Medeleven en veel onbehagen De Volkskrant (Vonk), 3 oktober 2015 Door Bart Dirks en Susanne Geuzen Angst - Nederland en zijn vluchtelingen Waarom denken zovelen: mijn dochter kan niet meer over straat? Of: waarom hebben die mensen geen avondklok? Het asielspook waart door het land. Als je hoort hoe ze naar vrouwen kijken... Asielzoekers, je kunt ze koesteren en tegelijkertijd doodsbang voor ze zijn. Neem de reactie van een vrouw op Facebook, toen de uitgeprocedeerde Angolese Márcia (18) en Gláucio (13) begin september tóch een verblijfsvergunning kregen. 'Gelukkig maar, dit zijn nette Nederlandse kinderen. Het is toch te gek voor woorden dat deze kids terug moeten en wij asielzoekers binnenlaten.' Wie zijn oor te luisteren legt op inspraakavonden, zou haast denken dat het woord asielzoeker synoniem is geworden voor onruststoker, crimineel, verkrachter. Terwijl Márcia en Gláucio en hun ouders natuurlijk óók asielzoekers zijn. De huidige stroom van gevluchte Syriërs boezemt angst in. Het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) heeft zó snel en zó veel locaties nodig voor noodopvang, dat gemeenten het amper nog kunnen bijbenen. Vaak nog voordat de burgemeester omwonenden kan informeren, arriveren de bussen al bij kazernes, beursgebouwen en sporthallen. Op informatieavonden is de toon bezorgd, zo niet vijandig. In Enschede gingen zowel de voor- als tegenstanders van een permanent asielzoekerscentrum (azc) de straat op: de ene helft met hartjes en welkomskreten, de andere helft met boze gezichten en verontwaardigd geroep. Een van de critici deed zijn zegje in de talkshow Pauw. 'Als je hoort hoe mensen uit bepaalde landen naar vrouwen kijken: ze zijn vee, gebruiksvoorwerpen, noem het maar op. Daar zijn we ontzettend bang voor.' 'We moeten niet doen alsof er zeshonderd criminelen komen wonen natuurlijk', reageerde de Enschedese wethouder Jurgen van Houdt. Commentaar van tegenstanders: 'Hij liegt dat hij barst.' Ook Gerard Joling mengde zich in de discussie. In een blog die veel media-aandacht trok zei de zanger 'doodsbang' te zijn. 'De eerste knokpartijen en verkrachtingen zijn al gemeld in het asielzoekerscentrum. Er is toch verdomme niemand die eerlijk zijn mening durft te geven.' Toch is die schroom wel verdwenen. 'Het eerste wat ik dacht: en mijn tienerdochter dan?', zei buschauffeur Koos Kers in de Volkskrant over een azc in Gouda. 'Die jongemannen zitten hier als een kind in de snoepwinkel.' Wilma, omwonende van de koepelgevangenis in Arnhem, zei te hopen dat er niet 'vierhonderd alleenstaande hitsige mannen' in de noodopvang komen. In Oudenbosch, waar plannen zijn voor een azc: 'Die mensen zijn geen vluchtelingen, maar gelukszoekers.' Een bezorgde buurvrouw in NRC Handelsblad: 'Wie zegt dat ik straks niet word verkracht? Wie zegt dat ik niet word geslagen omdat ik als alleenstaande moeder niet met mijn hoofd naar beneden loop?' Waarom moet het uitgerekend hier? Hoewel sommige Nederlanders de vluchtelingen juist warm onthalen - er worden kleding en dekens ingezameld, knuffels gedoneerd, welkomstmarsen gehouden - houden velen hun hart vast: 'Ik ben niet boos dat hier vluchtelingen komen', zegt de 73-jarige Adriane uit Gouda. 'Je zult maar in Syrië wonen. Maar waarom moet die opvang uitgerekend hier? Ik vind het eng.' Het spookbeeld lijkt bij menigeen post te vatten: zodra de avond valt, maken de mannelijke, getraumatiseerde asielzoeker de straten onveilig. Toch zijn in de krantenarchieven van de afgelopen jaren
