Magazine voor Vrienden van Kasteel Keukenhof

nr. 4 | 2014

Kasteel Keukenhof ontvangt hooggeplaatste gasten • ruim aanbod aan activiteiten • Kunst in Duin, een beeldschoon kunstfestival • Restauratie Koetshuis • Essenhakhoutleed en bomen kappen: beleid of niet? • Nereide op Triton, een blikvanger langs de Stationsweg • en nog veel meer… e verkoop Loss

€ 3,95

Magazine voor Vrienden van Kasteel Keukenhof

FROM THE GUGGENHEIM COLLECTION TO THE COBRA MUSEUM AMSTELVEEN

INTERNATIONAL ABSTRACTION 1949-1960 5 APRIL — 31 AUGUSTUS 2014

• Wijnproeverij op uw locatie • Het verzorgen van uw feest /evenement • Proefdoos • Relatiegeschenken • Wijnadvies op maat • Freelance gastheer

www.wereld-wijnen.com

Wij doen het paniagua! Het woord paniagua werd zo’n tien jaar geleden gebruikt in de professionele wielersport en is een vervoeging van het Spaanse Pan Y Agua (brood en water). Als een renner paniagua gereden had, dan was dat zonder chemische hulpmiddelen zoals epo. Stel dat hij als tiende geëindigd was en hij zei dat hij paniagua gereden had, dan was het een bijzondere prestatie, want hoeveel hoger was hij geëindigd als hij NIET paniagua gereden had? Structurele subsidies van overheidswege zijn voor de culturele sector in feite stimulerende middelen. Vaak zijn ze al zo lang en in zulke ruime mate verstrekt dat musea niet zonder kunnen. De gehele bedrijfsvoering was erop afgestemd. Toen de overheid enkele jaren geleden noodgedwongen een deel van deze subsidies schrapte, waren de rapen gaar! Hoe KON een overheid de cultuur de nek omdraaien? Niet weinig culturele activiteiten werden gestaakt of in sterk afgeslankte vorm voortgezet. Ons landgoed maakte juist een tegengestelde ontwikkeling door: vorig jaar konden we melden dat er een prachtig museum wordt gebouwd, dat het kunstbezit in de buitenruimte aanmerkelijk is gegroeid en dat naast de klassieke concerten een cyclus kleinkunst is gestart, alsmede een serie jazz- en salonconcerten. En dat alles paniagua: zonder overheidssubsidie. Hier op het landgoed wordt het bewijs geleverd dat het mogelijk is om een cultureel centrum op eigen kracht te realiseren. De concerten worden bezocht met een bezettingsgraad van zo’n 75% en artiesten en musici van naam willen in deze inspirerende omgeving maar wat graag een optreden verzorgen! Een ander voorbeeld: dit jaar wordt het ‘Kunst in Duin’ evenement voor het eerst op het landgoed georganiseerd. Het is een hele eer dat deze Noordwijkse organisatie wil uitwijken naar ons landgoed. En reken maar dat we er met elkaar een succes van gaan maken met speciale activiteiten voor jeugd, voor senioren, voor zakenlieden, voor... ja voor wie niet? En dat alles paniagua. Toch wil ik niet suggereren dat het eigen geld voor het opscheppen ligt. Sterker nog, als we al deze activiteiten niet met vrijwilligers zouden kúnnen doen, dan zou er op zijn minst financiële epo nodig zijn! Het alternatief voor financiële epo is eerlijke inspanning van een groot aantal vrijwilligers. En we kunnen nog veel meer doen als we nóg meer vrijwilligers kunnen interesseren om het landgoed mee te helpen opstuwen in de vaart der volkeren. Heeft u tijd, gelegenheid en ideeën of heeft u speciale vaardigheden en wilt u een bijdrage leveren? U bent van harte welkom! Het is een extra sport om paniagua te blijven ontwikkelen! En dan nog winnen ook...! Herman Hollander voorzitter raad van bestuur

nummer 4 • voorjaar 2014 | Kasteel Keukenhof

Inhoud Agenda

Tentoonstellingen, evenementen en andere activiteiten

8

14

4 Wat is er te doen in het voorjaar en de

zomer van 2014

8

Kunst in Duin Een BEELDSCHOON kunstfestival.

Nieuws en achtergronden

10

Vriendenplaats Kasteel Keukenhof Word vriend en steun het landgoed. De voordelen nog eens op een rij gezet. Robert Uhlmann vertelt over fondswerving in Amerika.

12

13

Natuur- en Milieueducatiecentrum Op 12 juni worden het NME en de kinderboerderij feestelijk geopend.

2

Kort nieuws 13 Hoog bezoek aan Kasteel Keukenhof. Aantal leden genootschap groeit sneller dan verwacht. Giften.

14 Jaarboek VII over schilders en schrijvers en de sarcofaag verdient een betere plaats.

15

De overdracht Toen de stichting in 2003 het landgoed erfde was er geen sprake van enige overdracht van lopende zaken. Dat was ooit anders.

16 Het kerkhof en de restauratie van het

Koetshuis Dankzij begraafplaats Duinhof is het Koetshuis grondig gerestaureerd. Dat klinkt niet erg logisch, maar toch is het zo.

18

Een dóódgoeie man! Mevrouw Hennie Donders-Riemens kijkt terug.

19 IJsgezicht Hoe ging dat nu met die Averkamp? Schilderijen werden noodgedwongen verkocht.

20 Vrijwilligers Dit keer aandacht voor Gerard Zoet, vrijwilliger van het eerste uur. Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

19

15 21

Omslagfoto Rob van der Linden

22

Natuur en landschap

22

De Verborgen Tuinen Stinzenplanten beleven hun hoogtijdagen in het voorjaar. Kort nieuws.

26

Ets: Essenhakhoutleed Massale sterfte van de essen is nauwelijks te bestrijden. Elzen lijken beter bestand tegen de omstandigheden ter plaatse.

28

Bomen kappen: beleid of niet? Nee, bomen worden niet zomaar gekapt. Er ligt een duidelijk beleid aan ten grondslag.

26

33 33

Kunst en cultuur 31

Art Foundation Cobra buiten toont beelden uit de collectie van het Guggenheim Museum. Nieuwe beelden geplaatst in de beeldentuin.

34

Stichting Kasteel Cultureel Veel waardering voor veelzijdige programmering.

En verder…

Rond Kasteel Keukenhof

36 39

36 Van Lynden Society Viering 5-jarig lustrum met schenking van ‘Nereide op Triton’, een beeld van kunstenaar Nic Jonk.

39 Station Lisse krijgt nieuwe bestemming als dagrestaurant.

40 Kasteel Keukenhof en omgeving Maak eens een uistapje in de directe omgeving.

Lezersservice

Informatie voor lezers en vrienden

44 Stichting Kasteel Keukenhof Contact- en adresgegevens

44 Colofon


3

Agenda

Tentoonstellingen, evenementen en andere activiteiten

Salonconcert: The Forgotten Link 26 april

Alweer het laatste concert in dit seizoen van de succsesvolle salonconcertserie in het kasteel. Hoog niveau in een prachtige ambiance.

Kleinkunst: Jan Rot 6 mei

Paasworkshop: Bollen in het gips

Met zijn programma ‘Nummerrr 1’, stort entertainer en tekstvirtuoos Jan Rot zich op alle nummer 1 hits, uiteraard alles in zijn vertaling.

Zaterdag 12 april

Moederdag

(incl. Afternoon Tea)

Kasteel Keukenhof en Bloemenservice Nederland organiseren weer een leuke en creatieve bloemschikworkshop in de Hofboerderij.

Kasteel Cultureel. Klassiek Concert

Verwen moeder (en het hele gezin) met een heerlijke High Tea in het Koetshuis. Natuurlijk is er voor de kinderen een leuk programma. Reserveer tijdig, want uit ervaring weten we dat het snel is volgeboekt.

15 april

Genoten op Keukenhof

Laureaten Prinses Christina Concours

Altijd weer een ervaring om jonge virtuozen zo mooi muziek te zien maken.

Opening station 4

11 mei

14 mei

Halfjaarlijkse bijeenkomst voor de leden van het genootschap. Deze avond houdt Dr. Frits Duparc, v/h directeur van het Mauritshuis, een lezing over de medische wetenschap uitgebeeld op schilderijen.

16 april

Sinds 1 maart is het station weer geopend en velen hebben zich al laten verrassen door het vriendelijke, duurzame karakter. Vandaag wordt het om 16.00 uur officieel geopend door de burgemeester van Lisse mevr. L. Spruit.

Paas High Tea op Tweede Paasdag 21 april

Geniet van onze heerlijke gerechten met verrassende elementen. Wat? Dat blijft een verrassing!

Paasjazz met Alice in Dixieland 21 april

Natuurwandeling voor vrienden 17 mei

Het zoeken, zien en luisteren naar de vogels van het landgoed. Gids is Piet Muller.

Charme, elegantie en kracht! Een samenstelling van musici die vreugdevol slalomt tussen dixieland, swing, mainstream, musical en bebop.

Jazz met Bob Rigter 18 mei

Melodische jazz: mooie, met zorg gekozen jazz standards, ballads en bossa nova’s, gespeeld op een aangenaam geluidsniveau. Voor een breed publiek. Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

Sandro’s kitchen 23 mei

Rotary dancefeest op de Nieuwe Plantagie. De opbrengst van het concert is bestemd voor het Adamas Inloophuis in Nieuw-Vennep. Vorig jaar was de eerste editie. Het succes heeft er toe geleid dat het nu herhaald wordt.

Boeren streekmarkt 6, 13 en 20 augustus

Rondom de hofboerderij: ambachtelijke producten uit de streek: lekker, vers en gezond. Kom en proef het zelf! Toegang tot het park is op deze dagen gratis.

Buttonpop

Jeu de Boules

Al weer de derde editie van het tribute festival. Dit keer voor het eerst op de Nieuwe Plantagie. Zie pagina 7 en 38.

De tweede editie van het Keukenhof Jeu de Boules toernooi. Honderden doublets gaan met elkaar de strijd aan voor de Keukenhof trofee.

24 mei

Pioenenshow 6-9 juni

Pioenenfestival in en rond de hofboerderij.

9 augustus

Kunst in Duin 23-31 augustus

Een BEELDSCHOON kunstfestival met een breed, dynamisch en verrassend samenspel tussen kunst en natuur. Ook voor kinderen erg leuk. Zie pagina 8.

Zeg, ken jij de mosselman? 2 september

Kastelendag ‘Leven op stand’ 9 juni – Tweede Pinksterdag

Na de vakantieperiode treft heel zakelijk Bollenstreek elkaar op de Nieuwe Plantagie om samen het nieuwe seizoen te starten. Onbeperkt mosselen eten.

Kom en bezoek een ‘levend’ kasteel.

Opening kinderboerderij 12 juni

De kinderboerderij wordt officieel geopend en is daarna alle dagen geopend.

Castlefest – de TIENDE editie 1-3 augustus

Hét middeleeuws fantasy-evenement van Nederland. Geweldig gezicht zoals de deelnemers allemaal verkleed zijn.

Keukenhof Golftoernooi 7 september

In samenwerking met golfclub FC Lisse. Dit jaar is de opbrengst bestemd voor de kinderboerderij.

Open Lucht Bioscoop 12 september

Neem je tuinstoel mee of gewoon een kleedje en geniet van een prachtige film in de open lucht. Vorig jaar was het een doorslaand succes, zodat we dit graag herhalen. nummer 4 • voorjaar 2014 | Kasteel Keukenhof

5

Agenda Open Monumentendag

SNS Wandeltocht

Op deze dag is het landgoed gratis toegankelijk. Het thema van dit jaar is ‘Op reis’.

Wandeling langs het kasteel en omgeving en over het natuurpad.

Paddestoelentocht

Kerstdorp

De jaarlijkse paddenstoelentocht onder leiding van ervaren deskundigen. Je staat er versteld van hoeveel soorten paddestoelen er te vinden zijn!

Voor het eerst op de Nieuwe Plantagie. Meer informatie volgt in het septembernummer van het magazine.

13 september

18 oktober

16 november

12-14 december

Herdertjestocht 22 december

De eerste editie liep bijna uit de hand door de overgrote belangstelling. De tocht wordt georganiseerd in samenwerking met de Raad van Kerken in Lisse.

Kindermiddag 22 oktober

De traditionele kindermiddag in de herfstvakantie. Vol verrassingen.

Haunted Castle en Halloween 6

24-25 oktober

Griezelen tot en met! Zie: www.hauntedcastle.nl en www.halloweenopkeukenhof.nl.

Rondleidingen

Vanaf 17 april zijn er weer rondleidingen in het k asteel: www.kasteelkeukenhof.nl/uw bezoek/rondleidingen.

Openingstijden landgoed

De tuinen van Kasteel Keukenhof zijn voor bezoekers van dinsdag t/m zondag geopend van 11.00 - 17.00 uur (kassa open tot 16.00 uur). Vrienden hebben toegang van 08.00 tot 20.00 uur. Op maandag is het landgoed voor iedereen gesloten. Behoudens activiteiten is het landgoed in de wintermaanden gesloten. Vrienden hebben in deze periode met hun pasje toegang tot het landgoed. Ook rondleidingen voor g roepen zijn (op aanvraag) mogelijk.

Novemberlezing 2 november

Lezing voor onze vrienden. Graag reserveren, de toegang is niet onbeperkt.

Uitvaartbeurs 9 november

Meer en meer wordt op het landgoed gebruikt gemaakt van de verschillende accommodaties voor een uitvaart. Het Koetshuis, het kasteel of op andere unieke manier. Steeds meer mensen kiezen voor een bijzondere uitvaartplechtigheid. Ook zijn er bijzondere mogelijkheden voor asverstrooiing in het Elzenbosch. Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

Wij raden u aan voor uw bezoek altijd eerst de website te raadplegen.

Speciale kortingsacties voor de vrienden van Kasteel Keukenhof

Stap in de Fantasywereld die Castlefest heet Op het Fantasy-spektakel Castlefest kom je goblins, elfjes, orcs, helden en schurken tegen. Het is een feest voor jong en oud waarbij je zodra je de poorten doorgaat je eigen Fantasy-wereld instapt. Een totaalbeleving met veel muziek, Fantasy-schrijvers, goed eten en alles waar de Fantasy-liefhebber naar op zoek is.

Tribute Festival Een live muziekfestival op het terrein van Kasteel Keukenhof, kan het mooier? Afgelopen jaar was de tweede editie van Buttonpop en het was met 2.000 bezoekers een groot succes. Op zaterdag 24 mei zal de derde editie van Buttonpop Tribute Festival plaatsvinden. Live muziek…

Met ook dit jaar weer een openingsconcert op donderdagavond 31 juli, voorafgaand aan het festival. Het wordt dit keer een knalfeest om nooit te vergeten met opzwepende Balkan muziek. Feesten en dansen gegarandeerd!

De beste Tribute bands uit Europa nemen je mee terug naar de tijd van de buttons en stadionconcerten. Dit jaar staan tributes aan Guns N’Roses, Pink Floyd, Bob Marley, Abba en the Beatles op het programma. De hoge kwaliteit van deze acts doen je geloven dat je bij de echte artiest staat, dit moet je echt meemaken! Deze reactie kregen we ook van bezoekers in 2012 en 2013, die positief verrast waren door het niveau van de bands.

Tiende editie

en meer…

Op de festivalpodia treden op 1 tot en met 3 augustus een groot aantal bands op. Dit jaar verwelkomen we alle topbands uit de vorige 9 edities. Samen met hen vieren we onze 10e editie.

