een weloverwogen verzorgde akker.

koning’, maar God was voor hen toch vooral de heilige en machtige God ver weg (in de hemel).

verwoord: ‘Is Hij niet uw Vader, die u geschapen heeft, die u gemaakt heeft en toebereid?’

Wij moeten wel beseffen, dat onze verhouding

(Deut.32:6). Een veelzeggend voorbeeld van

tot de hemelse Vader niet op één lijn te stel-

het eerbiedige gebruik van de Vadernaam is het

len is met de volstrekt unieke relatie van Jezus

gebed: ‘HERE, U bent onze Vader, wij zijn het

met zijn Vader. Jezus noemde God zijn ‘eigen’

leem, U bent onze Formeerder en wij allen zijn

Vader (Joh.5:18). Hij noemt de discipelen ‘mijn

het werk van uw hand’ (Jes.63:8). Verder lezen

broeders’ en duidt hen zo aan met de nieuwe

we in Jer.31:9 hoe God zijn vaderschap over

relatie die er tussen Hem en hen is ontstaan

Israël bevestigt (vgl. 2 Sam.7:14).

(Joh.20:17). Die nieuwe relatie komt voort uit het

24

Thema artikel

25

feit dat door het geloof Zijn Vader nu ook hun

in rust en vertrouwen tijd en aandacht aan Hem

de HEER’ (Ps.34:12). Ouders zullen hun kinderen

Vader geworden is. Volgelingen van Jezus zijn

schenken. God eren is zijn liefde en zijn wil op

eerbied, respect en ontzag voor God bijbrengen:

naast Hem als de ‘eerst- en eniggeboren Zoon

hoge prijs stellen en je leven daarnaar inrich-

‘Dan leren zij eerbied voor Mij te hebben zolang

van God’ (rangorde en volgorde, vgl. Rom.8:29;

ten. God eren is respect voor Hem hebben en

ze leven, en brengen ze dat ook hun kinderen

Kol.1:15, 18; Heb.1:6) als het ware ‘aangenomen’

dankbaar en liefdevol over Hem spreken. God

bij’ (Deut.4:10). Ouders zullen die innerlijke

kinderen van God. Kind van God zijn begint met

eren is Hem vanwege zijn grote daden prijzen

houding aan de kinderen laten merken en voor-

een adoptieproces. We worden Gods kinderen

en Hem vereren om zijn majesteit. God eren is

leven, bijvoorbeeld door met liefde en eerbied

wanneer we door Hem geadopteerd worden,

zijn hoogheid erkennen, Hem hoogachten. God

te vertellen over wat God in de geschiedenis en

door ons geloof in en de verbondenheid aan

eren is ontzag voor Hem hebben en jezelf aan

in hun eigen leven heeft gedaan. Verder mogen

Christus: ‘Hij heeft ons naar zijn wil en ver-

zijn wil ondergeschikt maken. God eren is Hem

we om die innerlijke houding van eerbied voor

langen voorbestemd om in Jezus Christus zijn

dank betuigen (Ps.50:15,23). God eren is Hem

God bidden: ‘Vervul mijn hart met eerbied voor

kinderen te worden’ (Ef.1:5).

dienen met wie je bent en wat je hebt (Jes.43:23;

uw naam’ (Ps.86:11; zie ook Deut.6:5). Daarbij is

Spr.3:9). God eren is jezelf met je gaven en

God hoog achten een innerlijke keuze. Spreu-

De naam Vader betekent ook in het NT dat God

talenten, tijd en toekomst aan Hem uitleveren:

ken 1:29 laat die keuze wel heel scherp zien: ‘en

macht en gezag heeft (Luc.23:34). Daarnaast

Heer, wat wilt U, dat ik doen zal?

jullie hebben de vreze des HEREN niet verkozen’

‘Kom, kinderen, luister naar mij, ik leer je ontzag voor de HEER’ (Ps.34:12)

(NBG) en in NBV: ‘Want je was afkerig van

spreekt het van liefde en gemeenschap, van leiding en zorg (Mat.6:25-32). Wij mogen met

God eren is zijn Naam hooghouden! God eren

mijn kennis en toonde geen ontzag voor de

kinderlijk vertrouwen tot Hem gaan, daarbij

is de consequenties van zijn vaderschap voor

HEER.’ Wie eerbiedig

beseffend dat onze Vader in de hemel het heelal

ogen hebben: wat betekent het voor mij dat deze

wil leven tegenover

draagt en onderhoudt. De vertrouwelijkheid in

God mijn Vader is? God eren is vertrouwen in

een heilig God, de

het omgaan met God doet voor zijn kinderen

Hem stellen: Hij zal het maken! God eren is zijn

Vader van onze

niets af van de eerbied voor Hem (zie Ef.1:3;

heiligheid erkennen en daarop reageren door zo

Here Jezus Chris-

2:18; Mat.7:11; Joh.3:35; 1Joh.3:1).

