VREDESWEEKESSAY 2010: BUURTEN VOOR VREDE
Introductie: Nederland, 2010… Nederland, 2010. De millenniumwende staat ons nog vers in het geheugen. In 2000 heerste het optimisme van een nieuw millennium: economische voorspoed, (ogenschijnlijke) rust in samenleving en politiek. Met terrorisme hielden weinigen zich bezig. Hoeveel anders is het dan nu: we kampen nog zeer met de gevolgen van de financieel-economische crisis, burgers laten in hun politieke voorkeur grote schommelingen zien; kiezers lijken meer en meer weg te trekken bij de traditionele middenpartijen. In het publieke debat lijkt principiële afwijzing van elke autoriteit – of dat nu politicus, dominee, dokter of agent is – eerder de norm dan de afwijking. Terroristische aanslagen in de VS en diverse Europese landen en twee politieke moorden in Nederland hebben ons land danig in verwarring gebracht en het zijn vooral de moslims in ons land die daarvan de wrange vruchten plukken. Het zijn tijden als deze die vragen om leiderschap en burgerschap. Leiderschap onder andere van de kerken en de politiek. Dat leiderschap moet uitgedaagd en tegelijkertijd geschraagd worden door burgerschap. En dan zien we burgerschap niet als iets bijzonders, niet als heldendom, niet als overvolle agenda’s van professionals of beroepsvrijwilligers. Nee, burgerschap start bij het besef dat je als inwoner van dit land niet alleen rechten hebt maar ook de plicht om iets bij te dragen aan de inrichting van de samenleving. Waar doe je dat? Dat doe je toch vooral in de eigen directe leefomgeving: in je eigen straat, in je eigen wijk, in je eigen dorp of stad. Is dat burgerschap dan niet heel moeilijk? Moet je daar eigenlijk geen opleiding voor volgen? Is dat niet iets voor mensen die daar meer verstand van hebben? Ons antwoord, kortweg: nee. Burgerschap begint bij een open houding, bij interesse voor wat een ander ergens van vindt, en bij de wens niet te praten over andere mensen, maar met andere mensen.
Marokko: jongeren helpen lokale problemen in hun eigen dorp op te lossen lossen In Marokko, onder andere in Touissit, werkt IKV Pax Christi aan een project dat maatschappelijke stages introduceert op Marokkaanse middelbare scholen. Touissit is een dorp met een paar honderd inwoners, vlak bij de Algerijnse grens. In het dorp staat sinds 2003 een lyceum, een middelbare school voor jongeren tussen de 16 en 18. Dit lyceum fungeert als een centrum voor jongeren van het omliggende platteland, die soms dagelijks uren lopen om in Touissit onderwijs te volgen. De maatschappelijke stages die de leerlingen in het kader van het project ‘Vivre la Citoyenneté’ (Leve het Burgerschap)moeten doen, hebben een hoop losgemaakt in het dorp. Leerlingen bedachten bijvoorbeeld dat er eigenlijk een hellingbaan zou moeten komen voor een gehandicapte medeleerlinge. Een plaatselijk bouwbedrijf bleek ogenblikkelijk bereid hiervoor cement te leveren. Om het contact tussen (vaak analfabete) ouders en hun kinderen te versoepelen, leerden andere leerlingen ouderen omgaan met skype en chatprogramma’s, of om minimaal de cijfers van een telefoonnummer te leren. Het plaatselijke internetcafé en de belwinkel boden de jongeren hiervoor direct de ruimte. Een derde groep leerlingen ondersteunde een lokale organisatie bij bewustwordingscampagnes over milieu of alfabetiseringscursussen voor boerenvrouwen. Op deze manier werd niet alleen het onderwijs verbeterd, maar droegen jongeren ook concreet bij aan het oplossen van problemen in hun dorp.
