Meerlaagse Veiligheid

Meerlaagse Veiligheid

de kaarten op tafel

bewustwording. Wat zijn de mogelijkheden en hoe pak-

De kaarten op tafel. Met dat idee werd op 13 maart in Zut-

ken we die aan, daarover zullen wetenschappers en water-

phen over Meerlaagse Veiligheid gesproken. Op deze sym-

schappers het hebben.

posiumdag, georganiseerd door de STOWA, werd over andere manieren van bescherming tegen hoogwater gesproken.

Om het begrip Meerlaagse Veiligheid (MLV) eerst maar

Centraal stonden buitendijkse aanpassingen, binnendijkse

even duidelijk neer te zetten: Nederland ligt voor een

oplossingen en bewustwording. Hoe die Meerlaagse Vei-

groot gedeelte onder de zeespiegel. Waterveiligheid is

ligheid kan worden vormgegeven is nog een zoektocht, al

daarom een van de belangrijkste aandachtsvelden in

lijken de eerste contouren zich af te tekenen.

het waterbeheer. Tot voor kort werd deze alleen bekeken vanuit preventie (‘hoe zorg ik dat er geen overstroming

Patrick Poelmann, dijkgraaf van Hoogheemraadschap

plaatsvindt’) en calamiteitenbeheer (‘hoe zorg ik dat er zo

Stichtse Rijnlanden en dagvoorzitter van deze Deltaproof

min mogelijk slachtoffers vallen’). Maar de laatste jaren

symposiumdag over Meerlaagse Veiligheid heeft er zin

is er ook meer aandacht voor het ruimtelijk aspect: is het

in. In een flink gezelschap bevindt hij zich op een toplo-

mogelijk een gebied zo in te richten dat er bij calamitei-

catie aan de IJssel in Zutphen. Helaas zijn de gordijnen

ten minder eventuele slachtoffers zijn en minder econo-

dicht. Er is alleen uitzicht tijdens de lunch en bij de af-

mische schade.

sluitende borrel. Maar de reeks presentaties die vandaag wordt gehouden is interessant genoeg. Die gaat over een

Vandaag zal dus worden gekeken naar deze drie lagen:

vrij nieuwe manier van denken over veiligheid en water;

preventie (laag 1), duurzame ruimtelijke inrichtingen

buitendijkse aanpassingen, binnendijkse oplossingen en

(laag 2) en rampenbeheersing (laag 3). Maar eerst houdt

Deltaproofweek Verslag 13 maart Verslag / 13 maart 2013 / Meerlaagse Veiligheid

1

Meerlaagse Veiligheid Poelmann nog een stevige introductie. Uitdaging van

tiever zijn en kunnen worden gehandhaafd). Het DPNH

deze dag is helderheid te scheppen over de inhoud van

wil op korte termijn om tafel met de nutssector om op

MLV en de toepassing hiervan. En daarvoor grijpt de dag-

nationale schaal afspraken te maken over veilige plaatsen

voorzitter terug op een recent interview met minister

voor hoofdverdeelstations. Daarnaast komen er voorstel-

Schulz van het ministerie van Infrastructuur en Milieu in

len voor een aanpak waarin samenwerking tussen partij-

de Volkskrant. Daarin zegt zij dat absolute veiligheid niet

en, integratie van sectoren en benodigde en beschikbare

bestaat en dat wij er ons onvoldoende van bewust zijn dat

kennis worden meegenomen. Kees Vlak benadrukt dat bij

er altijd iets kan gebeuren. Dat als een dijk toch een keer

MLV samenwerking tussen partijen belangrijk is om het

gaat, je er dan als samenleving op geprepareerd moet zijn.

te laten slagen. “In die zin is het mooi te merken dat STO-

Dat was bijvoorbeeld niet zo in New York – de stad werd

WA, DPV en DPNH samen een aanpak hebben ontwikkeld

volkomen overvallen door de storm Sandy, eind oktober

en aangeboden aan de regionale deltaprogramma’s om

2012, memoreert de dijkgraaf.

MLV handen en voeten te geven. Bas Kolen zal daar meer over vertellen.”