te leven dat het Hem behaagt. God eren is tot

tus, die mag dat

Hem bidden als Leidsman en eeuwige Bescher-

verlangend naar

Wanneer we nadenken over God als Vader moe-

mer. God eren is jezelf aan Hem toewijden, zijn

Hem uitspreken

ten we niet beginnen met wat een aardse vader

Zoon Jezus navolgen en leven in zijn Geest. God

en zal ont-

voor zijn kind kan betekenen en dat overbrengen

eren is ernst maken met het doen wat Hij van

dekken dat dit

op God als hemelse Vader. Dan vormen we een

ons vraagt. God eren is de opdracht voor elke

verlangen zal

beeld van God naar het beeld van een mens. God

christen. Ieder die de gave van Gods liefde heeft

leiden tot een

is dé Vader, niet een vader!

leren kennen, zal de opgave van heilig leven

houding van lof

Het geloof in God als Vader behoort daarom niet

leren verstaan. Eerbied voor God blijkt ook uit

en dankbaarheid.

afhankelijk te zijn van onze (voor sommigen

de wijze waarop we met zijn schepping en onze

zeer negatieve) denkbeelden en voorstellingen

medemensen omgaan. Terughoudendheid om

Het aanbidden van

met betrekking tot het vaderschap. Ook moeten

een ander mens te kwetsen of te beledigen moet

de Here God en

we niet toegeven aan de vermenselijkte denk-

even diep zitten als onze weigering om iets te

het benoemen en

beelden over God als de goede en liefdevolle

doen wat een belediging voor God is (Jak.3:9,10).

roemen van wie Hij

Vader van alle mensen, daarvoor geeft de Bijbel

Wie een arme of een verschoppeling onderdrukt,

is vormen zo krachtige

geen grond. Alleen door de woorden en het leven

die beledigt en lastert daarmee diens Schepper;

uitingen van een eerbiedig

Die God is onze zaligheid; wie zou die hoogste

van Jezus leren wij God als een verzoenende en

wie zich over een behoeftig mens ontfermt, die

christenleven. Dit is een

Majesteit dan niet met eerbied prijzen?

liefdevolle Vader kennen.

eert God (Spr.14:31).

centraal thema in de Bijbel:

Die God is ons een God van heil; Hij schenkt, uit

Waaruit blijkt onze eerbied voor God?

Hoe ontwikkelen wij eerbied voor God?

ons leven zal tot Gods eer zijn!

goedheid, zonder peil, ons ‘t eeuwig, zalig leven;

God eren en aanbidden is Hem roemen en be-

Ontzag voor God hebben wij niet van ons-zelf

van den dood, volkomen uitkomst geven.

noemen wie Hij is, wat Hij deed en doet en zal

of uit eigener beweging. Dat moet ons voorge-

doen. God eren is Hem belangrijk achten, Hem

houden, geleerd en aangeleerd worden: ‘Kom,

(Ps.68:10, ber.)

de waarde geven die Hem toekomt. God eren is

kinderen, luister naar mij, ik leer je ontzag voor

Geloofd zij God met diepst ontzag! Hij overlaadt ons, dag aan dag met Zijne gunstbewijzen.

Hij kan en wil en zal in nood, zelfs bij het naderen

26

Actualiteiten

Bijbel en Archeologie

27

Wierookschep

geld gekost hebben. Desondanks is het voorals-

Na verkennend onderzoek tussen 2007 en 2008

plaats niet geheel intact is. Waarschijnlijk gaat

Opgravingen bij Khirbet el-Eika even ten westen

nog onzeker wie de bewoners van deze plaats

werd besloten in 2010 te beginnen met sys-

het om een welvarende donateur die een rol

van het Meer van Galilea hebben een interes-

waren. Het is moeilijk te zeggen in hoeverre

tematische opgravingen bij Horvat Kur, een

heeft gespeeld bij de bouw van de synagoge of

sante vondst opgeleverd. Archeologen onder

Joden in deze periode waren beïnvloed door

nederzetting ten noordwesten van het Meer

de aanleg van de mozaïekvloer.