Zo bezien is burgerschap niks bijzonders, het is het werk van alledag. In het motto van de Vredesweek 2010 heet dat dan: buurten voor vrede. vrede Gewoon over de heg heen, op het plein, bij de school, in de winkel, het wijkcentrum of de kerk. Met elkaar praten over hoe we de buurt leefbaar houden of weer meer schwung of spirit geven, samen! Wie goed om zich heenkijkt, ziet al talloze voorbeelden van mensen die dat doen: buurten voor vrede. Samen maken ze van hun buurt dan een buurt voor vrede. Recent onderzoek wijst uit dat mensen zich weer veiliger voelen in de eigen leefomgeving. In bijna alle steden in Nederland zijn de meeste buurten, ook de zeer problematische buurten, leefbaarder en veiliger geworden. Zeker is dat ook het gevolg van de talloze kleine en grotere initiatieven die we vrijwel overal tegenkomen. Buurtbewoners zijn weer meer burger van hun buurt geworden. Na de moorden op Fortuyn en Van Gogh schrok de politiek wakker. Collectief riepen de volksvertegenwoordigers: “We zijn de binding met het volk kwijt, we hebben de ernst van de problemen niet onderkend. Wij liepen, als politiek, achter bij de maatschappelijke ontwikkelingen.” Verbetering werd beloofd, maar we zitten opnieuw met één belangrijke vraag: is het niet zo dat de politiek, vandaag de dag, in 2010, opnieuw bij de maatschappelijke ontwikkelingen achterloopt? Ziet 'Den Haag' wel voldoende dat vele burgers, inmiddels de schrik en de angst en twijfel voorbij, zelf (opnieuw?) actief zijn geworden? Zien onze parlementariërs voldoende het opkomende verschijnsel van het buurten voor vrede, of laten zij zich nog steeds door vijandbeelden en platte banale retoriek verleiden om toch vooral niet soft over te komen? Toen rond de jaarwisseling 2009-2010 in de Culemborgse wijk Terwijde onlusten losbraken tussen Nederlands-Marokkaanse en Nederlands-Molukse jongeren stond de politiek snel klaar met een scherp oordeel en voorstellen voor draconische straffen. De Molukse en Marokkaanse initiatiefnemers van pogingen tot verzoening en beheersing van de spanningen hadden al snel door dat de landelijke politiek maar beter weg kon blijven uit Terwijde.
Gouda voor elkaar: dagopvang, stages stages voor jongeren, oudere mannen… mannen… In Gouda is na een lang proces van interculturele ontmoeting succesvolle samenwerking ontstaan tussen moslims en christenen waarbij de stichting ‘Gouda voor elkaar’ een belangrijke rol vervult. Het begon met een project vanuit de Westerkerk, onderdeel van de Hervormde Gemeente Gouda, die een vrouwengroep startte met islamitische en christelijke vrouwen. Deze vrouwengroep was erg succesvol en loopt nu nog steeds. De Stichting ‘Gouda voor elkaar’ heeft onder andere in een zorgcentrum de aanzet gegeven tot regelmatig contact tussen de multiculturele dagopvang en de autochtone dagopvang, die in de praktijk gescheiden opereren. Momenteel zijn ook projecten in voorbereiding om op een MBO-school stagetraining te verzorgen voor jongeren die moeite hebben om zelf een stage te vinden. Een andere activiteit richt zich specifiek op oudere mannen. Er is een wekelijks inloopmoment voor deze mannen, die vaak weinig omhanden hebben. Desgewenst helpen vrijwilligers deze mannen ook met het invullen van formulieren. Al deze activiteiten zijn er op gericht mensen van verschillende culturen bij elkaar te brengen.
Wij ontkennen het spanningsveld niet. Het is ook verwarrend: aan de ene kant zijn er de bedreigingen voor het vreedzaam samenleven, in de vorm van jongeren en anderen die overlast veroorzaken, maar ook in de vorm van vijandigheid jegens grote groepen burgers, islamofobie, de groeiende aanhang voor Wilders en lokale partijen die zijn agenda tot de hunne gemaakt hebben. Aan de andere kant zien we de positieve hoopvolle lokale initiatieven, waarvan we er in dit essay ook enkelen voor het voetlicht brengen. Een van de centrale vragen is deze: zou meer aandacht voor het positieve niet ook een goed tegengif zijn tegen het venijn dat velen in het politieke en publieke debat injecteren? Wij denken dat dat in ieder geval de moeite waard is! Wij roepen Nederland op tot buurten voor vrede.
