Vier maal per jaar verschijnt de Linguaan, hét vakblad voor tolken en vertalen in Nederland, een uitgave van het Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers. Onderstaande bijdrage is het hoofdartikel van Linguaan #2 van 2012.
De civiele aansprakelijkheid van de vertaler. Lost in translation anno 2012: traduttore, traditore? Het werk van de vertaler is veelal spoedeisend en het honorarium is relatief laag. Toch kijkt de zelfkritische vertaler in de spiegel, waakzaam voor eventuele aansprakelijkheid. Hiji vraagt zich af: wat kan ik weten, wat moet ik doen, wat mag ik hopen? De exacte vorm van de maatman van een redelijk bekwaam en redelijk handelende vertaler, lijkt tot op heden onderbelicht. In dit artikel stel ik niet alleen enkele zorgplichten van de vertaler vast, tevens doe ik aanbevelingen voor de vertaler die ook in de haastige praktijk graag met een gerust hart slaapt. ► mr. M.F.J. (Marco) Anink “Many critics, no defenders, translators have but two regrets: when we hit, no one remembers, when we miss, no one forgets.” Marco Anink, thans als advocaat werkzaam op de secties Insolventierecht en Ondernemingsrecht bij RWV Advocaten, onderzocht in het kader van zijn masterscriptie over vertalersaansprakelijkheid nationale en internationale erecodes en gedragscodes, zoals ook de nieuwe Gedragscode in het kader van de Wbtv. Dit artikel is gebaseerd op de door hem geschreven scriptie en het onderzoek dat hij nadien verrichtte ten behoeve van de diverse workshops en lezingen die hij over dit onderwerp geeft. Een slapende garnaal gaat naar de klote
Een vertaalfout is snel gemaakt. Zo besloot kroonprins Willem-Alexander in 2009 te MexicoStad een toespraak met de fameuze woorden: “Camarón que se duerme, se lo lleva la chingada!” Groot gelach brak uit, nu de (Argentijnse) vertaler niet wist dat la chingada in Mexicaans-Spaans leidt tot de betekenis “een slapende garnaal gaat naar de klote!”. Gelukkig konden de aanwezige Mexicanen erom
lachen: zij
spraken slechts
waardering uit voor de poging van de kroonprins om zich in informeel Mexicaans uit te drukken.
1
1. Beroepsaansprakelijkheid: het algemene kader “(…) errare humanum est en wie in zijn beroepsleven nooit een ernstige beroepsfout heeft gemaakt moet heel jong gestorven zijn of voortdurend veel te weinig werk verzet hebben.”
1
De aansprakelijkheid van de vertaler Jurisprudentie over de civiele aansprakelijkheid van de vertaler is in Nederland evenals in andere landen amper voorhanden. Geschillen omtrent de kwaliteit van een vertaling eindigen gewoonlijk in een schikking, meestal ter hoogte van het honorarium van de vertaler. Vaak zijn zelfstandig werkende vertalers immers niet voldoende draagkrachtig om de geleden schade te vergoeden. Daarnaast sluit de vertaler aansprakelijkheid nogal eens uit door middel van bepalingen in zijn algemene voorwaarden. Hoewel de rechter bepaalt of dergelijke bepalingen rechtsgeldig zijn, zal een benadeelde in dat geval minder snel een rechtsgang aandurven. De vertaler heeft niettemin genoeg reden tot bezorgdheid, nu dergelijke geschillen wel vaak aflopen met het mislopen van zijn honorarium. Vertaalfouten kunnen als beroepsfouten worden aangemerkt en grote consequenties hebben. Denk aan fouten in technische en medische vertalingen, waarvan wordt beweerd dat zij tezamen 90 procent van alle vertalingen beslaan. Een groot risico bestaat daarbij uit het verkeerd overnemen van cijfers, waardoor bijvoorbeeld 1,5 mg in de vertaling met 15 mg wordt aangeduid. Hoewel dit feitelijk geen vertaalfout betreft, kunnen de gevolgen catastrofaal zijn. De vertaler in loondienst In dit artikel bespreek ik de aansprakelijkheid van de vertaler die niet in loondienst is. De vertaler die in de uitoefening van de werkzaamheden voor zijn werkgever een vertaalfout begaat, kan overigens eveneens voor hieruit voortvloeiende schade worden aangesproken. De schade die de vertaler daardoor lijdt kan in beginsel echter verhaald worden op 1
Concl. A-G Leijten voor HR 29 april 1994, NJ 1994, 727 (S./Staat), voorwoord.
