masterplan beeldende kunst Middag-Humsterland

masterplan beeldende kunst Middag-Humsterland

COLOFON - Buro Greet Bierema Tuin- en landschapsarchitectuur Vriesburgerweg 20 8475 EK Nijeholtpade Tel. 0561-688920 E-mail [email protected]

- DAAD Architecten B.V. Postbus 5 9410 AA Beilen Tel. 0593 582450 fax 0593 582451 E-mail [email protected] Website www.daad.nl

- Ben Raaijman Burg. Hoogenboomlaan 70 1718 BK Hoogwoud Tel. 0226 353649 E-mail [email protected] Website www.openbaarleven.nl

- SKOR Nils van Beek Ruysdaelkade 2 1072 AG Amsterdam T 020 - 672 25 25 F 020 - 379 28 09 E info [at] skor.nl WWW.SKOR.NL

INHOUD

3 5

INLEIDING HET MIDDAG-HUMSTERLAND EN DE BEELDENDE KUNST GESCHIEDENIS KUNSTENPLAN

7

ACHTERGROND HET NATIONAAL LANDSCHAP MIDDAG-HUMSTERLAND

13

STUDIE WERKATELIER

17 21 25 27

GETIJDEN HET VERBINDENDE ELEMENT VOOR HET KUNSTENPLAN PROGRAMMA’S STICHTING GETIJDENATELIER UITWERKING EN ORGANISATIE

29 31

GETIJDENKLOK EEN ASTRONOMISCH UURWERK IN ADUARD IN DE OPENBARE GELEGENHEDEN VAN HET MIDDAG-HUMSTERLAND

33

GETIJDENATELIER 2010 / 2012 PLANNING EN BEGROTING

35 41

BUITENWERELD ANDERE FESTIVALS SAMENWERKINGEN

43

LITERATUUR LIJST VAN GERAADPLEEGDE LITERATUUR

1

Maquette van Niehove, museum Wierdenland te Ezinge

2

INLEIDING HET MIDDAG-HUMSTERLAND EN DE BEELDENDE KUNST

In het uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap MiddagHumsterland 2007-2013 is als activiteit het opzetten en uitvoeren van landschappelijke kunstprojecten opgenomen. Doelstelling van dit project is het beleefbaar maken van het landschap, mede met het oog op het (cultuur-)toerisme. De gemeente Zuidhorn heeft het initiatief genomen tot het opstellen van een masterplan voor het opzetten en uitvoeren van dergelijke landschappelijke kunstprojecten in Middag-Humsterland. Dit is gebeurd vanuit het besef dat Aduard, met zijn rijke kloostergeschiedenis, die bepalend is geweest voor de vorming van het Middag-Humsterland, als een van de belangrijke poorten naar het gebied kan worden gezien. Middag-Humsterland is een oud, open wierdenlandschap dat zeer typerend is voor de ontstaansgeschiedenis van het noordelijke zeekleigebied. Door de aanwezigheid, soms in gave staat, van elementen als wierden, kwelderruggen en voormalige geulen, de onregelmatige blokverkaveling op basis van het stelsel van voormalige wadgeulen, de radiale verkavelingen rondom de wierden en het reliëf in het open landschap is de ontginnings- en gebruiksgeschiedenis van Middag-Humsterland aan het huidige landschap goed af te lezen. De Cisterciënzer monniken stichtten in 1192 hun klooster in het dorp Aduard. Zij hebben met hun planmatige ontginningsactiviteiten, aanleg van voorwerken, inpolderingen, ingrepen in de waterhuishouding en afticheling voor de kleiwinning ten behoeve van de bakstenenfabricage eeuwenlang een groot stempel op het gebied gedrukt. Zij zijn in belangrijke mate verantwoordelijk voor het huidige landschapsbeeld van Middag-Humsterland. “Het nieuwe Wonder van Aduard” is de naam van de studie die wij (Rob Hendriks (DAAD Architecten), Greet Bierema en Ben Raaijman) in opdracht van de gemeente Zuidhorn uitvoerden en waarin is onderzocht op welke wijze de kloostergeschiedenis in het dorp Aduard opnieuw zichtbaar gemaakt zou kunnen worden. De studie doet uitspraken op drie onderdelen: de inrichting

van de openbare ruimte, de locatiekeuze voor een historisch educatief centrum en een kunstproject voor Aduard. Bij elk van deze onderdelen is de kloostergeschiedenis het vertrekpunt en vormen actuele kwesties in het dorp de aanleiding in de planvorming. Vanuit deze achtergrond lag het voor de hand een inhoudelijke koppeling te zoeken tussen het concrete kunstproject voor Aduard en het grotere kunstenplan voor het Middag-Humsterland. De oorspronkelijke vraagstelling van het kunstenplan ging bij voorbaat uit van zeven vaste locaties (waarvan een in Aduard) met duidelijke programma’s en kunstenaarskeuzes per plek:

“Het masterplan zal moeten resulteren in een centraal artistiek en historisch concept met zeven programma’s van eisen voor de in het landschap uit te voeren kunstwerken. De zeven programma’s van eisen dienen zich onder meer te richten op de plaats van de te onderscheiden kunstwerken, het type kunst en op de randvoorwaarden die per locatie moeten worden gesteld. Ook dient het masterplan aan te geven hoe de opdrachtverlening en kunstenaarsselectie zal plaatsvinden. Het is uitdrukkelijk de bedoeling dat de zeven kunstwerken bijdragen aan de beleving van het Nationale Landschap door het publiek. Het geheel zal een belangrijke bijdrage moeten leveren aan de bevordering van het cultuurtoerisme binnen Middag-Humsterland. Wij denken daarbij aan routegebonden recreatie.” Tijdens de startvergadering van het kunstproject op 4 maart 2009 te Ezinge is aan de vergadering ruimte gevraagd om een en ander wat breder te zien en ook andere insteken te onderzoeken. In het verslag wordt dit als volgt weergegeven:

Het aantal van zeven kunstwerken is niet een vast gegeven; het aantal is variabel. Wel moet er een link worden gelegd met de ontstaansgeschiedenis van het landschap en de rol die de kloosterlingen vanuit het klooster in Aduard daarop hebben gehad. Het is van belang om niet alleen naar het verleden te kijken, maar ook een doorkijk te geven naar het heden en de toekomst. Een kunstwerk moet mensen nieuwsgierig maken en prikkelen. 3

Maquette door het atelier Rijksbouwmeester met open doorgang in de ziekenzaal (Maquette: Ron Steiner en Daniel Vlasveld)

4

INLEIDING GESCHIEDENIS KUNSTENPLAN

Het klooster van Aduard heeft haar omgeving gevormd. Het is vooral in het noorden, in het nationaal landschap MiddagHumsterland, dat die invloed leesbaar en blijvend is gebleven. Aduard als poort naar het Middag-Humsterland kent een lange geschiedenis. De naam Aduard klinkt exotisch. Maar in de huidige werkelijkheid is het een dorpje onder de rook van Groningen met nog geen tweeduizend inwoners, paardenwedstrijden, een slager en een garage. Het lijkt allemaal heel gewoon, maar dat is het niet. Wanneer de grootsheid van wat hier ooit was eenmaal tot je is doorgedrongen, laat het je niet meer los; een kloosterkerk die zich kan meten aan de Groninger Martinikerk, de introductie van baksteenarchitectuur die zijn uitstraling had naar het hele Noord-Nederlandse en West-Duitse kustgebied, een intellectueel centrum van internationale geleerden dat als een voorloper van de universiteit van Groningen wordt beschouwd, een grondbezit van meer dan 5000 hectare met dochterkloosters tot in Duitsland. Maar Aduard is niet de enige poort tot het gebied. Ook vanuit Winsum, Garnwerd, Ezinge, Niehove en tal van andere bijzondere dorpen is het gebied toegankelijk en kan een deel van het verhaal van het gebied verteld worden. Dit nationaal landschap Middag-Humsterland is nog niet een erg bekend gebied in Nederland. De formulering in het uitvoeringsplan is dan ook allereerst gericht op het vergroten van de (naams-)bekendheid en daarmee op het bevorderen van het toerisme. Vanuit dit perspectief werd gevraagd samenwerking te zoeken met andere instellingen en met SKOR (Stichting Kunst en Openbare Ruimte), de landelijk opererende stichting die als de expert op het gebied van kunst en de openbare ruimte wordt gezien.