Buurten voor Vrede - een reflectie De buurt is meer dan aleen een wijk. We wijken dan ook niet voor vrede, maar we buurten voor vrede. De buurt veronderstelt een verbondenheid met de mensen die er wonen, het gaat in de regel om een beperkt aantal mensen. Iedereen weet waar zijn eigen buurt ophoudt en een andere wijk begint; de buurt kent dus ook een territoriaal aspect. De buurt als de kleinste eenheid om een samenleving leefbaar te houden vinden we dus steeds terug in de conflictgebieden. In onze samenwerking met partners houden we ernstig rekening met deze eenheden. Onze partners staan vaak voor die dubbele opdracht: de buurt leefbaar te houden en tegelijkertijd de relaties tussen de buurten te behouden en verbeteren.
OostOost-Congo: dorpscomités lossen lokale problemen op In Oost-Congo hebben burgers zich verenigd in enkele honderden dorpscomités die zelfstandig bemiddelen bij lokale conflicten. Deze conflicten hebben heel vaak iets te maken met de toegang tot grond of met de exacte grenzen van een dorp of buurtschap. De meeste dorpen bestaan sinds de oorlog bestaan uit mensen van één bepaalde stam, omdat velen tijdens de oorlog voor elkaars geweld zijn gevlucht en zijn neergestreken in een gebied met mensen van dezelfde etnische herkomst De ruzies over grenzen zijn zodoende vaak ruzies met een etnische component en dus erg geladen. De comités bestaan uit welwillende mensen uit deze dorpen, zoals de leraar, een parochiemedewerker of een vrouw met aanzien. Zij willen tegenwicht bieden en proberen dergelijke conflicten op te lossen voordat ze nog verder uit de hand lopen. Een voorbeeld: de comités van de buurtschappen Bubba en Ango, Ango in Ituri, hebben bemiddeld in een conflict tussen twee plattelandsgemeenten Walendu Pitsi en Ndo-Ukebo. Beide gemeenten hadden elk als gevolg van de oorlog een aantal dorpjes van elkaar geclaimd. Walendu Pitsi en NdoUkebo, hebben door bemiddeling van de twee vredescomités contact met elkaar gezocht en met behulp van de chefs - die je kunt vergelijken met (traditionele) burgemeesters hebben beide gemeenten elk drie dorpen aan elkaar teruggegeven. In een ander geval bleek een conflict tussen stammen van de Hema en de Lendu te herleiden tot de wens van de Lendu een directe toegang te hebben tot het Albertmeer, om te kunnen vissen. Nu het onderliggende probleem duidelijk is geworden, kan aan een oplossing worden gewerkt. De leden van deze comités functioneren ook als de oren, ogen en mond van de bevolking. zij kunnen de problemen met veiligheid bespreekbaar maken met de autoriteiten (politie, overheid, leger). Dit komt de leefsituatie van voornamelijk vrouwen enorm ten goede, omdat die nogal eens slachtoffer worden van geweld door het legerpersoneel. Een voorbeeld: in het dorpje Otso, Otso in het noorden van Congo, hielp IKV Pax Christi’s parternorganisatie Haki na Amani bij het opzetten van een vrouwencomité, dat bij de chef van het dorp de problemen met een illegale legerpost aanhangig maakte. De vrouwen werden, op weg naar de markt in Aru, door de soldaten vaak lastiggevallen. De chef wilde dit probleem eerst niet bespreekbaar maken met de legercommandant, maar heeft dit op aandringen van het comité uiteindelijk toch gedaan. Na een paar maanden was deze legerpost opgeheven en konden vrouwen weer vrijelijk naar de markt in Aru.