leiding van Uzi Leibner van de Hebrew Universi-

Griekse gewoonten. Veel Joodse gebruiken die

van Galilea die vanaf de late Romeinse tot de

ty hebben afgelopen jaar voor het eerst op deze

archeologische sporen achterlaten, ontwikkel-

Ottomaanse periode bewoond was. Tijdens deze

locatie gegraven. Het doel van de opgravingen is

den zich pas na deze periode. De onderzoekers

opgravingen is een monumentale synagoge uit

meer inzicht te krijgen in de bevolkingssamen-

hopen volgende zomer meer aanwijzingen te

de Byzantijnse tijd gevonden (4e tot 7e eeuw

stelling van Galilea in de Hellenistische periode

vinden die licht kunnen werpen op deze interes-

n.Chr.). De synagoge met een afmeting van 11

Zegel uit Jeruzalem

(3e tot 1e eeuw v.Chr.). Geleerden zijn verdeeld

sante problemen.

bij 16,5 meter werd omgeven door huizen en

In september maakte het Temple Mount Sifting

is in de loop der eeuwen zeker drie keer ver-

Project de vondst van een zegelsteen bekend,

bouwd. De opgravingen zijn van belang voor de

die volgens de archeologen betrokken bij het

wetenschappelijke bestudering van de ontwik-

project, uit de tiende eeuw voor Christus zou

keling van synagogale bouw in deze periode.

dateren. In de jaren 1999 en 2000 werden onder

over de vraag of de regio voor de tijd van Jezus een overwegend Joodse of niet-Joodse bevolking had. De versterkte nederzetting van Khirbet

Bronnen: Times of Israel (timesofisrael.com)

Bronnen: Kinneret Regional Project (kinneretexcavations.org)

el-Eika was slechts korte tijd bewoond vanaf

Synagoge met mozaïekvloer

de derde eeuw tot de gewelddadige verwoesting

Afgelopen zomer hebben archeologen van het

Verschillende interessante vondsten waaronder

toezicht van de Islamitische Waqf van Jeru-

rond 140 voor Christus. Het is onduidelijk of de

Kinneret Regional Project een mozaïekvloer

een stenen zetel (zie Actualiteiten Studiebijbel

zalem, die de tempelberg beheert, construc-

verwoesting verbon-

ontdekt tijdens opgravingen van een synago-

Magazine 6.2 - 2012) en een platte stenen tafel,

tiewerkzaamheden uitgevoerd om toegang te

den kan worden met

ge bij Horvat Kur. Het doel van het project is

vergelijkbaar met die in de synagoge van Migdal,

verschaffen tot de zogenaamde ‘stallen van

de opkomst van het

het onderzoeken van de ontwikkeling van een

zijn zeer zeldzaam en wetenschappers verschil-

Salomo’, een ondergronds bouwwerk waar in

Hasmonese konink-

nederzetting in het landelijke Galilea tussen de

len nog van mening over de functie daarvan.

1996 de al-Marwani moskee in gevestigd werd.

rijk. Leibner vermoedt

eerste en zevende eeuw na Christus. De ar-

Bij deze illegale werkzaamheden zonder toezicht

dat de bevolking van

cheologen hopen op die manier meer inzicht te

van archeologen werden enorme hoeveelheden

de plaats overwegend

krijgen in de leefomstandigheden en culturele

aarde afgevoerd en gedumpt in het Kidrondal.

uit niet-Joden be-

invloeden op het gebied. De opgravingen bieden

In 2004 werd door een team onder leiding van

stond. De opgravers

daarmee meer inzicht in de Joodse wereld die de

archeologen Gabriel Barkay en Zachi Dvira, met

vonden in een gebouw

achtergrond vormt voor het leven van Jezus en

medewerking van de Bar Ilan universiteit, een

met waarschijnlijk een

de opkomst van het vroege christendom en rab-

begin gemaakt met het systematisch doorzoe-

publieke functie een

bijnse Jodendom binnen het bredere Romeinse

ken van deze grond in het zogenaamde Temple

wierookschep met een

en Byzantijnse rijk. De opgravingen kennen een

handvat in de vorm

Nederlandse bijdrage door de betrokkenheid van

van een eend. Vaak

professor Jürgen Zangenberg van de Universiteit

Afgelopen zomer werd een mozaïekvloer ont-

dat op de tempelberg zelf wetenschappelijke

wordt aangenomen

Leiden.

dekt met daarop een afbeelding van een menora.

opgravingen worden uitgevoerd. De afgelopen

dat dergelijke schep-

De zevenarmige kandelaar was een van de meest

jaren zijn reeds verschillende interessante ont-

jes een godsdienstige

populaire religieuze motieven in het Jodendom

dekkingen gedaan (zie Actualiteiten Studiebijbel

of magische functie

en kan gevonden worden op veel verschillen-

Magazine 5.3 - 2012).