nauwelijks berichten te vinden over openbare incidenten met asielzoekers. Een voorval, vorig weekend in Almere, werd landelijk nieuws. Een 18-jarige vrouw werd onzedelijk betast. Er zouden vijf vrouwen zijn aangerand, maar de anderen deden geen aangifte. Volgens de regionale website Almere Nieuws waren de verdachten asielzoekers. De lokale PVV-fractie eiste een avondklok voor de bewoners van het azc. Klopt het verhaal ook? 'Daar zijn wij niet de afzender van', zegt Bernhard Jens, woordvoerder van de politie Midden-Nederland. 'Er zijn vier mannen aangehouden. Voor ons is het niet relevant of je uit Almere, Eritrea of Limburg komt. Als iemand wordt verdacht van een strafbaar feit, dan maken wij alleen leeftijd en woonplaats bekend.' Toch liet een politiebron weten dat het om asielzoekers ging. 'Een agent heeft dat aan de vader van een slachtoffer bevestigd', zegt Max Joling van Almere Nieuws. 'Hij is onze bron.' Een moeder van een ander slachtoffer hoorde hetzelfde en zei dat tegen De Telegraaf. 'Dat lijken mij twee aparte betrouwbare bronnen.' Van weer andere slachtoffers hoorde Almere Nieuws dat het 'jongens met een bruine huidskleur' betrof. Joling, die zich op twitter naast journalist ook PVV'er noemt: 'Ik weet niet welke precieze afkomst ze hebben.' Politiewoordvoerder Jens werd vervolgens 'platgebeld'. Hij denkt er het zijne van. 'In een gemiddelde stad gebeurt het regelmatig dat iemand in billen of borsten wordt geknepen. Waren het vier mannen uit Lutjebroek geweest, had er geen haan naar gekraaid. En dit is wel landelijk nieuws?' Het valt Jens op hoe gretig journalisten zich nu op het onderwerp storten. 'Ik doe dit werk zestien jaar en ben zelden of nooit gebeld over azc's. Nu wordt er gezwaaid met de Wet openbaarheid van bestuur en wil men elke millimeter weten.' En, is er veel voorgevallen? 'Dat valt hartstikke mee. In de statistieken is het te verwaarlozen. Maar ja, andere gevallen zijn kennelijk niet interessant.' Er is 'behoefte om incidenten op te blazen of groter te maken', signaleert ook woordvoerster Marit Goosen van de politie Brabant-West, nadat in Gilze een vrouw werd lastiggevallen door een verwarde man. Doordat de burgemeester zich kritisch uitliet over het handelen van crisisdienst en COA, werd duidelijk dat het een asielzoeker betrof. Goosen: 'Ik ben door veel landelijke media gebeld. Toen ik benadrukte dat het geen vluchteling was die net in Nederland was, maar een asielzoeker die al langer hier is, verloren de meeste journalisten hun interesse. Ineens hoefden we geen quootjes meer te geven voor tv-camera's.' Wat is er feitelijk bekend over criminaliteit en asielzoekers? Misdaad onder asielzoekers wordt overschat, blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. De Rotterdamse hoogleraar sociologie Godfried Engbersen koppelde in 2008 registers met informatie over asielmigranten aan gegevens over verdachten. Criminaliteit ontstaat vooral doordat mensen soms maanden- of zelfs jarenlang in afwachting van hun procedure zijn en niet aan hun nieuwe leven kunnen beginnen, bijvoorbeeld met werk. Als een asielzoeker sneller duidelijkheid krijgt of hij al dan niet mag blijven, blijkt de kans dat hij betrokken raakt bij criminele activiteiten veel kleiner. Wel blijkt uit de studie van Engbersen dat asielmigranten uit relatief nieuwe herkomstlanden vaker betrokken zijn bij criminaliteit dan mensen uit landen waarvan in Nederland uitgebreide etnische gemeenschappen bestaan. Ze kunnen niet terugvallen op de informele steun uit de gemeenschap om werk, huisvesting en documenten te krijgen en voelen zich daardoor eerder aangetrokken tot misdaad. Misdaad wordt overschat De criminaliteit die voorkomt onder asielzoekers is vooral kruimelwerk, zo bleek uit een onderzoek van Willem de Haan, emeritus hoogleraar strafrecht en criminologie aan de VU in Amsterdam, uit 2002. Hij bestudeerde een Gronings azc met asielzoekers van allerlei nationaliteiten, ook Syriërs. Van de incidenten buiten het centrum betrof bijna driekwart (winkel)diefstal. Geweld buiten de asielzoekerscentra doet zich slechts zelden voor en vrijwel uitsluitend als reactie bij betrapping op zwartrijden of na winkeldiefstal van alledaagse levensbehoeften als tandpasta, zeep en onderbroeken.