Tijdens de voorlichtingsbijeenkomst voor het dorp op 19 maart 2009 te Aduard, die het Nieuwe Wonder van Aduard en dus ook het masterplan beeldende kunst als onderwerp had, werd vanuit de zaal geopperd geen onbegrijpelijke grote installaties of bouwwerken in het landschap te plaatsen. Er leek eerder behoefte aan vanuit het gebied begrepen en gedragen projecten, dan aan een invasie van monumentale kunstobjecten. Daarnaast werd er aandacht gevraagd voor eerdere initiatieven die met name speelden rondom het in Aduard te plaatsen kunstwerk. De betrokkenheid van de bevolking en haar inbreng in het hele proces is daarmee een gegeven dat gekoesterd moet worden. Al eerder, in 2007, kwam ook het atelier Rijksbouwmeester tot een advies over kunst in Aduard. Dit werd opgesteld, omdat de Rijksgebouwendienst als eigenaar van de ziekenzaal te Aduard toekomstige ontwikkelingen in kaart bracht. Dit advies ging uit van tijdelijke activiteiten op strategisch gekozen plekken. Ook de studie naar het kloosterdorp die onder de naam “het nieuwe wonder van Aduard” werd verricht door Rob Hendriks, Greet Bierema en Ben Raaijman en de plannen en aanbevelingen die daaruit voortvloeien zouden moeten worden meegewogen in het uiteindelijke Kunstenplan voor het Middag-Humsterland. Met betrekking tot de hierin geschetste projecten binnen Aduard, is het bovendien voorstelbaar dat het eerste hier te plaatsen kunstwerk als trekker van en inspiratie voor het project functioneert.

Vanuit de expertise op het gebied van de beeldende kunst in de openbare ruimte lagen er vanaf het begin bij de opdrachtnemers en bij SKOR vragen over de haalbaarheid en wenselijkheid van het concept van route- en locatiegebonden kunstwerken. 5

6

ACHTERGROND HET NATIONAAL LANDSCHAP MIDDAG-HUMSTERLAND

Van Electra tot Garnwerd, tussen Aduarderzijl en Aduard, rondom de wierden van Franssum, Ezinge en Niehove, in de buurt van Feerwerd, Oostum en den Ham, op Middag en in Humsterland, bestaat een zeer zeldzame landschappelijkheid. Boerenland is het hier en zichtbaar een van de oudste cultuurlandschappen van Europa. Weinig is hier recht. Geulen als het Reitdiep en het Kommerzijlsterdiep kronkelen zeewaarts; wegen volgen de bochtige loop van verdwenen wadgeulen. Het gebied is op een unieke wijze verkaveld. Veel sloten slingeren, want het zijn restanten van prielen, de fijnste vertakkingen van wadgeulen. De meesten hebben de rationalisatie van de tweede helft van de 20ste eeuw overleefd. De eigenheid, het onverwisselbare is hier norm. Het Middag-Humsterland is zeer zichzelf. Dat uit zich ondermeer in het vrijwel geheel ontbreken van echte nieuwbouwwijken, industrieterreinen of standaard winkelstraten. De wegen kronkelen volgens oude patronen, dijken zijn leesbaar langs landschappelijke structuren opgebouwd. De vele dorpen volgen hun eigen langzame ontwikkeling, ontberen rondwegen, rotondes, zelfs trottoirs zo nu en dan. Zonder dat het gebied economisch op slot is gegaan heeft het toch een heel eigen authentiek karakter behouden. De tijd lijkt stil te hebben gestaan, zelfs oog in oog met de nieuwste moderne boerenschuren, de grootst denkbare tractoren en de op zonnencellen werkende waterbakken die je overal in het landschap terugziet. Geen wonder dat al zovelen het gebied als toerist bezoeken. Toch is het niet de faam van het Middag-Humsterland waar mensen op afkomen. Op dit moment is dat nationale landschap, anders dan bijvoorbeeld de Veluwe, of de Biesbosch, weinig bekend, geen trekker. Toeristen komen op andere gronden. Door de Zomer Jazz Fietstour bijvoorbeeld. Door de kleine musea zoals het Aduarder kloostermuseum of het Wierdenmuseum van Ezinge, de nabijheid van Groningen, cafe Hammingh te Garnwerd en zo nog allerlei kleine highlights. Het landschap, de fietsroutes en de leesbare cultuur van landwinning en je hoofd boven water houden, komen dan als een extra voor de bezoeker.

Sensatie is het Middag-Humsterland vreemd. Bewondering komt hier met kleine stappen en baseert zich op het totaalbeeld. Niet omdat Niehove zo mooi is, maar omdat ook Feerwerd, Franssum, Oostum, enzovoort, in hetzelfde beeld passen, is er sprake van één landschap. Het uitvergroten van de eigenschappen van dit zeer oude cultuurlandschap is dan ook een kwestie die heel omzichtig moet worden benaderd. De fysieke dragers van het landschap zijn: - De ruim 100 wierden met een schat aan archeologische waarden als afspiegeling van het leven in een periodiek overstroomd kustlandschap, goed bewaard in relatie tot elkaar en in relatie tot het omringende landschap. Er zijn dorpswierden, wierden met 1 boerderij, wierden met meerdere boerderijen/huizen en verlaten wierden. De huidige boerderijen zijn in verband met vroegere nieuwbouw ook vaak vlak naast de wierde gelegen. -

De dorpswierden Niehove, Oldehove, Saaksum, Ezinge, Feerwerd, Garnwerd.

-

De verlaten dorpswierden Fransum en Oostum.

-

Ezinge, Garnwerd, Saaksum, Niehove en Oostum zijn beschermde dorpsgezichten.

-

De kerken van Niehove, Oldehove, Saaksum, Den Ham, Ezinge, Feerwerd, Garnwerd, Fransum en Oostum en de overige kerkterreinen (totaal 15). Er is een hoge kerkdichtheid in Middag-Humsterland.

-

De Piloersemaborg te Den Ham en Allersmaborg te Ezinge.

-

Buiten de dorpen gelegen historisch waardevolle boerderijen vaak op of vlak naast een wierde gelegen.

-

Kronkelig patroon van wegen en waterlopen gebaseerd op de geomorfologie van voormalige kwelders, prielen en geulen. 7

8

-

De laagte met meanders van de bedding van het voormalig riviertje van het Oude Aduarderdiep.

-

De natuurlijke laagten waarin de van oorsprong natuurlijke waterlopen liggen.

-

De verkaveling bestaande uit onregelmatig blokvormige percelen en rond de wierden een radiaire verkaveling. Rond het Aduarderdiep is een meeden-(=hooilanden)verkaveling aanwezig met regelmatige vanaf de weg opstrekkende kavels.

-

De nog gaaf bewaard gebleven ringdijken rond Middag (Ezinge-Garnwerd- Wierumerschouw; 30 km) en Humsterland (Saaksum, Roode Haan, Kommerzijl; 20 km) en overige overgebleven oude dijken waarop vaak wegen gelegen zijn.

-

Het overgebleven reliëf van de ooit door de monniken van Aduard gegraven geul tussen Aduard en Den Ham om de vaarweg naar Aduard open te houden.

-

De openheid van de gras- en akkerlanden tussen de dorpen, de boerderijen en de ringdijken.

-

De erfbeplantingen van de boerderijen en de karakteristieke wegbeplanting van zeewindbestendige iepen of essen langs de oudste wegen.

-

Het oude sluizencomplex bij Aduarderzijl.

-

De gerestaureerde Wetsingersluisbrug over het Reitdiep ten zuiden van Garnwerd.

-

De schotbalkhuisjes bij de dijkcoupures bij Garnwerd en Lammerburen.