Het gaat natuurlijk om de muziek, maar er zijn meer redenen om naar Buttonpop te komen: niet alleen de fantastische locatie, maar ook de gevarieerde catering. Er is een frietkraam, maar er zijn bijvoorbeeld ook verse pizza’s te verkrijgen en lekkere cocktails. Kijk voor een indruk van de eerste edities op www.buttonpop.nl en klik op ‘eerdere edities’.

Castlefest kenmerkt zich door de bijzondere sfeer. De vaste bezoekers verheugen zich een jaar van tevoren al op de volgende editie. Het gevoel dat je enkele dagen in een totaal andere wereld leeft maakt dat je in de weken erna nog in een roes verkeert en heimwee hebt naar het festival. Het Castlefest-gevoel is niet goed te omschrijven, maar iets dat je zelf moet ervaren. Jaarlijks hoogtepunt is de Wickerman-verbranding. Met bezoekers, standhouders, cateraars en organisatie leef je toe naar het moment dat de Wickerman wordt aangestoken. De energie die op dat moment vrijkomt is groot en intens.

Kortingsactie! Speciaal voor de vrienden van Kasteel Keukenhof is er een kortingsactie. Een dagkaart kan gekocht worden voor € 20,– in plaats van € 25,– en een avondkaart voor € 15,– in plaats van € 17,50. Hoe werkt het? • Ga naar www.buttonpop.nl/acties en kies Vrienden van Keukenhof • Selecteer het aantal kaarten en voer het wachtwoord in: ‘jamagazine’ • Rond de bestelling af Deze actie loopt tot maandag 28 april.

Kortingsactie! Castlefest wordt gehouden van 31 juli t/m 3 augustus op Kasteel Keukenhof in Lisse. Kaarten zijn in de voorverkoop verkrijgbaar via www.castlefest.com. Voor het openingsconcert moet een apart toegangsbewijs worden gekocht.

Tot ziens op Buttonpop! Zaterdag 24 mei | 13:45-00:00 uur | www.buttonpop.nl

Speciaal voor de vrienden van Kasteel Keukenhof is er een kortingsactie. Vrienden kunnen kaarten reserveren met 10% korting bovenop de normale voorverkoopkorting. De actie is geldig tot 1 juli 2014. De kortingscode is Landgoedkeukenhof.


7

Kunst in Duin

een BEELDSCHOON kunstfestival

Foto’s Els Bax (foto deze pagina) en Renée Korbee (linkerpagina)

Een korte historie In 2003 bezocht Noordwijker Willem van Vugt, zelf een enthousiaste houtcarver (carve is beeldhouwen, beitelen – red.), het festival ‘Boom in Beeld’ op Landgoed Schovenhorst in Putten. Onder de indruk van dit spectaculaire carversevenement organiseerde hij in 2008 met een klein team van enthousiaste vrijwilligers en in samenwerking met Staatsbosbeheer het eerste Kunst in Duin-festival getiteld Beeldbepalend. In 2010 volgde Droombeeld en in 2012 Verbeelding. Alle drie de festivals vonden plaats op de locatie ‘Piet Florisdal’, op de grens van Noordwijk en Noordwijkerhout. De festivals trokken zo’n 10.000 bezoekers per editie en kregen talloze enthousiaste reacties van zowel jong als oud. ‘Groeiende’ kunstwerken Het kunstenaarsveld werd steeds meer uitgebreid door er niet alleen carvers, maar ook andere kunstdisciplines bij te betrekken, onderen anderen schilders, fotografen, dichters, textielkunstenaars en performers. Zij maken het festival tot wat het nu is: een breed, dynamisch en verrassend samenspel tussen kunst en natuur. Kunstenaars treden uit de beslotenheid van hun atelier en informeren en enthousiasmeren de bezoekers, die tijdens het festival graag nog eens terugkomen om hun favoriete kunstwerk te zien ‘groeien’. Natuur- en cultuurliefhebbers ontmoeten elkaar. Ook voor kinderen is het Kunst in Duin-festival een aansprekend evenement met diverse workshops.

Inspiratie, binding en beleving Wat de kunstenaars bindt en waar ook op geselecteerd wordt, is de relatie die zij met de natuurlijke omgeving hebben. Veelal wordt gebruik gemaakt van materiaal uit die omgeving. Het kunstwerk laat op die manier de bezoeker de weidse natuur anders beleven. De kunstwerken overschreeuwen niet de omgeving, maar worden een vanzelfsprekend onderdeel. Door het aanbod van diverse kunstdisciplines beleeft iedereen zijn ‘finest hour’. Zowel de kunstenaars als de bezoekers kunnen in alle vrijheid kijken, werken en genieten: een unieke beleving. Nieuwe locatie Met het aangaan van een samenwerkingsverband met de Stichting Kasteel Keukenhof in Lisse slaat de Stichting Kunst in Duin een nieuwe weg in. De locatie op het landgoed biedt enorme kansen voor een (nog) groter deelnemersveld. De verbinding tussen kunst, natuur en historie geeft genoeg ‘stof’ tot het maken van duurzame kunstzinnige uitingen. Dit jaar is het thema Beeldschoon, een thema dat breed geïnterpreteerd kan worden. Het terrein is ook uitermate geschikt voor uitbreiding van landschapskunst ofwel ‘Land Art’, een kunstvorm die inspeelt op bepaalde kenmerken van het landschap en dat manipuleert, zodat het met andere ogen gezien kan worden. Ook de ‘site specific kunstwerken’ (= specifiek voor de locatie gecreëerde kunst), krijgt op het nieuwe terrein veel meer mogelijkTekst Renée Korbee heden. nummer 4 • voorjaar 2014 | Kasteel Keukenhof

9

Vriendenplaats Kasteel Keukenhof Als u inwoner bent van de gemeente Lisse kunt u ook in 2014 een gratis vriendenpas ophalen. Een vrijwillige bijdrage – van bijvoorbeeld € 17,50 – stellen wij echter zeer op prijs. Alle bijdragen zijn zeer welkom en helpen ons het landgoed te onderhouden. Als u Kasteel Keukenof een warm hart toedraagt en u wilt een bijdrage leveren aan de ontwikkeling en de instandhouding van het kasteel en landgoed, kun u ook zilveren of gouden vriend worden.

10

Vriend van Kasteel Keukenhof

Gouden Vriend

Wij bieden onze vrienden een aantal unieke voordelen. Een greep hieruit: – Gratis toegangspas waarmee u ook buiten openingstijden van de kassa toegang heeft tot het park om te wandelen. – Toegang tot tuinen met unieke kunstobjecten (Cobra buiten tentoonstelling). – Toegang tot florale evenementen. – Korting op de entree van de kerstmarkt. – Gratis toegang tot speciale activiteiten voor en samen met vrienden. – Korting op concerten georganiseerd door ‘Kasteel Cultureel’. – Korting op entree Buttonpop en Castlefest (alleen in de voorverkoop). – Gratis vriendenmagazine en digitale nieuwsbrief. – Extra toegangspas voor slechts € 7,50 per jaar voor leden van hetzelfde gezin. – Standaard tarief: € 17,50 per jaar. Nieuwe vrienden die inwoner zijn van de gemeenten Lisse of Noordwijkerhout krijgen het 1e jaar € 7,50 korting.

Als Gouden vriend levert u een grote, zeer gewaardeerde bijdrage. Kasteel Keukenhof biedt u een aantal extra voordelen bovenop de zaken zoals genoemd bij ‘Vriend’ en ‘Zilver vriend’: – Gratis rondleiding in Kasteel Keukenhof voor 2 personen. – Korting bij huur faciliteiten. – Een gratis 2e toegangspas op aanvraag. – Vier gratis toegangskaarten voor de kerstmarkt. – Standaard tarief: € 250,00 per jaar. Nieuwe vrienden die inwoner zijn van de gemeenten Lisse of Noordwijkerhout krijgen het 1e jaar € 7,50 korting.

Vriend van Kasteel Keukenhof - wandelpas

Minderjarigen

Speciaal voor inwoners van de gemeente Lisse biedt Kasteel Keukenhof voor 2014 een gratis vriendenpas aan. Hiermee heeft u ook buiten openingstijden van de kassa toegang tot het park om te wandelen. U ontvangt ook gratis het vriendenmagazine en de digitale nieuwsbrief.

Kinderen tot en met 18 jaar hebben gratis toegang tot het landgoed mits onder begeleiding van een volwassene die in het bezit is van een geldige vriendenpas.

Gouden Vriend – Business Als u een eigen bedrijf heeft en u wilt Kasteel Keukenhof steunen wordt dan ‘Gouden Vriend – Business’. U bent dan gouden vriend en uw bedrijfsnaam en/of logo wordt in overleg met u vermeld in diverse digitale uitingen (website, email, nieuwsbrief, facebook). Tevens krijgt u 5% korting op advertenties in het Vriendenmagazine wat 2 x per jaar verschijnt in een oplage van 5.000 stuks. Standaard tarief: € 350,00 per jaar.

Zilver vriend Als Zilver vriend levert u een extra bijdrage aan ‘het kasteel’ en kunt u naast de voordelen zoals genoemd bij ‘Vriend’ ook genieten van een aantal extra privileges: – Voorrang bij reserveringen. – Korting op rondleidingen in Kasteel Keukenhof van € 2,50 per persoon voor maximaal 2 personen. – Korting bij een aantal evenementen (zie digitale nieuwsbrief). – Twee gratis toegangskaarten voor de kerstmarkt. – Speciale aanbiedingen of kortingsacties (zie digitale nieuwsbrief). – Minimaal eenmaal per jaar een speciale Kasteel Keukenhof vriendendag. – Standaard tarief: € 50,00 per jaar. Nieuwe vrienden die inwoner zijn van de gemeenten Lisse of Noordwijkerhout krijgen het 1e jaar € 7,50 korting. Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

Statiegeld Met ingang van het seizoen 2014 zal € 7,50 per pasje statie geld in rekening worden gebracht. Dit bedrag ontvangt u terug wanneer u uw vriendschap opzegt en uw pas in goede, werkende staat inlevert. Tevens dient u uw eerste factuur te overleggen waarop staat dat u het statiegeld daadwerkelijk voldaan heeft. De statiegeldregeling geldt ook voor een nieuwe gratis wandelpas voor de inwoners van de gemeente Lisse.

Aanmelden – Telefonisch: 0252-750 690. – Via de website: www.vriendenvankasteelkeukenhof.nl/word-vriend – Via email: [email protected]. – Bij het poortgebouw bij de ingang.

Vrienden van Kasteel Keukenhof gaan internationaal Robert Uhlmann is een Amerikaans staats burger die bij toeval betrokken raakte bij de Stichting Kasteel Keukenhof. Nu helpt hij ons Kasteel Keukenhof te promoten in de USA. Er wordt hard gewerkt aan het opzetten van een structuur om geld te kunnen inzamelen in de USA om het Kasteel te kunnen sponsoren. In dit artikel vertelt Robert waarom hij ervan overtuigd is dat Amerikanen geïnteresseerd zijn in Kasteel keukenhof. Zou je jezelf kort willen introduceren? Ik ben vierenzestig jaar en geboren in Kansas City, Missouri, het hart van Amerika. Na het doorlopen van Dartmouth College en Harvard Business School, heb ik Nielsen Broadcast Data Systems opgericht dat is uitgegroeid tot wereldmarktleider voor registratie van airplay van muziek. Ik woon nu in Bozeman, Montana samen met mijn vrouw Sally. Ik ben geïnteresseerd in geschiedenis, kunst, muziek en talen en houd van lekker eten. Ook ben ik een liefhebber van tuinen. Mijn vrouw en ik wonen in een huis dat we zelf hebben gebouwd met een tuin van twee hectare. In de tuin staan honderdduizenden Hollandse bloembollen en pioenen. We reizen veel en bezoeken dan vaak botanische tuinen. Ik houd ook van skivakanties met mijn kinderen en kleinkinderen. Wat trekt je zo aan in het kasteel en landgoed Keukenhof? De vierhonderd jaar geschiedenis en de tuinen, geweldig! Wanneer heb je voor het eerst gehoord van Kasteel Keukenhof? Twee jaar geleden werd een zeldzame vorm van kanker bij mij vastgesteld. De beste behandeling voor deze kanker werd aangeboden in het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. De behandeling vergde vier reizen naar Nederland in 2013. Via via kwam ik in contact met Jack de Vroomen, bestuurslid van Stichting Kasteel Keukenhof. De bezoeken aan Rotterdam waren zowel geestelijk als lichamelijk zwaar. De uitgebreide rondleiding over het landgoed en door het kasteel maakten grote indruk op mij en ik raakte bijzonder geboeid. Gedurende de vier bezoeken voor de medische behandelingen ontstond er een vriendschap met Jack en andere leden van het stichtingsbestuur. Ik wilde mijn waardering laten blijken door een financiële donatie. Het bleek echter dat geld overmaken vanuit de USA naar een goed doel in Nederland enige maanden zou duren en $1.000 aan kosten met zich mee zou brengen, wat ik niet erg aantrekkelijk vond! We realiseerden ons dat iedere Amerikaan die een substantiële gift wil doen aan het kasteel of een andere ANBIorganisatie tegen hetzelfde probleem zou aanlopen. Vanuit

die gedachte ben ik nu bezig met het oprichten van een organisatie die het wél mogelijk maakt voor een inwoner van de USA om op een kostenefficiënte manier geld te doneren aan Nederlandse instellingen die zich richten op Nederlands cultuur-historisch erfgoed, zoals Kasteel Keukenhof. Hoe vaak heb je Kasteel Keukenhof nu bezocht? Het landgoed heb ik twee maal bezocht en ik ben drie keer in het kasteel geweest. Het blijft boeiend! Wat maakt Kasteel Keukenhof zo uniek in jouw ogen (of in die van een gemiddelde Amerikaan)? Het is de combinatie die het hem doet. Kasteel Keukenhof biedt een scala aan activiteiten in een geweldige omgeving met prachtige tuinen en een fantastisch kasteel. Activiteiten zoals middeleeuwse feesten, Kerst op Keukenhof, kookworkshops en activiteiten voor mensen met een beperking. Het is een bekende trouwlocatie, het heeft een conferentieruimte voor de zakenwereld en in de toekomst komt er meer horeca en een nieuw museum. En dit alles wordt ondersteund door de vele vrijwilligers. Waarom zou een Amerikaan willen schenken aan Kasteel Keukenhof? Ik vind dat je het kasteel kunt beschouwen als een centrum van Nederlandse cultuur. Het landgoed Keukenhof, het kasteel, in een omgeving waar veel bloemen- en bloembollentelers wonen en vlakbij het achthonderd jaar oude dorp Lisse, vertegenwoordigt het echte ‘hart van Holland’. Zijn er andere voorbeelden van Europese landgoederen die schenkingen krijgen vanuit de USA? Ja, er zijn er verschillende zoals American Friends of Versailles en American Friends for the Preservation of Czech Culture (AFPCC). Ik ben nu gefocust op onze nieuwe non-profit organisatie American Society voor behoud van de Nederlandse cultuur (en Kasteel Keukenhof in het bijzonder). Wat is je rol in de Stichting Kasteel Keukenhof? Ik heb daarin geen rol. Ik ben de operationele manager voor de Amerikaanse vrienden tot behoud van de Nederlandse cultuur. Door het oprichten van deze stichting doneer ik aan de Stichting Kasteel Keukenhof. In verband met de beschikbare ruimte hebben we de tekst iets moeten inkorten. Het Engelstalige interview kunt u nalezen op www.vriendenvankasteelkeukenhof.nl.