Opvallend was dat Groningse slachtoffers van incidenten sneller aangifte deden tegen asielzoekers (75 procent) dan wanneer de verdachte een autochtoon is (54 procent). Dat zou komen doordat asielzoekers agressiever reageren en conflicten daarmee sneller escaleren. Terwijl de criminaliteit door asielzoekers wordt overschat, wordt het slachtofferschap onder asielzoekers zelf juist onderschat. Zo vonden de onderzoekers weliswaar nauwelijks ronselpraktijken van georganiseerde misdaad rondom azc's, maar is er binnen de centra wel regelmatig sprake van bedreigingen en seksuele intimidatie. In de eerste helft van 2014 waren er ruim 2.700 incidenten in azc's, zo bleek uit cijfers van het COA. Ze varieerden van intimidaties en bedreigingen tot zelfmoordpogingen en mishandeling. Gegevens over langere termijn ontbreken: pas na de zelfmoord van de Russische asielzoeker Aleksandr Dolmatov in 2013 is het COA consequent alle incidenten gaan bijhouden. Wat er nu in en om azc's gebeurt, is onmiddellijk nieuws. Neem de vechtpartijen. Vorige week gingen Syrische en Eritrese asielzoekers in Overberg met elkaar op de vuist. Enkele dagen later werden in Almelo vijf arrestaties verricht nadat bewoners elkaar in de haren waren gevlogen. En woensdagavond werden in Drachten drie asielzoekers aangehouden na een grote vechtpartij in het azc. Ook nieuws over wantoestanden in Duitse centra bereikt de Nederlandse burger. Het Algemeen Dagblad berichtte over verkrachtingen en gedwongen prostitutie in Giessen - met zesduizend vluchtelingen de grootste opvanglocatie in Duitsland. VVD-fractieleider Halbe Zijlstra waarschuwde dinsdag asielzoekers die zich schuldig maken aan geweld of intimidatie: 'Voor shariazoekers is in Nederland geen plaats.' PVV-leider Geert Wilders twittert vrijwel dagelijks onder de hashtag #kominverzet. Na een bericht over asielzoekers die worden opgevangen in een verzorgingstehuis: 'De ouderen eruit en de asielzoekers erin. Rutte moet zich doodschamen!' Over de vechtpartij in Overberg: 'Wat een cultuurverrijking. Pakistanen en Albanezen met elkaar op de vuist. Binnenkort ook in uw stad.' 'Er zit natuurlijk wel een kern van waarheid in de indianenverhalen', zegt Han Entzinger, hoogleraar migratiestudies aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. 'Als je een paar honderd jonge mannen die weinig tot niets te doen hebben en veel hebben meegemaakt bij elkaar op één plek zet, dan wil het helaas wel eens uit de hand lopen.' Volgens de Duitse mensenrechtenexpert Max Klingenberg moeten we af 'van het idee dat vluchtelingen allemaal mensenrechtenactivisten zijn', zei hij donderdag in de Volkskrant. 'Ideeën die vluchtelingen hebben veranderen niet zodra zij de grens met Europa oversteken.' Misschien mede door de onrust in azc's is de asielzoeker langzaamaan verworden tot halve crimineel. Dat wordt wellicht versterkt door het feit dat op verschillende plekken in het land noodopvang wordt geboden in voormalige gevangenissen. 'Mogen ze 's avonds over straat?', was deze week een vraag bij een informatieavond in Zaandam. 