Het zijn deze waarden die tezamen de onderlegger vormen voor het nadenken over beeldende kunst in dit bijzondere gebied. Beeldende kunst kan nieuwe fysieke dragers scheppen, maar in het Middag-Humsterland is het de vraag of er meer dragers nodig zijn.

9

Guo Qiang Cai Echigo- Tsumari Art trienal 2000, Japan

10

Wim Delvoye Trans Parity 1999-2000 Norbertijnerkapel Belgie

ACHTERGROND HET NATIONAAL LANDSCHAP MIDDAG-HUMSTERLAND

Immers, er kunnen veel vragen worden gesteld over de impact van beeldende kunst op het landschap. Die vragen leven niet alleen bij kritische burgers, maar bestaan ook in kringen van uitvoerenden zoals kunstenaars. Vóór een kunstenplan locaties, kunstenaars en programma’s van eisen vaststelt, moet er worden gekeken naar het belang van kunst voor het gebied, zowel als voor de kunst. Daarbij is het onvoldoende toerisme te roepen en te denken dat alles in orde komt na het plaatsen van enkele kunstwerken. Een landschap is geen museum.

middelijk om vormgevig. Ook betrokken landschapsarchitecten en de vragenstellers tijdens de informatiebijeenkomsten van de gemeente, vragen naar het nut van beeldende kunst in het landschap. Een belangrijke vraag voor de opstellers van het Kunstenplan ligt daarom in de fundamentele vraag naar het hoe en waarom van kunst in juist deze openbare ruimte.

In haar boek Pret, uit 2002 beschrijft Tracy Metz hoe Nederland verandert in een decorstuk waarbij in Metz’s woorden “alles verpakt en vermarkt en opgeleukt” wordt. Het boek laat zien hoe overal in Nederland de lokale autoriteiten gesteund door ondernemers die lonken naar subsidies voor achterstandsgebieden, landschappen herscheppen in pretparken. Weinig wordt de recreant bespaard, bewoners worden in het geheel niet gehoord. In 2007 schrijft Willem van Toorn: “De nieuwe recreant is een verwend kind dat niet nieuwsgierig landschappen ontdekt, maar waar speciaal hele landschappen voor worden ingericht. Het platteland is in toenemende mate de kinderachtige speeltuin van verstedelijkte amusement zoekende consumenten.” En dus wordt overal in Nederland gewerkt aan routes die de toerist al dan niet per fiets langs steeds meer nieuw ontworpen struinnatuur voert. De “pret”, te verstaan als mogelijkheden tot onbezorgd recreeren zonder heel lang naar attractieve zaken te hoeven zoeken, stuurt de inrichting van hele landschappen. Het Middag-Humsterland is geen ingericht landschap. Net zoals Aduard, is het grotendeels buiten de aandacht van de geschiedenis gebleven. Haar kracht ligt voor een deel in wat de geoloog Jan Delvigne noemde de wet van de winnende achterstand. De wonderbaarlijke en praktisch overal uitgestorven aaneenschakeling van (wierden-)dorpen kronkelwegen en landbouwbedrijven, nagenoeg zonder zichtbare invloed van de opeenvolgende nota’s ruimtelijke ordening zijn uniek in Nederland en vragen niet on11

Louis de Cordier: Golden Sun disk

Kalender van de Maya’s

Jeff Ward: Time schedule

Christy Georg: Tide Seeker

12

STUDIE WERKATELIER

Als aftrap voor een kunstproject met het nationaal landschap Middag-Humsterland als onderlegger organiseerde het nationaal landschap Middag-Humsterland en de gemeentes Zuidhorn en Winsum, samen met SKOR een tweedaags symposium. In het kader van de vraag wat de beeldende kunst in dit prachtige landschap zou kunnen betekenen vond het symposium op 25 en 26 september 2009 in de vorm van een werkatelier plaats. Gedurende twee dagen hebben een twintigtal kunstenaars uit heel Nederland samen met een grote groep Middag-Humsterlanders zich gebogen over de mogelijkheden en moeilijkheden van het gebied. Het doel van het werkatelier was meerduidig: -

De organisatie wilde enerzijds bekendheid geven aan het onbekende Middag-Humsterland. Bij het nadenken over kunst in het Middag-Humsterland ook bewoners betrekken. Van de deelnemers extra input verkrijgen om uiteindelijk in de komende jaren een prachtig en zinvol kunstproject neer te kunnen zetten.

Daartoe werden kunstenaars die het gebied nauwelijks of niet kennen, samengebracht met mensen die juist alles weten over het Middag-Humsterland en haar bijzondere geschiedenis. In een intensief tweedaags programma werden veel aspecten van zowel het kunstenplan als van het gebied zelf onder de loep genomen. Tijdens de plenaire besprekingen op 25 september in Garnwerd en op 26 september te Niehove vielen o.a. de volgende geluiden op te tekenen: -

+ Enthousiasme voor het in potentie versterken van de eigenwaarde van het gebied. + Het versterken van historische waarden in het gebied. Kunstenaars: - Het moet niet gaan om “rotondekunst” maar om artistiek inhoudelijk interessante punten. Wat betekent het MiddagHumsterland straks voor de kunst? - Het gebied is sterk, heeft niet zozeer opsmuk nodig als wel duiding en analyse. - De kunst kan en moet ook kijken naar de bedreigingen en moeilijkheden van het gebied (ontvolking, schaalvergroting landbouw). - Wanneer het gaat om permanente kunstwerken, vereist de schaal van het landschap flinke budgetten. De genodigde beeldend kunstenaars waren: Anne Hilderink Curdin Tones Esther Polak Irene Fortuyn Jeroen van Westen Maarten van Wesemael Observatorium Pjotr Müller Rudi Luijters Wapke Feenstra

Anne Jaap de Rapper Erick de Lyon Hans Venhuizen Jeroen Hoogstraten Jos Volkers Marjolein Dijkman Paul de Kort QS Serafijn Sjaak Langenberg

Angst voor het “planten” van een wezensvreemd element waar weinigen bij betrokken zijn. Scepsis met betrekking tot de meerwaarde voor het gebied. Veel discussie over mogelijke locaties. Smaak discussie: wat de een prachtig vindt spreekt een ander niet aan.

13

De gedachte om niet in eerste instantie in te zetten op het plaatsen van permanente werken in het landschap is zeer veelvuldig geopperd tijdens het werkatelier. Naast de opmerkingen van bewoners die we ter harte hebben genomen, hebben de statements daarmee een duidelijke richting gegeven. Ze zijn te vinden op www.getijdenatelier.nl Statements De deelnemende kunstenaars hebben na het werkatelier statements opgesteld die uiteenlopen van concrete voorstellen voor werken of acties, tot algemene beschouwingen over het gebied en de mogelijkheden van de beeldende kunst. Twee uitersten zijn te vinden in de opvatting van Anne Jaap de Rapper enerzijds:

Maar stel je nou eens voor, men zegt: Jij bent toch kunstenaar? Bedenk iets. Ik zou wel gek wezen om te antwoorden: ik ga niks bedenken. Te zeggen: we moeten hier niks. Dan snijd ik mezelf toch in de vingers? Het is tenslotte mijn broodwinning. Ik moet toch kunst maken? Bovendien, als kunst hier niet geldig is en hier niet werkt, waarom zou die dan elders wel werken? Het Gouden Hert – tweede impressie op basis van het wapen van Reekamp (Anne Jaap de Rapper &Barthold Boksem)

landschappelijke openbare ruimte, dan is het wel respect voor de omgeving, met subtiele inpassingen als gevolg. (Sjaak Langenberg) Voorstellen voor onzichtbare acties zoals van Rudy Luijters het voorstel om het gebied leeg te maken en alle toeristische duidingsborden en uitzichtspunten te verwijderen:

Kunstenaars hebben voor het leveren van die culturele bijdragen aan het landschap verschillende middelen tot hun beschikking. (...)En als laatste, maar zeker niet als onbelangrijkste middel, zou ik het leegmaken willen noemen. (Rudy Luijters) Tot voorstellen die gewoon ingaan op praktische problemen en bijvoorbeeld nieuwe wierden laten ontstaan om boerenbedrijven in het landschap uit te kunnen breidden.

