Paul H. van der
MANIERISME: D U B B E L Z I N N I G H E I D ALS AANZET
TOT BEWEGING
Er h e e r s t in de l i t e r a t u u r over de v i l l a - a r c h i t e c t u u r in I t a l i ë veel o n d u i d e l i j k h e i d over de b e n o e m i n g van de 16e eeuw. E n e r z i j d s w o r d e n v o o r de a a n d u i d i n g h i e r v a n d o o r h i s t o r i c i de b e g r i p p e n H o o g R e n a i s s a n c e en ( e e n v r o e g e r e vorm van) B a r o k g e h a n t e e r d . A n d e r z i j d s wordt er v e e l v u l d i g g e s p r o k e n van e e n ' o v e r g a n g s p e r i o d e ' t u s s e n r e n a i s s a n c e en b a r o k . Er w o r d e n via d e z e b e s c h r i j v i n g e n g e e n s p e c i f i e k e kenmerken aan dit tijdvak t o e g e k e n d ; het s u g g e r e e r t s l e c h t s dat e n k e l e a s p e c t e n uit de r e n a i s s a n c e d o o r l o p e n en
v o o r u i t g e l o p e n wordt o p die van d e b a r o k . H e t
!.; JIM*. ' i l p t ^ p t r e n d e be grip d u b b e l z i n n i g h e i d z o u dan s l e c h t s d u i d e n o p it dat het zich tusse n de b e i d e a n d e r e s t r o m i n g e n in bevindt!," 3:1s zo^/h^t,twijf e i e » ; aan w e l k é h i e r v a n het toebehoort'. Dit is m.i. eerutte oppe|y_tak kigtgft 1 t i e , die, zéker o p het vlak van het f o r m e l e r u i m t e l i j k e c o n c e p t , aan het wezen van d e z e p e r i o d e v o o r b i j g a a t . In d e z e tekst wil ik e e n a a n t a l s p e c i f i e k e kenmerken naar • " v o r e n h a l e n , die d u i d e l i j k maken dat dit tijdvak e e n g e h e e l e i g e n karïkt'fer,,beafejli" D a a r d o o r is het t e v e n s m o g elij k o m d e p e r i o d e loók a p a r t , t e b e n o e m e n . I n het v è t ; M'f,.> " V-' .; , ^ *— * Volg-wordt de term m a n i ë r i s m e a a n g e h o u d e n . * ' :J' • . f J v j f ' . : ' ' _ ' '. » ,s ' ' ' A l l e r e e r s t volgt een u i t e e n z e t t i n g h o e d« v i l l a - a r c h i t e c t u u r van het m a n i ë r i s m e I I zich in f o r m e e l ruimtelijk o p z i c h t v e r h o u d t tot die van d e f e n a i s s a n e c en die v a i r S e , i . _ . . -i , >, , b a r p k - H j e%r n a v o l g t ê e n a n a l y s e van e e n a a n t a l o n t w e r p e n van J. B.'da Vigriöla" *5,*r. ,,
,, • "
<
''
- '
-'
• ",.'
( 1 5 0 7 - 1 5 7 3 ) en G. del D u c a ( ± 1 5 2 < k l 6 0 4 ) ter i l l u s t r a t i e . .-..vA ' , . .» .r ~ Ö"*."- ~
•
...
.
' '
.
T
Ree
o/V
fig. 5 Villa F a r n e s e ; r e c o n s t r u c t i e van de werking van het perspectief.