11

Natuur- en Milieueducatiecentrum

D

Op 12 juni as. wordt het Natuur- en Milieueducatiecentrum (NME) met de kinderboerderij feestelijk geopend. Er moet nog wel het nodige gebeuren voordat het zo ver is! De komende maanden worden zondermeer spannend. Gelukkig krijgen we al veel financiële hulp aangeboden. Vorig jaar heeft de Van Lynden Society een veiling georganiseerd, die € 30.000 opbracht. De opbrengst van het golftoernooi FC Lisse/Van Lynden Society wordt gedoneerd en, heel bijzonder, De Bolletjes organiseren op 11 april een feest in De Gewoonste Zaak voor zo’n 700 gasten. Een deel van de opbrengst is ook voor de kinderboerderij! Kijk voor het feest van De Bolletjes op de web-

site www.debolletjes.info. Ook heeft de organisatie van Sandro’s Kitchen (de Rotary) besloten om een deel van de opbrengst af te staan voor dit mooie doel.

Stichting Duurzaam Landgoed Keukenhof De gemeente Lisse heeft besloten om de komende jaren een bedrag van € 45.000 beschikbaar te stellen ten behoeve van het NME-centrum. Voor dat bedrag worden er prestatieafspraken gemaakt met de nieuw opgerichte Stichting Duurzaam Landgoed Keukenhof (DLK). Het bestuur van deze stichting is zich bewust van het feit dat duurzaamheid ‘sexy’ moet worden. Niet alleen omdat dit vanuit de overheid wordt gestimuleerd, maar het moet bij de mensen uit het hart komen. Er is veel te leren en te stimuleren! De St. DLK heeft in haar doelstellingen niet voor niets staan dat zij een functie heeft, extern maar ook INTERN gericht. Houd de spiegel voor! Een duurzame wereld begint bij jezelf!

w i e l e r t e a m

Foto Remco Out

Kriellust Op 11 maart was de eerste actie van de nieuwe stichting. Op Kriellust, waar de 14 door honingzwam en zonne brand aangetaste beukenbomen zijn verwijderd, werden 25 bijzondere bomen aangeplant. Deze bomen zijn geleverd en gesponsord (!!) door Gebr. Van den Berk uit St. Oedenrode (www.vdberk.nl). Het zijn stuk voor stuk bijzondere bomen, die samen Arboretum Kriellust vormen.

l i s s e

De Bolletjes in concert 2.0

lletjes De Bo ert 2.0 c in con Jij k om

..?!

t toch ook

Jeff van Vliet

Catflap

n Ray

be

DJ Sy

nten: verkooppu volgende De Engel Restaurant erne Bar Café Tave Zaak ste De Gewoon H’gom Physical Sportplaza s zelf. etje en bij De Boll Facebook

op bij de

Kaartverko

Of via

De afgelopen twee jaar hebben De Bolletjes ruim € 70.000,- bij elkaar gefietst voor de KWF Kanker bestrijding met de fantastische aktie Alpe d’HuZes. Nu vinden ze het tijd zich in te zetten voor lokale doelen die een extra steuntje in de rug goed kunnen gebruiken. Zij doen dat door het organiseren van een spetterend feest op 11 april. De opbrengst gaat ondermeer naar de kinderboerderij van Kasteel Keukenhof.

te Zaak. G woons D Ge katiie: De Lok L r n: 20:00 uu Zaal ope 20:30 uur Aanvang: oop kaartverk gst van de De opbren ten goede t volledig à € 15,- kom de doelen. goe aan lokale .info ebolletjes o: www.d Meer inf tjes @DeBolle DeBolletjes r:

doo gemaakt mogelijk Drukkerij. st mede neveld rdt dit fee Lique & Dui esten wo land, Laende arti t de optred Soundsupport Hol Samen me Zaak, ste oon De Gew

Sandro’s Kitchen ‘Sandro’s Kitchen’ organiseert danceparty’s. Bekende DJ’s worden afgewisseld met opkomend talent uit de Bollenstreek. De opbrengst van ‘Sandro’s Kitchen’ gaat naar de ‘Stichting Aandacht voor het Pesten’. Een deel van de opbrengst gaat nu ook naar het NME-centrum.

Koninklijk paar ontvangt Chinese president en zijn echtgenote op Kasteel Keukenhof Koning Willem-Alexander, Koningin Máxima, de Chinese president en zijn echtgenote bezochten 0p 23 maart Kasteel Keukenhof. Staatssecretaris Dijksma van Economische Zaken ontvangt het gezelschap in het Koetshuis waar een expositie is ingericht. Daarna werd een presentatie gegeven over de technologie in de Nederlandse agro- en voedselproductieketens en de mogelijk

Genootschap Nieuws Op 25 november 2013 kwam dit nieuw opgerichte Genootschap voor het eerst bijeen. De leden van dit genootschap, de zgn. genoten, brengen gelden bijeen ten behoeve van onderzoek om vroegtijdig kanker aan te tonen. Tijdens deze avond werd de doelstelling uitgelegd om eind 2014 het maximale aantal van 100 genoten te hebben. Nu, 4 maanden later, zijn we ruim over de helft: 56 genoten! Het gaat dus goed. Hebt u de informatieavond in november gemist, maar hebt u toch interesse om genoot te worden? Vraag informatie aan via

heden voor bilaterale samenwerking bij toepassing daarvan in China. Vervolgens doopte mevrouw Peng Liyuan een speciale tulp. De tulp heeft de naam ‘Cathay’ gekregen, de oude naam voor China. Na een privélunch in het kasteel nemen Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima afscheid van de Chinese president en zijn echtgenote. Fotos Rob van der Linden

e-mail ([email protected]) of ga naar www.genootschaplandgoedkeukenhof.nl. Door dit bijzondere onderzoek aan het LUMC te steunen draagt het genootschap bij aan een belangrijke stap voorwaarts in het kankeronderzoek. 13

Op 14 mei komt het genootschap in het Koetshuis bijeen om te worden ‘bijgepraat’ door het onderzoeksteam. Dr. Frits Duparc zal dan ook een interessante lezing verzorgen over Kunst en Medische Wetenschap.

Schenkingen en sponsoring Stichting Kasteel Keukenhof

Gouache van Schouten Dit schilderijtje hangt in de Rode Kamer van het kasteel (als er geen expositie is). Het dateert uit de dertiger jaren van de vorige eeuw. Het is een geschenk van Emma Schuuring-Schoonewelle uit Lisse.

Deze tafel met stoelen zijn geschonken door mevrouw L.J.M. Adrichem-van Leeuwen en kinderen, regio Hazerswoude-Dorp. Het ensemble heeft een prominente plek in onze heerenkamer gekregen, waar het staat alsof het er altijd al heeft gestaan.

Schilders en schrijvers

Jaarboek VII Kasteel Keukenhof

H

In november 2013 is het zevende Jaarboek Kasteel Keukenhof overhandigd aan mevrouw L. Spruit, burgemeester van Lisse. In dit jaarboek wordt door verschillende auteurs de historie van Keukenhof verder ontrafeld. Het kasteelarchief en de bibliotheek bleken een belangrijke bron van informatie. Het eerste artikel gaat over zeventien brieven uit het Keukenhofarchief die mr. H.W.D.W. (Hein) baron van Lynden vanuit Nederlands-Indië aan zijn moeder schreef. Annechien Bertheux schetst daarin een mooi beeld van het werk van Hein in een suikerfabriek op Java in de negentiende eeuw en hoe hij een koffieplantage probeert op te zetten. Rob Pex onderzoekt de herkomst van de beide gerestaureerde wapenschilden in de entreehal van het kasteel. Hij bezocht daarvoor de Hervormde Kerk van Piershil met voor Keukenhof belangrijke zeventiende-eeuwse rouwborden en hij vond fraaie familieportretten in het stadsarchief van Rotterdam. Over een fraai middeleeuws getijdenboek, dat na ‘jaren van ballingschap’ en via een bevriende antiquaar uit ’s-Hertogenbosch terugkeerde in de bibliotheek van het kasteel, schreef de bibliothecaris van Keukenhof, Gerard Jaspers. Leo Wevers, die als restauratiearchitect verantwoordelijk was voor de interieurrestauratie van Kasteel Keukenhof in 2010-2011, schrijft over de keuzes in kleur en behang die gemaakt zijn in met name de Blauwe Salon. Tot slot behandelt Sylvette Terwindt de beide geschilderde cassetteplafonds van de Haagse schilder Johannes

14

Ignus Maes overhandigt het 7e jaarboek aan mevrouw L. Spruit.

Stortenbeker (1821-1899) in de Blauwe en Rode Salon. Het schetsontwerp uit 1849 voor het casssetteplafond in de Rode Salon hangt in de genoemde ruimte. Het jaarboek is te koop bij Kasteel Keukenhof en Boek handel Grimbergen in Lisse.

Mede-auteur Gerard Jaspers (links op de voorgrond), vierde van links barones Wittert van Hoogland.

De Sarcofaag verdient een betere plaats! In mijn vroegste herinnering stond er in de ommuurde tuin in de hoek bij de kweeperen een stenen bak. Het kon van alles zijn: een waterreservoir, een voerbak voor de paarden of misschien wel een sarcofaag. De sarcofaag met onderaan het gat voor het lijkvocht.

Vanaf 2004 heeft de bak enkele jaren in de menagerie gestaan en nu bevindt hij zich in een hoekje achter de onlangs leeg gekomen jongveestal. Maar wat ís het? In augustus 2013 bezocht de historicus P.G. Heinsbroek uit Vlaardingen het landgoed, nadat hij er in het archief van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed kennis van had genomen. De heer Heinsbroek heeft het voorwerp uitvoerig gedocumenteerd en gearchiveerd bij de Rijksdienst. Zijn conclusie is dat het een uit rood zandsteen vervaardigde sarcofaag is uit de (ruim bemeten) twaalfde eeuw. Oorspronkelijk moet er een deksel bij hebben gehoord,

Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

maar daar is geen spoor meer van te bekennen. Waar komt deze sarcofaag vandaan? Dat hij niet van het landgoed zelf is, staat voor de onderzoeker vast. Dit soort kisten trof men aan op twaalfde-eeuwse begraafplaatsen naast een kerkje of soms ín de kerk. Het kan niet anders dan dat bewoners van het landgoed (eeuwen?) later de kist hebben aangevoerd. Waarom men dat gedaan heeft, zullen we niet weten. Een andere vraag is: wie was erin begraven? Het moet haast wel iemand van de toenmalige elite zijn geweest, dat wil zeggen een geestelijke of belangrijke wereldlijke heerser. Het was de tijd van de Kruistochten, dus waarom zou er niet een roemruchte kruisridder in begraven zijn? Of een hoge geestelijke of...? De heer Heinsbroek merkt op dat de sarcofaag door zijn hoge ouderdom en bijzonderheid een betere plaats verdient dan achter de moderne jongveestal. Wij hebben zijn advies inmiddels opgevolgd en hem een plek gegeven bij het eendenhuisje! Tekst Herman Hollander

De Overdracht Toen de Stichting in 2003 het landgoed erfde was er geen sprake van enige overdracht van lopende zaken. Dat was anders in 1934 toen mevr. Aurelia Elizabeth Gravin van Lynden van Limburg Stirum (boven) het beheer van het landgoed overdroeg aan haar zoon Jan Carel Elias. In het archief vonden we een interessant werkboek met allerlei welgemeende adviezen en een opsomming van aanwezige gebruiksvoorwerpen. Daarnaast een overzicht van noodzakelijke werkzaamheden voor het personeel en adviezen hoe de graaf zich diende te gedragen. Voor de duidelijkheid en het gebruiksgemak zijn de onderwerpen in het werkboek op alfabet gerubriceerd. Een greep uit de inhoud van het werkboek: Er werd zaken gedaan met de rietdekker Ruygrok in De Zilk, de schilder Marseille, de wagenmaker van Rossem en de smid Schouten. Bij loodgieter Nieuwenhuis, kruidenier Van der Mark en slager Zijp werd vermeld: Deze drie zijn protestant. Laat jezelf niet overtuigen om naar katholieken te gaan. Dat zal men wel proberen...Over Zijp stond bovendien geschreven: De enige goede. Ook werd geadviseerd om voor elke werkzaamheid eerst een opgave te laten maken en ‘voor groote werkzaamheden inschrijven’. Alle aanwezige kleding, het linnen-, bedden-, en tafelgoed wordt met naam en aantal genoemd, hetzelfde geldt voor het glas- en zilverservies. Het prachtige Doornik servies (foto onder)in de keuken wordt niet genoemd. Over de wijnkelder schreef mevrouw het volgende: De Graves moet nu gedronken worden evenals de Leoville Lascares. De Chateau Mouton d’Armailhacq van 1924 is zéér fijn. Kan nog minstens 5 jaar wachten.Er staan enkele vaten Chateau le Roc St. Estéphe en St. Julien Superieure, die nog een paar jaar kun nen wachten. Het boek sluit af met ‘Eenige raad en recommandaties

van Mams’: Niet te afwijzend doen tegen arme menschen die om hulp vragen. Ze hebben het meestal heel slecht. Om de paar weken naar de kerk gaan. De bijbels van de bank liggen op de bovenste plank kabinet rookkamer; laat ze weer in de kerk bezorgen. Dr. De Graaf eens opzoeken en bij ziekten erbij halen. Ik houd veel van hem, en hij is zeer eenzaam en op ons gesteld. Wat voeling houden met het dorp. De menschen zijn zoo kwaad niet en wél gesteld op Keukenhof. Acte de Présence maken op de Harddraverij en op dergelijke dingen, een prijsje geven voor de Pluimveetentoonstelling, en zoo iets meer; wordt zeer geapprecieerd, enfin ‘een beetje de “squire” uithangen’. Is zeer vervelend maar men plukt er later vruchten van. Niet al te karig zijn met de contributries in het dorp, het kan niet minder als ge Keukenhof bewoont. Er is ook een opsomming voor fooien en giften voor het personeel. Wesseling, Laan en Van der Leede kregen als nieuwjaarsfooi bijv. 10 gulden, Hollander en van ’t Oever 5 gulden. Met Pasen krijgt iedereen een krentebrood, met kerst een grote stolle of een krentebrood van Goldberg al naar gelang de rangorde. Met St. Nicolaas waren er ook verschillende giften: voor het hogere personeel 2 boterletters en een flesch advocaat, elke arbeider een pond speculaas en een pond ‘Van Houtens Cacao’ (bruin etiket van Van der Mark), de kamermeisjes en jongetjes van de boer elk een koekvrijer. Vwb de lonen: Van Paschen verdiende 25 gulden per week, bosarbeiders 20 gulden en Piet van der Laan 22 gulden omdat hij niet vrij woont. Dienstkleding werd ook verstrekt: jaarlijks een manchester pak, maar ‘voor 1934 zitten er in de kleerenkoffer van Pij nog twee lange shirts die hij kan opge bruiken, dus voor 2 jaar.’ Wesseling hoeft geen kleren voor het lopen ’s nachts. Ik raad sterk aan élk loopen ’s nachts af te schaffen want het gebeurt toch niet of zeer weinig en haalt niets uit. Wesseling wordt er dadelijk na de tweede keer ziek van en Bertus kost veel geld en loopt niet of haast niet. Tekst Herman Hollander


15

Het kerkhof en de restauratie van Het Koetshuis van Kasteel Keukenhof is, net als de andere gebouwen op het domein, grondig gerestaureerd. Deze restauratie werd mogelijk dankzij de nabij gelegen begraafplaats Duinhof. Dat klinkt niet erg logisch, maar toch is het zo.