In deze zoektocht naar voldoende bescherming tegen het water is het dus zaak te kijken of de veiligheid beter zou

MLV Demonstratie methodiek

kunnen. Bij nutsvoorzieningen bijvoorbeeld. Verdeelstati-

Onderzoeker Bas Kolen van HKV-lijn in Water komt vervol-

ons zijn niet zo ingericht dat er na een overstroming weer

gens met een aantal praktijkcases. Welke combinaties van

snel gas, licht en water voorhanden zijn. Met alle gevolgen

maatregelen neem je en hoe kom je tot een acceptabel ri-

van dien. Het zou dus goed zijn dit soort zaken met regel-

sico, begint hij. Hoe kom je tot een waterrobuuste inrich-

geving te omkleden, aldus Poelmann. “Laat nutsbedrijven

ting? Nodig is dan eerst een definiëring van robuust en

alvast kritisch kijken naar de overstromingsgevoeligheid

veilig, waarbij het van belang is dat alle partijen elkaar in

van hun infrastructuur. Breng alle regelstations zo hoog

wederzijds vertrouwen vinden om tot een goede mix van

dat ze veilig blijven. Zorg dat de ICT goed is geregeld. Dan

maatregelen te komen. Insteek is dat de vitale infrastruc-

kan de samenleving problemen sneller het hoofd bieden

tuur moet blijven werken en verdeelpunten van water gas

en het openbare leven weer op gang brengen, mocht het

en elektriciteit niet mogen overstromen.

een keer misgaan.” En daarmee is de dag geopend. MLV methodiek en aanpak binnendijks Kees Vlak van het Deltaprogramma doet zijn verhaal vanuit de Deltaprogrammma’s Veiligheid (DPV) en Nieuwbouw & Herstructurering (DPNH). DPNH verkent hoe de gevolgen van een overstroming, wateroverlast en droogte & hitte zijn te beperken met ruimtelijke maatregelen (laag 2). Ruimtelijke inrichting en waterveiligheid en de klimaatadaptieve stad zijn daarbij de thema’s. Hoe neem je die bijvoorbeeld bij een waterkering waar investeren in de dijk te kostbaar is of waar maatschappelijke weerstand is. Of wat doe je bij ruimtelijke planvorming in gebieden om de extra gevolgen bij overstromingen te kunnen beperken - waar waterrobuust inrichten met bijzondere aandacht voor vitale/kwetsbare functies als bijvoorbeeld de nutsvoorzieningen een alternatief is. Waar mogelijk moeten (nuts)systemen dus op orde worden gebracht en daarin mogen ook regio’s met normadviezen en kansrijke gebieden komen. Bij voldoende succes kunnen de drie methodieken breder toepasbaar wordt gemaakt. Om dit mogelijk te maken zijn financiële afspraken nodig, duidelijke normen voor waterkeringen en investeringen in laag 2 en 3 (als die controleerbaar effec-

Verslag / 13 maart 2013 / Meerlaagse Veiligheid

2

Meerlaagse Veiligheid Daarvoor is het nodig de risicobenadering centraal te stel-

meewegen van andere waarden, het inzoomen op lokaal

len, dit inzichtelijk te maken, kostenafwegingen te maken

niveau en maatwerk nastreven. Deze rechtvaardigen na-

en wat de maatschappij daarvoor terugkrijgt. “Het is be-

melijk investeringen in laag 2 en 3. Juist op het lokale ni-

langrijk dat er wordt gewerkt aan een uniformering in

veau kunnen bestuurders aangeven wat andere waarden

aanpak en bewaking, waarbij het primair om veiligheid

mogen kosten. Binnen het concept van meerlaagse veilig-

gaat. Andere elementen die daarin moeten worden mee-

heid is het Meest Watervriendelijke Alternatief geïntrodu-

genomen zijn ruimtelijke kwaliteit en cultuurhistorische

ceerd. Dit maakt inzichtelijk wat vanuit ‘water’-oogpunt

waarden. En het is nodig om de strategie te beschrijven.

de meest kostenefficiënte aanpak is.

Kortom, zegt Kolen, “We moeten kijken naar wat het kost, wat het oplevert en waarop we moeten inzetten.”

Daarop reageert de dagvoorzitter dat hij er erg van gecharmeerd is om in geval van ruimtelijke plannen al bij voor-

Voor het plan van aanpak, opgesteld in opdracht van

baat te denken in termen van het Meest Watervriendelijke

STOWA, DPV en DPNH, heeft hij een aantal stappen ge-

Alternatief, zeg maar een soort voorstel om bij ruimtelijke

definieerd: wat is het doel en wat zijn de acceptabele risi-

planning een watereffectrapportage in te voeren. “Het is

co’s? Wat zijn de relevante strategieën in het gebied? En

een plicht voor de bedenkers van plannen om een derge-

onderstreept hij; cruciaal is visualisatie van het ontwerp,

lijke rapportage op te stellen, want het dwingt hen na te

waarbij je gebruikmaakt van instrumenten. Voor de uit-

denken over allerlei aspecten van MLV.” Kolen is het met

werking is het belangrijk MLV-instrumenten te hebben

hem eens, maar dan moet er niets te marchanderen val-

waarmee alle risicomaten (kosten en investering) kunnen

len en moet de invoering wel goed worden afgewogen ten

worden uitgewerkt. Kolen geeft twee voorbeelden, waarin

opzichte van de geldende regels.

