Medvedevs Rusland: Poetins plan? Hiske Helsloot
Wie Rusland zegt, zegt Poetin. Maar hoe lang nog? Kremlinologie is opnieuw de wetenschap du jour nu niemand weet wat er morgen in Moskou gaat gebeuren. Binnenkort zal Vladimir Poetin, de afgelopen acht jaar het stralende middelpunt van de Russische politiek, plaats maken voor de relatief onbekende Dmitri Medvedev. Hoewel de huidige president onder de bevolking nog altijd ongekend populair is, heeft hij ervan afgezien de grondwet te veranderen, deze te omzeilen of op een andere manier een stokje te steken voor het naderend afscheid. Wordt Rusland eindelijk een echte democratie, waar machtsoverdracht gaat via eerlijke verkiezingen? Het lijkt er niet op. Want hoewel Poetin de grondwet niet heeft gewijzigd, heeft hij op slinkse wijze zeker gesteld dat hij ook na zijn aftreden nog een flinke vinger in de pap houdt. Het is hem namelijk gelukt zijn protegé als president aan te bevelen bij het Russische volk. Die vervolgens beloofde Poetin tot premier te benoemen. De functie van premier is in Rusland traditiegetrouw geen machtige baan. De premier staat in de schaduw van de president. Gaat Poetin dan tweede viool spelen? Zeker niet. Dit alles is onderdeel van een zorgvuldig uitgestippeld plan. En in dat scenario is maar één hoofdrol. Die is uiteraard weggelegd voor Vladimir Vladimirovich zelf. Als KGB-agent heeft Poetin geleerd zich zorgvuldig aan zijn plan te houden en stap voor stap te werk te gaan. Zijn doel is Rusland terug te brengen aan het firmament van de grote mogendheden, een plek waar het land als opvolger van de Sovjetunie zijns inziens behoort. Gevallen grootmacht? De vastberadenheid waarmee Poetin dit doel nastreeft, is terug te voeren op de gebeurtenissen in de jaren negentig. Toen leek alles waar Poetin in geloofde samen met de Sovjetunie te verdwijnen. Rusland verloor zijn status als supermacht en moest machteloos toezien hoe de Europese Unie en de NAVO de landsgrenzen steeds verder naderden. De Russische Federatie was ondertussen economisch zo zwak dat het simpelweg geen andere keus had dan zich coöperatief op te stellen tegenover het Westen. Financieel gezien was het land zo afhankelijk van westerse financiële injecties, dat het voeren van een anti-westerse politiek niet tot de mogelijkheden behoorde. Europa was optimistisch over het verdwijnen van het IJzeren Gordijn, de Verenigde Staten koesterden hun victorie. Als feitelijke ‘verliezer’ van de Koude Oorlog was de Russische regering niet in de positie om in opstand te komen tegen de manier waarop met name de VS maar ook Europa zich gedroegen in deze nieuwe, unipolaire wereld. Protesteren tegen NAVO-uitbreiding op voormalig Warschaupactgebied, NAVO-interventie op de Balkan of Amerikaanse bemoeienis met het Russische nabije buitenland, was geen optie. De frustratie over dit recente verleden zit in Rusland nog heel diep. Na politici als Gorbatsjov en Jeltsin – door de Russische bevolking vaak gezien als egoïstische politici die het imperium voor een appel en een ei verkwanselden – was het tijd voor een leider als Poetin. De jonge, sportieve idealist was recht-door-zee en bracht waar elke Rus al sinds het einde van de Brezjnev-periode op hoopte: orde, stabiliteit en economische voorspoed. Daarbij versterkte hij het centrale gezag over de regio’s, bracht hij alle uithoeken van de Russische Federatie terug onder invloed van Moskou en pakte de oligarchen hard aan. Wat hij daarnaast ook hard aanpakte was de oppositie en de persvrijheid. De meeste Russen waren echter zo onder de indruk van de nieuwe president dat zij deze ‘deal’ accepteerden. Zij zijn trots op Poetin als hij het Westen recht voor z’n raap zegt hun “snotterige neus” niet in Russische zaken te steken of claimt dat het ineenstorten van de Sovjetunie “de grootste 1