16

Convenant In 2002 wilde men de begraafplaats namelijk uitbreiden met een stuk bos dat eigendom was van Graaf van Lynden. Ook de gemeente Lisse was hierbij betrokken omdat zij verplichtingen heeft wat betreft het bieden van begraafcapaciteit. Om een lang en ingewikkeld verhaal kort te maken: tussen een groot aantal betrokken partijen werd een convenant gesloten, waardoor de uit breiding van de begraafplaats kon worden gerealiseerd. Een van de voorwaarden was dat het Koetshuis op kosten van de gemeente zou worden gerestaureerd. Een noodzakelijke restauratie: het Koetshuis bestaat ruim honderdvijftig jaar en groot onderhoud was nodig aan het dak met de goten, de afvoeren en het metselwerk. In een onderlinge aanbesteding in de eerste fase met in totaal vijf aannemers, waaronder twee plaatselijke bedrijven, kwam bouwmaatschappij Woerden, die ook de rooms-katholieke Agathakerk in Lisse prachtig restaureerde, als meest voordelige inschrijver uit de bus. Geschiedenis Ignus Maes, voormalig bestuurslid van de Stichting Kasteel Keukenhof en zo ongeveer een wandelende encyclopedie als het om de bouwkundige geschiedenis en de restauraties van het kasteel en de bijgebouwen gaat, vertelt dat het Koetshuis in 1857/58 is gebouwd op de plek waar eerder mogelijk een ander koetshuis stond. Op een kadastrale kaart uit 1815 is dat nog te zien als een Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

L-vormig gebouw (zie kaart). In het nieuw te bouwen koetshuis moest ruimte komen om koetsen, negen paarden en een tuinmanswoning onderdak te bieden. De opdrachtgevers waren de eigenaren van het huis en landgoed Keukenhof, te weten Baron Carel Anne Adriaan van Pallandt en Jonkvrouw Cecilia Maria van Pallandt, geboren Steengracht. Eli Saraber was de architect die op 23 oktober 1856 een ontwerptekening met begroting indiende ten bedrage van 30.000 gulden. Bij de aan besteding namen de Lissese timmerman C. van der Zaal met zijn compagnon het werk aan voor 27.890 gulden. Het met inkt geschreven bestek van vierenvijftig pagina’s draagt als titel ‘Voorwaarden en Bestek wegens het bouwen van een stal, koetshuis tuinmanswoning en bijgebouwen op den huize Keukenhof bij Lisse’. De start van het werk zou plaatsvinden op 15 februari 1857 en glasdicht zijn op 15 oktober van dat jaar. Op 15 november daaropvolgend zouden dan de ruifsporten, voederbakken enzovoorts gereed zijn. Begin december volgde de regenbak die diende als verzamelbak van waaruit het water op de binnenplaats werd opgepompt om de paarden te drenken. Op 15 februari 1858 zou dan begonnen kunnen worden met het afwerken van de gebouwen en in mei 1858 zou het gehele werk gereed zijn. Maes vertelt dat in artikel 9 van het bestek was opgenomen dat “de aannemer verantwoordelijk is voor de handelwijze zijner werklieden die, welke zich ongeschikt gedragen, hij op de eerste

het Koetshuis aanzegging van den architect van het werk zal verwijderen en door geschikter doen vervangen. Er zal op het werk noch gerookt, noch sterken drank gebruikt mogen worden. Op eene boete van vijf gulden. Gedurende de schafttijden zal er één persoon op het werk moeten blijven en die werklieden welke hun eten op het werk krijgen, zullen zich niet buiten bepaalde afbakening mogen begeven op een boete als voren voor de overtreder. De boeten zijn ten voordele van de armen van de Gemeente Lisse en zullen op de verklaring van den Heer aan besteder, den architect en den opzigter beloopen zijn zonder eenige wettelijke formaliteit. Bij elke termijn betaling zullen de boeten worden verrekend.” Maes: “In het hart van het gebouw bevindt zich nog steeds het oorspronkelijke koetshuis met rechts de grote stal voor zeven paarden, de opgang naar de hooizolder, die sinds veertig jaar als woning dienst doet, een kleine stal voor twee paarden (waarschijnlijk om dieren in quarantaine te kunnen houden) en een ruimte voor de mindere rijtuigen. Links van het koetshuis bevonden zich de tuigenkamer en het woonhuis voor de tuinman met twee bedsteden, kelder, keuken met pomp en inpandig secreet wat voor die tijd een luxe was. Verder completeerden een ‘waschkamer’ jager en nog een secreet de vleugel. Nu zijn dit twee woonhuizen. De omsloten binnenplaats werd aan de westzijde afgesloten met een schuur annex gereedschappenruimte. Deze schuur is na 1920 tot woning verbouwd.

Het convenant tussen de betrokken partijen over de uitbreiding van de begraafplaats Duinhof heeft ervoor gezorgd dat het koetshuis, dat dringend aan herstel toe was, weer een waterdicht dak heeft en voor de toekomst is behouden.”

Binnenruimtes Maes vertelt ook dat niet alleen de buitenkant van het Koetshuis in 2002/2003 is aangepakt, maar dat ook de verwaarloosde binnenruimtes flink onder handen zijn genomen. Veel vrijwilligers hebben hier enorm veel uren ingestoken. Dat ging aanvankelijk vooral om leegruimen, schoonmaken en het schilderen van plafonds en wanden, en daarna om het maken van de nieuwe familiebruidsborden en het herbestraten van de gehele stal en binnenplaats. 17

Al met al vormt het Koetshuis nu een onderkomen voor feesten, concerten, symposia en lezingen. Het kwetsbare kasteel wordt sinds die tijd ontzien en alleen gebruikt voor de kleinere partijen. “En de kans bestaat dat er nog meer werk aan komt, want het plan is ook om de binnenplaats te overdekken zodat die ruimte veel vaker kan worden ingezet. Maar dat is nog toekomstmuziek.” Tekst Arie in ’t Veld


Bij de inwoners van Lisse niet bekend, maar wel iemand met een grote staat van dienst als het gaat om de relatie tot Graaf van Lynden: Mevrouw Hennie Donders-Riemens.

18

H

Een dóódgoeie man! Haar eerste contact met Graaf Carel is in 1965. Hij was in het bezit van 2 Duitse doggen en lid van de Duitse Doggen club. Voor een voedingsadvies kwam hij in contact met de famile Donders te Vught, zelf ook doggen bezitters. Zij, Hennie was de penningmeester van de club en hij, Jacques, was keurmeester. Iedere week kwam Graaf Carel pens ophalen (boekmaag en lebmaag) en zijn standaard vraag was altijd: “Mag ik een sigaretje opsteken?”De vriendschap verdiepte zich. Als de graaf en gravin voor langere tijd op reis gingen, verbleven Jacques en Hennie op Zegenwerp om voor de honden te zorgen.


In 1994 overleed de gravin. Graaf Carel bleef alleen achter en dat was iets wat hij absoluut niet kon. Hennie en Jacques konden dat niet aanzien en bekommerden zich om hem zo veel ze konden. Het duurde niet lang of zijn vraag aan hen was: Waarom komen jullie hier niet permanent wonen? Het huis is groot genoeg en er is veel te doen. Later hebben ze wel eens gezucht: wat hebben we op ons genomen? 10 jaar lang hebben ze zich weggecijferd. Zelf nooit kinderen gehad, maar nu tóch een zorg. Want Graaf Carel was niet gewend om iets te doen. Hoewel hij zich niet echt feodaal gedroeg kwam het niet bij hem op om

bijvoorbeeld koffie te zetten of wat rommel op te ruimen. Hij las veel, liefst op het terras in de volle zon en was met weinig tevreden. Ook zijn dankbaarheid voor alles wat ze voor hem deden, is Hennie bijgebleven. Er ging geen avond voorbij dat hij, voordat hij naar bed ging, me even bedankte “voor alles”.

IJsgezicht

Hendrik Averkamp

Zijn liefde voor beesten was legendarisch! Voor alle overleden honden, paarden en ezels werden grafstenen besteld. En als een hond zijn behoefte binnen deed, dan was het een ongelukje, maar straf kreeg de hond niet. De muizen konden rekenen op een stukje kaas. Kortom, mens en dier waren goed af bij Carel! De laatste jaren van zijn leven bracht de Graaf door op bed en had hij 24 uur per dag verpleegkundige verzorging nodig. Hennie kon dat niet en gaf daarom leiding aan een groepje verpleegkundigen. Nu, ruim 10 jaar later heeft het groepje nog contact met elkaar en ieder heeft eigen herinneringen aan Graaf Carel. Na het overlijden van Graaf Carel zijn Hennie en Jacques op Zegenwerp blijven wonen. In 2008 overleed Jacques en nu bewoont Hennie samen met 2 nichtjes de prachtig gerestaureerde woonboerderij. Op de vraag waarom Hennie er toen aan begonnen is, antwoord ze: “Na het overlijden van zijn vrouw kon iedereen zien dat hij niet alleen kon zijn. Hij was niet gewend om zelf een huishouden te bestieren. We hebben ons min of meer over hem ontfermd en hebben ons ruim 10 jaar lang echt weggecijferd. Hij gaf daar veel genegenheid voor terug, ook al had hij net als iedereen soms zijn onhebbelijkheden. Ach, het was een dóódgoeie man!” Mevrouw Hennie Donders-Riemens

In ons derde jaarboek (2009) beschrijft dr. Gerard Japsers het grote aantal schilderijen dat sinds de Tweede Wereldoorlog het kasteel heeft verlaten. In alle gevallen werden ze verkocht om noodzakelijke inkomsten te genereren. En door die financiële noodzaak werd niet altijd de hoofdprijs verkregen. Eén van de meest waardevolle schilderijen in de verzameling was het ijsgezicht van Hendrik Avercamp, dat nu in het Los Angeles County Museum of Art hangt. Dr. Jaspers vermeldt summier over dit specifieke schilderij dat het gekocht werd door de antiquair Sam Nijstad. In het boek ‘Van Antiquair tot Kunsthandelaar’, uitgegeven door Uniepers in Abcoude, beschrijft de antiquair hoe het verder ging: “Eén van de weinige situaties waarin ik het absoluut niet eens was met mijn vader speelde zich af rond een wintergezicht, het meesterwerk door Hendrik Avercamp, dat wij in 1949 voor 80.000 gulden kochten uit het bezit van Graaf van Lynden van de Keukenhof. Mijn vader bood het schilderij aan een goede vriend en bekend verzamelaar aan voor 90.000 gulden, maar naar mijn mening was het schilderij meer waard. Mijn vader vond dat ik niet moest overdrijven, maar gaf mij de gelegenheid om het zelf te verkopen. Ik ging met de Avercamp naar de bekende Sidney van den Bergh in Wassenaar en vroeg 130.000 gulden. Nadat hij mij eerst voor gek verklaarde, was hij uiteindelijk bereid om 128.000 te betalen. Het schilderij werd één van de pronkstukken in zijn verzameling en tenslotte werd het verkocht aan de bekende verzamelaar Ed Carter in Los Angeles voor de prijs van 125.000 dollar! Ik had een grote winst gemaakt, maar Sidney van den Bergh een nog veel grotere. En beide winsten zijn niet te vergelijken met de winst die vandaag de dag gemaakt zou zijn...” Stelt u zich voor dat alle schilderijen, zoals in het boek door dr. Jaspers beschreven, niet verkocht waren maar nog in ons bezit zouden zijn: een Pieter Claesz. in de eregalerij in het Rijksmuseum, een Frans Hals, een Avercamp, een Droochsloot, een Van Honthorst, een De Lairesse en ga zo maar door. Wij zouden het Mauritshuis gelijk zijn! (Niet verwonderlijk ook, veruit het grootste deel van de [verkochte] schilderijen was geërfd van de verre voorvader jhr. Johan Steengracht van Oostcapelle, de grondlegger van het Mauritshuis.) Tekst Herman Hollander


19

Vrijwilligers

20


E

Al tien jaar zijn er veel vrijwilligers werkzaam voor het Kasteel Keukenhof. Ook in deze aflevering besteden we graag aandacht aan iemand uit die groep. Een van de vrijwilligers van het eerste uur bij Kasteel Keukenhof is Gerard Zoet (81), die nog altijd zeer actief is op het domein. Het gaat daarbij vaak om straatwerk. Daarnaast verricht hij tal van handen spandiensten en besteedt hij vooral tijd aan het werk in de kwekerij, samen met Bouwe de Vries. “Ik was op een verjaardag toen Joop Schrama (een andere vrijwilliger van het eerste uur-red.) zei dat ik ook best wel wat op het kasteel kon doen. Ik ben toen een keer gaan kijken en meteen gebleven. De eerste klus was direct een forse. Samen met Dirk Ouwehand is toen de binnenplaats van het Koetshuis helemaal bestraat. Dat was een klus die dagen duurde. Het was ook een zware klus, met name voor Dirk, die maar liefst elf kuub zand verplaatste.” Gerard staat zijn mannetje als het op straten aankomt. Het straatwerk bij alle gebouwen van het kasteel heeft hij voor zijn rekening genomen, soms zelfs meerdere malen als er weer eens schade was ontstaan door bijvoorbeeld een vrachtwagen. “Ooit heb ik de bestrating bij het Washuisje vernieuwd. Ik heb de nieuwe bestrating helemaal ingewaterd voor de stevigheid en toen het klaar was… reed er een knoert van een vrachtwagen overheen… Ook hebben we al het beton uit het Washuis ‘gejekkerd’ en daarna heb ik de vloer betegeld. Vervolgens was het kantoor van Jan van Duyn (de beheerder van het buitengebied-red.) aan de beurt. Ook een hele klus, want de plavuizen die werden gebruikt waren verschillend van dikte.” En passant merkt Gerard op dat toen acht jaar geleden zijn vrouw overleed, er vanuit de Stichting een boom voor

haar nagedachtenis op het terrein werd geplant. “Een mooie rode beuk en ik ben daar nog altijd erg blij mee.” De stratenmaker in hart en nieren heeft ook nog andere kwaliteiten. Zo brengt hij vele uren door op de kwekerij van het kasteel, doorgaans samen met Bouwe de Vries. “Ik denk dat er maar weinig mensen zijn die weten dat die kwekerij bestaat en waar die ligt. Hier wordt mate riaal gekweekt om in de kasteeltuinen te gebruiken; ook is er onder andere de winteropslag van de kuipen met hortentia’s en er zijn jonge bomen aanwezig. De gesponsorde beplanting voor wat nu de ‘Vuurwerkborder’ is in de ommuurde tuin, wordt onderhouden vanaf de eigen kwekerij, net als het zogenoemde ‘Ommetje van meneer’. De op de kwekerij aanwezige schaftwagen werd vervangen door een ander exemplaar en die werd danig opgeknapt. Zo werden de luiken in de kleuren van de Graaf geschilderd en toen de klus klaar was, werd het onderkomen door Ria Ouwehand tot ‘Villa Overduin’ benoemd.” Gerard is ook inzetbaar op allerlei andere gebieden, zoals bij de maandelijkse vrijwilligers natuurwerkdag en voor uiteenlopende taken bij de vele evenementen die door het kasteel worden georganiseerd. “En steeds samen met veel andere vrijwilligers. We werken goed samen en de sfeer is prima. Natuurlijk is er weleens wat, zoals overal, maar dat komt steeds weer goed. En zo hoort het ook in een hecht team vrijwilligers!” Tekst Arie in ’t Veld

Foto linksboven: Gerard aan het werk als stratenmaker. Rechts: Gerard en Bouwe op de kerstmarkt.