Een analyse van 16e e e u w se I t a l i a a n s e v i l l a - a r c h i t e c t u u r
Renaissance In he t r e n a i s s a n c i s t i s c h e t u i n o n t w e r p zijn geometrie en perspectief de structurerende p r i n c i p e s . Het p e r s p e c t i ef n e e m t d e platt e g r o n d als basis v o o r h et o n t w e r p en deze wordt b e p a l e n d voo r d e compositie. Niet v o o r niets wordt h et v o g e l v l u c h t s p e r s p e c tief in d e r e n a i s s a n c e ontwikkeld; h i e r b i j wordt i m m e r s h e t p l a n h e l d e r v a n b o v e n a f w a a r g e n o m e n , vrijwel als e e n p l a t t e g r o n d . H i e r m e e word t e e n intellectuele e r v a r i n g v a n a r c h i t e c t u u r b e n a d r u k t ; h e t kijken wordt m.b.v. h et p e r s p e c t i e f e e n v o r m v a n weten, v a n b e g r i j p e n . Via h e t p e r s p e c t i e f wordt d e w e r e ld b e g r e p e n e n g e o r d e n d of met de woorden van Vignola: "hetgeen m e n ziet, h o e w e l b i n n e n k o m e n d d o o r twee o g e n , k o mt t e n s l o t te in één p u n t s a m e n in h e t g e z o n d e verstand." 1
De o n t w e r p e n in d e r e n a i s s a n c e v e r t o n e n e e n e e n d u i d i g e , i n t e r n c o n s i s t e n t e ruimtelijke e e n h e i d . Er w o r d e n ruimtelijk e verb i n d i n g e n t u s s e n h u i s en tuin, respectievelijk d e t u i n e n he t o m r i n g e n d e l a n d s c h a p gelegd. De villa is s t e e d s g e p r o j e c t e e r d t e g e n d e a c h t e r g r o n d van het l a n d s c h a p . O m g e k e e r d word t o o k het n a t u u r l i j k e lands c h a p o p g e n o m e n in het p a n o r a m a v a n d e villa 2 . Het is het d e c o r w a a r m e e d e villa in perspectivisch v e r b a n d moet w o r d e n g e b r a c h t . In ruimtelijke zin w o r d e n huis, t u i n è n l a n d s c h a p e c h t e r n o g niet f o r m e e l o p e l k a a r b e t r o k k e n ; er vormt zich n o g g e e n ruimtelijke reeks. De c o m p o s i t i e is over h e t a l g e m e e n statisch. Elk e l e m e n t is duidelijk b e g r e n s d . Zelfs al wordt het totale o n t w e r p gericht o p d e g r o t e k o s m i s c h e o p e n r u i m t e , d a n vormt niet d e c o n t o u r van het villa-domei n zelf, m a a r d e n a t u u r l i j k e horizon de begrenzing van de optische r u i m t e . De blik wordt b e g r e n s d d o o r het v l u c h t p u n t . In dit p u n t k o mt d e o n m e t e lijkheid v a n d e goddelijke s c h e p p i n g s a m e n . Dit in d e o n e n i g h e i d l i g g e n d e p u n t vormt a a n g e n e zijde het ' s p i e g e l b e e l d' van het o o g v a n d e r e n a i s s a n c e m e n s . Tussen d e z e twee p u n t e n ontwikkelt zich e e n t w e e p o l i g stelsel e n d a a r b i n n e n t e k e nt het o n t w e r p zich af; tussen c u l t u u r e n n a t u u r , c h a o s e n o r d e , v e r l e d e n e n toekomst.
Maniërisme Het m a n i ë r i s m e z ou g e d e f i n i e e r d k u n n e n w o r d e n t.o.v. d e r e n a i s s a n c e d a a r he t a f r e kent met h e t e i n d i g e e n c o n t r o l e e r b a r e ruimteconcept van de renaissance; de r u i m t e wordt irreëel e n d i s c o n t i n u . In he t maniërisme worden verschillende ruimtelijke w a a r d e n g e c r e ë e r d zoals in d e biosc o o p w a a r d e r u i m t e , die wordt g e r e p r e s e n t e e r d d o o r d e projectie, g e h o o r z a a m t a a n a n d e r e wetten d a n d e r u i m t e w a a r i n d e t o e s c h o u w e r zich bevindt. De logische visie v a n het perspectief valt u i t e e n ; e e n illusionai r perspectief verschijnt. Het m a n i ë r i s m e staat voor het tijdvak van d e d u b b e l z i n n i g h e i d , v a n d e illusie, v