geopolitieke catastrofe” van de 20e eeuw was. Zijn immense populariteit dankt Poetin dan ook voor een groot deel aan dit openlijke revisionisme. Inmiddels kan het ook weer. De tijden van armoe zijn voorbij en Rusland blaakt van het zelfvertrouwen. Dankzij de gunstige olieprijzen heeft het land vele miljarden in kas en zijn de buitenlandse schulden afbetaald. Het jaar 2007 was een hoogtepunt van Russische zelfverzekerdheid, door Poetin enthousiast uitgedragen in een aantal controversiële toespraken. Op het internationale toneel liet de president geen gelegenheid onbenut om zijn standpunt te verkondigen – en schuwde daarbij niets of niemand. Sinds hij in februari 2007 tijdens zijn toespraak op de veiligheidsconferentie in München van leer trok tegen de zogeheten unipolaire Amerikaanse wereldorde, verslechterden de betrekkingen in rap tempo. Van de ‘loepzuivere democraat’ die Gerhard Schröder in hem zag of de man met de mooie ziel, die George W. Bush in de ogen had gekeken, was plotseling weinig meer over. Poetin droeg zijn visie uit door zoveel mogelijk westerse initiatieven te dwarsbomen – van pijpleiding tot vredesbespreking. Europa stond op scherp nadat bleek dat Moskou niet aarzelde het energiewapen in te zetten om zijn (politieke) zin door te drijven. Van Oekraïne tot Italië rinkelden de alarmbellen en werd er naarstig gezocht naar alternatieven voor Russisch gas. Helaas voor Europa zal de afhankelijkheid van Russische energie de komende decennia alleen maar verder toenemen. En er zijn meer redenen dan energieafhankelijkheid alleen om te streven naar stabiele betrekkingen met Moskou. Nu de Russische economie in navolging van de energiehausse groeit, zal de wederzijdse handel toenemen. Rusland is voor Europa een belangrijke potentiële afzetmarkt. Rusland heeft Europa op zijn beurt nodig om door middel van technische en financiële investeringen zijn verouderde industrie te redden. Europa en Amerika kunnen de hulp van Rusland goed gebruiken in de strijd tegen het terrorisme – met name in Afghanistan. Internationale vraagstukken als de wederopbouw van Irak en de situatie rondom Iran kunnen we niet zonder medewerking van Rusland oplossen. Daarnaast is een stabiele relatie met Rusland belangrijk om de veiligheid in Europa te kunnen blijven garanderen – denk aan wapenverdragen en non-proliferatie. We zullen dus een manier moeten vinden om met Rusland samen te werken, hoe ingewikkeld Poetin ons dit ook maakt. ‘Operatie Opvolger’ In Rusland zelf is men ondertussen zeer tevreden. Eindelijk een president die de misstanden van de jaren negentig rechtzet, en ook nog eens voor de Russische belangen in het buitenland opkomt. Aangemoedigd door de gunstige economische situatie gaf de bevolking Poetin elke verkiezing weer permissie om door te gaan met zijn kruistocht voor erkenning, ook ten koste van zaken als vrije media en vrijheid van meningsuiting. De meeste Russen geven deze in onze democratische ogen waanzinnig belangrijke principes haast klakkeloos uit handen in ruil voor economische welvaart en rust. Dit was niet alleen terug te zien in Poetins uitzonderlijk hoge populariteitsscore, maar ook in de situatie zoals die ontstond aan de vooravond van de laatste presidentsverkiezingen. Het grootste deel van de bevolking kon nauwelijks interesse opbrengen voor de show die rondom de kandidaten werd opgevoerd. Ze hadden begrepen dat Poetin één van zijn vice-premiers kon aanbevelen: Dmitri Medvedev. Wie de moeite kon opbrengen om te gaan stemmen – de meeste Russen gingen liever winkelen – stemde dus op Medvedev: een stem op de status quo en een verhulde stem op Poetin. Een stem voor continuïteit en voor behoud van de koopkracht. Op 2 maart koos Rusland tijdens de minst spannende verkiezingen sinds het einde van de Sovjetunie aldus met een overweldigende meerderheid van ruim 70 procent voor Dmitri Anatolevitsj Medvedev.