21

Verborgen Tuinen

22

Stinzenplanten Stinzenplanten zijn een eerste lentebode. Terwijl de rest van de natuur nog in rust is, steken sneeuwklokjes, krokussen en andere bol- en knolgewassen al hun kopjes boven de grond. Stinzenplanten vormen een bijzondere groep verwilderende voorjaarsbloemen en horen thuis op oude buitenplaatsen en bij de oude ‘stinzen’ (stenen huizen) in Friesland. In vroeger eeuwen werden de planten – vaak ook bollen – uit het buitenland gehaald en aangeplant op buiten plaatsen. Daar hebben ze door de jaren heen standgehouden en zijn ze uiteindelijk verwilderd. Het bos rondom Kasteel Keukenhof is rijk aan stinzenplanten. De planten zijn karakteristiek voor het landgoed. Je kunt zeggen dat op het landgoed sprake is van een typisch ‘stinzenmilieu’, dat wordt gekenmerkt door een goed bewerkte, doorlatende bodem die kalkhoudend en humusrijk is en niet snel uitdroogt. Het min of meer beschermde gebied en de juiste groeiomstandigheden hebben ertoe bijgedragen dat de planten hebben kunnen overleven. Deze omstandigheden treffen we niet alleen aan op buitenplaatsen, maar bijvoorbeeld ook bij oude boerenhoeven, op kerkhoven en in pastorietuinen. Soms verspreiden bepaalde soorten zich spontaan in de omgeving. Aronskelk, bos- en gele anemoon, bos- en sterhyacint, holwortel, kievitsbloem, knikkend vogelmelk, krokus, lelietje-van-dalen, lente- en zomerklokje, sneeuwklokje, sneeuwroem, winteraconiet, wilde narcis en vingerhelmbloem: zomaar een greep uit de planten die tot de stinzenplanten worden gerekend. De meeste stinzen bloeien Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

in het voorjaar, maar het zomerklokje bloeit in de vroege zomer, terwijl de sneeuwklokjes zich al in januari laten zien.

Landgoed Keukenhof Op het landgoed begint het seizoen dan ook vaak al in januari als de sneeuwklokjes (Galanthus nivalis) gaan bloeien. De sneeuwklokjes vindt u vooral in de vochtige bossen ten westen van het kasteel. In hetzelfde gebied staan her en der ook polletjes lilablauwe boerenkrokussen (Crocus tommasinianus), die al in februari bloeien. Met een beetje geluk vindt u er ook sneeuwroem (Chionodoxa) of een oosterse sterhyacint (Scilla siberica). Deze blauwe sterbloemen zijn opnieuw aangeplant rondom het beeld ‘Nereide op Triton’ (zie ook pagina 36-37). Achter het Frederik’s Hof staan veel inheemse vingerhelmbloemen (Corydalis solida). Deze lilapaarse planten staan vaak in de buurt van bosanemonen en boshyacinten. De meeste bosanemonen (Anemone nemorosa) zijn zuiver wit, maar er staan ook enkele pollen met roze bloe-

Foto Jan Beelen

Foto Jan Beelen

men. De bosanemoon breidt zich uit door ondergrondse wortelstokken .

wilde, geelwitte trompetnarcis (Narcissus pseudonarcissus Princeps) bloeit met duizenden tegelijk in maart en april.

De (blauwe) boshyacinten (Hyacinthoides non-scripta) bloeien begin mei uitbundig. Op de hellingen o ostelijk van het kasteel staan duizenden lelietjes-van-dalen (Convallaria majalis). Na de bloei worden de zaden door vogels verspreid. De zuiver witte bloemen verspreiden een aangename geur. Het zomerklokje (Leucojum aestivum), een groot familielid van het sneeuwklokje, heeft zich langs diverse waterpartijen gevestigd. Ze kunnen wel 50 cm hoog worden en hebben drie tot zes klokjes per steel. De zaden van deze planten verspreiden zich via het water. De kievitsbloem (Fritillaria meleagris) houdt van vochtige plekken in het gras; de bloemen zijn paars en wit geblokt. Onder de beuken bij de westelijke zichtas groeit de geurende bostulp (Tulipa sylvestris). Alleen de bollen die op een zonnig en wat droger (warmer) plekje staan, komen tot bloei. De geur trekt bijen en hommels aan. Ondergronds maakt de bostulp zogenaamde stolonen, uitlopers die soms wel een halve meter verder weer boven komen en daar een nieuwe bol vormen.

Met grote zorgvuldigheid worden de terreinen opgeknapt en/of opnieuw ingericht. Wij proberen daarbij deze bijzondere stinzenplanten te behouden.

In het bos groeien veel oude narcissenrassen, zoals de dichtersnarcis (Narcissus poeticus). De vorm ornatus is een vroeg type dat zich zelfs in donkere delen van het bos heeft weten te handhaven. Nu het bos is uitgedund, beginnen ze weer te bloeien. De unieke populatie van de

Waar te zien? In de nabije omgeving zijn stinzenplanten te vinden bij het ‘Huys te Warmont’ en het ‘Huis te Manpad’ in Heemstede. Rondwandeling Elk jaar is er in het voorjaar een rondwandeling onder leiding van een ervaren gids. Maar u kunt ook zelf op ontdekkingstocht gaan. In het poortgebouw kunt u een flyer ophalen. Bron: onder andere ‘Bollen in het bos’ (2013) van Eric Breed (© Kasteel Keukenhof 2013).

Tuinieren met stinzenplanten? Natuurlijk hoeft u geen landhuis te bezitten om in het voorjaar van stinzenplanten te kunnen genieten. De planten of verwilderingsbollen lenen zich uitstekend voor uw eigen tuin, ook op kleine schaal. Bij diverse tuincentra en kwekerijen kunt u terecht voor verwilderingsbollen.


23

Voor verhuur van BBQ’s, biertaps, tenten, statafels, stoelen, serviesgoed enz... ...en het verzorgen van heerlijke buffetten, barbecues, drankenservice enz...

Ook dit jaar leveren wij weer de mosselen voor de

MOsselparty 2 september 2014

Baaij Catering verzorgt ook complete BBQ-party’s op uw locatie

op de Keukenhof

0252 - 41 34 75 | w w w. b a a i j c a t e r i n g . n l

AW GROEP

De aangewezen partij op het gebied van infrastructuur Groene vriend van Kasteel Keukenhof AW Groen is onderdeel van AW Groep en specialist in groot groenvoorzieningen. Wij voeren regelmatig projecten uit op het landgoed Keukenhof. Zo hebben wij de Nieuwe Plantage aangelegd en het groen bij ingang van het park op orde gebracht. AW Groen is er trots op bij te kunnen dragen aan het behoud van dit prachtige landgoed. Wij bedanken Stichting Kasteel Keukenhof voor de prettige samenwerking en het vertrouwen.

AW Groep

•

Leidsevaart 25, 2161 AS Lisse

•

Postbus 109, 2160 AC Lisse

•

AW GROEN

AW HANDEL & LOGISTIEK

AW VESSIES INFRA

AW GROND, WEG & WATER

T 0252 - 412946

•

www.awgroep.nl

Verborgen Tuinen

pioenenshow

(Paeonia’s) in en rondom de Hofboerderij. Bloemenarrangeur Tineke Geerlings tovert de Hofboerderij om tot een ware bloemenoase. U krijgt zo een indruk wat er allemaal mogelijk is met deze mooie bloemen.

Wat is er te doen > Er zijn workshops op zaterdag en zondag. Deelnemers aan de workshop ontvangen een pioenplant om thuis in de tuin te planten. > Er wordt een bijzondere noviteitenhoek ingericht waar u de nieuwste soorten kunt bewonderen. > U kunt de pioenen (zowel bloemen als planten) die op en rondom het landgoed worden gekweekt ter plekke aanschaffen in een speciale pioenencorner. > Bezoekers aan de plantenshow kunnen meedoen aan een wedstrijd. Meer informatie hierover vindt u op onze website. > U kunt een bezoek aan de pioenen combineren met een rond leiding in het kasteel, de kunstexpositie van Cobra buiten, een wandeling in de kasteeltuin of over het natuurpad.

Meer informatie Openingstijden: van 11 -17 uur (kassa open tot 16 uur). De jaarlijks pioenen bloemen- en plantententoonstel ling wordt dit jaar gehouden van 6-9 juni. Vier dagen lang tonen diverse kwekers hun mooiste pioenen

Voor het laatste nieuws en programma, zie: www.verborgentuinenkasteelkeukenhof.nl

Bosuilen

Wandelpaden

Bosuilen zijn nachtdieren en hebben een mysterieuze uitstraling. Dat we ze niet vaak zien komt niet alleen omdat ze ’s nachts leven, maar ook omdat ze – dankzij hun speciale donzen verendek – bijna geruisloos vliegen. Ook al zien we ze niet, rondom het kasteel kunt u ze ’s avond of ’s nachts regelmatig horen. Met hun typische ‘oehoe’-geluid laten ze, vooral aan soort genoten, weten dat ze er zijn. Om de uilen te helpen overleven zijn recent een aantal extra uilenkasten op het landgoed opgehangen. Naast een bosrijke omgeving heeft de bosuil een droge holte nodig om te kunnen broeden. Op de website www.verborgentuinen.nl/fauna kunt u meer lezen over de bosuil.

Landgoed Keukenhof vormt samen met het Keukenhof bos en de natuurpaden een prachtig wandelgebied. Een gevarieerd landschap: een parklandschap in de directe omgeving van het kasteel met mooie tuinen, de Nieuwe Plantagie – een open ruimte omsloten door bos – en een bosrijke omgeving afgewisseld met weilanden. Het Laarzenpad (vrij toegankelijk) en het Natuurpad (alleen toegankelijk voor bezoekers van het landgoed) voeren door hakhoutbossen en weilanden, een al oud landschap. Het gebied herbergt vele vogels. 

Onder: uilskuikens die op het landgoed zijn geboren (Foto Sjaak Hoeks) 





Nieuwe Laarzenpad  Kasteel Keukenhof,  Hofboerderij  Manege Puntenburg,  Station

Bij het poortgebouw kunt u vragen naar een flyer met plattegrond van het Natuurpad. Andere kaarten kunt u vinden op onze website. U kunt de kaarten downloaden en printen: www.verborgentuinenkasteelkeukenhof.nl


25

Ets: Essenhakhoutleed

26

De essenhakhout bossen op het landgoed zijn aangelegd rond 1700. De hoge waterstand in het ‘Lage Veen’ zorgde er voor dat eiken en beuken slechts een halve meter diep wortelden, wat niet erg bevorderlijk was voor de levensduur. Het lag daarom bijna voor de hand om de Lageveense polder in te planten met essen, die daar wél gedijen en waarmee een substantieel inkomen gerealiseerd kon worden.

Kasteel Keukenhof | nummer 4

E

Essenhout is snelgroeiend en taai en werd voornamelijk gebruikt voor disselbomen voor de voertuigen en gereedschapsstelen. Het dunnere hout werd verkocht voor bonenstokken en bakkers stookten er hun ovens mee. Kortom, de hele boom leverde geld op. Jaarlijks werden een aantal percelen van het 70 ha grote areaal geheel gekapt en al het hout werd verkocht. Onder leiding van de notaris vond de verkoop van hout per kavel ter plekke plaats. Een kavel was ongeveer 300 m2 groot. Dirk de Boer beschrijft in het boek ‘Noordwijkerhout in de 20e eeuw’ de houtverkoping van 1922: Notaris van Pelt veilde in dat jaar in totaal zo’n 132 kavels tegen een gemiddelde prijs van 38 gulden per kavel. De notaris mocht voor zijn inzet een percentage van 9% rekenen. Ook ging 1% naar de armenkas. Het hout in de verkochte kavels werd afgezet door Arie Balkenende, die toen op het Hoogje woonde. Het afzetten van het hout was een vak op zich. De bijl moest vlijmscherp zijn. Hoe scherper de randen van de overblijvende stobbe hoe groter het aantal nieuwe uitlopers. Balkenende mocht tussen de 5 en 7,5% van de verkoopprijs berekenen. De totale opbrengst van de houtverkoop in 1922 was 5044 gulden. Vrijwilliger Gerard Zoet kan zich nog goed herinneren hoe het hele proces verliep. Zelf heeft hij ook veel gehakt. Nu nog koestert hij zijn vlijmscherpe hakbijl!

Houtkap Na de Tweede Wereldoorlog is de periodieke houtkap gestaakt. De exploitatie was niet meer rond te krijgen. In 2005 besloot de Stichting om de kapcyclus weer te herstellen. Niet in de eerste plaats om het gekapte hout te verkopen, maar om de cultuurhistorische en natuurwaarde van dit bijzondere bos te herstellen. Op het landgoed is ongeveer 70% van het totale Nederlandse areaal aanwezig, wat het alleszins de moeite waard maakt om het bos in stand te houden. Ook landschappelijk is essenhakhout interessant omdat het bijdraagt aan de afwisseling en de kleinschaligheid van het landschap. Daarnaast biedt hakhout een dynamische afwisseling. Het ene jaar is het terrein zo goed als kaal en binnen een paar jaar is het al weer een behoorlijk bos. Vogels Vogels gebruiken het hakhout als voedselbron en als schuilen broedgelegenheid. De hakhoutcyclus zorgt voor een wisselende vegetatie, waardoor per fase andere vogels waar te nemen zijn. Het eerste jaar na het afzetten valt er veel licht op de bodem. Hierdoor ontstaat een dichte vegetatie van zogenaamde ruigtekruiden. Hierin komen vogels voor als bosrietzanger, kleine karekiet en putter. Het tweede jaar na het afzetten begint het kronendak van de uitlopers zich al te sluiten en vinden vogels als roodborst, merel en winterkoning een thuis. Na het derde jaar sluit het kronendak zich geheel en verandert de grondvegetatie. Er komen nu voorjaarsbloeiers, grassen en mossen, die weer andere soorten vogels aantrekken.

Na het vijfde jaar ontstaat een zogenaamd stakenbos: jonge uitlopers met een steeds hogere kroonlaag hebben een mindere bodemvegetatie tot gevolg, waardoor minder vogels aanwezig zijn. Als het hout niet meer wordt afgezet, verandert het hakhoutbos in ‘opgaand bos’ met weer een andere vogeldichtheid en soortenrijkdom.

Essentaksterte (ETS) Essenhakhout is in veel opzichten uniek voor Nederland. En juist daarom is het jammer dat in 2010 voor het eerst de zogenaamde essentaksterfte werd geconstateerd. Deze schimmelziekte zorgt er voor dat het topdeel van de takken afsterven. Uiteindelijk heeft dit tot gevolg dat de boom in zijn geheel doodgaat. Er wordt gespeculeerd dat klimaatverandering, droge voorjaren en stikstofneerslag de aantasting bevorderen, maar dat is nog niet bewezen. Wat te doen? Acht jaar geleden is de kapcyclus weer ingevoerd. Berekeningen hebben aangetoond dat er met de houtopbrengst zo veel energie opgewekt kan worden dat het landgoed energieneutraal kan zijn. Het kaphout wordt geleverd aan de Meerlanden in Rijsenhout. Daar wordt het hout omgezet in biogas, dat vervolgens door Essent weer wordt terug geleverd aan het landgoed. Daarmee is de cirkel rond. De meest recente uitspraak van het Bosschap is echter duidelijk: 90% van onze essenhakhoutbossen zullen deze ziekte niet overleven! Bestrijding is niet mogelijk en inboeten met jonge essen is geen optie. Elzenbosch Er is wél een mogelijkheid om in plaats van essen bijvoorbeeld elzen aan te planten. De els gedijt ook goed op de veenachtige, natte bodem en heeft bijzondere eigenschappen. Maar om nu 70 ha elzen aan te planten...Er is een concept ontwikkeld onder de naam Elzenbosch: een gedenkbomen bos. Het idee erachter is dat nabestaanden een gedenkboom planten op de as van een gecremeerde overledene. Hier is verrassend veel vraag naar en op die manier kan het Elzenbosch voor veel mensen naast de hoge natuurwaarde een extra dimensie krijgen. Tekst Herman Hollander


27

Bomen kappen: beleid of niet? Er zijn de laatste jaren heel wat bomen gekapt op het landgoed. Wordt dat gedaan uit kostenbesparing met het idee: hoe minder bomen, hoe minder onderhoud? Of wordt het uit gemakzucht gedaan in de trant van: ‘die boom staat in de weg, dus weg er mee’? Nee dus, er ligt een duidelijk beleid aan ten grondslag.