a n he t toneel dat zich v e r d u b b e l t e n wéér e e n toneel laat zien, v a n de verwisseling, v a n d r o m e n e n visioenen . Het is h et tijdperk van d e b e w e g i n g die d e 'werkelijkheid' t r a c h t te o n t h u l l e n omdat a c h t e r i e d e r e werkelijkheid e e n a n d e r e ligt, o m d a t i e d e r object o p z'n m i n s t twee v e r s c h i l l e n d e zijd e n h e e f t . Het is e e n d u b b e l z i n n i g h e i d die te lezen is als d u b b e l z i j d i g h e i d m a a r o o k als d u b b e l - z i n n i g h e i d o m d a t he t a a n s p r a a k m a a k t o p m e e r d e r e z i n t u i g e n , o p e e n sensuele b e l e v i n g v a n d e a r c h i t e c t u u r 3 . De n a d r u k ligt o p e e n (subjectieve) direct zintuiglijke p e r c e p t i e v a n a r c h i t e c t u u r i.t.t. d e (objectieve) cognitieve e r v a r i n g e r v a n in d e renaissance. De f o r m e l e o p z e t van d e m a n i ë r i s t i s c h e villa-ontwerpen w o r d e n g e t y p e e r d d o o r e e n d u i d e l i j ke axialiteit. H o r i z o n , (stad), g e b o u w , b i n n e n h o f , tuin e n l a n d s c h a p k o m e n o p é é n lijn te liggen. Het blijven e c h t e r a u t o n o m e e l e m e n t e n ; in werkelijkh e i d zijn ze n o o i t alle tegelijk in é é n oogo p s l a g w a a r te n e m e n . Als s t r u c t u r e r e n d p r i n c i p e wordt d e a r c h i t e c t o n i s c h e r o u t e g e ï n t r o d u c e e r d . Pas d o o r d e b e w e g i n g worden de elementen aan elkaar gekoppeld. De r o u t e word t e e n n o o d z a k e l i j k e voorw a a r d e om d e a r c h i t e c t o n i s c h e systemen in h u n complexitei t te k u n n e n b e g r i j p e n 4 . De o p z e t van e e n axiale a a n e e n s c h a k e l i n g v a n g e b o u w en e e n serie o p e n b u i t e n r u i m tes b e t e k e n d e e e n v e r n i e u w i n g t.o.v. he t r e n a i s s a n c e t u i n o n t w e r p . I n t e r i e u r e n exter i e u r w e r d e n ruimtelijk met e l k a a r verweven. Zelfs d e illusionistische s c h i l d e r i n g e n in h et i n t e r i e u r m a k e n o.a. bij d e villa's van P a l l a d io deel uit van d e o r d e n i n g v a n d e r u i m t e - r e e k s; d e perspectivisch gecons t r u e e r d e f r e s c o ' s a a n d e w a n d liggen in het v e r l e n g d e v a n e e n ruimte-as. De bete kenis v a n h et werkelijke p a n o r a m a word t gerelativeerd. Het wordt i n g e k a d e r d e n als e e n e s t h e t i s c h b e e l d als e e n i n c i d e n t e e l e v e n e m e n t in d e r o u t e o p g e n o m e n e n d o o r he t stelsel g e a n n e x e e r d . K e n m e r k e n d v o o r he t m a n i ë r i s m e is d at d e b e w e g i n g zich c o n s e q u e n t over d e c e n t r a l e h o o f d a s afspeelt. Via d u b b e l z i n n i g e t a f e r e l e n e n visuele prikkels wordt deze b e w e g i n g , die n o o d z a k e l i j k is v o or h e t spel v a n v e r h u l l e n en o n t h u l l e n , in g a n g gezet. E r ontwikkelt zich e e n v e r r a s s e n d e r o u t e , w a a r b i j b e e l d 26
e n b e w e g i n g in scène w o r d e n gezet. I n e e n filmische s e q u e n t i e wordt d e a r c h i t e c t o n i sche r u i m t e o n t h u l d . In d e a r c h i t e c t u u r v a n V i g n o l a e n Del D u c a wordt dit p r i n c i p e p e r f e c t uitgewerkt. H e t r a f f i n e m e n t schuilt h i e r b i j in d e volledige b e h e e r s i n g e n m i n u tieuze precisie w a a r m e e perspectivisch g e c o n s t r u e e r d e scènes, zoals die o.a. d o o r Serlio o n t w o r p e n w e r d e n v o o r h et toneel, h i e r in e e n serie a c h t e r e l k a ar g e m o n t e e r d w o r d e n in e e n b e r e k e n d e o p t i s c h e reeks.