(Hans Venhuizen, Boerderij Wierde)

En die van Sjaak Langeberg anderzijds:

In Middag-Humsterland noemen ze ’import’ zeemeeuwen: “Ze hebben een grote mond, schijten de boel onder en zijn dan weer weg.” Ik vraag me af of wij ook zeemeeuwen zijn? Twintig lawaaiige kunstenaars op schoolreisje. Niet dat we de boel zullen onderschijten. Als er iets in zwang is onder kunstenaars in de 14

Voorts willen veel kunstenaars vooral verhalen verzamelen (Wapke en Pietsie Feenstra, Esther Polak, Jeroen van Westen) of doen ontstaan. (Irene Fortuyn, Eric de Lyon, Curdin Tones, Q.S. Serafijn, Marjolijn Dijkman.) Vaak geopperd wordt ook de idee om kunstenaars met het gebied te verbinden door wisselend kunstenaars ergens in het gebied te laten werken. (Pjotr Muller, Madelon Hooykaas en Curdin Tones):

Wat de streek naar mijn idee nodig heeft is een plek waarbij kunst zo’n onderzoekende en stimulerende rol kan uitoefenen. Waar kunstnaars die op zo’n manier werken voor een periode in de regio kunnen verblijven, werken en werk onder de mensen brengen. Conclusies zijn niet eenduidig te trekken. Maar de richting is: zoek naar manieren om bevolking, gebied en kunstenaars met elkaar te verbinden, met elkaar kennis te laten maken en aan elkaar te laten wennen. Sommige kunstenaars zien daarin een voorbeeldfunctie voor de kunstenaars:

Ondermeer om deze invalshoeken scherper te stellen werd het werkatelier georganiseerd. Van belang was niet alleen dat kunstenaars van buiten, naar het gebied keken. Zo mogelijk nog wezenlijker was de inbreng van bewoners/deskundigen, die in de confrontatie met de nieuwsgierige en terzake kundige kunstenaars, scherpere opvattingen over hun eigen gebied moesten formuleren.

In dit voorstel wordt de aarde nauwelijks getoucheerd en dat is exact de bedoeling. Ik heb me afgevraagd of kunst een rol moet spelen in het behoud van het wieringenlandschap. In het (fatale) besef dat kunst daar niet toe in staat is, leek het me zinvol om met behulp van ‘kunstmatige’ ingrepen de aandacht op het gebied te vestigen in de hoop dat deze aandacht de noodzakelijke verantwoordelijkheden bij de betrokkenen (zij die beslissingen nemen) kan aanwakkeren. Met andere woorden: als wij zorgvuldig zijn, zijn zij ook zorgvuldig. (Q.S.Serafijn) Die zorgvuldigheid is meer en meer een vereiste. Een aantal bewoners en bestuurders in het Middag-Humsterland toonden zich bezorgd als het ging om het plaatsen van beelden in het landschap. Deze scepsis werd het best verwoord door een inspreker tijdens de voorlichtingsavond op 13 mei 2009 te Aduard. Zijn oproep om vooral geen rare of roestende dingen in het landschap te plaatsen, waar niemand om gevraagd had, kreeg veel bijval uit de zaal. Ook verschillende bij het proces van het Nieuwe Wonder van Aduard betrokken deskundigen uitten hun twijfels over de toegevoegde waarde van permanente kunstvoorwerpen in de context van het Middag-Humsterland. Anderzijds kwamen er, zeker van de zijde van toerisme-experts en bestuurders, een heldere vraag naar “iets”.Het gebied heeft impulsen nodig. De vraag is op welke wijze dat kan. Interressant was de zienswijze van Marjolijn Dijkman in dit verband:

Het unieke van dit gebied is dat het op een bepaalde manier nog vrij is van gestandaardiseerde vormgeving. Het Wierden museum is bijna wereldvreemd in Ezinge, alles aan het museum heeft een taal die er eigenlijk niet thuis hoort. Dit werkt voor mensen als educatief centrum maar het wekt bij mij wel de vraag op waarom er gekozen is voor deze vorm en wat de alternatieven zouden kunnen zijn.

Kan Middag-Humsterland zich (traag) blijven ontwikkelen in haar gedaante van vruchtbaar mozaïek-landschap of zal het (tegen de verdrukking in) op slot moeten en verdorren tot één majestueus craquelé? (Paul de Kort) De opstellers van het plan voor beeldende kunst stellen daarom voor de beeldende kunst in het nationaal landschap MiddagHumsterland te laten groeien vanuit een aantal te organiseren een of tweejaarlijkse tentoonstelling/manifestatieen, waarbij het Middag-Humsterland zelf als tentoonstellingsruimte fungeert. De tijdelijke werken en projecten die tijdens zo een tentoonstelling worden geproduceerd, kunnen leidden tot een permanent werk in het Middag-Humsterland, of langzaam vervliegen tot een herinnering aan een bijzonder project. De impact van een jaarlijks terugkerende en aan het gebied en haar ontstaan gewijde manifestatie, zal aandacht en publiciteit zijn, terwijl bovendien mag worden verwacht dat er zo een veel breder draagvlak kan worden gecreëerd voor uiteindelijk te plaatsen definitieve werken.

15

Tadashi Kawamata, centre d’art contemporain, Versailles.

16

GETIJDEN HET VERBINDENDE ELEMENT VOOR HET KUNSTENPLAN

De Getijden. Dat is de titel die is gekozen voor het kunstproject. Voor de verklaring van deze titel is het goed om de (historische) context van het project nog eens samen te vatten. Het MiddagHumsterland is het best bewaarde open wierdenlandschap van Groningen, met kleinschalige dorpen rondom monumentale romano-gothische baksteenkerkjes. Middag was oorspronkelijk een eiland, Humsterland een schiereiland in rechtstreekse verbinding met het water van de huidige Waddenzee. Toen Groningen omdijkt werd was het concept wierde achterhaald. Veel ervan zijn ivm de vruchtbare grond afgegraven. Middag-Humsterland ligt tegenwoordig op een lager peil dan het Hoge Land in het noorden, dat immers ontstond door opslibbing van de dijk. Nog steeds zijn er vele waterlopen in het gebied, waaronder het Reitdiep, dat in feite grotendeels een kanalisering van de Hunze is, een rivier afkomstig van de Hondsrug. In verband met het systeem van waterhuishouding dat de cisterciënzers in Middag-Humsterland ontwikkelden, zou je de Aduarder abdij als het eerste Nederlandse waterschap kunnen beschouwen. Het dorp Aduard ontstond op de plaats waar van 1192 tot omstreeks 1592 de beroemde cisterciënzer Bernardsabdij van Aduard (Adewerth, oude wierde) heeft gestaan. In vele gebouwen in de omtrek zijn kloostermoppen van het complex verwerkt, van de rijke abdij resteert slechts de nog steeds imposante ziekenzaal, nu in gebruik als hervormde kerk, een rijksmonument. De Cisterciënzers hebben grote invloed gehad op de ontginning van de noordelijke provincies (denk aan Schiermonnikoog, in bezit van het moederklooster van Aduard, Klaarkamp). Beroemd is ook de Aduarder kring, een groep humanistische geleerden geïnspireerd door de Moderne Devotie die in het klooster bijeenkwam en die aan de wieg van de Groninger Universiteit heeft gestaan. Er is in de loop der jaren veel over de abdij gepubliceerd. In de titel van het project, De Getijden, zit de hele inhoud van het project vervat. Het leven in de abdij werd gedicteerd door de