Online communities vormen ook 'nieuwe buurten' en ze groeien als kool. Razendsnel komen we zo met zeer veel verschillende mensen in contact en we kunnen gemakkelijk en selectief te werk gaan. Online communities kunnen ook een rol spelen in samenlevingsopbouw. Een website als Buurtlink.nl wil weten wat er in jouw buurt speelt en is in omvang de derde online community na Hyves en Schoolbank. Nu de buurtslagers en bakkers en zelfs buurtsuper zijn verdwenen, wil buurtlink.nl een platform bieden om onrust te bespreken, eenzaamheid te bestrijden, gratis bussen voor concerten te regelen, maar ook om commentaar op gemeenteraadsbesluiten te bundelen en kanaliseren. Buurtlink kan de digitale buurtgazet worden. Zij organiseerden de Beste Buur-verkiezing , waarna de Beste Buur van 2009 mocht lunchen met premier Balkenende
en prinses Maxima. Op vredesweek.nl zullen we dit jaar weer een platform bieden waar jouw activiteiten aangekondigd kunnen worden en informatie gedeeld kan worden. Zeker, het internet is ook de plaats voor ordinaire straatruzies, compleet met scheldpartijen en dreiging met geweld. Erger nog, want vaak anoniem! Webfora blijken een plaats te zijn waar je kunt ‘zeggen wat je denkt’, ook als dat grof en kwetsend is. Door de snelheid van de communicatie lijken mensen te vergeten dat beschaving ook inhoudt dat je even goed nadenkt voor je echt alles zegt wat je denkt. Snelheid van communicatie mag niet ten koste gaan van kwaliteit van communicatie! Gelukkig zien we ook dat ‘de digitale buurt’ zijn eigen correctiemechanismes ontwikkelt, en in toenemende mate grijpen beheerders van webfora in als de toon van het digitale debat daartoe aanleiding geeft.
OostOost-Jeruzalem: de buurt organiseren om de leefbaarheid te behouden De bouw van de muur, de toenemende druk van Israëlische nederzettingenen grootse Israëlische projecten in Oost Jeruzalem hebben de situatie voor de Arabieren in dat deel van Jeruzalem steeds nijpender gemaakt. De Israëlische regering en het gemeentebestuur zijn verantwoordelijk voor de leefbaarheid in de Palestijnse buurten, maar maken daar geen werk van. Er is een actief beleid om ook met behulp van administratieve maatregelen het leven van de Palestijnen zuur te maken. Een voorbeeld: om een huis te mogen bouwen moet er eerst sprake zijn van een bestemmingsplan. Een normale vereiste in een stad. Maar het opstellen van bestemmingsplannen voor de Palestijnse buurten in Oost-Jeruzalem heeft geen prioriteit. Dus worden er geen bouwvergunningen afgegeven en bouwen Palestijnen hun huizen zonder toestemming. Gevolg: juridische procedures meestal uitlopend op een ‘house demolition’, het omverbuldozeren van het huis. Het Centrum voor Democratisering en Gemeenschapsontwikkeling (CDCD), een partnerorgsanisatie van IKV Pax Christi, organiseert de eigenaren van land in de Palestijnse buurten, bevordert de democratische samenwerking en zelforganisatie en brengt de buurt in contact met deskundigen die een buurtbestemmingsplan ontwikkelen. Op dit moment is CDCD actief in vier buurten. Een zo’n buurt is Al-Tour. Van een deel van de buurt is al in 2008 een bestemmingsplan ingediend. Daarover heeft de gemeente nog steeds geen beslissing genomen. Door het ingediende bestemmingsplan en acties vanuit de buurt heeft de gemeente echter wel het besluit om 450 huizen met de grond gelijk te maken moeten bevriezen.
De voorbeelden van buurten voor vrede die u in dit essay aantreft, in de kadertjes, maken duidelijk dat er veel potentie in buurten zit. Maar natuurlijk komen die boeiende resultaten niet automatisch tot stand. Daarvoor moeten de handen uit de mouwen gestoken worden, en de voeten in beweging gezet worden. Steeds weer gaat het om mensen waar we oog voor moeten krijgen en waar we op af moeten stappen. Dat geldt hier in Nederland net zozeer als in gebieden ver weg. Het verbindt ook: het besef, dat op het moment dat wij op weg gaan voor de ontmoeting met de ander, in andere landen mensen diezelfde weg gaan. Die buurten in conflictgebieden, daarvan kunnen we veel leren, daarmee kunnen we onsverbonden voelen, daardoor kunnen we ons laten bemoedigen. Daarin zien wij als IKV Pax Christi een leidraad voor onze bijdrage aan het buurten voor vrede in Nederland, in de Vredesweek 2010: we laten graag onze partners aan het woord, over hun vredeswerk, dat ze van de grond moeten tillen onder omstandigheden die vaak onvergelijkbaar veel zwaarder zijn dan die in Nederland. Wij worden in onze dagelijkse praktijk door hun werk bemoedigd. We zijn ervan overtuigd dat u dat niet anders zult ervaren!