2
Dmitri wie? Dat Poetin juist deze man als opvolger aanwees is niet verwonderlijk. De twee kennen elkaar al een eeuwigheid en werkten jarenlang samen. Nu is Medvedev met zijn 42 jaar de jongste Russische leider in honderd jaar. Desalniettemin heeft hij er al een indrukwekkende carrière op zitten – een die vrijwel gelijk oploopt met die van Poetin. De twee mannen leerden elkaar kennen aan de Universiteit van Sint Petersburg, waar ze beiden aan de rechtenfaculteit werkten voor Anatoli Sobtsjak. Toen die in 1991 burgemeester van Sint Petersburg werd, volgden Poetin en Medvedev als zijn assistenten. Eind jaren negentig ging Poetin in het Kremlin werken en toog Medvedev in het kielzog van zijn mentor naar Moskou. Daar klom hij op tot vice-premier en werd hij uiteindelijk door Poetin uitverkoren als zijn opvolger. Medvedev staat bekend als een rustige, gevoelige man die zonder morren doet wat zijn superieuren hem opdragen. Een slimme man ook, met een goed gevoel voor timing – zo iemand die altijd op de juiste tijd op de juiste plaats weet te verschijnen. Zo was hij de afgelopen roerige jaren bestuursvoorzitter van energiegigant Gazprom. Daarnaast was hij als vice-premier verantwoordelijk voor de veelbesproken ‘nationale projecten’ die de Russische maatschappij op enkele kritieke gebieden als gezondheidszorg en huisvesting een flinke impuls moesten geven (of hij in deze opzet is geslaagd valt overigens nog te bezien). Poetin heeft deze man aangewezen omdat hij hem vertrouwt, omdat hij hem de baas is – en misschien ook omdat Medevdev nét iets kleiner en jonger is dan hijzelf. Hoe het ook zij, Medvedev is een welwillende leerling van zijn meester. Hij heeft al laten blijken een goed gevoel voor de wensen van het Russische volk te hebben: in een van zijn speeches kondigde hij enthousiast aan dat zijn grootste zorg het garanderen van stabiliteit is. Wat staat er verder zoal op zijn agenda? Medvedev heeft aangekondigd vrijheden, zowel persoonlijke als economische, tot het speerpunt van zijn presidentschap te willen maken, net als belastingverlaging en vermindering van de overal aanwezige corruptie. Hij wil veel aandacht besteden aan het versterken van de rechtsstaat, door te zorgen voor een juridisch systeem dat onafhankelijk van de wetgevende en uitvoerende macht werkt. (De wet is in Rusland veelal een middel van de macht, en te zeggen dat de rechtsstaat op dit moment niet naar behoren functioneert zou een understatement zijn.) Of Medvedev met dit relatief liberale programma succes zal hebben zo lang Poetin aan zijn zijde staat, wordt alom betwijfeld, maar niet door de aanstaande president zelf: die heeft aangekondigd Poetin direct na zijn aantreden tot premier te benoemen om geen tijd te verspillen en meteen aan de slag te kunnen gaan. Wat voor president wordt Medvedev? Er zijn verschillende opties. 1. Vleugellamme vredesduif De nieuwe president is een manager, geen rasechte politicus. Hoewel zowel Poetin als Medvedev juridisch is geschoold, is Medvedev in tegenstelling tot zijn patroon nooit werkzaam geweest voor de geheime dienst. In combinatie met zijn liberale, pro-westerse imago stemt dit de VS en Europa hoopvol. Onder Vladimir Poetin bekoelde de relatie immers zo dat er al werd gesproken van een ‘nieuwe Koude Oorlog’. Er bestaat een reële kans dat Medvedev in zijn benadering van de internationale betrekkingen voor een minder confrontatiegerichte aanpak kiest. Poetins protegé is evenwel de belichaming van continuïteit. Hij voerde slechts campagne op de belofte Poetins koers door te zetten en de belofte om de huidige