hadden, maar gewoon

de plaatsen, van broodstempels tot graven.

dagelijks gebruik is

De populariteit van het symbool is mogelijk te

niet uitgesloten.

verklaren vanwege de verbinding met de tempel,

Afbeelding: De gevonden wierookschep met eendenkop

Afbeelding: Mozaïekvloer met menora en inscriptie

dig weer te geven en herkenbaar Joods symbool

Joden konden zijn, waren dergelijke ontwerpen

was, mogelijk tegenover het christelijk gebruik

breder in gebruik in de Grieks-Romeinse we-

van het kruisteken. Behalve de afbeelding van

reld. In een nabijgelegen gebouw werden grote

een menora is ook een inscriptie gevonden met

Griekse amforen voor wijn gevonden afkomstig

de naam ‘Elazar, zoon van Judan, zoon van

tig kilogram zware kruiken over land moet veel

vanwege het feit dat de Waqf het niet toelaat

maar tevens vanuit het feit dat het een eenvou-

Hoewel wierookschepjes ook in het bezit van

van Rhodos en Kos. Het transport van deze der-

Mount Sifting Project. Het project is van belang

Afbeelding: De deels opgegraven synagoge van Horvat Kur uit de lucht (juli 2013)

Susu/Qoso’. De spelling van de naam van de grootvader is niet zeker, omdat de vloer op die

Afbeelding: Zegelsteen met deels zichtbare onderzijde

Actualiteiten

Bijbel en Archeologie

De gevonden zegelsteen is van kalksteen en kon

baar tot dezelfde

door een klein gat aan een koord bevestigd wor-

periode behoren.

den. Onder op de zegel staan twee dierenfiguren

De oorspronkelijke

afgebeeld. De vondst wordt in de tiende eeuw

context voor vond-

voor Christus gedateerd, op basis van stilisti-

sten uit afgevoerde

sche overeenkomsten met zegelstenen uit deze

aarde is echter

periode die gevonden zijn bij Tel Bet Sjemesj,

per definitie niet

Tel Gezer en Tel Rechov. Volgens de onderzoe-

te achterhalen.

kers wijzen andere archeologische vondsten in

Hoewel de over-

Jeruzalem op een uitbreiding van de stad in deze

eenkomsten met

periode die past bij het Bijbelse beeld van het

elders gevonden

koninkrijk van David en Salomo. De zegelsteen

zegelstenen van

past goed bij de administratieve structuren van

belang zijn, is

een dergelijk gecentraliseerd rijk.

daarmee niet uitgesloten dat de zegel uit Jeru-

Afbeelding: Tekening onderzijde zegelsteen met twee dieren

zalem uit een andere periode afkomstig is. Binnen de archeologie zijn objecten die zogenaamd in situ gevonden worden, dus op de plek waar ze oorspronkelijk zijn achtergelaten, de meest waardevolle vondsten. De vondst is dan namelijk op een betrouwbare manier te verbinden met andere objecten die allemaal aantoon-

Bronnen: Temple Mount Sifting Project (templemount. wordpress.com), Biblical Archaeological Society (biblicalarchaeology.com) en Ritmeyer Archaeological Design (ritmeyer.com).

Verzameld en samengevat door Jonathan Pater, MA

Geheel vernieuwde StudieBijbel app

StudieBijbel.nl Meer dan 25000 pagina’s informatie in een handige interface met uitgebreide zoekfuncties • de bijbel in de grondtaal, inclusief een woord-voor-woord vertaling • overzicht van een groot aantal bijbelvertalingen • uitgebreide verklaring van de bijbeltekst • gedetailleerde achtergrondstudies • alle Griekse woorden en namen worden

versie Als web ar, maar ook ba ik besch loaden te down roid als app d n A n e ad voor Ip ! ts table

Typering

De Studiebijbel kan worden getypeerd met: bijbelgetrouw, academisch verantwoord, eigentijds.

Voor wie?

Voor predikanten, studenten en iedereen die regelmatig een inleiding moet houden. Ook heel geschikt voor scholieren VWO-bovenbouw (vak religie, mens en samenleving). De StudieBijbel app is het startpunt voor het maken van uw inleiding, dagopening op school, werkstuk of preek. U kunt ook zelf notities toevoegen. De Studiebijbel wordt zo uw persoonlijke bijbel met aantekeningen. Maak een maand gratis kennis met de StudieBijbel app.

uitgebreid beschreven, inclusief concordantie

Nu 1 maand gratis

Download de app van de App Store en Google Play Store of ga naar www.studiebijbel.nl en meldt u aan als proefabonnee.