2
de werkgever. Dit recht kan hij verliezen doordat hij opzettelijk dan wel bewust roekeloos vertaalfout(en) heeft gemaakt. De zelfstandige vertaler en de opdrachtgever Een zelfstandig vertaler sluit met zijn opdrachtgever gewoonlijk een overeenkomst van opdracht: een vertaalovereenkomst. De opdrachtgever kan ook een vertaalbureau zijn. In dat geval zal een vertaalfout die tot schade heeft geleid meestal resulteren in dat de gelaedeerde cliënt het vertaalbureau aansprakelijk stelt. Vervolgens kan het vertaalbureau de vertaler de schade die het daardoor eventueel lijdt, op de vertaler trachten te verhalen. De vertaalovereenkomst Indien een vertaler als gevolg van een of meerdere door zijn gemaakte vertaalfouten, toerekenbaar (dus zonder dat hij zich succesvol op overmacht kan beroepen) tekortschiet in de nakoming van de vertaalovereenkomst, dan is hij aansprakelijk voor de schade die de opdrachtgever als gevolg van deze fouten lijdt. Gelukkig leidt niet iedere fout tot aansprakelijkheid: voldoende is dat een vertaler de zorg van een goed opdrachtnemer in acht neemt en handelt als een redelijk bekwaam en redelijk handelende vertaler. Niet alle fouten zijn (juridisch bezien) even ernstig Sommige ‘fouten’ zijn evenwel desastreus. Zo is er onverkort sprake van een beroepsfout indien de vertaler een vertaling te laat oplevert, terwijl hij wist dan wel behoorde te weten dat dit als gevolg van de overschrijding van een procedurele termijn tot niet-ontvankelijkheid van het (juridische) document zou leiden. In de literatuur wordt zelfs betoogd dat dit ook geldt voor ‘eenvoudige teksten’, maar dat kan evenzeer gegrond worden op onvoldoende zorg. Bij een vertaalfout in een eenvoudige tekst zal daar al snel sprake van zijn. De status van gedragscodes is dezelfde als die van een intern (medisch) protocol: ze gelden als richtlijn, waarbij afwijking mogelijk is, maar dit wel gemotiveerd dient te worden. Inachtneming van de gedragscode vrijwaart de vertaler echter niet. Nog steeds wordt zijn handelen en 3
kennis getoetst aan die van de redelijk bekwaam en redelijk handelende vertaler.
4
2. Wat kan een vertaler weten, wat moet hij doen? The translator’s ambition is the best possible failure.
2
Schoenmaker, blijf bij uw leest Zoals van iedere beroepsbeoefenaar wordt ook van de vertaler een bepaalde kennis en vakbekwaamheid verwacht. Als richtlijn gelden de vereisten die artikel 3 van de Wet beëdigde tolken en vertalers (Wbtv) aan de vertaler stelt. 3 Het hangt echter van de concrete vertaling af in hoeverre het mogelijk is de benodigde kennis en vakbekwaamheid volledig te beheersen. Een vertaler kan bij een foutieve vertaling daarom alsnog aan aansprakelijkheid ontkomen, indien hij een substantieel aantal vakgenoten kan aanwijzen dat, met inachtneming van de desbetreffende context, eenzelfde vertaling zou hebben verkozen. Maar wat maakt een vertaling tot een goede vertaling? “Gut ist, was zweckgerecht ist”4 Van groot belang is welk doel een vertaling beoogt. Zo gelden voor een wervende, een financiële, een technische en een literaire tekst volstrekt verschillende kwaliteitsvereisten. Ook dient de vertaling geschikt te zijn voor de doelgroep. Als informatie wordt verstrekt die niet begrijpelijk is, heeft dat immers geen of zelfs een averechts effect. Een productspecificatie kan in dat kader voor zowel vertaler als opdrachtgever zeer nuttig zijn, omdat aan de hand daarvan kan worden aangegeven aan welke vereisten de vertaling dient te voldoen. Advies: het verdient de voorkeur om nooit met een vertaling te beginnen, voordat schriftelijk in een (vertaal)overeenkomst is 2
J. Ciardi, ‘Translation: The Art of Failure’, in: D. Alighieri, The Purgatorio, New York: Mouton 1961 (Il Purgatorio, vertaald door J. Ciardi). 3 Artikel 3 van de Wbtv stelt de volgende (voor de vertaler relevante) vereisten: attitude van een vertaler voor de vertaler, integriteit, taalvaardigheid in de brontaal, taalvaardigheid in de doeltaal, kennis van de cultuur van het land of gebied van de brontaal, kennis van de cultuur van het land of gebied van de doeltaal en vertaalvaardigheid voor de vertaler. 4 J. Holz-Mänttäri, ‘Ausgangstext oder Produktspezifikation als Beurteilungsgrundlage. Ein Gerichtsurteil setzt Maßstäbe‘, TextconText 1987-2, p. 177.