Barok T** In t e g e n s t e l l i n g tot d e d u b b e l z i n n i g e r u i m t e v a n he t m a n i ë r i s m e is d e b a r o k k e r u i m t e tweeledig. Enerzijds is er d e 'ratio n e l e r u i m t e ' , die overzichtelijk is e n tot in h e t o n e i n d i g e d o o r l o o p t , en a n d e r z i j d s is e r d e ' l a b y r i n t h i s c h e r u i m t e ' die niet v a n u i t é é n p u n t te overzien is. In d e villao n t w e r p e n v a n d e b a r o k wordt deze r u i m telijke dualiteit b i n n e n é é n c o n c e p t gerealiseerd 5 . B e i d e r u i m t e v o r m e n w o r d e n in twee o n d e r s c h e i d e n c o m p o n e n t e n uitgewerkt. De k e n m e r k e n d e e l e m e n t e n v a n h e t m a n i ë r i s m e , n.l. e e n axiale o p b o u w e n e e n ontworpen verrassende routing, worden w e d e r o m ingezet m a a r n u w o r d e n zij v a n e l k a a r losgemaakt , o n t k o p p e l d . Bij d e barok-villa's zien we da t v a n u i t het h u i s e e n axiaal g e o r d e n d e o n e i n d i g e ruimte word t geconstrueerd. Deze o n e i n d i g h e i d word t veelal b i n n e n h et d o m e i n van d e villa zelf g e r e a l i s e e r d . Het h u i s staat h i e r b i j centraal , als in h et b r a n d punt. Hiervandaan neemt de oneindigheid h a a r a a n v a n g . O m t e g e n o v e r deze o n m e telijkheid e e n (gelijk)waardige positie in te k u n n e n n e m e n , zien we da t bij h et h u i s d e gevel a a n b e l a n g wint. Dit niet in d e laatste plaats o m d a t d e m a c h t v a n d e (barok)vorst, b e h a l v e in d e g e c o n s t r u e e r d e o n m e t e l i j k h e i d , n a t u u r l i j k o o k in d e gevel v e r a n k e r d ligt. De gevel w o r d t een e m b l e e m . De vorst e n he t h o f l e v e n v i n d e n zich in h e t t e k e n v a n d e vorst; d e villa b e t e k e n t d e vorst, gelijk a a n zijn p o r t r e t da t doet. (De vorst, hij circuleert - als e e n geldstuk - van h a n d tot h a n d ) 6 e n 1 . In d e 17e eeuw zijn h e t b e t e k e n d e en het b e t e k e n e n d e niet m e e r v a n e l k a a r los te d e n k e n . H e t d i n g of object vindt v o o r t a a n a l l e e n h a a r b e s t a a n in d e g e d a c h t e die h a a r r e p r e s e n t e e r t : in d e r e p r e s e n t a t i e of d e voorstelling. Het h u i s als r u i m t e ( s ) - o m v a t t e n d e l e m e n t wordt relatief o n b e l a n g r i j k ; h e t wordt in d e zin v a n c o n c r e t e v e r b l i j f s r u i m te programmatisch steeds verder uitgehold. M e d e d o o r h et v a a k in fysieke zin uitdije n d e d o m e i n v a n d e totale t u i n w o r d t h e t h u i s feitelijk é é n v a n d e e v e n e m e n t e n ( m e u b i l a i r ) in d e tuin. We zien da t d e
SÜ
Villa F a r n e s e , C a p r a r o l a ; het palazzo.
fig. 2 Villa
fig. 3 V i g n o l a ; m a n i p u l a t i e v a n h e t perspectief.
Madama.