president te benoemen tot premier. Continuïteit was het codewoord (overigens een opmerkelijk verschil met het in de VS mateloos populaire ‘change’). Aangezien deze verkiezingen voor de meeste Russen meer dan wat ook draaiden om het zeker stellen van economische stabiliteit, scoorde hij hiermee uitstekend. Want hoewel de Russische bevolking in Poetins ‘geleide democratie’ een hoop vrijheid heeft moeten inleveren, is het merendeel tevreden met wat Poetin hen bracht. Het gros van de Russen geeft weinig om vrije media, een eerlijke rechtbank of een functionerende oppositie. Economische verbeteringen en stabiliteit; zaken waarvan je in het dagelijks leven profijt hebt, zijn belangrijker. Daarbij kan Medvedev nog zo westers, liberaal en intellectueel zijn, de 3
vlijmscherpe, autoritaire Poetin is er ook nog. Dit maakt de kans dat Medvedev zijn liberale programma werkelijk zal uitvoeren niet heel groot. 2. Dubieus duümviraat Poetin heeft beloofd zich als premier bezig te houden met de taken die bij deze functie horen: binnenlandse economie en sociale zaken. Medvedev zal als president de buitenlandse politiek voor zijn rekening nemen. Deze taakverdeling is heel belangrijk voor de internationale geloofwaardigheid. Als premier met een grotere naamsbekendheid dan de president kan Poetin Medvedev voldoende voor de voeten lopen om diens aanzien in binnen- en buitenland te ondermijnen. Onlangs presenteerde Poetin de ‘Strategie 2020’, waarin hij zijn visie op Rusland uitwerkte in een meerjarenplan. Hieruit blijkt dat hij hoe dan ook voorlopig niet van plan is de macht uit handen te geven. Medvedev is zijn poppenkastpop, en aan de oppervlakte zal het lijken alsof Medvedev ook werkelijk de buitenlandpolitiek voert. Maar ook al neemt hij ‘slechts’ de rol van premier op zich, de kans is groot dat Poetin degene blijft die de touwtjes in handen houdt. De komende maanden is er een aantal punten waaraan we kunnen zien of Poetin Medvedev de kans geeft om de Russische buitenlandpolitiek een nieuw gezicht te geven. Een van de eerste mogelijkheden is de G8-top in Japan in juli van dit jaar. Het zal voor de wereld een belangrijke bevestiging zijn als Medvedev alleen naar de top afreist. Afgezien van dit soort ‘showmomenten’ kunnen we niets anders doen dan rustig afwachten hoe het duümviraat Medvedev-Poetin in de praktijk zal uitpakken. 3. Ceremoniële president Want Poetin laat het niet bij de functie van premier alleen. Onlangs heeft hij het leiderschap van Verenigd Rusland geaccepteerd, de partij die in 2001 werd opgericht met als partijprogramma grofweg ‘het steunen van Poetin’. Sinds Poetin tijdens de laatste verkiezingen in december 2007 optrad als lijsttrekker, heeft Verenigd Rusland een tweederde meerderheid in de Doema (315 van de 450 zetels). De functie van partijvoorzitter werd speciaal voor Poetin gecreëerd. Aangezien Verenigd Rusland de Doema beheerst, heeft Poetin hiermee voor de komende vier jaar effectieve controle over het parlement verkregen. De vergelijking met de Sovjetunie komt zo wel heel dichtbij: Poetins nieuwe functie lijkt verdacht veel op die van secretaris-generaal van de vroegere Communistische Partij. Medvedev heeft gezegd geen lid te worden van Verenigd Rusland omdat hij, net als Poetin toen hij president was, boven de partijen wil staan. De kans dat Poetin als premier en als partijvoorzitter een sterke invloed op de Russische politiek blijft uitoefenen, is zeer groot. In combinatie met Medvedevs profiel als relatief onbekende politieke speler, zou dit kunnen betekenen dat zijn presidentschap gereduceerd wordt tot een ceremoniële, holle functie. 