5
vastgelegd welke afspraken tussen partijen hebben te gelden. Een simpele e-mail is daarvoor voldoende. Wel heeft het gebruik van een standaardovereenkomst het voordeel dat de opdrachtgever zich achteraf niet kan beroepen op zaken die in een enkele e-mail (nog) niet waren afgesproken. Een goede overeenkomst dient met alles rekening te houden: van de looptijd van de overeenkomst en de levertijd tot de voorwaarden voor tussentijdse opzegging. Ook het gebruik van algemene voorwaarden kan in dat kader uitkomst bieden. Algemene voorwaarden Toen ik recentelijk een lezing over vertalersaansprakelijkheid gaf, werd mij het volgende vraagstuk voorgelegd. Een vertaler stuurde een offerte aan een opdrachtgever,
onder
verwijzing
naar
zijn
algemene
voorwaarden.
Deze
accepteerde het aanbod onder verwijzing naar zijn eigen algemene voorwaarden. Welke voorwaarden zijn dan van toepassing? In beginsel zijn de algemene voorwaarden van de partij die als eerste verwijst naar zijn of haar algemene voorwaarden, van toepassing, in dit geval die van de vertaler. Slechts als de opdrachtgever het aanbod had geaccepteerd en daarbij de toepasselijkheid van de algemene voorwaarden van de vertaler uitdrukkelijk had verworpen, was dit anders geweest. Als de vertaler dan aan de opdracht begint, gelden de algemene voorwaarden van de opdrachtgever; uiteraard kan de vertaler dan alsnog weigeren.
Advies: in zijn algemene voorwaarden kan een vertaler bijvoorbeeld bepalen dat eventuele aansprakelijkheid beperkt blijft tot een bepaald bedrag of dat de opdrachtgever een contractuele boete moet betalen indien hij het honorarium te laat betaalt. Ook clausules omtrent auteursrechten, opschorting en een eventueel faillissement van de opdrachtgever kunnen van groot nut blijken. Wel kan de rechter oordelen dat een regel uit een bepaald beding in het licht van de omstandigheden van het onderhavige geval niet geldt. Dat lijkt mij al snel mogelijk met betrekking tot de clausule uit de modelvoorwaarden van het NGTV, de VZV en de Stichting Vertalersforum (SV), waarin bepaald wordt dat de leveringstermijn slechts een streeftermijn is. Zoals onder 1. betoogd doet een dergelijke clausule niet af aan aansprakelijkheid, indien overschrijding van de levertermijn leidt tot 6
niet-ontvankelijkheid van het juridische document als gevolg van overschrijding van een procedurele termijn en de vertaler dit wist dan wel behoorde te weten. Bedenk dat de te hanteren algemene voorwaarden duidelijk dienen te zijn, omdat de opdrachtgever een onduidelijk beding in zijn voordeel zal mogen uitleggen en eventueel zelfs buiten werking kan stellen. Soms zal ook met een vertaling van de algemene voorwaarden gewerkt moeten worden. Geef in dat geval de opdrachtgever reeds in de overeenkomst te kennen welke taalversie leidend is. Stuur algemene voorwaarden altijd mee met de overeenkomst, verklaar ze in de overeenkomst van toepassing en laat de opdrachtgever ook tekenen voor ontvangst. Vaak wordt dit vergeten en wordt (pas) op de opdrachtbevestiging of op de factuur naar de algemene voorwaarden verwezen. In dit geval is de kans groot dat een rechter oordeelt dat de algemene voorwaarden niet van toepassing zijn. De eis van adequaat risico Een vertaler moet de nodige aandacht, zorg en inspanning bij de uitvoering van zijn werkzaamheden betrachten, zodat de opdrachtgever niet aan onnodige risico’s wordt blootgesteld: de eis van adequaat risico. Hij dient te handelen als een persoon met gezond inzicht en begrip voor de situatie en moet dus zelfstandig bepalen welke concrete werkzaamheden vereist zijn. Daarbij geldt als uitgangspunt dat als van een vertaler een relatief hoge vakbekwaamheid kan worden verwacht, hij ook meer dient te doen. Vertalers: informatieproducenten en belangenbehartigers Een vertaler is geen (passief) overbrenger van informatie, maar een (actieve) informatieproducent. Aangezien een vertaler de geproduceerde informatie tevens moet afstemmen op het belang van de opdrachtgever, bekleedt hij ook een enigszins adviserende rol. Dat wordt door opdrachtgevers nauwelijks onderkend. Zonde, want het zou het imago van de vaak ondergewaardeerde vertaler veel goed doen. 7