Mitrovica (Kosovo): letterlijk over de brug komen Mitrovica is een gedeelde stad. Ten noorden van de rivier de Ibar wonen de Kosovaarse Serviërs, en bezuiden het water de Kosovaarse Albanezen. Al meer dan tien jaar zijn de problemen er erg groot. De meerderheid van de bevolking durft niet de brug over te gaan naar de andere kant. Al tien jaar lang is dat nu juist de kern van het werk van de lokale organisatie CBM (Community-Building Mitrovica): mensen weer met elkaar in contact brengen en zo de basis leggen voor vreedzaam samenleven. Met steun van IKV Pax Christi zet CBM allerlei middelen in om dat te bereiken: culturele activiteiten, sport, mediaprojecten, steun voor vrouwengroepen, voorbereiding van terugkeer van mensen naar hun oude huis. Waar de spanningen hoog oplopen, gaan de medewerkers van CBM erop uit om de gemoederen weer tot bedaren te brengen. Eén van de meest succesvolle projecten is de Pop School die met steun van donoren en diverse Nederlandse organisaties (Musicians without Borders, Fontys Rockacademie (Tilburg), IKV Pax Christi) in 2008 is gestart. Er is veel interesse, vooral bij jonge mensen, voor de muzieklessen die burgers daar kunnen volgen.
Elementen voor buurten voor vrede Als we kijken naar de voorbeelden uit Nederland en diverse conflictgebieden, komen we een aantal elementen vaak tegen. Dat zijn dus de zaken die in de kern het buurten voor vrede dragen en mogelijk maken. Het is geen draaiboek, maar u kunt de opsomming wel lezen als een reeks aanbevelingen of kapstokjes voor het gesprek over buurten voor vrede. • Een lange adem Buurten voor vrede is nooit een klusje dat je met inzet van de juiste middelen wel even klaart. Het vergt een lange adem. Denk aan de medewerkers van CBM in Mitrovica, die al tien jaar lang dag in dag uit proberen hun gedeelde stad te helen, of aan de wijkorganisaties in Oost-Jeruzalem die al jaren moeten opboksen tegen het Israëlische stadsbestuur. • Eigenaar zijn van de buurt en het proces Het is belangrijk dat mensen zelf eigenaar zijn, van de buurt en van het proces. Zeker, mensen van buitenaf kunnen op bepaalde punten steun bieden. De vredescomités in Oost-Congo ervaren de werkbezoeken van de programmaleiders van IKV Pax Christi als een grote steun voor hun bemiddelingsactiviteiten, maar zij zelf doen – samen met de burgers – het werk. Dat is ook de kracht van de maatschappelijke stages in Marokko. De leerlingen kijken in hun buurt rond en burgers benaderen hen met concrete vragen: ‘Kunnen jullie ons hiermee verder helpen?’. • Actief burgerschap Burgerschap, dat is een sleutelwoord. Als burger heb je rechten en daar kom je voor op. Dat is de kern van het werk in Oost-Jeruzalem. Maar je neemt als burger ook actief deel aan de gemeenschap, het gaat niet alleen om het persoonlijk belang. Waar veel burgers zichtbaar actief worden en in gezamenlijkheid hun belangen kenbaar maken, kunnen zij wel degelijk veranderingen in gang zetten. Het vrouwencomité in Otso is daarvan een mooi en overtuigend voorbeeld.
• Open staan voor de ander Het mag in Nederland in bepaalde politieke kringen nu als een vies woord gezien worden, maar toch is het vaak de kern van het proces van buurten voor vrede: ‘polderen’. Anders gezegd: niet alleen denken vanuit je eigen belangen, maar ook oog hebben voor hetgeen de ander bezighoudt, zijn of haar belangen. Het is altijd de moeite waard, hoewel niet altijd haalbaar, om te kijken of in overleg een oplossing gevonden kan worden waar alle partijen tevreden mee zijn. Vaak ook is een echt gesprek nodig om te doorgronden welke dieperliggende wensen en grieven een rol spelen bij conflict, zoals duidelijk is geworden bij het voorbeeld van de bemiddeling tussen de Hema en Lendu. • Directe inzet Voormalig wethouder en staatssecretaris Jan Schaeffer (PvdA) zei het kernachtig: ‘In gelul kun je niet wonen!’ Met praten alleen worden problemen vaak niet opgelost. De handen moeten dan uit de mouwen, en een eigen direct inzet van burgers en groepen kan daarbij van groot belang zijn. Om te laten zien dat het je ernst is en om anderen te enthousiasmeren om ook mee te doen. De inloopbijeenkomsten voor ouderen in Gouda, waarbij vrijwilligers aanwezig zijn die kunnen helpen met allerlei formulieren, is daar een mooi voorbeeld van.