4. De wreker Er is één risicoscenario voor Poetin en dat is dat Medvedev er op een dag genoeg van krijgt om in de schaduw van zijn voorganger te staan en een eigen koers uitzet. Is Medvedev nu nog Poetins protegé, op 7 mei verkrijgt hij een enorme persoonlijke macht. Dan is hij president en, protegé of niet, de machtigste man in heel Rusland. Het Russische superpresidentiële systeem geeft de president bovendien de mogelijkheid zich van zijn premier te ontdoen. Het kostte de destijds onbekende Poetin na zijn aantreden verrassend weinig tijd om grote schoonmaak te houden in het Kremlin en de Jeltsin-kliek bij het grof vuil te zetten. Hoewel Medvedev nog geen persoonlijke machtsbasis heeft binnen het Kremlin en de strijd tussen de verschillende groepen aldaar (kort gezegd: ‘de liberalen’, ‘de technocraten’ en ‘de siloviki’) nog niet is gestreden, kan zelfs hij in zijn rol groeien – vergeet niet hoe klungelig Poetin in de eerste maanden van zijn presidentschap was. De onbezonnen manier waarop hij de ramp met de nucleaire onderzeeër Koersk trachtte af te handelen (“meneer de president, wat is er gebeurd?” – “tsja, de boot zonk”) staat velen in het
4
geheugen gegrift. Gezien de goede persoonlijke band tussen de twee mannen is dit geen geloofwaardig idee. Toch bestaat de mogelijkheid wel. Beginnen met een schone lei? Hoewel de uitkomst van bovenstaande scenario’s nog onzeker is, lijkt het erop dat Poetin de weg voor een overgang naar een rustiger relatie met het Westen vrijmaakt. Tijdens zijn aanwezigheid in Boekarest ter gelegenheid van de NAVO-top (2-4 april) en bij zijn laatste topontmoeting met George Bush in Sotsji, sloeg Poetin een beschaafdere toon aan dan voorheen. In Boekarest werden controversiële plannen als een eventueel toekomstig NAVOlidmaatschap voor Georgië en Oekraïne besproken – Rusland heeft zich sterk verzet tegen het tekenen van het Membership Action Plan (MAP) voor deze twee landen – en natuurlijk de plaatsing van het raketverdedigingssysteem in Polen en Tsjechië. Voorafgaand aan de top had Poetin de VS herhaaldelijk gedreigd dat het tekenen van het MAP voor Ruslands voormalige satellietstaten absoluut onacceptabel was. Uiteindelijk moesten Oekraïne en Georgië genoegen nemen met de belofte dat zij ‘ooit’ lid zouden worden. De NAVO-landen gaven wel hun goedkeuring voor dat andere gevoelige onderwerp: de plaatsing van het raketschild. Dit leidde eerder standaard tot pittige kritiek vanuit Moskou. Tijdens de persconferentie na de bijeenkomst in Sotsji roemde Poetin echter president Bush, die zijn zorgen omtrent de Russische veiligheid serieus nam. Bush herhaalde nog eens dat het schild niet tegen Rusland is gericht, maar samen met de Russen gebruikt zal kunnen worden tegen andere mogelijke vijanden. Natuurlijk drong Poetin aan op Russische betrokkenheid bij de ontwikkeling van en toezicht op de uitvoering van het systeem. Het is niet waarschijnlijk dat de Amerikanen hiermee zullen instemmen, maar de zalvende toon in de statements was opvallend genoeg. De bemoedigende slotverklaring gaf sommigen de hoop dat het gedaan is met de Russische verbale agressie. Het zou echter heel goed kunnen dat dit van korte duur is. Het zou een tactische zet van Poetin kunnen zijn, omdat hij zijn opvolger een schone lei gunt. Uit bovenstaande scenario’s blijkt dat het nog allerminst zeker is hoe het presidentschap van Medvedev zich zal ontwikkelen. Dat hij een andere manier zal vinden dan Poetin in zijn omgang met het Westen, daarover bestaat geen twijfel. Maar het is niet zeker