gebedsstonden op de dag. Het verval van de abdij trad in niet in het minst doordat de laatste abten zich meer met de jacht, bezit en vrouwen wensten bezig te houden dan de kloostertucht in acht te nemen. Door het getijdengebed, afgewisseld met werk (ora et labora, al hoefden in de praktijk de lekenbroeders niet steeds hun schoffel in de steek te laten) wordt elk moment van de dag een meditatief moment, elke activiteit een spirituele. Een hedendaags getijdenboek, de prachtig verluchte handschriften die overigens met name bestemd waren voor edelen die zich aan de monniken wilden spiegelen, zal een van de onderdelen van het kunstproject worden. Dat in getijdenboeken niet alleen het verloop van de dag, maar meestal ook een jaarkalender omvat (liturgie, maar ook zaaien en oogsten) alsmede astrologische modellen, speelt daarbij ook een rol. Maar het zijn niet alleen de Getijden van het klooster die Middag-Humsterland hebben vormgegeven, de strijd met het water is van minstens even groot belang. Het tij, de vaste regelmatigheid van eb en vloed, geeft eveneens een inhoud aan de dag. In dit kunstproject worden beide getijdenbegrippen aan elkaar gekoppeld. De zin van elke gebedsstonde afzonderlijk zal worden meegenomen in de nadere invulling van de kunstopdrachten. In het gebied wordt onderzocht waar de invloed van het water op het landschap het best te ervaren is; deze plaatsen worden als mogelijke locaties aan de uitgenodigde kunstenaars meegegeven (die daar met kracht van argumenten ook eventueel vanaf kunnen wijken). Het streven is dat de kunstwerken gezamenlijk vormgeven aan de dag. Dit houdt in dat ze zo mogelijk veranderlijk zijn al naar gelang de datum en het tijdstip van de dag en misschien zelfs elk een moment van de dag in het bijzonder markeren. Er wordt ingezet op kunstmanifestaties met tijdelijke kunstprojecten, een strategie waarmee ook opmerkingen van bewoners 17

A

Saaksum

Electra Lammerburen

Englum Ezinge

Aalsum Korhorn Kenwerd

Oldehove

Selwerd

Niehove

Suttum

Hardeweer Heereburen Frytum

Fransum Noorderburen Den Ham Balmahuizen

ezijl

Okswerd

18

Allersma

Aduarderzijl

Alinghui

Klein Gar Feerwerd

en uit het GETIJDENATELIER ter harte worden genomen. Een herhaalde manifestatie lijkt, meer dan een permanente kunstroute, een goed instrument om publiciteit en bezoek te genereren, zonder het landschap geweld aan te doen.’

Garnwerd

Bolshuizen

Een bijzonder element dat onder meer de tijd en duur van de manifestatie(s) kan aankondigen is een hedendaags ASTRONOMISCH UURWERK, zoals die in veel laat-middeleeuwse, baksteengotische kerken in het Noord- en Oostzeegebied te vinden zijn. Zo een uurwerk kan de verbinding zijn tussen het Nieuwe Wonder van Aduard en De Getijden in het Middag-Humsterland en is tevens een onderdeel van de invulling van de ruimte ten noorden van de voormalige ziekenzaal in Aduard. Dit idee wordt concreet uitgewerkt op pagina 29.

Krassum

Brillerij

Beswerd

Oostum

m

Wierum

Het nationaal landschap Middag-Humsterland Aduard

19

PARTNERS IN HET GETIJDENATELIER:

Middag-Humsterland

20

GETIJDEN PROGRAMMA’S

De organisatie van het kunstproject is in handen van het GETIJDENATELIER (zie pag. 25). Het GETIJDENATELIER Middag-Humsterland voert een jaarprogramma uit met steeds een manifestatie of tentoonstelling waar een aantal kunstenaars aan meewerken en streeft ook steeds naar een daar uit voortvloeiend uit te voeren project. Het programma heeft haar hoogtepunt in september, maar werkt gedurende het hele jaar door. Het jaarprogramma met projectvoorstel, kunstenaarskeuze en begroting wordt in de winter door het GETIJDENATELIER voorgesteld aan het kwaliteitsteam (met daarin de samenwerkende partners). In het voorjaar worden de voorstellen gepubliceerd en gedurende de zomer is er een uitvoeringsfase, culminerend in de septembermanifestatie. Voor het eerste jaar, 2009/2010, is een programma gemaakt door de opstellers van het Masterplan. Dit programma voorziet in een ontwerp voor een eerste permanent kunstwerk voor Aduard en een aantal tijdelijke werken in het Middag-Humsterland. Manifestaties De Getijden, I,II & III De thematiek van de Getijden zal worden uitgewerkt in een drietal manifestaties. Tussen de uitgangspunten per jaar zit bewust een zekere overlap; dit om de herkenbaarheid van De Getijden als kunstmanifestatie te waarborgen. De uitgangspunten worden niet rigide gehanteerd, maar dienen als katalysator voor de verbeelding. Het zijn wel alle aspecten van de Getijdenklok die als bindend onderdeel van het Getijdenproject in Middag-Humsterland in Aduard gerealiseerd zal worden. Uiteraard moet het inhoudelijk programma voor deze manifestaties in de aanloop ernaar toe nog sterk worden uitgewerkt. Pas als er aanleiding voor is in de door kunstenaars aangedragen voorstellen, kan worden overwogen een werk voor langere tijd in het gebied te laten voortbestaan. Jaar 1: Astronomie De astronomie is al sinds de klassieke oudheid, maar ook in de Middeleeuwen en Renaissance een heel belangrijke wetenschap,

die nauw verweven is met theologische en filosofische gedachten over de mens en de wereld (denk aan Copernicus). Met andere woorden, een wetenschap die gaat over de kern van het zijn. De kunst tijdens deze editie zal verwondering wekken over (astro)fysische verschijnselen die worden ingekaderd of opgeroepen door de kunst. Denk daarbij aan de betoverende regenboog die Nicky Zwaan in Venlo maakte of het werk van Madelon Hooijkaas voor het ministerie van OC&W, dat de windkracht op de top van het gebouw vertaald naar een lichtkunstwerk binnen. Observatoria spelen in deze editie een belangrijke rol. Ze kunnen verwant zijn aan de kolossale Jantar Mantar in India (Gabriel Orozco heeft er duidelijk iets mee, het werk van Renato Nicolodi lijkt erop), ze kunnen een kader scheppen om meer te zien (het Observatorium, Rob Sweere, ) of inzoomen op de meer mystieke kant van het observeren van het onmetelijke, onbekende heelal (Christoph Keller, Louis de Cordier) of het oneindig kleine (deeltjesversnellers e.d., Eduardo Kac). Jaar 2: De Tijd Ook in de tweede editie is het naakte bestaan (Agamben) van de mens ten opzichte van de elementen een belangrijk ingrediënt. De tijdelijkheid van het leven, de doorwerking van de geschiedenis, de gelijktijdigheid van gebeurtenissen overal op de aarde dit alles nodigt uit tot enigszins melancholisch getoonzette bespiegelingen. Men zou kunnen denken aan nadrukkelijk vergankelijke werken en theater/performance achtige aspecten. Maar ook aan een project als dat van Darren Almond, die een zeecontainer ombouwde tot een geavanceerde atoomklok, die zichzelf steeds op de juiste tijd zet, terwijl hij over de aarde zwerft van kunstmanifestatie naar kunstmanifestatie. Almond heeft meerdere werken over de tijd gemaakt, evenals vele andere kunstenaars. Deze editie van De Getijden is ook bij uitstek de versie waarin kunstenaars aan de slag gaan met de sporen van het verleden, zowel de landschappelijke (water!) als culturele. Als referentie kan bijvoorbeeld dienen het SKOR-kunstproject in 21

2002-04 „blüht es oder blüht es nicht?“, Stromberg, Skulptur-Biennale-Münsterland 2003. (Thomas Stricker)