W 28

Wij zijn in 2004 begonnen met het verwijderen van Amerikaanse vogelkers. Dat is een exoot, die in de jaren vijftig uit Amerika is ingevoerd met de bedoeling deze snelgroeiende boom tussen jonge dennen te planten. Door ze dicht op elkaar te planten werden de dennen als het ware omhoog geduwd en kregen ze lange stammen. De dennen werden gebruikt voor de mijnbouw. Het is gebleken dat de Amerikaanse vogelkers hier véél beter groeit dan in Amerika. Zo goed zelfs dat het een plaag is geworden. De boom laat geen ruimte voor zaailingen van inlandse bomen als beuk, linde en eik. Er staan daardoor wel heel veel bomen, maar dat wil nog niet zeggen dat het een vitaal bos is. Een Nederlands bos hoort vol te staan met mooie inlandse bomen. Bovendien heeft de vogelkers een lage natuurwaarde: hij trekt nauwelijks insecten aan, waardoor er geen vogels op af komen. Het is bij wet verplicht om deze exoot ‘te vuur en te zwaard’ te bestrijden. In dit geval wordt met vuur het gif Round-up bedoeld en met zwaard het ringen van de boom: een 5 cm dikke rand van de bast wegsnijden. De allerbeste remedie is de boom er met wortel en al uit te spitten. Dat hebben wij gedaan en met succes! Je ziet nu de zaailingen van eiken en beuken opkomen, de bodemvegetatie verandert ten goede en de biotoop herstelt zich weer.

Nieuwe Plantagie We hebben in 2009 de Nieuwe Plantagie opnieuw ingericht. Hier stond in de oorlog een V1 installatie, die aan het eind van de oorlog is opgeblazen. Daardoor ontstond een grote kale vlakte, die direct na de oorlog werd beplant met snelgroeiende berken en dennen. Door (te) weinig onderhoud was dit bos uit zijn krachten gegroeid en was ingrijpen noodzakelijk. We hebben besloten om hier een mooie bosakker aan te leggen met behoud van een aantal solitaire bomen. Deze akker heeft een hogere landschappelijke waarde dan voorheen. Nieuwe aanplant We hebben wél de verplichting op ons genomen om elders op het landgoed 1 hectare nieuw bos aan te planten met passende bomen. Dat is inmiddels gebeurd Kasteel Keukenhof | nummer 4 • voorjaar 2014

en wel in de westelijke zichtas van het kasteel langs de spoorsloot. Als de bomen groter zijn wordt de bebouwing aan de overzijde van de Leidsevaart minder zichtbaaar. Op het grondlichaam naast de oprijlaan wordt het nieuwe museum gebouwd. Daar hebben we met pijn in het hart ongeveer 9 grote beuken en linden gekapt. Zodra het museum is gebouwd zullen rondom weer nieuwe bomen worden teruggeplant. In de westelijke zichtas van het kasteel zijn eind februari 12 grote beuken omgezaagd. Alle bomen waren aangetast door honingzwam aan de wortels en zonnebrand aan de bast. Beide aandoeningen zijn dodelijk voor een beuk. Enkele maanden geleden waren er al 2 omgewaaid en dat heeft ons er toe doen besluiten om de rest nog vóór het broedseizoen zelf te kappen. ALS er zich een ongeluk voordoet, ben je als eigenaar aansprakelijk. Maar als je als eigenaar wéét dat de bomen ziek zijn en er gebeurt dan iets, dan ben je nalatig en dus strafbaar. Op dinsdag 11 maart werden door leerlingen van 7 scholen 25 bomen terug geplant. Dit zijn stuk voor stuk bijzondere bomen en vormen het begin van een arboretum. (Een arboretum is een verzameling van bijzondere bomen, die door de eigenaar gekoesterd worden.)

Essentaksterfte Tussen Frederik’s Hof en de Stationsweg zijn een aantal essenbomen weggezaagd. Hier komt het nieuwe parkeerterrein met poortgebouw. Het is jammer dat dit moest gebeuren, maar de essen zijn aangetast door ETS (Essentaksterfte) en daardoor al ‘verloren’. We hebben deze houtkap inmiddels ook gecompenseerd nabij de spoorsloot (zie boven). De komende jaren gaan wij nog héél veel bomen verliezen door ETS. Deze dodelijke essenziekte wordt veroorzaakt door een schimmel, die niet te bestrijden is. Het Bosschap gaat er van uit dat 90% van het totale essenbestand zal afsterven. Een alternatieve boom is de els of winterlinde. Beleid of niet? Er wordt dus niet lukraak gekapt en gezaagd, maar er is een duidelijk beleid. Op deze manier zijn de onderhoudskosten wel beduidend hoger dan wanneer we het bos het bos laten… onze onderhoudskosten zijn door dit bomenbeheer dan ook aanmerkelijk hoger dan elders. Maar we doen het uit liefde. Een bos is niet zo maar een verzameling van bomen. Het moet geholpen en cóntinue veredeld worden. Dat doet de natuur in Nederland niet (meer) zelf. Wij zijn officieel geregistreerd als bosbouwer. Dat geeft ons een extra verantwoordelijkheid voor de behandeling van onze bosopstand. Wij laten ons adviseren door externe adviseurs met een grote staat van verdienste en bekendheid. Zij bezien de ontwikkelingen met grote belangstelling en goedkeuring. Tekst Herman Hollander


29

Romantisch dineren, met maar één wijntje erbij, want u moet nog rijden? Dat is verleden tijd. U kunt nu heerlijk en zorgeloos genieten van onze gerechten èn onze bijpassende wijnen, want daarna blijft u gewoon overnachten in één van onze kamers boven het restaurant.

Bed & Breakfast De kamers zijn zeer romantisch ingericht, dus uw heerlijk avondje uit kunt u gewoon voortzetten. En de volgende ochtend? Dan staat er een overheerlijk ontbijt voor u klaar. Vanaf mei 2014 openen we onze Bed & Breakfast en kunt u van uw avondje iets heel bijzonders maken. Al lange tijd liepen Ton en Ellen Freriks rond met het idee om iets te doen met de verdieping boven het bekende restaurant De Vier Seizoenen op ’t Vierkant in het centrum van Lisse. In het najaar van 2013 werden de plannen concreter en werd begonnen met het realiseren van een Bed & Breakfast. Er wordt hard gewerkt om deze ruimte om te bouwen tot 4 moderne en romantische hotelkamers die via een eigen ingang naast het restaurant zijn te bereiken. Als alles volgens planning gaat zal Bed & Breakfast De Vier Seizoenen begin mei worden geopend. “Met deze Bed & Breakfast breiden we onze service verder uit en spelen we in op de vraag naar overnachtingsmogelijkheden met knusse en romantisch ingerichte kamers. Lisse is als centrum van de Bollenstreek zeer aantrekkelijk voor dagjes mensen, maar ook voor toeristen die langer willen blijven. Met de grote steden, de zee, het strand, de duinen en mooie fietsroutes binnen handbereik.”

Restaurant – Bar

Een genot om te eten, zowel lunch als diner! Heereweg 224 • 2161 BR Lisse • Tel. 0252 41 80 23 • www.restaurantdevierseizoenen.nl

Beeldentuin van kunstenaars uit de Guggenheim-collectie en tijdgenoten uit de jaren vijftig

Derde editie Cobra buiten brengt Guggenheimfeeling naar Landgoed Keukenhof

Een wereldberoemd museum, in een wereldberoemd gebouw: het Guggenheim Museum in New York is uniek in zijn soort. De kunstcollectie in het iconische gebouw van de architect Frank LIoyd Wright is een mekka voor kunstliefhebbers uit de hele wereld. 31

Het Cobra Museum voor Moderne Kunst toont van 4 april tot en met 31 augustus 2014 topstukken uit de collectie van het Guggenheim Museum. De derde editie van de beeldentuin Cobra buiten op landgoed Keukenhof sluit inhoudelijk aan op de tentoonstelling in Amstelveen. De tentoonstelling in het museum betreft de expositie Art of Another Kind. International Abstraction and the Guggenheim, 1949-1960. Deze is door het Guggenheim New York in 2012 samengesteld uit werken behorend tot de eigen collectie van het museum. Er zijn meer dan vijftig topwerken in de tentoonstelling opgenomen, waaronder werk van beroemde Europese en Amerikaanse schilders, zoals Willem de Kooning, Jackson Pollock en Mark Rothko. Hun werk laat zien waarom New York in de jaren vijftig de rol van Parijs overnam als centrum van de moderne kunst in de wereld. In deze tentoonstelling zijn niet alleen schilders maar ook beeldhouwers prominent aanwezig, zoals Louise Bourgeois, Eduardo Chillida en Calder. Samen geven deze kunstwerken een fascinerend tijdsbeeld van de ontwikkeling en opkomst van de naoorlogse informele schilderen beeldhouwkunst, waar Cobra een essentieel onderdeel van uitmaakte.

Derde editie Cobra buiten In de beeldentuin van Kasteel Keukenhof staan dit jaar internationale en Nederlandse naoorlogse pioniers van

de beeldhouwkunst centraal met het accent op de jaren vijftig en zestig. Het is een bijzondere selectie van kunstenaars die in de Guggenheim-tentoonstelling zijn vertegenwoordigd, maar tevens wordt er aandacht geschonken aan beroemde en verwante Nederlandse tijdgenoten. De jaren vijftig waren roerige jaren: kunsthistorisch, politiek en maatschappelijk. De derde editie van Cobra buiten zal hieraan speciale aandacht besteden bij de entree van de beeldentuin met fraai vormgegeven historisch (foto) materiaal. Centraal staan het belang en de schoonheid van de naoorlogse informele beeldhouwkunst, die Cobra buiten met het publiek wil delen. Met deze derde editie van Cobra buiten sluit de beeldentuin aan bij de grootste blockbuster tentoonstellingen die het Cobra Museum ooit gemaakt heeft. Landgoed Keukenhof biedt de bezoekers van de tentoonstelling in het Cobra Museum met de door Guggenheim geïnspireerde beeldentuin in 2014 een mooi verlengstuk aan. Het culturele verleden van het landgoed van Kasteel Keukenhof vormt een fantastische ambiance voor een presentatie van de meest vruchtbare en experimentele periode van de moderne beeldhouwkunst.

Cobra buiten wordt mogelijk gemaakt door de BankGiroLoterij


Champs des Réfuses

Art Foundation

De beeldentuin in wording ZATERDAG 8 JUNI 2013

Aanleg ecoduct over spoor Zandvoort-Haarlem

Duin- en Bollenstreek

Zandvoort ✱ Een stuurgroep van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland kiest voor de aanleg van een ecoduct over de spoorlijn Zandvoort-Haarlem met een fietspad bovenlangs. Een duurdere variant met het verleggen van het fietspad onder de natuurbrug door haalde het niet. Het ecoduct komt ten westen van de Blinkberg, een hoge duinrug ongeveer halverwege het Visserspad tus-

sen Kraantje Lek en Zandvoort, ter hoogte van het uitkijkpunt. Die plek ligt min of meer in het verlengde van de in aanbouw zijnde natuurbrug over de Zandvoortselaan. Prorail, dat de natuurbrug moet aanleggen, stuurt eind dit jaar een kostenraming en een subsidieaanvraag naar het ministerie van Infrastructuur en Milieu. De aanleg kost naar schatting 3,4 miljoen euro. De

financiering is al geregeld. Het ecoduct over het spoor is het tweede element uit een project van in totaal drie natuurbruggen, die de Amsterdamse Waterleidingduinen en het Nationaal Park Zuid-Kennemerland met elkaar moeten verbinden. Aldus wordt een aaneensluitend natuurgebied gecreëerd van bijna 8000 hectare. Dieren krijgen daardoor een ruimer leefgebied, wat

de natuurwaarden ten goede komt. Recent verscheen echter een rapport van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (Rli), waarin de vloer wordt aangeveegd met het tot nu toe gevoerde beleid. Het nut van natuurbruggen zou nooit wetenschappelijk zijn aangetoond. Voortaan moet bekeken worden, aldus de raad, of andere maatregelen efficienter zijn.

Kunst krijgt tweede leven op landgoed Paul de Vlieger

[email protected]

Lisse ✱ Het sculptuur ’Gecontroleerde vlucht’ van de Haarlemse kunstenaar Jan Jacob Mulder heeft de primeur. Het is het eerst ’overbodige’ kunstwerk dat een plaats heeft gekregen in het Champs des Refusés (Veld van de Geweigerden) op landgoed Keukenhof in Lisse. Een graafmachine takelde het gistermiddag op zijn plek. Hoe een beeldentuin te vullen met een nagenoeg lege portemonnee? Het briljante antwoord op die vraag bedacht conservator Gijs Stork van Stichting Kasteel Keukenhof: het Champs des Refusés. Buitenkunst die om wat voor reden dan ook geweigerd wordt – omdat het te controversieel is, of omdat het gewoon over is bijvoorbeeld – kan voortaan op landgoed Keukenhof terecht. ,,Voor elk kunstwerk groot of klein kunnen we een passende plek vinden. De speeltuin is 230 hectare groot’’, zegt Stork. Zijn idee bleek een schot in de roos. ,,We zijn enorm blij met de mogelijkheid die Kasteel Keukenhof biedt’’, zegt Annemarieke Leendertz, collectiemanager beeldende kunst van de Rijksgebouwendienst. ,,Vanwege de sinds 1951 bestaande percentageregeling – waarbij bij nieuwbouw, verbouw of koop van rijksgebouwen anderhalf procent van de bouwsom moet worden be-

Met de schenking van het beeld ‘Nereide op Triton’ door de Van Lynden Society (zie elders in dit magazine) is een start gemaakt met de eigen collectie. Maar hoe vul je een beeldentuin met een bijna lege portemonnee?

Champs des Réfuses Conservator Gijs Stork is de bedenker van het ‘Veld van de Geweigerden’. De Rijksgebouwendienst, musea, maar ook andere instellingen, hebben enorme kunstcollecties waarvan maar een deel getoond wordt. Het grootste deel van die collecties staat opgeslagen in een depot. Kasteel Keukenhof biedt nu de mogelijkheid om deze kunstwerken te plaatsen en zo weer terug te geven aan de openbare ruimte. De sculptuur ‘Gecontroleerde vlucht’ van de Haarlemse kunstenaar Jan Jacob Mulder is het eerste kunstwerk dat een plaats heeft gekregen op de Champs des Réfuses. Daarna volgde een kunstwerk van Louise Schouwenberg: Bronzen plastiek met 6 ‘poten’. Daarna volgden onder meer werk van Paul de Reus en Pjotr Muller. De collectie zal verder worden uitgebreid.

steed aan kunst – heeft de Rijksgebouwendienst een enorme kunstcollectie. Nu het rijk volop gebouwen aan het afstoten is, moeten we ergens heen met al die kunstwerken. Als er binnen de eigen vastgoedportefeuille geen plekje is, restte tot dusver niets anders dan een depot. Dankzij Kasteel Keukenhof

kunnen we de werken nu een prachtige nieuwe plek in de openbare ruimte geven.’’ Zo ook ’Gecontroleerde vlucht’ dat twaalf jaar lang bij het gebouw van de Rijksluchtvaartdienst in Hoofddorp stond, maar weg moest omdat de dienst verhuist. En de volgende kunstwerken zijn al in aantocht.