Maniëristische architectuur
h o o f d a s verder leeg is; de beweging wordt uit het axiale gedeelte verbannen. Vaak bevinden zich in het midden, op de hoofdas, waterelementen. Hierdoor wordt de beweging erover onmogelijk en als vanzelf n a a r de zijkanten verschoven. Bovendien versterkt het water, door de weerspiegeling van de hemel, de oneindigheid die in dit deel zo essentiëel is. Als zich een beweging in de as voordoet, dan is het in de vorm van een ceremonieel. Het gezelschap bestaat daarbij uit acteurs die tegelijkertijd toeschouwers en toneelknechten zijn. De muren blijken te zijn wat ze zijn, nl. decor. Ook in deze zin is decor atie een typerend aspect van de barok. Dit keer wordt het theater, zoals in het maniërisme, echter niet opgeroepen door de architectuur zelf; het staat er los van, het gebruikt de architectuur slechts als decor 8 . De beweging, zoals die zich in het maniërisme over de h o o f d as afspeelt, vindt in de barokontwerpen plaats in het labyrinthisch geordende deel van de tuin. Naast het axiale gedeelte vormt dit een gelijkwaardige component (ook al krijgt het nogal eens de gestalte van een beboste 'rand', die het axiale deel omzoomt). In het beboste terrein worden elkaar willekeurig kruisende paden uitgespaard en bevinden zich de spelletjes. De beweging wordt slechts incidenteel gestuurd door visuele prikkels. O p dit pad der verrassing beweegt men van attractie n a a r attractie. Dit gedeelte dient louter tot vermaak. Vormde het 'bosco' in de 15e en 16e eeuw nog de representatie van de vrije natuur, in de barok is men er zich van bewust dat ook dit slechts toneel is. Duidelijk is zichtbaar dat de thema's die door de renaissance aangesneden werden, in het barokontwerp oplossen. Zowel de 'goddelijke oorspronkelijke natuur' als de panoramische verte worden b i n n e n het ontwerp zelf bewust geconstrueerd en beheerst door de vorst, die hiermee tot goddelijke schepper verworden is...
fig. 4 Villa F a r n e s e ; d o o r s n e d e van h e t palazzo.
De maniëristische villa-architectuur rond Rome is in te delen in twee periodes. De eerste periode begint net na de eeuwwisseling, met het ontwerp voor het Cortile del Belvedere (1504) van Bramante (fig. 1). De grondprincipes van het maniërisme worden in dit ontwerp duidelijk geformuleerd. Tussen twee reeds bestaande gebouwen, nl. het Vaticaan-paleis en de nabij gelegen Villa Belvedere, wordt een verbinden gemaakt m.b.v. een gesloten hof die intern drie aan elkaar geschakelde terrasvormige velden bevat. De helderheid van het ontwerp en de sterk axiale opbouw, die versterkt wordt door een centraal gelegen serie trappen en hellingbanen, vangt de verschillende richtingen van de bestaande gebouwen op en koppelt deze formeel aan elkaar. Het eerste maniëristische villa-ontwerp waarin huis, tuin en landschap als een reeks aan elkaar gekoppelde ruimtes werd ontworpen, is de villa Madama (1516), door Vasari aan Raphael toegeschreven maar waarschijnlijk grotendeels van de h a n d van G. Romano die in het atelier van Raphael werkte (fig. 2). Na de plundering van Rome in 1527 door Karei V, verspreidde het maniërisme zich verder over geheel Italië en lag de bouwproductie rond Rome enkele j a r e n vrijwel geheel stil. Pas na het midden van de eeuw ontwikkelde zich hier echter een rijpere vorm van maniërisme met als voornaamste representant van deze tweede periode de architectuur van Vignola en Del Duca. In de architectonische tekeningen van Vignola, gepubliceerd in zijn 'Le due regole della prospettiva pratica', wordt gedemonstreerd h o e door hem de perspectivische constructie wordt beheerst en gemanipuleerd. Hij doet afstand van de positie waarin het oog de perspectief bedwingt. Deze wordt in zijn tekeningen overgedragen aan een persoon die zich in de teken i n g bevindt (fig. 3) en in een enkel geval zelfs de gedaante aanneemt van een toneelfigurant. Hiermee heeft hij afscheid genomen van de primaire fase van de problematiek van de perspectiefconstructie en zichzelf buiten de tekening geplaatst. Achter de werkelijke gedaante van het object gaat een ander schuil die in de beweging door de tekening wordt onthuld. In een serie van drie ontwerpen van Vignola en Del Duca zal dit nu gedemonstreerd worden: de Villa Farnese en het bijbehorende casino te Caprarola en de Horti Farnesiani in Rome.