Omdat op iedere adviseur zorgplichten rusten, moet, mijns inziens, ook een vertaler: voldoende informatie verwerven en daarbij dóórvragen; zijn opdrachtgever voldoende informatie geven; informatie verstrekken die is afgestemd op de concrete wederpartij; zijn opdrachtgever wijzen op de risico’s die verbonden zijn aan het opvolgen van zijn advies; uitgaan van een waarschuwingsplicht; maar heeft hij niet de taak te voorkomen dat zijn opdrachtgever domme dingen doet. De reikwijdte van dergelijke zorgplichten hangt af van andere criteria: de aanwezigheid van een vertrouwensrelatie tussen vertaler en opdrachtgever (bij vaste cliënten is de zorgplicht groter); de complexiteit van de vertaling en de al dan niet aanwezige wetenschap van de opdrachtgever hiervan; eventuele nadere aanwijzingen door de opdrachtgever; de (beweerde) specialisatie van de vertaler; eventuele tijdsdruk; de inhoud van de vertaalovereenkomst (eventueel nader ingevuld door middel van een productspecificatie). Zorgplichten van de vertaler Het zal de vertaler bekend zijn dat hij voor een vermelding in het Register beëdigde tolken en vertalers (Rbtv) de eed van artikel 14 Wbtv af dient te leggen en aldus zweert/belooft zich te gedragen zoals een beëdigde vertaler betaamt en dat hij zijn werk eerlijk, nauwgezet en onpartijdig zal uitvoeren. Hoewel deze vereisten een vrij algemeen karakter kennen, meen ik dat deze open normen en de competenties attitude en integriteit van artikel 3 Wbtv worden ingevuld door hetgeen is vastgesteld in de Gedragscode Wbtv. Op basis van enkele nationale en internationale erecodes, gedragscodes en algemene voorwaarden kom ik tot de conclusie dat de volgende zorgplichten op de vertaler kunnen rusten: 8
-
-
-
bij de opdrachtgever navraag doen naar een productspecificatie en de context waarin de vertaling vervaardigd moet worden (wat wordt beoogd met de vertaling, wat is de voorkennis van de ontvanger?); het opvolgen van de aanwijzingen van de opdrachtgever; een controleplicht: staan er ernstige fouten of dubbelzinnigheden (waarbij de betekenis redelijkerwijze niet uit de context kan worden opgemaakt) in de brontekst? Zo ja: dan dient dit gesignaleerd te worden, gevolgd door overleg met de opdrachtgever over de gewenste vertaling (dit in tegenstelling tot wat in de bepalingen van de Algemene Voorwaarden van de brancheverenigingen NGTV, VZV en Stichting Vertalersforum staat!).
Welke kennis wordt van de vertaler verwacht? Op de vertaler rust bovendien de verplichting tot het bijhouden van vakliteratuur. Meer dan dat wat hij op basis van de stand van wetenschap en techniek op het moment van vertalen kon weten, mag echter niet van hem verwacht worden. Als dit anders was, zouden de risico’s van bijvoorbeeld technische en financiële producten al te gemakkelijk op een vertaler afgewenteld kunnen worden. Wel kan van een vertaler die (beweerdelijk) gespecialiseerd is meer verwacht worden met betrekking tot vertalingen op het betreffende terrein. Van aansprakelijkheid zal dan ook eerder sprake zijn. Ontbreekt de vereiste kennis ter zake, dan rust op hem zelfs een verplichting om de opdrachtgever door te verwijzen naar een vertaler die de benodigde kennis wel heeft. Advies: beloof niet wat u niet na kunt komen en verwijs door naar collega's, indien u de benodigde kennis (en/of tijd!) mist. Ook is het maar de vraag of een vertaler die stelt gespecialiseerd te zijn in zowel medische, juridische als technische en financiële vertalingen, geloofwaardig en professioneel op potentiële cliënten overkomt. 9