Vestiging casino in Wassenaar onzeker Marieta Kroft Wassenaar ✱ De vestiging van een casino aan de Rijksstraatweg in Wassenaar staat op losse schroeven. De fracties van WWW, CDA en GroenLinks geven aan tegen te zullen stemmen. Ze vormen een nipte meerderheid in de Wassenaarse gemeenteraad. De fracties wijzen op de risico’s van gokverslaving en vinden dat Wassenaar daar niet aan mee moet werken. Daar komt bij dat een casino geen goede uitstraling geeft aan de entree van het villadorp. Ze vrezen bovendien voor gevaarlijke verkeerssituaties. ,,Exploitant Krijco geeft wel aan dat er maar zo´n tachtig bezoekers per dag zijn te verwachten’’, stellen de tegenstribbelende politici, ,,maar daar kan een ondernemer niet van leven. Krijco is geen liefdadigheidsinstelling.’’

Corry van Amstel, directeur van Krijco, betreurt de nieuwste ontwikkeling. ,,Verbazingwekkend’’, zegt ze. ,,Eind vorig jaar is het college van B en W gevallen. Nu er een nieuw college is, liggen de kaarten opeens helemaal anders.’’ Van Amstel begrijpt de bestuurders en politici niet. ,,We bouwen een casino zonder toeters en bellen. We hebben twee overlastgevende horecazaken in de omgeving opgekocht en we restaureren het verwaarloosde voormalige restaurant Den Deijl, net als het ernaast staande karakteristieke huisje Hehe. De entree krijgt daarmee een mooie uitstraling. Het is toch ongelooflijk dat Wassenaar hier nee tegen zou zeggen?’’ Van Amstel benadrukt dat het bovendien niet om een nieuw casino in Wassenaar gaat. ,,We zitten nu in Duinrell. We willen het casino alleen verplaatsen.’’

Exploitant Krijco heeft volgens Van Amstel inmiddels hoge kosten gemaakt. Onder meer door twee horecazaken en andere aankopen in het gebied. Als het plan inderdaad gaat sneuvelen, kan Wassenaar rekenen op een schadeclaim. Dit vanwege toezeggingen van het vorige college. Hoe hoog, weet Van Amstel nog niet. Het Wassenaarse gemeentebestuur beseft dat haar een claim boven het hoofd hangt. Voor het CDA, WWW en GroenLinks is dat geen reden om toch maar voor te stemmen. ,,Fouten die wethouders in het verleden hebben gemaakt, mogen ons niet gijzelen en tegenhouden. We moeten nú de juiste keuzes maken’’, aldus CDA-fractieleider Meindert Stolk. WWW reageert: ,,Een claim is meestal eenmalig terwijl een casino een blijvende bron van conflicten en problemen zal zijn.’’

FOTO HIELCO KUIPERS

Musea, gemeentes, de Rijksdienst voor Erfgoed en verschillende bedrijven en banken hebben al interesse voor het Lissese initiatief getoond. ,,Duurzaamheid is vandaag het toverwoord. Ook met kunst kun je dat dus nastreven’’, zegt Conservator Stork. ,,En daarbij komt: Kasteel

Keukenhof is vanaf 1809 vergroot om ruimte te scheppen voor de kunstverzameling van de toenmalige eigenaar Johan Steengracht van Oostcapelle, de stichter van het Mauritshuis. Dit landgoed is kortom bedoeld voor de verzamelaar. Dat Champs des Refusés, dat klopt gewoon aan alle kanten.’’

advertentie

Voor een veelbelovend onderzoek naar diabetes en neuropathische pijn zoeken wij:

Patiënten met diabetes type 2 (maximale leeftijd 75 jaar) en pijnlijke diabetische neuropathie (zenuwpijn bij diabetes) Voor deelname aan dit onderzoek aan het nieuwe pijngeneesmiddel ARA290, ontvangt u een vergoeding. Daarnaast levert u een belangrijke bijdrage aan het onderzoek en uiteindelijk de totstandkoming van dit geneesmiddel. Bent u geïnteresseerd in deelname dan kunt u voor verdere informatie terecht bij: Dr. M. van Velzen, onderzoeker Afdeling Anesthesiologie, LUMC te Leiden [email protected] (voorkeur) of 071-5263359

33

Foto Peter van Doorne

In de mooie omgeving van Kasteel Keukenhof ontmoeten kunst en natuur elkaar. De rust en harmonie van het landschap vormen een prachtig decor voor bijzondere beelden.

Een deel van 'Gecontroleerde vlucht' in de takels voor de reis naar zijn nieuwe bestemming.

Tentoonstellingen Naast de (semi-)permanente sculpturen zijn er wisselende tentoonstellingen. Meer informatie vindt u op de website. Rechts: bronzen beeld van Paul de Reus. Daarboven verdant sculptuur van Edward Clyde Thomson (links) en daarnaast Vrouwenfiguur (brons) van M. Slappendel. Rechtsboven: artikel Paul de Vlieger in Duin- en Bollenstreek.


Kasteel Cultureel

Waardering voor veelzijdig Kasteel Cultueel Naast de vertrouwde klassieke programmering heeft de bezoeker uit de regio – en van daarbuiten – het afgelopen jaar kennis kunnen maken met andere facetten van het culturele leven in en rond Kasteel Keukenhof.

34

Vooral de kleinkunstvoorstellingen van Eva Crutzen en Veronique Sodano waren goed bezocht en kregen enthousiaste reacties. De artiesten roemden de akoestiek en de sfeer van het Koetshuis: wie eenmaal hier opgetreden heeft wil graag nog eens terugkomen! De programmering op kerstavond van de Veronique Sodano Kerstshow was een experiment dat zeker een vervolg zal krijgen. Voor 2014 krijgt de bezoeker tot de zomer een gevarieerd en boeiend programma voorgeschoteld, zoals de Zweeds-Nederlandse troubadourmuziek van Cornelis Vreeswijk door de Andersons. Met als hoogtepunt een optreden van Jan Rot op 8 mei! De vaderlandse media zijn lyrisch over wat zij noemen ‘misschien wel de beste songschrijver van ons land’ en een ‘meestervertaler’. Jan Rot schreef meer dan driehonderd eigen liedjes, maakte voor Joop van den Ende drie bewerkingen van musicals. Bijzonder waren zijn vertalingen van klassieke muziek, zoals ‘een Hollands Requiem’ op muziek van Brahms en verder muziek van Schubert en Schumann. Sinds een paar jaar presenteert Jan Rot zich weer als soloartiest: met zijn programma ‘Nummerrr 1’, stort hij zich op alle nummer 1 hits, uiteraard alles in zijn vertaling. Met dit programma komt de grote entertainer en tekstvirtuoos naar Lisse toe en dat betekent ongetwijfeld weer een vol Koetshuis!

Salonconcerten Nieuw afgelopen jaar was de aftrap voor een serie ‘Salonconcerten’ in het Kasteel: een initiatief van Hagenaar Olaf van Hees. Voor de liefhebbers van muziek uit de 18e eeuw was het genieten geblazen. Onder de noemer ‘Café Haydn-Tea wit Jane’ werd de muziek van Haydn weergaloos vertolkt door een aantal zeer talentvolle jonge musici, waarbij ook de pianoforte een hoofdrol kreeg. Het nieuwe jaar werd letterlijk opengeblazen door musici van de afdeling Oude Muziek van

het Koninklijk Conservatorium en de Schola Cantorum Brasiliensis. Volgens organisator Olaf van Hees is nergens ter wereld zo veel talent op dit gebied aanwezig als binnen deze gezelschappen. Het grote aantal musici maakte het noodzakelijk dat er voor deze keer uitgeweken moest worden naar het Koetshuis. Hier kwamen de schitterende bewerkingen voor blazers prachtig uit. Wat Olaf van Hees ook duidelijk maakte, is dat deze muziek vooral met humor gebracht dient te worden. Het programma tot aan de zomer biedt een grote diversiteit: in februari ‘Early Romantics’, muziek van Schumann, Mendelssohn, Schubert en Hummel op twee historische pianofortes. Het laatste Salonconert vindt zaterdag 26 april plaats in het kasteel waarbij de Classical Romantics centraal staan: het programma ‘The Forgotten Link’wordt uitgevoerd door het ‘De La Haye Pianotrio, internationale topmusici op pianoforte, viool en violoncello.

Jazz In het afgelopen seizoen werd ook gestart met een tweetal Jazzconcerten: Hot Club de Frank had de eer om hiervoor de primeur te hebben. De ervaren muzikanten boden een scala aan stevige ritmes, afgewisseld met relaxte jazz, dat ook nog eens met veel enthousiasme gebracht werd. Yvonne Weijers speelde in november bijna een thuiswedstrijd: een combinatie van jazz en latin. De positieve reacties geven de organisatie het vertrouwen dat ook in 2014 veel jazzliefhebbers de weg naar het Koetshuis weten te vinden. Een drietal concerten, waaronder de ‘one en only’ Clous van Mechelen in maart en op 21 april Alice in Dixieland met een mix van dixieland, swing, mainstream, musical en bebop. De cyclus wordt voor de zomer afgesloten met een optreden van het Bob Rigter Kwartet: een nadere omschrijving is eigenlijk niet nodig, want deze Noordwijker is een begrip bij de Tekst Harry van den Aardweg liefhebbers. Foto Gerda Wassenaar


De klassieke concerten hebben inmiddels een niet meer weg te denken plaats veroverd in de Bollenstreek en we kunnen rekenen op een groot aantal trouwe bezoekers. We zijn er ook best wel trots op, dat we ondanks alle bezuinigingen in de culturele sector, nog steeds deze concerten kunnen en mogen organiseren en op zo’n fraaie locatie. Het seizoen 2013-2014 loopt alweer ten einde. We kijken terug op een succesvol seizoen, met dit jaar voor het

eerst ook een kinderconcert. In april bieden we weer een podium aan een aantal laureaten van het Prinses Christina Concours. Het blijft ons veel voldoening geven als we jongeren die als Conservatoriumstudent of laureaat van het Prinses Christina Concours bij ons geweest zijn, terug te zien op de grote podia. We hopen daar ons steentje aan te kunnen blijven bijdragen. Uiteraard kunnen we dat niet zonder steun van de Stichting Landgoed Keukenhof en uw aanwezigheid als publiek.

Foto Gerda Wassenaar

35


Keukenhof verwelkomt…

‘Nereide op Triton’

Robert en Dieuwke van der Mark.

In 2014 viert de Van Lynden Society haar vijfjarig bestaan. Dit feit wordt extra luister bijgezet door de schenking van ‘Nereide op Triton’, een beeld van kunstenaar Nic Jonk. Het beeld werd op 14 januari onthuld.

Foto Peter van Doorne

Van Lynden Society

Marina Collier-de Vreede (voorzitter van de Van Lynden Society) bij het beeld.

Buitenplaats Keukenhof was in vroeger tijden een plek om vrienden te ontmoeten en samen te genieten van cultuur, literatuur, poëzie, tuinarchitectuur, bloemen, planten en beeldende kunst. Sinds het landgoed in eigendom is van de Stichting Kasteel Keukenhof is gestaag gewerkt aan het herstel van gebouwen en het omringende landgoed. Met de restauratie van het kasteel in 2011 is de buitenplaats van weleer in oude glorie hersteld: een plaats om aangenaam te verpozen, van cultuur en natuur te genieten en vrienden en bekenden te ontmoeten.

Een historische omgeving én weer bruisend van leven.

Beeldentuin Naast de tijdelijke tentoonstellingen, georganiseerd door Cobra buiten en de Keukenhof Art Foundation, exposities van kunst in bruikleen, wordt met het plaatsen van ‘Nereide op Triton’ een start gemaakt met een beeldentuin waarvan het beeld eigendom van het landgoed is. ‘Nereide op Triton’ kan niet alleen gezien worden als een symbolische verbinding van verleden en heden, maar ook als een symbolische verbinding met de bloemen tentoonstelling. Precies vijftig jaar geleden, in 1964, werd door de gemeente Lisse aan het jubilerende Keukenhof ‘De hurkende figuur’ van Nic Jonk geschonken. Uit een artikel uit de Leidse Courant van 3 april 1964 blijkt dat de gemeente destijds de sculptuur voor 17.000 gulden heeft aangekocht. ‘Nereide op Triton’ is een echte blikvanger en heeft een prominente plek gekregen in de tuin voor het kasteel, dicht bij de Stationsweg. “Het is absoluut een verrijking van het landgoed en op de huidige locatie gezichtsbepalend. Een landmark als dit gaat iedere voorbijganger zich herinneren. Op den duur wordt het een onlosmakelijk onderdeel van ‘Gezicht op Keukenhof’”, aldus Herman Hollander in zijn dankwoord aan de Van Lynden Society.

Blauwe bloemenzee De firma C.S. Weijers en Co heeft circa 40.000 bollen geschonken die worden geplant rond de heuvel waarop het beeld is geplaatst. Deze bollen, Scilla siberica of ‘oosterse sterhyacint’ bloeien in april. In die tijd zal het beeld in een blauwe bloemenzee staan. Het sluit mooi aan bij het gedachtegoed van Nic Jonk: “Kunst ontstaat door de omgeving van de kunstenaar, een omgeving die hij zelf creëert”. Wij draaien het om en herschikken de omgeving rondom het beeld. Op deze wijze wordt het beeld ook opgenomen in onze bloembollencultuur. Aarde en water ‘Nereide op Triton’ bevindt zich in goed gezelschap: op het landgoed staat al een beeld van Nic Jonk. Dit beeld is eigendom van het echtpaar Van der Mark en staat bij de vijver. Robert van der Mark vertelde dat bij de vader van Dieuwke van der Mark-Bet thuis vroeger een aantal beelden van zijn oude schoolvriend Nic Jonk stond. Een daarvan was een kleine uitvoering van het beeld ‘Nereide

op Triton’ . Mijn vrouw en ik vonden dat beiden een prachtig beeld. Na het overlijden van de heer Bet is het beeld binnen de familie vererfd en het is ook een soort familiesymbool geworden. Wij zijn jaren later zelf op zoek gegaan naar een exemplaar van het beeld en hebben er een gevonden op een veiling. Dit vormde weer de aanleiding om eens in Grootschermer op bezoek te gaan bij het Museum en de Beeldentuin van Nic Jonk. Daar sloeg de vonk echt over en werd er een exemplaar van ‘Aarde en Water’ bijgekocht. Dat beeld wilden wij met anderen delen en heeft nu een prachtplek bij de vijver voor het kasteel.

Van Lynden Society De Van Lynden Society is een exclusief platform, dat bedrijven nauw wil betrekken bij Landgoed Keukenhof. Om haar missie te verwezenlijken organiseert de Society exclusieve bijeenkomsten en activiteiten voor haar leden, variërend van netwerkbijeenkomsten tot ontbijtworkshops, met een zakelijk, cultureel en/of verbindend karakter. Het lidmaatschap vereist een actieve betrokkenheid bij bijeenkomsten.

Nereïde is een maan van Neptunus. De maan is in 1949 ontdekt door Gerard Kuiper. Nereïde is genoemd naar de nimfen van de zee uit de Griekse mythologie. De Nereïden waren de vijftig dochters van Nereus en Doris. Ze worden veronder steld blauwe haren te hebben. Elke nimf vertegenwoordigt een facet van het zeeleven zoals golven, kusten en stranden en/of vaardigheden van zeelui, zoals kracht, snelheid, bekwaam heid enz. Ze wonen samen met hun vader in een zilveren grot op de bodem van de Egeïsche Zee.

De lidmaatschapsinkomsten en de eventuele bijdragen voor activiteiten die de Van Lynden Society organiseert, komen ten goede aan Landgoed Keukenhof. Zo dragen de leden van de Society bij aan de maatschappij en het behoud van een historische, exclusieve buitenplaats, hun Kasteel Keukenhof. Het heeft inmiddels al geleid tot verschillende schenkingen, waarvan ‘Nereide op Triton’ er een is.