fig. 9 H o r t i F a r n e s i a n i ;
Villa F a r n e s e ( 1 5 3 2 - 1 5 7 9 ) Het theater begint bij villa Farnese aan de voet van het trappenstelsel onderaan het voorplein. O p de onderste trede, het eerste punt van het formele systeem, positie 0 in fig. 4, neemt het oog van de bezoeker een beeld van het gebouw waar: een vierkante gevel, in drie verdiepingen verdeeld, met in de onderste helft een zware rustica, en daarboven een vlakke gepleisterde gevel. Het geheel heeft een harmonieuze opbouw: het middelste deel heeft van onder naar boven achtereenvolgens drie, vijf en dan zeven openingen en wordt geflankeerd door twee doorlopende zijstroken. Dit beeld is echter een illusie; het verdwijnt zodra men zich naar het object toe beweegt. Het is opgebouwd uit twee, perspectivisch door het oog aan elkaar gekoppelde, schermen (fig. 4 en 5). Scherm 1 is de ingang van de grotto onder het voorplein. Scherm 2 is de voorgevel van het palazzo zelf; door de visuele belemmering van scherm 1 neemt men echter slechts de bovenste twee lagen waar. O m een nieuw beeld van de werkelijkheid op te kunnen bouwen, moet de as verlaten worden en moet men opklimmen n a a r een hoger niveau via de twee halfcirkelvormige trappen, die qua richting dwars op het axiale systeem staan. Boven op het voorplein wordt een nieuwe blik aangeboden en laat het palazzo een tweede gezicht zien (fig. 5). De beweging voert nu n a a r het gebouw. Over een brug gaat men het palazzo binnen. O p de toegangsbrug wordt door een opening in de bebouwing aan de zijkant een blik geboden op een element in de landschappelijke omgeving: het Ste Therèse klooster aan de overkant van de vallei. In het palazzo betreedt men, na de entreehal, het spiraalvormige trappehuis waarvan de dynamiek geschilderd in het plafond wordt doorgezet. Dit trappehuis biedt aan de bovenzijde toegang tot de, midden in het paleis gelegen, cirkelvormige b i n n e n h o f . In een solide, massieve schil om deze interne buitenruimte bevinden zich de appartementen. De dynamiek komt voor een moment tot rust; hier staat de tijd stil en heersen eenheid van plaats en van tijd. Direct achter de loggia in de voorgevel van het paleis bevindt zich de zaal van Herkules. Vanuit de loggia wordt de verte geannexeerd. Terugkijkend over het stadje Caprarola breidt het domein van de Farnese's zich denkbeeldig uit tot aan de horizon. Door een knik in het terrein, aan het begin van de stad, lijkt de axiale toegangsweg tot in de oneindigheid door te lopen (een toegangsweg die, na aanleg ervan, het stadje zo radicaal in tweëen splitste, dat de bewoners de twee gedeeltes Corsica en Sardinië noemden, fig. 6). In de muurschilderingen in de vertrekken wordt een iconografisch programma uitgebeeld. De toeschouwer wordt opgenomen in het theater van de al dan niet reëele heldendaden van de Farnese's. Het gebouw is een en al theater: zo is er ook een zaal, waar de echo nauwelijks uitsterft en geflui28
axonometrische
reconstructie van de ruimtelijke werking.
ster uit onverwachte hoek opduikt. Aan de achterzijde van het gebouw bevinden zich twee vierkante tuinen. Deze liggen hoger tegen de helling dan het paleis, en zijn hiermee met bruggen verbonden. Deze Zomertuin en Wintertuin waren oorspronkelijk verschillend ingericht en brachte n zo een duidelijke asymmetrie in het axiale stelsel. De verschillen werden voornamelijk ontleend aan situatieve eigenschappen. Alleen de Wintertuin bezit een hoger gelegen uitzichtsterras. Hier wordt over de diagonaal van het patroon van de formele tuin een blik geboden over de vallei. Wederom wordt het p a n o r a m a als esthetisch beeld in het systeem opgenomen. Aan de a n d e r e zijde worden de omliggende Cimini heuvels denkbeeldig bij het domein van de tuin gevoegd. Hoewel het uitgestrekte barchetto door een muur omgeven is, wekt het de indruk dat het doorloopt in de beboste heuvels.