Zelf aan de slag in de Buurt? Speciaal voor de Vredesweek 2010 heeft IKV Pax Christi een werkboek Buurten voor Vrede opgesteld. Dit werkboek is bedoeld voor alle mensen die in contact willen komen met hun buurtgenoten, maar niet goed weten hoe ze dit aan moeten pakken. In Buurten voor Vrede staan praktische tips voor het opzetten van interreligieuze en interculturele ontmoetingen in de buurt. Er wordt aandacht besteed aan de voorbereiding, de inhoud van bijeenkomsten, het verloop van de ontmoeting en vervolgactiviteiten. Het werkboek staat vol met voorbeelden van interculturele en interreligieuze ontmoetingen uit zowel Nederland als het buitenland. Het werkboek kwam tot stand in samenwerking met ervaringsdeskundigen op het gebied van interreligieuze en interculturele dialoog. Het werkboek is te bestellen via www.vredesweek.nl.
• Bezielend en bindend leiderschap Dit is een punt dat nauwelijks nadere toelichting behoeft. We kennen allemaal de personen die door hun inzet en betrokkenheid vaak niet dat kleine verschil maken, die door hun enthousiasme scepsis helpen overwinnen. De mensen die doorgaan waar velen al zouden opgeven. Juist ook in conflictgebieden zijn dat cruciale personen, vaak ook sterke persoonlijkheden, die ‘voorop gaan in de strijd’. • Erken de reële problemen van eenzaamheid en armoede Als we goed kijken naar problemen, of dat nu in Nederland of in conflictgebieden is, zien we vaak grote verschillen tussen groepen, ook waar het hun materiële welbevinden en hun perspectief op werk betreft. Deze verschillen kunnen niet genegeerd worden. Als mensen vanuit een achterstandssituatie of armoede in gesprek treden met anderen, hebben ze de directe hoop en wens dat er iets zal verbeteren aan hun situatie. Tegelijkertijd willen mensen niet altijd maar de hand ophouden, een dergelijke afhankelijkheid moet ook vermeden worden. Zij maken deel uit van de gemeenschap en in het geval van ouderen is het zo dat zij vaak ook al hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de gemeenschap. Dat dient erkend en gehonoreerd te worden.
Tot slot Als IKV Pax Christi gasten uitnodigt om naar Nederland te komen en er ook tijd is voor onze gasten om zich te verdiepen in ontwikkelingen in onze samenleving, zien zij vaak snel parallellen met hun eigen situatie. Natuurlijk is Nederland geen conflictland, hoezeer de spanningen soms ook oplopen – en een uitweg zoeken via lokale incidenten. De processen zijn vaak dezelfde. Mensen die niet meer praten met elkaar, maar alleen over elkaar. Groepen die in de marge geplaatst worden, of verketterd worden. Kranten die fatsoenlijk feitenonderzoek nalaten en gretig hun kolommen vullen met geruchten. Media die vaak gericht zijn op het slechte nieuws en te weinig tijd hebben om processen van dialoog en gesprek een kans te geven (dat was duidelijk te zien bij de rellen in Culemborg, in december 2009). Buurten voor vrede is dan geen remedie tegen alle problemen, maar vaak wel een noodzakelijk onderdeel van het proces dat tot goede oplossingen moet komen voor de problemen waar we voor staan, in Nederland en in conflictgebieden.
Aan dit essay werkten mee: Dion van den Berg, Jan Jaap van Oosterzee, en Edwin Ruigrok. Het Vredesweekessay is te downloaden via www.vredesweek.nl