dat zijn stem er straks toe doet en dat hij, als hij zijn mond open doet, werkelijk een vriendelijker toon zal aanslaan. En de democratie? Hoe zal de Russische democratie zich ontwikkelen? Medvedev heeft nog geen kans gekregen zich te bewijzen, maar zijn vernieuwende plannen moeten we voorlopig met een korreltje zout nemen. Een programma gericht op het vergroten van vrijheid en rechtsstaat is aardig, maar hoe democratisch kan de voorzitter van de Raad van Bestuur van het Kremlingetrouwe staatsbedrijf Gazprom zijn? Bovendien blijkt uit bovenstaande scenario’s dat de mogelijkheid bestaat dat hij helemaal de kans niet krijgt om zijn eigen stem te laten horen. Zoals het er nu naar uitziet zal zijn voorganger nog lang niet van het toneel afstappen. Poetin moet zijn functie als staatshoofd opgeven en zal de wijk nemen naar het Witte Huis van de regering, maar hij is nog niet uitgespeeld. De risico’s die gepaard gaan met het uit handen geven van de macht heeft hij geminimaliseerd door het aanvaarden van zowel de functie van premier als het voorzitterschap van Verenigd Rusland. Dit levert een andere situatie op dan in het jaar 2000, toen Poetin de macht overnam van Jeltsin. Laatstgenoemde trok zich uit de politieke wereld terug, en dat gaf Poetin de mogelijkheid het Kremlin naar zijn hand te zetten. Medvedev zit weliswaar in het Kremlin, maar zal hij genoeg lucht krijgen om een eigen plan te trekken, of blijft Poetin hem voortdurend in de nek hijgen? Waar Poetins plan Rusland zal brengen blijft de grote vraag. Misschien kiest Poetin uiteindelijk voor meer openheid en democratie. Of hij gaat door met de onder zijn leiding 5
geperfectioneerde ‘geleide democratie’. Maar misschien was 2007 het laatste jaar waarin Rusland pretendeerde een democratie te zijn – van welke soort dan ook. Mogelijk is het met het Russische systeem erger gesteld dan wij ons kunnen voorstellen en zijn de recente ontwikkelingen de voorbode van een nieuwe dictatuur. Ook bestaat er een kans dat de Poetin-jaren een overgangsfase zijn. De val van de Sovjetunie en de overgang naar de markteconomie in de jaren negentig was voor Rusland een revolutie. Poetins regeerperiode kan gezien worden als de noodzakelijke consolidatie van de nieuwe situatie. Wie weet wat er over een paar jaar te gebeuren staat, als Poetin een antwoord heeft gevonden op een aantal prangende problemen: diversificatie van de economie; een functionerende rechtsstaat die een einde kan maken aan de corruptie, zodat zich een middenklasse kan ontwikkelen; en een antwoord op de vele sociaal-maatschappelijke problemen die Rusland teisteren. De toekomst zal het uitwijzen. Totdat het zo ver is moet Europa de relatie met Rusland goed onderhouden. De wederzijdse belangen zijn groot en er staat veel op het spel. Daarnaast wordt de relatie beïnvloed door externe factoren, zoals de wereldwijd afnemende economische vooruitzichten, de olieprijs, de toenemende kracht van China en de ontwikkelingen in de islamitische wereld. Waar mogelijk moeten we Rusland – gewenst en ongewenst – blijven adviseren. Het Westen is niet langer bij machte de Russische keuzes te forceren, zoals twee decennia terug. Wel moeten wij alles doen wat binnen onze mogelijkheden ligt om Rusland bij het Westen te betrekken en de democratische ontwikkeling daar te stimuleren. Maar misschien, heel misschien, is het tijd om te accepteren dat Rusland helemaal nooit een democratie naar westers idee heeft willen zijn – en dat ook niet zal kunnen worden. Drs. H.M. Helsloot is projectmedewerker en onderzoeker bij de Atlantische Commissie.
6