deze aspecten zijn uitgezocht. Voorbeelden MLV ruimtelijk gevisualiseerd De rekenervaringen hieruit leren dat het investeren in

MLV gaat echt leven wanneer Hiltrud Pötz van Atelier

alle lagen geld kost. Investeren in laag 1 is veelal het meest

Groenblauw haar presentatie geeft. Het is wat Bas Kolen

kosteneffectief op dijkringniveau. Maar interessant is het

al zei, visualiseer. En dat doet Pötz aan de hand van foto’s, tekeningen en schetsen van modellen en methodieken. Zij werkt mee aan vijf proeftuinen voor woonwijken waar MLV en klimaatbestendigheid de hoofditems zijn. Een van de proeftuinen is een binnendijkse woonwijk in Vianen, een schoolvoorbeeld van de Nederlandse gewoonte om dichtbevolkte gebieden onder NAP aan te leggen. Bij een overstroming van de rivier de Lek kunnen de woningen op het diepste punt zo snel wegspoelen dat evacuatie niet meer mogelijk is. Het masterplan voor de wijk lag al klaar toen de ontwikkelaar zich realiseerde dat er iets aan waterveiligheid moest worden gedaan. Met het stedenbouwkundig plan als uitgangspunt is Pötz aan de slag gegaan. “Betrek vanaf het eerste moment alle stakeholders”, raadt zij haar publiek aan. In twee dagen tijd lag er een samen bedacht conceptplan klaar waarin ook de voor- en nadelen van de rekenmethoden waren meegenomen. Iedere laag is meegenomen in het plan, waarbij is gekeken naar de ruimtelijke inrichting en aanpassing op woningen die zo zijn vormgegeven dat bewoners zich bij overstromingen altijd kunnen terugtrekken op de bovenste verdiepingen. Shelters zijn daardoor niet nodig.

Verslag / 13 maart 2013 / Meerlaagse Veiligheid

3

Meerlaagse Veiligheid Ze geeft nog een aantal (inter)nationale voorbeelden van plaatsen waarbij veel aandacht is besteed aan de watersystemen. Hamburg bijvoorbeeld, met zijn dubbele infrastructuur, of het Zweedse Hammarby waar alles bovengronds wordt afgevoerd. Maar ook de Nederlandse paalwoningen in Maasbommel komen voorbij. Het grootste nationale succes is evenwel het project EVA-lanxmeer, waar een wachtlijst bestaat voor mensen die in de klimaatbestendige wijk willen wonen. De grootste uitdaging noemt Pötz de invulling van een waterrobuust netwerk, waarover bij de nutsbedrijven nog niet is nagedacht. “Waardevolle informatie”, vindt de dagvoorzitter, die zijn stelling bevestigd ziet dat de inrichting van de infrastructuur nog een hele klus is. “Prachtige presentatie”, vindt een reflectant, die duidelijk op zijn netvlies heeft gekregen wat je kunt met MLV en wat de meerwaarde is van het betrekken van alle stakeholders voor een sterk, integraal ontwerp. MLV-instrumentarium Na de lunch spreekt Frank Alberts van Rijkswaterstaat-Waterdienst over het recent ontworpen MLV-instrument. De ontwikkeling van het instrumentarium is gemaakt om mede te kunnen bijdragen aan de besluitvorming op diverse niveaus. Door verschillende partijen als kennisinstituut Deltares, Rijkswaterstaat en HKV wordt eraan

Hij laat zien wat de gevolgen zijn van de klimaatverande-

gewerkt sinds het Nationaal Waterplan van 2009. Aan de

ring voor deze regio en dat onderzoek in Duitsland laat

hand van diverse gebieds- en vervolgpilots moet er in 2020

zien dat ophogen en het dry- en wetproofen van huizen

een meer geïntegreerd (software)instrument liggen, dat

effect kunnen hebben. Als er geen maatregelen in het bui-

kan worden ingezet voor deltaprogramma’s.

tendijks gebied worden genomen, neemt de kans op schade daar voor het jaar 2100 met meer dan de helft toe. In

Essentie is de integratie en afweging van kansreduce-

de volgende dia’s wordt duidelijk dat het loont om maat-

rende en gevolgreducerende maatregelen om risico’s te

regelen tegen wateroverlast te nemen. Zo is dryproofen

beperken. Belangrijkste toepassingen zijn het kunnen

het meest kosteneffectief voor bestaande bebouwing, voor

bepalen van de kosteneffectiviteit van maatregelen en

nieuwe bebouwing is dat ophogen.

de optimale mix van maatregelen in alle lagen in beeld te krijgen. Het is de bedoeling dat het instrument verder