'Hebben ze geen avondklok dan?' Het lied van de waarheid Maar de interne problemen bij azc's verklaren nog niet waarom zo veel Nederlanders bang zijn dat henzelf of hun kinderen iets overkomt. Het bekendste geval van criminalisering van asielzoekers was de moord op het 16-jarige Friese meisje Marianne Vaatstra in 1999. Al snel gonsde het van de geruchten dat de dader een asielzoeker was uit het azc in Kollum. Het centrum werd extra beveiligd, op het politiebureau stonden 24 ME'ers paraat. Een Irakees en een Afghaan werden gearresteerd en weer vrijgelaten. Het beeld dat het om een (niet-westerse) asielzoeker moest gaan, bleef zelfs hardnekkig toen bleek dat de moordenaar een blanke West-Europeaan was. Pas in 2012 leidde nieuw dna-onderzoek tot de arrestatie en de bekentenis van een 45-jarige Friese boer. Hoewel op inspraakavonden weinig expliciet wordt gevraagd naar de religieuze herkomst van de nieuwkomelingen, schemert in talloze reacties angst voor de islam door. Er wordt een verband gelegd tussen de godsdienst en seksueel geweld. Of gehint op de bedreiging van de Nederlandse cultuur door de
toestroom van islamitische vluchtelingen. Op de Facebook-pagina Steun de PVV zingt een vijftiger met geschoolde zangstem de 'terroristen' toe op de melodie van het liefdesliedje Mag ik dan bij jou: 'Kom maar in Holland wonen, wij veranderen wel mee. Leve de islam, zo vreedzaam en gedwee. Want wij tolereren verkrachting en geweld, de mensen geven gul, want dat is hun verteld.' Het nummer werd binnen een dag 100 duizend keer bekeken, bijna vijfduizend keer gedeeld en in honderden reacties toegejuicht. 'Het zijn allemaal moslims, hè', zei de bezorgde buurvrouw uit Oudenbosch in NRC. 'En mensen die geen moslim zijn, zijn volgens hen voedsel voor de hel.' Ook zanger Gerard Joling legt op zijn blog een verband met de islam. 'Mijn moeder moet straks op de fiets om een kerk te vinden en de Islam kan in iedere stad lopend naar de Moskee!' Een raadslid van een lokale partij in Papendrecht zei bang te zijn voor de islamisering van zijn gemeente. Op Facebook tieren groepen welig waarin 'de waarheid' over de 'zogenaamde' vluchtelingen uit de doeken wordt gedaan, een waarheid die uiteraard door regering en 'mainstream media' wordt verzwegen. 'Wat een dijk van een stem en ook het enige lied dat de waarheid vertelt', zo luidde een van de populairste Facebook-reacties op de alternatieve versie van Mag ik dan bij jou. Sociale media kunnen een wereldbeeld versterken: wie op Facebook vaak op berichten klikt die negatief zijn over asielzoekers, krijgt automatisch meer van hetzelfde aangeboden. En ontmoet steeds meer mensen met dezelfde opvattingen. Met de neiging die ieder mens toch al heeft om eigen ideeën te herbevestigen kan dat ertoe leiden dat iemand nauwelijks nog tegengeluiden hoort. En als dat toch al gebeurt, dan is het makkelijk ze te bagatelliseren. Maar angst voor de islam verklaart lang niet alles. Ook toen de Italiaanse, Spaans en Griekse gastarbeiders kwamen in de jaren zestig, was er angst voor de eerbaarheid van dochters, criminaliteit en hoe de lokale cultuur negatief zou worden beïnvloed. De zorgen van burgers over een azc is te begrijpen: als er vierhonderd vreemdelingen uit oorlogsgebied om de hoek komen wonen, wil je wel weten hoe dat in goede banen wordt geleid. Maar, zegt hoogleraar migratie Entzinger, uiteindelijk zie je vaak dat er evenveel protesten zijn als het azc weer wordt opgedoekt in een periode dat er minder vluchtelingen zijn. Dan wil de buurt toch graag 'hun' asielzoekers houden - zie ook de casus Márcia en Gláucio. En was er begin september niet dat iconische beeld van Alan, dood op het strand van het Turkse Bodrum? De driejarige peuter werd toch het 'gezicht' van alle Syriërs die wanhopig Europa proberen te bereiken? Dat dramatische beeld, zo stelde menig commentator, zou de sceptische houding tegenover vluchtelingen veranderen. Maar: evenveel indruk maakte het beeld van de duizenden vluchtelingen die vanuit Boedapest over de snelweg richting Oostenrijk liepen. 