3. Wat mag een vertaler hopen: wat mag hij van de opdrachtgever verwachten? La traduzione è l’arte del compromesso.
5
Verplichtingen van de opdrachtgever Ook de opdrachtgever heeft verplichtingen, zoals: de (tijdige) betaling van loon en onkosten; het tijdig en correct aanleveren van de brontekst; het op verzoek van de vertaler duidelijkheid bieden met betrekking tot de context, het beoogde doel en doelgroep van de vertaling, eventuele fouten en/of dubbelzinnigheden in de brontekst. Komt de opdrachtgever een van deze verplichtingen niet na, dan behoeft de vertaler ook niet (tijdig) te leveren. Zo zal het eerder acceptabel zijn dat een vertaler bij een spoedklus een fout in een vertaling laat zitten, die hij er normaal gesproken uit had moeten ziften. In 2008 bepaalde een Duitse rechtbank zelfs dat een opdrachtgever die een bodemprijs voor een vertaling betaalde, ook geen goede kwaliteit behoefde. Dat is ook in Nederland het uitgangspunt: “het is niet verboden rommel te verkopen, zolang de koper maar weet wat hij kan verwachten.” 6 Haastige spoed… Het is een bekend probleem binnen de vertaalbranche dat vaak onder (te) hoge tijdsdruk dient te worden vertaald. Vaak wordt een tweede lezing van de vertaling door een revisor dan achterwege gelaten. Als vertaalfouten dientengevolge niet worden gecorrigeerd, kan een hoge tijdsdruk echter niet onverkort als rechtvaardigingsgrond gelden. De vertaler heeft dan zelfs het recht om de overeenkomst op te zeggen. Bovendien geldt voor de opdrachtgever de verplichting om tijdig de brontekst aan te leveren en/of tijdig duidelijkheid te bieden omtrent context, beoogd doel en doelgroep van de vertaling. Als hij die 5
“Vertalen is de kunst van het compromis.”: U. Eco, Dire quasi la stessa cosa. Esperienza di traduzione, Milano: Bompiani 2003. 6 F.M.A. ’t Hart en C.E. Du Perron, De geïnformeerde consument, Deventer: Kluwer 2006, p. 18.
10
verplichting niet nakomt, kan van de vertaler niet verwacht worden dat hij (op zodanig korte termijn) wel presteert: onder die omstandigheden heeft de vertaler immers reeds voldoende zorg in acht genomen door de opdrachtgever te waarschuwen. Als de opdrachtgever op zijn beurt geen gevolg geeft aan een dergelijke waarschuwing, komt dit voor zijn rekening. De ‘vertaling’ op dit verkeersbord in Wales heeft in het Welsh deze betekenis: “I am not in the office at the moment. Send any work to be translated.”
Het
verhaal
achter
deze ‘fout’ laat zich raden: de automatisch gegenereerde out-ofoffice reply van het vertaalbureau werd aangezien voor een vertaling van de brontekst, per e-mail door de klant verstuurd.
11
4. Tot slot: een aanbeveling voor de praktijk “Перевод - как женщина. Если она красива, то неверна, если верна некрасива.”
7
Artikel 4.5 van de Code of professional conduct van het ITI Aangezien het gebruikelijk is dat door opdrachtgevers weinig rekening gehouden wordt met tijd en/of kennis ter zake van de vertaler, hanteer ik artikel 4.5 van de Code of professional conduct van het Engelse Institute of Translation and Interpreting, de Engelse branchevereniging voor tolken en vertalers, als aanbeveling voor de vertaler die zich ook in dergelijke gevallen van aansprakelijkheid wil vrijwaren: 1. stel de opdrachtgever op de hoogte van de mogelijke risico’s; 2. wacht op ontvangst van een (nieuwe) aanvaarding en 3. voorzie het werk vervolgens van een waarschuwing. Tot slot Ik zal dan ook de eerste zijn die deze aanbeveling ter harte neemt en maak meteen kenbaar geen aansprakelijkheid te aanvaarden voor schade die als gevolg van eventuele (vertaal)fouten in dit artikel wordt geleden. Toch hoop ik zowel de vertaler als de opdrachtgever met dit artikel een iets helderder beeld te hebben geschetst van de verplichtingen die zij tegenover elkaar in acht dienen te nemen. Zekerheden kunnen daarentegen niet worden geboden, want: In het leven en ook in de taal zijn nuances alles.”8 Heeft u vragen, zou u een lezing of workshop over dit onderwerp willen organiseren of kunt u juridische hulp en/of advies gebruiken bij bijvoorbeeld het opstellen van een standaardovereenkomst en/of algemene voorwaarden? Neem dan gerust (vrijblijvend) contact met mij op via
[email protected] of 071 – 750 22 00. Ik ben u graag van dienst. i
Uiteraard laat de mannelijke verwijzing onverlet dat al wat voor de mannelijke vertaler geldt, ook voor de vrouwelijk vertaler geldt. 7
E. Евтушенко (J. Jevtoesjenko): “Vertalen – als een vrouw. Als ze mooi is, is ze niet trouw, als ze trouw is – niet mooi.” (vertaling MFJA). 8 Louis Couperus.