Nic Jonk Beeldhouwer/schilder Nic Jonk (1928-1994) staat bekend om zijn plastische beeldhouwwerken met rondingen, die in brons zijn gegoten. Hij behoort met Auke de Vries en Arthur Sproncken tot de belangrijkste vertegenwoordigers van de naoorlogse Nederlandse beeldhouwkunst. Jonk is opgegroeid in het Noord-Hollandse Schermer, een waterrijk poldergebied. Tijdens zijn studie aan de Kunstnijverheidsschool in Amsterdam kwam hij in contact met het werk van Henri Laurens en Aristide Maillol, die zijn belangrijkste voorbeelden werden. Al snel vond hij zijn eigen richting in vloeiende, gladde en abstraherende vormen. Hij wilde zijn gevoel van verbondenheid met de oermens in het werk laten uitkomen en gebruikte mythologische verhalen als kader voor zijn sensuele onderwerpen: de vrouw, liefde en vruchtbaarheid. Een ander belangrijk element is water, te zien in de golvende vormen die zijn werk zo kenmerken. In 1965 vestigde hij zich in Grootschermer, waar hij een beeldentuin aanlegde. Het bijbehorende museum is nog steeds geopend. In zijn latere leven bleek in Nic Jonk ook nog een getalenteerd schilder te schuilen. http://www.nicjonk.nl


37

KOOP NU TICKETS! ZATERDAG

24 MEI 2014

Station Lisse heeft een nieuwe bestemming. In maart heeft het zijn deuren geopend als dagrestaurant. Velen hebben zich al laten verrassen door het vriendelijke, duurzame karakter. Op 16 april wordt het station officieel geopend door mevr. L. Spruit, burgemeester van Lisse.

Het voormalige Nederlands spoorwegstation is g elegen op het landgoed van Kasteel Keukenhof en een van de meest karakteristieke gebouwen van de gemeente Lisse. Het is gebouwd in 1905 en ontworpen door de bekende architect Margadant, die ook het station van Haarlem heeft ontworpen. Het ligt net buiten de bebouwde kom en op steenworpafstand van Kasteel Keukenhof. Het station heeft officieel dienst gedaan als treinhalte tot 1957. Nadat er enige tijd een restaurant in was gevestigd, is het gebouw sinds augustus 2013 weer volledig in beheer van Kasteel Keukenhof.

Dagrestaurant Met de hulp van vele vrijwilligers is het station opgeknapt en is een compleet vernieuwde horeca locatie gecreeërd. Station Lisse heeft sinds 1 maart zijn deuren weer geopend. In het nieuwe dagrestaurant zwaaien Gerda Stuut en Willem-Jan Lammers de scepter. Samen met hun medewerkers verrassen zij u met bijzondere gerechten bij de koffie, tijdens de lunch, in de middag bij de thee of tegen de avond bij de borrel. 39

De vele authentieke details maken het een bijzonder gebouw. Vrijwilligers maken het terrein schoon.


Kasteel Keukenhof en omgeving Kasteel Keukenhof ligt als een groene parel tussen de Haarlemmermeer en de kernen van Lisse, Teylingen, Hillegom, Noordwijkerhout en Noordwijk. Het ligt dicht bij de kuststrook. Een bezoek aan Kasteel Keukenhof is goed te combineren met een uitstapje in de directe omgeving.

Lisse

ssen route

(38,5 km)

54

25

39

81

4078

76

58

55

49

91

8

9

en route (41

Elk jaar genieten vele toeristen van de schitterende Bollenstreek. Vervoermiddel bij uitstek is de fiets. Wilt u als inwoner van de Bollenstreek de omgeving eens per tweewieler ontdekken? Dan zijn onderstaande fietsroutes zeer de moeite waard! Volg gewoon de fietsknooppunten en laat u verrassen door al het moois wat onze streek te bieden heeft.  Hollandse Bloemenroute  Hollandse Kust en Duin route  Hollandse plassenroute  Dorp en Leiden EvStad enementen in Lisse Zomerse geze Dorp en Stad Haarlem lligheid

op ‘t Vierkant

In bloemendorp georganiseerd Lisse worden veel activiteite . Hieronder vind n Voor het volle t u een aant dige aanbod al activiteite n. kunt u terec ht op www.vvvl isse.nl

L e viert de Liss 20 maart tot

,4 km)

5

Fietsend door de Bollenstreek

54

25

51

5

86

77

76

9

58

55

49

Meer gratis wandelen fietsroutes zijn te vinden op www.vvvlisse.nl 26 april

2 & 3 mei

Corsomarkt

3 mei

zomer

9 juni

,8 km)

13

21 70

81

22

21

36

76

15

44

49

91

Meer gratis fiets- en wan delroutes op www .vvvlisse.nl

Kunst in Duin

er

11 & 12 okto ber

herfst

25 oktober

Lisse viert de 15 novembe r 13 decembe r

2014

Open Monume ntendag Feestweek Lisse

18 t/m 25 sept ember

Lisse viert de

Het hele jaa r kleurrijk!

Castlefest

23 t/m 31 augu stus 13 septemb

ek

Lisse

Smaak van Lisse

1 t/m 3 augu stus

18

Bloemencorso Bollenstre

Bloemendo rp

Blaaskapellenf estival

11 & 12 juli

m route (44

Bloementuin Keukenhof

Hollands wink elweekend Kindercorso & Mozaiekroute Lisse kleurt Oran je

19 april

Lisse viert de

69

lente

18 mei

12 & 13 april

Bollenweeken d voorjaar begi (een kleurrijk nt in de herfs t) Halloween

winter Intocht Sinte rklaas

GRATIS

PLATTE 5 FIET

GROND

&

SROUT

Kerstmarkt

www.vvvlisse .nl

ES

‘Tulipman’ bezoekt geboortedorp! Zaterdag 3 mei

Egbert van ’t Oever, Bastiaan Ragas, Martin Hersman, Harry Mens… Bekende personen die allen uit Lisse komen. Maar wist u al dat Lisse ook een eigen actieheld heeft? Kunstenaar GabyGaby creëerde ’Tulipman’: een stoere tulp die de wereld behoedt voor o.a. kwaadaardige pinguïns en haaien. Na exposities gehad te hebben in New York, Dubai en Miami, is Tulipman op 3 mei te zien tijdens het Bloemencorso Bollenstreek. Daar zal hij op de corsowagen van Lisse zijn supertalent laten zien en weer nieuwe energie halen uit het enthousiasme van de duizenden (inter)nationale bezoekers. Wilt u nu alvast kennismaken met kunstenaar GabyGaby en zijn project Tulipman? Bezoek dan tussen 17 april en 27 juni de expositie op het gemeentehuis van Lisse. Houd facebook.nl/kleurrijklisse goed in de gaten voor meer leuke acties rondom Tulipman!

Als Lisser bent u natuurlijk trots op uw geboortedorp. En terecht, want Lisse is een prachtige plaats die internationaal bekend staat om zijn bloemenpracht. Binnenkort zijn er bij de VVV stoere shirts en truien van Lisse te koop. Leuk om aan iemand anders of uzelf cadeau te doen. Laat zien dat u uit Lisse komt en loop eens bij de VVV naar binnen!

Evenementenkalender Wilt u op de hoogte worden gehouden van alle leuke evenementen in Lisse en omgeving? Bezoek dan de website van VVV Lisse www.vvvlisse.nl of like ons op facebook.com/kleurrijklisse.

Clowntjesdag

Zaterdag 2 augustus Op deze dag staat het centrum van Noordwijkerhout volop in het teken van clowntjes! Alle kinderen t/m 12 jaar kunnen zich hier van 11:00 tot 16:00 vermaken. Het schminkteam zit van 10:30 tot 15:30 klaar om de kinderen te schminken als clown. Ben je geschminkt, dan kun je gratis deelnemen aan de activiteiten. Zin in een ritje in de draaimolen? Of liever eendjes vangen? Springen op het luchtkussen kan ook! Als je even bij wilt komen, dan kun je gezellig met andere kinderen wat gaan drinken op het limonadeterras. Kom je verkleed als clown, dan wordt het extra gezellig!

Noordwijkerhout

Eigen kledinglijn voor Lisse

Noordwijkerhout Culinair

Noordwijkerhout

Zaterdag 9 en zondag 10 augustus

Varen Bollenstreek

24 maart t/m 18mei – elke woensdag en zondag Een unieke beleving; de bloeiende bollenvelden ontdekken vanaf het water. Met kleine of grote groepen heeft u de mogelijkheid om vanuit Noordwijkerhout een heerlijk ontspannen vaartochtje met schipper te maken. Onderweg vertelt de schipper u prachtige verhalen over de omgeving en de geschiedenis. De vaartocht duurt ongeveer anderhalf uur en is mogelijk op elke woensdag om 13.30 uur en zondag om 11.00 uur in het bloemenseizoen van 24 maart tot en met 18 mei. Reserveren kan via VVV Noordwijkerhout, Dorpsstraat 8, telefoon 0252 - 372096. Opstapplaats is NH Leeuwenhorst aan de Langelaan 3 in Noordwijkerhout.

Inmiddels uitgegroeid tot een immens populair en smakelijk evenement voor iedereen die van gezelligheid en lekker eten en drinken houdt. De Steeg, rondom de karakteristieke Witte Kerk, wordt weer omgetoverd tot een groot en swingend terras, waar je twee dagen lang kunt genieten van een gevarieerd aanbod aan culinaire hapjes en uitdagende gerechten. Zaterdag van 16.30 tot 23.00 uur, zondag van 15.00 tot 21.00 uur.

Verlicht bloemencorso van de Bollenstreek Vrijdag 2 mei

Vanaf 21.00 uur trekken de feestelijk verlichte praalwagens met als thema ‘Energie’ door het centrum van Noordwijkerhout. Vanaf 14.00 uur vinden er diverse feestelijke activiteiten rond de Witte Kerk van Noordwijkerhout plaats en vanaf 18.00 uur staan de praalwagens opgesteld in het centrum van het dorp.


41

Maak kennis met onze TULPENPLUKTUIN! Een emmer vol… zelf kiezen en plukken. Met dit magazine in uw hand:

Geen €7 ,-- maar slechts €5 ,--

WESTELIJKE RANDWEG 2 - LISSE Aanbieding geldig de eerste twee weken van mei 2014 Zolang de voorraad strekt / de natuur het toelaat

MAAK DE CLICK MET FLYNTH WWW.FLYNTH.NL/LISSE

Verbindt • Adviseert • Organiseert Postbus 6 • 2160 AA Lisse • Telefoon (0252) 43 47 77 • Fax (0252) 43 46 77 • www.hobaho.nl • [email protected]

Lezersservice

Colofon

Stichting Kasteel Keukenhof

Nummer 4 | voorjaar 2014

De laatste graaf – J.C.E. Graaf van Lynden – heeft in zijn testament bepaald dat het landgoed met kasteel, tuin en inboedel voor de toekomst in de huidige staat behouden moet blijven. Tot veler verrassing bleek Stichting Kasteel Keukenhof de erfgenaam van het landgoed.

Het magazine van Kasteel Keukenhof is een uitgave van Stichting Kasteel Keukenhof en biedt achtergrondinformatie en nieuws over de vele activiteiten die op het landgoed plaatsvinden. Het magazine verschijnt twee keer per jaar: in september (najaar-winter) en in maart (voorjaar-zomer).

Redactie Doelstelling Stichting Kasteel Keukenhof heeft als missie het kasteel en het landgoed, waarop 18 rijksmonumenten staan, te restaureren en te behouden voor volgende generaties. Om deze restauratie te kunnen financieren worden vele evenementen en activiteiten op het landgoed georganiseerd in verschillende thema’s: kunst, cultuur, flora en fairs. Het doel van deze activiteiten is om de missie te kunnen financieren, niet om winst te maken.

Herman Hollander, Hella Radic, Gusti de Schipper, Arie in ’t Veld en Jack de Vroomen (hoofdredacteur)

Vormgeving Gusti de Schipper grafische vormgeving

Drukkerij Druno en Dekker drukkers, Noordwijkerhout

Teksten Vrienden

44

De Stichting Vrienden van Kasteel Keukenhof heeft als doelstelling het verlenen van steun aan kasteel en landgoed Keukenhof. Zij doet dat onder meer door het werven van vrienden en het organiseren van activiteiten speciaal voor vrienden en sponsors.

Marina Collier-de Vreede, Herman Hollander, Melchior Pabst, Arie in ’t Veld. Met dank aan Louis en Ingeborg van Trigt.

Fotografie Hella Radic Met bijdragen van Els Bax, Jan Beelen, Eric Breed, Peter van Doorne, Renée Korbee, Rob van der Linden, Remco Out, John van Schaik, Arie in ’t Veld, Gerda Wassenaar.

Steun uw Kasteel Keukenhof Er zijn vele manieren waarop u ons kunt steunen: door u in te zetten als vrijwilliger, door vriend te worden, sponsoring of door een schenking of nalatenschap. Maar u kunt ook een Zocherbank schenken. Wilt u meer weten over de mogelijkheden, kijkt u dan op onze website.

De redactie heeft geprobeerd van alle afbeeldingen de rechthebbenden te achterhalen. Dat is niet in alle gevallen gelukt. Wie kan aantonen recht te hebben op een of meer afbeeldingen in dit nummer zonder door de redactie te zijn benaderd, wordt verzocht zich binnen twee weken na het verschijnen van dit nummer bij de redactie te melden.

Contact- en adresgegevens Stichting Kasteel Keukenhof Keukenhof 1 | 2161 AN Lisse T 0252-750 690 [email protected] www.kasteelkeukenhof.nl

Uitgever Stichting Kasteel Keukenhof Keukenhof 1 | 2161 AN Lisse © 2014 Stichting Vrienden van Kasteel Keukenhof Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgever en redactie hebben de in deze uitgave opgenomen informatie met de nodige zorg gecontroleerd, maar kunnen geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onverhoopte onjuistheid en/of onvolledigheid van de informatie.

ea HighenTMoederdag

dag 2e Paas

p.p. 5 9 , 3 € 2 veer snel! Reser

Zowel Pasen als Moederdag wordt dit jaar weer feestelijk gevierd bij Kasteel Keukenhof. Verras ook uw gezin, familie of vrienden en nodig ze uit voor een heerlijke High Tea die speciaal op 2e Paasdag en op Moederdag wordt georganiseerd. Combineer deze feestelijke High Tea met een rondleiding door het kasteel, een wandeling in het park of een bezoek aan de kunsttentoonstellingen en maak uw bezoek compleet! Meer informatie over de geplande activiteiten kunt u vinden op onze vernieuwde website www.kasteelkeukenhof.nl. Reserveer vandaag nog, want vol is vol. Kasteel Keukenhof - Keukenhof 1 - Lisse - 0252 750 690 - [email protected] - www.kasteelkeukenhof.nl

Agent

Pilsener

Food - Drinks - Non Food - Fresh & Frozen

flexibeledagelijkse

(vers)service

HorescaHorecavolevertdagelijksaan • hot e ls • re st aur ant s • ( e et ) c afé s • sport k ant ine s • s portcentra • b e d r i j fs r e s t a u r a n t s • r e c r e a t i e • c a t e r i n g b e d r i j v e n • s c h o l e n • s c h o u w b u r g e n • v e re n i g i n g e n • c a fe t a ri a’s • s e i z o e n b e d ri j v e n

Food - Drinks - Non Food - Fresh & Frozen

T (071) 541 20 11 • F (071) 541 07 52 [email protected] • www.horesca-horecavo.nl

Magazine voor Vrienden van Kasteel Keukenhof

Recommend Documents