Het Casino (1584-1586) Vanuit een klein verborgen tuintje - tussen de twee vierkante tuinen - (fig. 9) leidt een pad n a a r het in het bos gelegen tuinhuis. In het ontwerp van dit casino (fig. 7), dat door Del Duca uitgewerkt werd, wordt het schema van het hoofdpaleis herhaald en verder geperfectioneerd. O n d e r a a n de cascade neemt men een heldere structuur waar: een klein gebouwtje met een loggia op een rustica-basis. Ook hier ontvouwt zich het dubbelzinnig toneel. Als men bij de fontein zijwaarts opklimt tot het tableau waarop het casino staat, blijkt het gebouwtje een extra verdieping te bezitten. Ook het casino blijkt meerdere gezichten of, misschien beter, maskers te h e b b e n. Bovendien wordt het omgeven door een besloten tuinkamer, waarvan de later door G. Rainaldi (1570-1655) toegevoegde cariathyden het besloten, inwaarts gerichte karakter versterken. Deze 'wachters van de verborgen tuin' dragen op hun h o o f d het denkbeeldige plafond van de verborgen laag. In concreto wordt de 'giardino segreto' 9 , die zich tot dan toe altijd naast het hoofdsysteem bevond, nu in de h o o f d a s geplaatst. Toch blijft zij middels het ontworpen perspectief 'onzichtbaar' en blijft het oorspronkelijke besloten karakter b e h o u d e n . Als men vanuit deze tuin nog verder klimt naar een nog hoger gelegen veld, neemt het casino wederom h a a r eerste gedaante aan: de één laag-hoge constructie met loggia. De onthulling van een moment geleden wordt hiermee weer in twijfel getrokken: de verwarring en het mysterie worden ermee versterkt. Net als bij het palazzo wordt ook hier de symmetrie van het stelsel gerelativeerd. De ene diagonaal is gesloten, de andere opent zich met een p a n o r a m a over het dal.
boven het casino
fig. 7 Villa F a r n e s e ; h e t c a s i n o ; axonometrie.
1. "Regol e della prospettiva p r a t t i c a " - Vignola, Roma, 1584. 2. G. Smienk e.a.; " H e l arcadisch d e c o r ", A r c h i t e c t u u r en l a n d s c h a p , Delft, 1985, pag.19: De e n s c e n e r i n g van d e 15e eeuwse I t a l i a a n s e villa in het o m l i g g e n de l a n d s c h a p , die lot uitdrukking kwam in de vervlechting van de villatuin en de omgeving, b e t e k e n d e e e n nieuwe fase in de ontwikkeling van het tuino n t w e r p , e n laat zien dat o p g r o n d van e e n geëxpliceerd i d e e van de n a t u u r , het o m l i g g e n d e lands c h a p een essentiële rol speelt in het o n t w e r p van de tuin. De villa-architectuur vormt h i e r m e e e e n u i t b r e i d i n g van de traditie van de middeleeuws e tuinaanleg. 3. Als e e n van de beste v o o r b e e l d e n van een maniëristische villa, met in het o n t w e r p e e n uitgesproken n a d r u k o p sensualiteit, kan de villa Pratolino bij Florence van de architect B. B u o n t a l e n t i (15361608) g e n o e m d w o r d e n . Dit o n t w e rp (nu g r o t e n d e e l s v e r d w e n e n ) was werkelijk een a a n s l a g o p alle zinn e n . Aangezie n dit aspect e c h t e r g e e n directe b e t r e k k i n g h e e f t o p de ruimtelijke organisatie van het villa-ontwerp, wordt het verder b u i t en b e s c h o u wing gelaten.