22

GETIJDEN PROGRAMMA’S

Sint Oedenrode (met Paul Roncken, Christiaan Zwanikken, Cilia Erens, Dinie Besems en Honoré d’O). Ook een herziening van de Land Art, in relatie tot de schaal van het landschap, zou hier op zijn plaats kunnen zijn. Denk bijvoorbeeld ook aan de ecokathedrale werken van Louis le Roy. Jaar 3: Getijdenboeken Deze editie bevat eveneens elementen uit de andere onderdelen. Het is zelfs denkbaar dat in deze editie een werk tot wasdom komt, dat in beginsel ook in de eerste edities aanwezig was. Het centrale begrip is hier namelijk de cyclus. De cyclus van de jaren, dagen en seizoenen, zoals die in een almanak vervat zijn. De cyclus ook van hoogfeesten, die in een eigentijds jasje gestoken kunnen worden. Een opmaat hopelijk ook, voor de cyclus van culturele activiteiten in het Middag-Humsterland na 2013. Een fraai referentieproject is het muziekstuk ASLSP van John Cage dat de komende 639 weerklinkt in een voormalige kapel in de nabijheid van Halberstadt, Duitsland (www.john-cage.halbertstadt.de). Deze editie leent zich ook voor persoonlijke documenten in de vorm van installaties, films en ook boekwerken. Het ligt voor de hand kunstenaars voor deze editie voor langere tijd in het gebied te huisvesten, zodat ze de gang van de seizoenen kunnen doormaken. Ook een agrarisch project als dat van Thomas Stricker voor de Biennale Muensterland, waarbij hij boeren wist te overtuigen om over de grenzen van hun land te kijken en gezamenlijk een monumentaal koolzaadkruis te realiseren, zou in dit kader passen (wellicht ook met een culinaire component, al dan niet gekoppeld aan de kloostergeschiedenis). Ten slotte zijn de getijdenboeken ook op te vatten als een neerslag van het gehele kunstproject in Middag-Humsterland.

23

Deelnemers aan het werkatelier bij Ezinge 24

GETIJDEN STICHTING GETIJDENATELIER

Het nationaal landschap Middag-Humsterland is een heel eigen landschap dat door bewoners op handen gedragen wordt. Ook de historie en de verbanden met het Aduarder klooster maken deel uit van het bewustzijn. Dat wordt het sterkst duidelijk in Aduard met haar verschillende historische verenigingen, maar overal in het gebied wijzen bewoners voortdurend naar hun eigen geschiedenis. Het gebied kent daarnaast een sterke culturele traditie, met atelierroutes, kleinschalige kunstmanifestaties en een belangrijk jazzfestival. Schilders van de Ploeg hebben in het verleden met name in dit gebied naar de natuur gewerkt, en recent (2002) werd in het Groninger museum door regisseur Peter Greenaway een tentoonstelling opgebouwd (Hel en Hemel) rondom overblijfselen van het Aduarder klooster. In ruimtelijke zin heeft het gebied geen sterke behoefte aan verbijzonderingen, markeringen of duidingen en ook een landmark of oriëntatiepunt wordt niet gemist. Waar nodig immers wordt die rol vervuld door de kerken, de wierden en de landschappelijke lijnen. Wel is er een druk vanuit de landbouw. De ontwikkelingen in de landbouw kunnen op termijn bedreigend zijn voor het gebied, maar belasten vooralsnog slechts kleine delen. Op een andere schaal is er druk vanuit de wens meer toerisme binnen te halen. Dit kan de levendigheid en leefbaarheid van het gebied vergroten, maar zorgt ook voor een wildgroei aan routeborden, duidingsborden, verschillende bankjes en plekken en levert daarmee een bijdrage aan een zekere verrommeling. Landelijk gezien is het nationale landschap Middag-Humsterland een grote onbekende. Buiten Groningen tref je niet licht iemand die ervan heeft gehoord. Ook de iconen, Niehove bijvoorbeeld, Ezinge, Garnwerd en zelfs Aduard roepen grote vraagtekens op.

heid interessant. Deze gegevens leveren een achtergrond waartegen niet licht beproefde concepten kunnen worden uitgevoerd. Vernieuwende projecten zijn dan mogelijk. Het ligt niet voor de hand vaste locaties aan te wijzen voor reeds omschreven kunstwerken waarvoor alleen nog de namen van de uitvoerenden moeten worden vastgesteld. Het Masterplan beeldende kunst gaat daarom uit van het drie jaar lang organiseren van een jaarlijkse tentoonstelling/manifestatie in Aduard en het Middag-Humsterland. Dat wil zeggen: Steeds een of enkele projecten van hoge kwaliteit die aandacht voor en debat over Aduard en het Middag-Humsterland kunnen genereren. Dit is eenvoudig te communiceren en genereert publiek voor een duidelijk af te bakenen periode in het jaar. Vanuit deze tijdelijke projecten kunnen plannen in uitvoering komen. In het programma wordt een eerste traject van drie jaren (vier wanneer we 2009 en het Werkatelier meerekenen) beschreven. De organisatie van deze serie kunstprojecten noemen we het GETIJDENATELIER. De eerste vier jaren drijft het GETIJDENATELIER op de artistieke en organisatorische expertise van SKOR en het vormgeverstrio. Door nauw samen te werken met gemeentes en andere partijen in het gebied wordt een eigen organisatie “opgeleid” in de financiële en inhoudelijke systematiek van het GETIJDENATELIER. Eind 2012 kan zo een naam en een organisatie ontstaan zijn met voldoende eigen kracht om zelfstandig door te gaan met heel bijzondere beeldende kunst in het Middag-Humsterland, waarbij zowel het nationaal landschap als de kunst elkaar kunnen inspireren.

Vanuit het standpunt van de beeldende kunst zijn zowel de (cultuur-)historische rijkdom als de ruimtelijke kwetsbaar25

Martin Creed | England | Work no.189 1998 | 39 metronomes beating time, one at every speed 26

GETIJDEN UITWERKING EN ORGANISATIE

Het kunstenplan voor Middag-Humsterland werkt naast de gebiedscommissie met diverse partners. Vanaf het begin is SKOR betrokken, maar ook de provincie Groningen is een potentiële partner. Verdere verbreding met bijvoorbeeld het regiopark Groningen Assen, het Groninger Museum, de stad Groningen het Groninger Forum en partijen als de NAM en de Gasunie wordt nadrukkelijk nagestreefd. Om de belangrijkste partners zeggenschap te geven over het GETIJDENATELIER, is het voorstel een stichtingsvorm te kiezen. Het bestuur van die stichting wordt gevormd door de belangrijkste partners (Gemeenten, Gebiedscommissie en SKOR). Om een en ander financieel en bestuurlijk en organisatorisch goed in te bedden, zou het GETIJDENATELIER kunnen bestaan uit drie delen: -

een bestuur, waarin de betrokken partijen, de bevolking en de financiers zijn vertegenwoordigd,

-

een door dit bestuur aangestelde artistieke leiding* die de programma’s* maakt en kunstenaars selecteert. *

-

een projectbureau voor de uitvoering.

Het GETIJDENATELIER heeft de taak het in een meerjarenprogramma op basis van het thema GETIJDEN organiseren van manifestaties van beeldende kunst met een tijdelijk karakter, aangevuld met enkele meer permanente ingrepen die voortvloeien uit projectvoorstellen die vanuit de manifestaties groeien.

Artistieke leiding Verzorgt de artistieke en inhoudelijke kant van de organisatie, en vertaalt naar een voor financiers aantrekkelijk format. In de aanloopfase en de eerste paar jaren, zal de curator van SKOR samen met het vormgeverstrio de regie voeren. Programma’s Vergelijkbaar met een locatiekeuze met programma van eisen zoals die voor een permanent kunstwerk moet worden gemaakt, vergt een opdracht voor een tijdelijke situatie een beschrijving van wat zal worden verlangd. Deze is alleen door het tijdelijke karakter in principe veel opener en procesmatiger. De kunstenaar heeft een grotere invloed. Kunstenaarskeuze Die grotere invloed vindt haar pendant in de kunstenaarskeuze. Waar voor permanente werken een uitgebreide selectieprocedure en eventueel meervoudige schetsopdrachten zinvol zijn, is bij tijdelijke projecten de opdrachtgever doorslaggevend. Zijn of haar kennis van het veld, de kunstenaars en hun mogelijkheden zijn richtinggevend en uiteindelijk bepalend voor het eindresultaat. In het GETIJDENATELIER wordt die rol in de eerste jaren gespeeld door de artistieke leiding, gevormd door SKOR en het vormgeverstrio. De hier aanwezige expertise is van belang voor het doen slagen van de manifestaties. De voorstellen voor kunstenaars worden door de artistieke leiding voorgelegd aan het bestuur.