Maar, stelt De Moel dan de vraag; zijn die aanpassingen

wordt ingezet bij deltaprogramma’s en andere lokale en

dan ook praktisch implementeerbaar of staat regelgeving

regionale processen, ook daar met de idee dat consistente

in de weg. Moeten bestemmingsplannen worden aange-

afweging en toetsing onontbeerlijk is.

past? Hij stelt iedereen gerust met de onsterfelijke woorden dat alles mogelijk is. De regelgeving is namelijk nog

MLV – Buitendijks

niet helder en afdingen is moeilijk, weet hij. “Bouwbeslui-

Onderzoeker Hans de Moel van de Amsterdamse VU licht

ten kun je op verschillende manieren interpreteren.”

de mogelijkheden (2e laag) buitendijks toe aan de hand van een uitgewerkte case. Alle aspecten van dit theore-

Afsluitend wijst hij op het belang van burgerinitiatieven,

tische onderzoek naar de effectiviteit van tweedelaags

waarmee risico’s op overstromingen aanwijsbaar kunnen

maatregelen en een kosten-batenanalyse in buitendijkse

worden verlaagd. Maar het ontbreekt nog aan bewustwor-

gebieden maatregelen zijn gestopt in een model over de

ding, dus het is zaak burgers duidelijk te maken wat zij

Regio Rotterdam Rijnmond.

in dergelijke gevallen kunnen doen en hun handelings-

Verslag / 13 maart 2013 / Meerlaagse Veiligheid

4

Meerlaagse Veiligheid perspectieven aan te reiken. Nu is de communicatie naar

eren. Klijn pleit daarom ook voor doorbraakvrije dijken op

burgers hierover nog veel te summier.

plekken waar bij een dijkdoorbraak kans bestaat op veel slachtoffers. Bijvoorbeeld dus de Betuwe.

Wat kun je met ruimtelijke maatregelen in MLV? Frans Klijn van kennisinstituut Deltares sluit de rij. Hij

Het is dus vooral een schone taak voor de waterschappen,

praat liever niet over lagen, en bovendien ziet hij nog een

het is tenslotte hun vakgebied, om de kans op blootstel-

vergeten laag: het gaat er vooral om dat de gemeenschap

ling te verkleinen. “Dus kijk naast die doorbraakvrije dij-

wordt blootgesteld aan het gevaar van overstroming en

ken ook naar de mogelijkheden van rivierverruiming en

dat je vanuit die idee naar de problematiek moet kijken.

schrijf compartimentering niet te snel af omdat het voor

Beperk de blootstelling, is zijn devies, en vervolgens ver-

de lange termijn een aantrekkelijke optie is voor een ro-

kent hij de mogelijkheden. Hij laat zien waar het in Neder-

buuster (regionaal) systeem”, aldus Klijn.

land mis kan gaan als op cruciale plekken primaire dijken doorbreken. De Betuwe is zo’n gebied en ook delen van

In deze vergeten laag ligt een oplossing, is een van de

de Randstad als de Haarlemmermeer kunnen dan onder

conclusies van deze dag. En veendijken die dus sterker

water lopen met veel individuele en economische schade.

zijn dan ze lijken kunnen daarbij een mooie rol spelen. Ook zouden techneuten zich veel meer proactief kunnen

Bij dijkophogingen van circa twee meter worden de scha-

opstellen en bestuurlijk meedenken, zodat ze kunnen

derisico’s aanzienlijk beperkt, maar dijken verhogen

meesturen in het ruimtelijk proces. En: laat de gemeen-

is een gevoelig onderwerp en voor de idee bestaat vaak

schap zich bewuster worden van de gevaren van overstro-

weinig sympathie. Uit de studie van Deltares blijkt dat

ming en geef ze handvatten om zich te kunnen bescher-

dijken niet hoger hoeven, maar wel sterker moeten. Het

men of voorbereiden op overstromingen.

water moeten ze tot aan de kruin keren en daarna mogen ze “zachies” overlopen. Zo ontstaat een gedoseerde

Dagvoorzitter Patrick Poelmann benoemt de voor hem be-

overstroming waarbij er meer tijd is om te kunnen evacu-

langrijkste punten van de dag, die hij ook zal meenemen naar de bestuurlijke afsluiting op 15 maart: “Wellicht zouden we bij ruimtelijke ordeningsprocessen en planvorming het uitwerken van het meest watervriendelijke alternatief moeten invoeren en de mogelijkheden van een watereffectrapportage kunnen bekijken, zodat alle betrokken overheden expliciet verantwoordelijkheid nemen als zij dit niet volgen.” Maar voor hem lijkt het mooiste begrip van de dag toch wel deze. Hij zegt het dus nog maar een keer: “in principe is alles mogelijk”.

Bekijk de video van deze dag

Verslag / 13 maart 2013 / Meerlaagse Veiligheid

5