12
Verkorte bronnenlijst F. Becker, Die Haftung der Dolmetscher und Übersetzer (diss. Münster), Münster: 2001. J. Byrne, ‘Caveat Translator: Understanding the Legal Consequences of Errors in Professional Translation’, The Journal of Specialised Translation 2007-1, p. 2-20. R. Delaney, ‘A translator’s liability’, ITI Bulletin 2009-3, p. 7-9. W.E. Elzinga, ‘Aansprakelijkheid van vertalers voor vertaalfouten’, in: J.P. Balkema & G.R. de Groot (red.), Recht en vertalen, Deventer: Kluwer 1987, p. 61-75. A. Furlanetto, ‘Rischio e professionalità. La responsabilità civile del traduttore: un approccio’, in: M. Magris & L. Rega, Forum für Fachsprachen Forschung-64. Übersetzen in der Fachkommunikation – Comunicazione specialistica e traduzione, Tübingen: Gunter Narr Verlag 2004, p. 305-330. J.G. Heres Diddens-Wischmeyer, Tolken en vertalers in de EU (diss. Amsterdam VU), Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2005. J. Holz-Mänttäri, ‘Ausgangstext oder Produktspezifikation als Beurteilungsgrundlage. Ein Gerichtsurteil setzt Maßstäbe‘, TextconText 1987-2, p. 177-178. G. Kingscott, ‘Technical translation and related disciplines’, Perspectives 20024, p. 247-255. M. Hammond, ‘A New Wind of Quality from Europe: Implications of the Court Case Cited by Holz-Mänttari for the U.S. Translation Industry’, in: M. Morris (red.), American Translators Association scholarly monograph series. Translation and the law, Amsterdam: Benjamins 1995, p. 233-245. W. Sturz, ‘Haftung bei Übersetzungsfehlern. Risikofaktor Übersetzung’, MDÜ Fachzeitschrift für Dolmetscher und Übersetzer 2008-2, p. 39-40; tevens gepubliceerd onder de titel ’Trügerische Sicherkeit’ in Produkt Global 2008-1, p. 34-35 en Bayerninfo 2008-2, p. 3-4. Nederlandse gedragscodes Besluit Gedragscode Wbtv, Stcrt. 2009, 15358.
13
Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers, Erecode, te vinden op: <www.ngtv.nl/m42/p52/erecode.html>. Vereniging Zelfstandige Vertalers, VZV-Erecode, <www.vzv.info/index.php?lang=1&page=9>.
te
vinden
op:
Stichting Instituut van Gerechtstolken en –Vertalers, Erecode, te vinden op: <www.sigv-vereniging.nl/erecode>. Buitenlandse gedragscodes Associazione Italiana Traduttori e Interpreti, Codice deontologico, Rome: 2011. American Translators Association, Association Code of Ethics and Professional Practice, Alexandria (Virginia): 2010. Belgische Kamer van Vertalers, Tolken en Filologen, Deontologische code, Brussel 2011. Bundesverband der Dolmetscher und Übersetzer, Berufs- und Ehrenordnung, Berlijn 2007. Institute of Translation & Interpreting, Code of professional conduct (individual members), Londen: 2007. Algemene voorwaarden: modelvoorwaarden Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers, Algemene voorwaarden van het NGTV, te vinden op: <www.ngtv.nl/m31/p49/algemene_voorwaarden_nl.html>. Stichting Vertalersforum, Algemene leverings- en betalingsvoorwaarden van de bij de Stichting Vertalersforum aangesloten vertalers en tolken, te vinden op: <www.vertalersforum.nl/pdf/AV's_Vertalersforum110408-DEF.pdf>. Vereniging Zelfstandige Vertalers, VZV-Model algemene voorwaarden, te vinden op: <www.vzv.info/index.php?section=1&page=114>.
14