Het doel hiervan is de kennis van en over het Nationaal landschap Middag-Humsterland en Aduard als poort tot dit gebied bij een algemeen publiek verbreden. Daarnaast wordt de rol van beeldende kunst bij ruimtelijke processen aan de orde gesteld en aangescherpt.

27

Astronomische klok, Praag 28

GETIJDENKLOK EEN ASTRONOMISCH UURWERK IN ADUARD

Het thema getijden wordt bij uitstek verbeeld door een monumentaal uurwerk dat bekend staat als een getijdenklok. Een klok dus die in staat is de (gebeds-)getijden, maar ook waterstanden en allerlei astronomische gegevens weer te geven. Een van de eerste werken die in uitvoering kunnen komen in het kader van Het Nieuwe Wonder van Aduard, is het ontwerp voor en de uitvoering van een astronomische klok of getijdenuurwerk voor Aduard. Zo een klok is historisch goed te verantwoorden. In veel van de kerken en abdijen langs de oostzee vormden ze als het ware de achterkant van het hoofdaltaar. Onder andere in Rostock, Stralsund en (restant) Bad Doberan. De abdij van Bad Doberan is zeer vergelijkbaar met Aduard. Hier staat de kerk nog, de muren en een aantal bijgebouwen (deels ruïne), waarin je moeiteloos de ziekenzaal in Aduard zou kunnen herkennen

De techniek en achterliggende theorie achter astronomische klokken is complex. Om toch een relatief vrije ontwerperskeuze te hebben, wordt er een uitwerkingscommissie in het leven geroepen, bestaande uit specialisten op het gebied van de astronomie en de uurwerkmechanica. Om potentiële kandidaten te kunnen polsen wordt er een “bidboek” gemaakt waarin vervat het programma van eisen, de mogelijkheden van de locatie en de inhoudelijke programmering.

Het nieuwe centrumplein is de locatie voor een nieuw te ontwerpen hedendaags uurwerk. Als voorkeurslocatie wordt gemikt op de ruimte rond de noordgevel van de ziekenzaal. Hier is een grote boog op de plek van de voormalige verbinding met de andere kloostergebouwen. Met het dichtmetselen van de boog en het gebruik van het gebouw als kerk met een entree vanaf de Burg. Seinennstraat is de noordgevel een zijgevel geworden. Op dit moment vervult de westgevel de rol van voorgevel. Vanuit de historie en vanwege de originaliteit kun je hierbij vraagtekens stellen. Deze plek is ook de positie het eerste kunstwerk. Het kan geïntegreerd in de gevel, maar ook los voor de gevel worden geplaatst. Hiermee wordt de noordgevel weer belangrijk en ontstaat er een sterkere verbinding met het centrumplein.

De ontwikkkeling en uiteindelijke bouw van een permanent astronomisch uurwerk zal tijd in beslag nemen en moet in nauwe samenhang met de ontwikkeling van het centrumplein en de eventuele verbouw van de ziekenzaal worden aangepakt. Echter, het ontwerp en de bouw van het uurwerk kan met veel publiciteit voor en participatie van de bevolking worden omgeven.

De keuze van de kunstenaar wordt gemaakt aan de hand van een shortlist. Op dit moment staan er een architect, een Instrumentenbouwer/filosofe, een beeldend kunstenaar een grafisch ontwerper en een hoogleraar kosmologie en beeldend kunstenaar op de lijst.

Zo een klok kan veel programma’s laten zien. Bekend zijn de zons- en maaansopgangen, gestalten en getijden, de tijd en de datum, maar ook planetaire bewegingen, een heiligenkalender of de data van dorpsevenementen kunnen worden toegevoegd. Het voorstel is om een begeleidingsgroep vanuit de bevolking samen te stellen die het uurwerk mee programmeert. Het is de bedoeling op basis van de historie een hedendaags instrument te bouwen dat zo spraakmakend is dat mensen er speciaal voor naar Aduard komen. Van hier naar het Middag-Humsterland is dan een kleine stap. 29

Instelbaar instrument voor het voorspellen van de tijdstippen en hoogtes van het tij. Lord Kelvin, 1873.

30

DE GETIJDENKLOKKEN IN DE OPENBARE GELEGENHEDEN VAN HET MIDDAG-HUMSTERLAND

Het programma van het GETIJDENATELIER is er op gericht om na een aftrap in het najaar van 2010 in september 2011, een eerste manifestatie of tentoonstelling in Aduard en het MiddagHumsterland te organiseren. Belangrijke onderdelen in het september programma zijn: -

presentatie ontwerp Getijdenklok voor Aduard, met een tentoonstelling in de voormalige ziekenzaal,

-

lezingen ter duiding van de rol van de astronomie in het begrijpen van de tijd,

-

een tentoonstelling in de voormalige ziekenzaal.

Een astronomische klok kan uiteenlopen van een palencircel tot een atoomklok. Als basis voor de locaties wordt gedacht aan openbare gelegenheden zoals café’s, restaurants of enkele van de borgen. De keuze voor een tentoonstelling in of bij deze gelegenheden is ingegeven door de eenvoudige en logische openstelling van deze gelegenheden. De tentoonstelling/manifestatie is zo met eenvoudige middelen zeer publieksvriendelijk te organiseren en heeft al snel een direkte meerwaarde voor het gebied. *Astronomische klok: Een werk dat als meet en aangeefinstrument de tijd, de getijden of -of en- onze positie in het heelal als uitgangspunt neemt.

De manifestatie of tentoonstelling in 2011 geeft al de gelegenheid iets te zien van de uitvoering aan het permanente astronomische uurwerk, terwijl dan ook tijdelijke astronomische klokken* in het hele Middag-Humsterland zullen verschijnen. naar ontwerp van verschillende kunstenaars aangebracht in of om een aantal karakteristieke locaties in het Middag-Humsterland.

31

The Persistence of Memory«, 1931 by Salvador Dalí.

32

GETIJDENATELIER 2010 / 2012 PLANNING EN BEGROTING

Planning 2010-2012

Begroting

November

vaststellen Masterplan

December

opzetten stichting GETIJDENATELIER vaststellen eerste programma co financieringen aanvragen

Januari

concretiseren subsidiestromen

Maart

voorstellen kunstenaars permanente klok Aduard voorstellen kunstenaars tijdelijke klokken Middag-Humsterland

April

opdrachtverstrekking

September

presentatie ontwerpen en uitwerking programma 2011 presentatie basisontwerp permanente klok. symposium getijden in het MiddagHumsterland

Winter

GETIJDENATELIER 2011

2012

eerste grootschalige manifestatie

In het uitvoeringsprogramma voor het nationaal landschap Middag-Humsterland, is een budget opgenomen voor beeldende kunst in het Middag-Humsterland. Daarnaast heeft de gemeente Zuidhorn een budget voor een kunstwerk in Aduard gereserveerd, en heeft de stichting SKOR de intentie uitgesproken om een substantieel bedrag voor het GETIJDENATELIER (en als onderdeel daarvan de astronomische klok) te reserveren, uitgaande van overeenstemming tussen en financiering door alle betrokken partijen. De ambitie van het GETIJDENATELIER is daarmee nog onvoldoende gedekt. In de voorbereidingsfase moet daarom in een apart traject met partijen in en buiten het gebied gesproken worden over aanvullende financiering. Deze hoeft niet perse te worden gevonden bij de fondsen voor beeldende kunst alleen. De combinatie met het meer architectonisch relevante nieuwe wonder van Aduard en met de astronomen en uurwerkbouwers die voor de getijdenklok nodig zijn, maakt het project voor meer soorten fondsen interressant.

33

Hourglass rise and fall, 1996 by Reico Yamaguchi.

Twelve-hour drawing on a piece of paper by Eivind Søreng Molvær.

90 cuckoo clocks. Culture Populaire by Robert Stadler.