'In de publieke opinie gaat medeleven hand in hand met onbehagen', zegt publicist en massapsycholoog Jaap van Ginneken. 'Goh, wat zielig die peuter én shit, ze komen over de snelweg aangemarcheerd. Het mededogen voor Márcia en Gláucio zegt niets over het algemene beeld. Positieve emoties worden opgehangen aan individuele gevallen. Zodra het over tienduizenden mensen gaat, voelt het anders. Je kunt de situatie zielig vinden én beangstigend.' De angst voor het asielspook is ook te wijten aan een groter, breder gevoel van onrust en onzekerheid in de samenleving. Achter uitspraken in de categorie 'ze komen hier in een gespreid bedje en wij Nederlanders krijgen niets' zit een langer sluimerende onvrede over de eigen situatie. Socioloog Engbersen: 'Mensen maken zich druk over hun baan, ze wachten soms jaren op een sociale huurwoning en zien hoe hun ouders met minder zorg toe moeten. En dan komen er ook nog eens vreemdelingen hier wonen op wie je geen greep hebt. Allemaal reële zorgen, maar de daaruit voortvloeiende angst is lang niet altijd rationeel.' Maar dan nog. De stroom vluchtelingen uit Afrika en Syrië lijkt dit keer onafzienbaar, terwijl de meeste bootvluchtelingen tot een jaar geleden niet veel verder leken te komen dan het Italiaanse eilandje Lampedusa, bijna tweeduizend kilometer van Nederland. Het grote aantal vluchtelingen dat nu in korte
tijd hier arriveert, wakkert het gevoel van dreiging aan. Van Ginneken: 'Nu zegt bondskanselier Merkel: het hindert niet, komt u maar, we vangen u op. Dan denken veel mensen toch: ja hoor eens even, waar houdt dit op? Ik merk dat die vraag mij ook bekruipt.' BURENRUZIES Scheiden: slecht idee Conflicten op azc's spelen vaak tussen groepen met een verschillend geloof of etniciteit. Politievakbond NPB opperde daarom vluchtelingen te scheiden naar religie. Een slecht idee, reageren deskundigen: daarmee keur je intolerantie juist goed. Goede bemiddeling bestaat uit een gesprek, zegt criminoloog Willem de Haan. Hij vergelijkt conflicten tussen asielzoekers met burenruzies. 'Ze ontstaan simpelweg doordat te veel mensen op een kleine ruimte zitten. Het begint met kleine irritaties als geluidsoverlast. Vooroordelen over bijvoorbeeld uiterlijk of religie werken dan katalyserend.' Uiteindelijk zie je vaak dat er evenveel protesten zijn als een asielzoekscentrum weer wordt opgedoekt. Dan wil de buurt toch graag 'hun' asielzoekers houden. zie ook de recente casus Márcia en Gláucio. (Han Entzinger, hoogleraar migratiestudies) De criminaliteit die voorkomt onder asielzoekers is vooral kruimelwerk: winkeldiefstal van tandpasta en zeep (Uit een onderzoek van de VU in Amsterdam) Toen ik benadrukte dat het ging om iemand die al langer hier is, hoefden we ineens geen quootjes meer te geven voor tv-camera's (Marit Goosen, Politie Brabant-West)