De Horti Farnesiani (±1580) Een derde ontwerp, waarbij de opbouw met de aan elkaar te koppelen schermen terug te vinden is, bevindt zich in Rome, op de Palatijn, aan het Forum R o m a n u m : de Horti Farnesiani (fig. 8). De uitgebreide opgravingen van het Forum zijn er de oorzaak van dat de helft van dit ontwerp inmiddels is afgebroken. Dit ontwerp gaat zo mogelijk nog een stap verder. Hier is de gehele giardino segreto boven op de monumentale toegangsroute geklapt, die in een geul in de deze verborgen tuin is uitgespaard (fig. 9). Er is in dit ontwerp zelfs nauwelijks sprake van een concreet bouwwerk in de vorm van een huis. De top van de heuvel wordt slechts bekroond door twee volières, ooit gevuld met veelkleurige vogels. Dit uitgebreide tuincomplex is puur vermaak. Alle verdere functies zijn verdwenen; het enige wat overblijft is de verleiding van het spel, van de verrassende architectonische route. Achter de ingangspoort, in een h a l f r o n d nym-
pheum, neemt men de volières waar, die met h u n bontgekleurde vogels een visuele prikkeling vormden als aanzettot beweging (fig. 10). Terwijl de beweging n a a r deze vogelhuisjes lijkt te voeren, komt men echter onverwacht in een koele donkere grotto terecht. Als men deze zijwaarts verlaat, klapt het diafragma weer open en verder opklimmend ontvouwt zich in het heldere licht een nieuw verrassend beeld. Aan weerszijde van de volières stijgt men n a a r het uitzichtsbalkon dat ertussen gelegen is. Hier overstijgt men zelfs de architectuur van het klassieke Rome, gerepresenteerd door de tempel-ruïne aan de overkant van het forum, die zich in de h o o f d as bevindt. Men overziet niet alleen de gehele stad Rome maar ook voor het eerst het totale systeem inclusief de giardino segreto die tot op dat moment aan het zicht onttrokken was. Als men afdaalt komt men als vanzelf in deze verborgen tuin terecht; door een geraffineerd ontworpen trappenstelsel neemt men namelijk nooit dezelfde weg terug. Men blijkt uit deze verborgen tuin slechts te k u n n e n o n t s n a p p en via twee kleine verborgen trappen die vlak naast de ingangspoort uitkomen. Plotsklaps staat men weer buiten. De deksel van de speeldoos klapt dicht. Het spel is afgelopen, wat blijft is .... de herinnering 1 0 .
4. In de villa's van Palladio wordt e e n h a r m o n i e u z e o p b o u w n a g e s t r e e f t , die pas m e r k b a a r wordt in het d o o r l o p e n van de reeks vertrekken. Bij twee o p e e n v o l g e n d e r u i m t e s wordt van de lengte- e n b r e e d t e a f m e t i n g e n slechts één van de m a t e n gevarieerd. 5. Een soortgelijke o p b o u w v i n d en we, in een vroege vorm, o ok al t e r u g in de b e s c h r i j v i n g van e e n tuin van Petrarca uit de veertiende eeuw: zijn 'viletta' in Frankrij k h a d twee tuinen , é é n gewijd a a n Apollo en é é n gewijd a a n Bacchus. 6. Hein O o s t v e e n : Stad en teken, a f s t u d e e r r a p p o r t , 1985. 7. " H e t portret van de k o n i n g dat d o o r de k o n i n g wordt a a n s c h o u w d , reikt hem het ikoon van de absolute m o n a r c h i e a a n , dat hij o p het m o m e n t van de h e r k e n n i n g wenst te zijn om er zich d o o r h a a r en met h a a r m e e wenst te identificeren o p hetzelfde m o m e n t w a a r o p de r e f e r e n t aanwezig is. De k o n i n g is slechts waarlijk k o n i n g , dwz. m o n a r c h , in de b e e l d e n . Zij zijn zijn werkelijke/wezenlijk e (reëele) a a n w e z i g h e i d . " (I.. Marin. Le portrait du roi, blz. 12-13). 8. Bijvoorbeeld villa Pisani (1735) te Stra, in de Veneto, van de a r c h i t e c t G. Frigimelica. Dezelfde o p b o u w zien we e c h t e r ook bij veel van de F r a n s e f o r m e l e t u i n e n (van o.a. Le Nötre). 9. De g i a r d i n o s e g r e t o is een 'verborge n tuin', zuiver voor privé g e b r u i k (rust e n b e s c h u t t i n g , vaak ook k r u i d e n t u i n ) van de villa-eigenaar. Meestal is het een o m m u u r d e , vierkante of r e c h t h o e k i g e tuin met e e n kruisvormige indeling. Zo wordt het type van de m i d d e l e e u w se p a r a d i j s t u i n in r u d i m e n t a i r e vorm b e w a a r d en als een vast o n d e r d e e l in d e na-middeleeuwse tuin o p g e n o m e n . 10. Het r e s u l t a a t van e e n u i t g e b r e i de studie n a a r Ital i a a n s e villa's zal a a n het e i n d van dit j a a r als reisgids v e r s c h i j n en (Italian Villas a n d G a r d e n s , P H . van d e r Ree, G. Smienk, C.M. S t e e n b e r g e n , uitgeverij T H O T H , ISBN-90 6868 013 7).