Life clock, 2008. Clock mechanism slowed down 61320 times (each number represents years). By Bertrand Planes.

34

BUITENWERELD ANDERE FESTIVALS

Er zijn zowel in Nederland als daarbuiten veel voorbeelden te vinden van prachtige tentoonstellingen en andere tijdelijke manifestaties van beeldende kunst. Ter inspiratie is een korte kenschets op zijn plaats. Vergelijkbare manifestaties: SkulpturBiennaleMünsterland http://www.skulptur-biennale-muensterland.de

Eurolandart http://www.eurolandart.nl Euro Land Art is een Europees project tussen Nederland, Frankrijk en Duitsland. Land Art als kunstvorm wordt ingezet voor vitalisering van het platteland (toerisme, identiteit, economie)

De Skulptur Biënnale Münsterland wil de aktuele tendensen in de hedendaagse kunst met de bijzonderheden van de regio verbinden en zo Münsterland voor kunst- en andere toeristen duurzaam interessant maken.

“Bitte gib uns eine zweite chance.” Sammy Engraver (Fr)

“If Luck would have it” Darren Almond (klavertjes 4)

35

‘Running Wood’ 1e prijs, Bergen International Woodfestival, DAAD Architecten (Geir Eide i.s.m. Herman Prast en Martin Nap)

36

Festival der Regionen www.fdr.at / www.nichtstun.org

Poëziezomer Watou http://www.watou2009.be/

Dit festival wil de bevolking nauw betrekken bij de discussie tussen maatschappelijke, politieke en culturele opvattingen. Daarnaast verbindt het festival hedendaagse vormen van kunst en cultuur met lokale verhalen, problemen en bijzonderheden.

Op het ritme van de zomer brengt Watou, het kunstdorp in de westhoek, verhalen van verschillende curatoren. Watou 2009, Verzamelde Verhalen #1 is de eerste editie van het nieuwe kunstenfestival: een verzameling kunst op het snijvlak van taal en beeld.

Een bijzonder project was het werk van Elisabeth Schimana and Markus Seidl Ze zorgden ervoor dat de bewoners van een klein agrarisch dorp een week lang niets hoefden te doen: “a farming village in upper austria is sought, whose inhabitants are ready to discuss the following questions with us: what does comfort mean? is it comfortable to do nothing? what does it mean to do nothing? who is allowed to do what about doing nothing? the results form seven days of doing nothing. substitute personnel and catering will be provided!”

37

LandArbeit http://www.landarbeit.org/

Beaufort http://www.beaufort03.be

“LandArbeit” maakt steeds vanaf mei van een heel dorp een produktieruimte voor een esthetische praktijk, die zich actief moet bezighouden met de aangetrofen sociale, landschappelijke en culturele ruimte.

Beaufort, toe aan haar derde editie inmiddels is een festival met als opdracht het bevorderen en organiseren van culturele activiteiten aan de kust. De kwaliteit van het gebodene blijkt een sterke trekpleister.

Bewoners van Heinde, Listringen en omgeving hebben van tafels geruild. In totaal 26 tafels werden op 16. Juni van het ene huishouden naar het andere gedragen. Nog tot 6 Juli 2007 kunnen ze de tafels in hun tijdelijke huis bezoeken en daarbij nieuwe mensen leren kennen. Met een grote “tafelprocessie” worden de tafels op 6 juli om 1800 u. weer teruggeruild.

Beaufort 03, Daniel Buren

Boris Nieslony und “Die Fabrikanten” Tischtransaktion

38

Portscapes http://portscapes.nl

Mijzenfestival http://www.mijzen.nl

Tweede maasvlakte Portscapes bestaat uit door kunstenaars ontwikkelde tochten door het havengebied, tijdelijke sculpturale interventies, acties, performances, screenings en mobiele seminars, geënt op de situatie van de Maasvlakte. Het programma zal een artistieke ontdekkingstocht zijn van heden, verleden en toekomst in architectonische, politieke, sociale en ecologische zin van de Rotterdamse haven. Zowel Nederlandse kunstenaars als kunstenaars uit China, Mexico, Australië en de VS zullen tijdens Portscapes een onderzoek doen naar de implicaties van het project de Maasvlakte 2 als hub van een wereldwijd netwerk van distributie.

Kunst, cultuur en nauurbeleving in de Noord Hollandse Mijzen polder. ANTONIUS JOHANNES TEN BROEK - Rijnhoorn Een muziek instrument wat zo groot van formaat is, dat hij niet door een man is te tillen en te bespelen.

Een oud werk van Jan Dibbets, een zogenaamde perspectiefcorrectie wordt hier opnieuw uitgevoerd:

perspectiefcorrectie #12, Jan Dibbets

39

40

BUITENWERELD SAMENWERKINGEN

De verbinding van het kunstproject GEIJDENATELIER met het Middag-Humsterland is fundamenteel. Het is daarom van belang na te gaan met welke partijen en culturele activiteiten er een overlap is. Samenwerking op deelterreinen is steeds van belang. Omdat “GETIJDEN” een duidelijk verband leggen met het kloosterverleden enerzijds en met de getijdenwerking anderzijds, zullen de activiteiten snel raakvlakken laten zien met het kloostermuseum St. Bernardushof, de initiatieven van het Steengoed Erfgoed Aduard (een samenwerking tussen de historische verenigingen en het museum in Aduard) en met het Wierdenmuseum. De manifestaties van het GETIJDENATELIER zouden in de programmering van genoemde instellingen een rol kunnen gaan spelen. In een verkennend gesprek met de stichting Zomer Jazz fietstoer, die elk jaar tegen het eind van de zomer een belangrijk jazz festival organiseert dat landelijk aandacht trekt, is gebleken dat men open staat voor samenwerking en uitwerking van gezamenlijke projecten. Dat is voor beide projecten van belang, omdat de totale organisatie en potentiele publieksbelangstelling er een boost door krijgt. Als basislocatie voor de manifestaties springt een eventueel aangepaste Aduarder ziekenzaal in het oog. Deze ruimte wordt extensief gebruikt, is thematisch precies wat wordt gezocht en heeft in potentie van zichzelf al een grote zeggingskracht. Wanneer op termijn dit gebouw mede kan worden gebruikt, geeft dat een duidelijke identiteit aan de activiteiten van het GETIJDENATELIER. De eigenaar van het gebouw, de Rijksgebouwendienst, heeft aangegeven betrokken te willen zijn bij een ontwikkeling van een educatief historisch centrum in Aduard, met de ziekenzaal als aanleiding. Het voorstel een decentraal historisch centrum te bouwen uit het Nieuwe Wonder van Aduard en de initiatieven van het Platform Erfgoed Aduard sluiten hierop naadloos aan.

41

De Heilige Familie aan de maaltijd (folio M-151 in Getijdenboek van Katherina van Kleef), ca. 1440 42

LITERATUUR LIJST VAN GERAADPLEEGDE LITERATUUR

Atelier Rijksbouwmeester (2005) Structuurvisie Klooster Aduard. Delvigne, J (2008) Middag-Humsterland. Op het spoor van een eeuwenoud wierdenlandschap, *Bedum: Profiel Stroomversnelling II Cultuurnota 2009-2012 Provincie Groningen PRET! Tracy Metz 2002 Leisure en Landschap. *NAI uitgevers STAINrood Bas Diemel; klooster Aduard van klei tot baksteen. Museum st Bernardushof, Aduard Loer, J en H.J. Kooi (2008) Kloosterland, Assen: *In Boekvorm Uitgevers Kristen Lippincott (2000) Het verhaal van de Tijd *Schuyt & Co. Jo Marchant (2009) Decoding the Heavens *Windmill Books Ich bin gerne Bauer und möchte es auch gerne bleiben -Antje Schiffers und Thomas Sprenger *argobooks Landschaft 2.0 *Springhornhof Public Art Kunst im öffentlichen Raum/ Hatje Cantz *Florian Matzner ed. Nederland 2030- Discussienota (verkenning ruimtelijke perspectieven, Ministerie van Vrom)

43