MACHEN SIE PLATZ FUR DEN AUSDRUCK

ETC. # 13JAARGANG - NAJAAR 2012

Heeft u concrete herinneringen aan er in de nazi-tijd op de als Duitse en heeft als thema: Theater van dehoe Toekomst. en heeft thema: Theater va podia toneel Lucifer # 8 / werd 2009 gespeeld? stond onder gasthoofdredactie vanLucifer Ger Groot # 8 /en 2009 stond onder Rolf Boysen: In de eerste plaats vooral aan wat er onder Hitler en Goebbels heeft als thema: Slechteriken; de vele gezichten vanheeft het kwaad in hetSlechteriken; als thema: ‘MACHEN SIE PLATZ FUR DEN AUSDRUCK’ tussen 1933 en 1945 niet meer mocht. Toneelteksten van Brecht, theater theaterKaiser, Loek Zonneveld Wedekind en van de Russen waren vanzelfsprekend verboden. Eigenlijk THEATER SCHRIFT LUCIFER THEATER SCHRIFT LUCIFER Lucifer # 10 / 2010, het jubileumnummer, stond onder Lucifer # 10 /alle 2010, het jubile expressionisten waren ‘entartet’ en dus niet toegestaan. Schnitzler mocht - contactgegevens en informatie - contactgegevens engasthoofdredactie informatie van Annemie Vanackere en heeft als thema ‘Waar ‘t van Annemi gasthoofdredactie niet, groener Ibsen en is’: Strindberg waren niet populair want ‘decadent’ dus impliciet gras over inspirerende buitenlandse theaterpraktijken. Gesprek met de Duitse toneelspeler Rolf Boysen (1920) gras en groener is’: over inspirere verboden. De Duitse en Franse klassieken en Shakespeare werden wel De redactie van Theater Schrift Lucifer kan bereikt worden op het De redactie van Theater Schrift bereikt worden op het van RobLucifer Lucifer # 12Lucifer / 2011,kan onder gasthoofdredactie Riemen, # 12 / 2011, onder gast gespeeld. Over Richard IIIvan washet onder de uitvoerenden hoogstens de discussie mailadres: mailadres: en directeur Nexus Instituut, heeft als thema: oprichter en directeur van het Bij onze Oosterburen is hij de oudste in zijn vak. Acteren doet hij al vier oprichter of de titelrol per se zowel een bochel als een horrelvoet moest hebben - de wat vertellen [email protected] [email protected] ‘Laatste werken; wat vertellen kunstenaars ons vlak ‘Laatste voor hunwerken; dood?’ jaar niet meer. Tot zijn achtentachtigste speelde hij hier Shylock. Nu Minister van Propaganda had immers beide. Maar in het overgrote deel van leest hij voor. Uit Edgar Allan Poe of Heinrich von Kleist. En dan loopt de Duitse toneelhuizen - waar de joodse collega’s waren weggezuiverd De website vanMünchen Theater voor Schrift Lucifer is ontworpen enonder vormgegeven De website van Theater Schrift Lucifer is ontworpen en vormgegeven OP DE PISTE OP DE PISTE toneelminnend hem uit. Ons gesprek gaat meer werd er voor het overige een vervelend soort toneel gespeeld, pseudodoor Cecile Brommer. - Eenvol telkens wisselende Lucife over zijn leraar en lievelingsregisseur, Fritz Kortner. door Cecile Brommer.- Een telkens wisselende Lucifer correspondent mensen, het valse heroïsme greep om zich heen als een besmettelijke ziekte, Alle opmerkingen over inhoud en vormgeving van de Alle site opmerkingen graag via over inhoud en vormgeving van de site graag via de uitdrukkingsvorm was permanent mousserend, woordvan Theater Schrif bovenstaand mailadres. bovenstaand De redactie van Theater Schrift Lucifer plaatsthet galmende De redactie München - Volgend voorjaar wordt hij (deo volente zegt hij er voor de mailadres. was klinkende munt, alles klonk enorm opschepperig, de tranen stroomden theaterpersoonlijkheden op de denkpiste. Zij kunnentheaterpersoonlijkheden naar eigen keuze op de voorzichtigheid altijd even bij) drieënnegentig: Rolf Boysen (Flensburg veelvuldig en deuit: harten sloegen ritmisch over. Uitzonderingen bevestigden THEATER SCHRIFT LUCIFER bestaat uit: THEATER SCHRIFT LUCIFER bestaat ofwel op eenzame hoogte of juist onder de mensen hun gedachten ofwel op eenzame hoogte of ju 1920). Hij volgde een opleiding in de handel en speelde in de jaren dertig de regel alleen maar. Vanaf het moment dat ik onder de wapenen was, zag over de wereld met ons delen. Correspondenten berichten demet ons delen. over devanuit wereld van de vorige eeuw mee in het amateurtoneel in Hamburg-Altona. Hij ik veel Duitse toneelspelers uitsluitend in films daar was heroïsme LUCIFERS DENKPISTE LUCIFERS DENKPISTE openbare denkruimte overvrijwel de wereld, zichzelf en en het theater. U bent openbare denkruimte over de vervulde zijn militaire dienstplicht die overging in de oorlog, hij maakte en vurige valse pathos standaard. Hethiervoor amuseren was de primaire taak, net als het -korte vlammende analyses, vurige essays, brandende kritieken, hete vlammende analyses, essays, brandende kritieken, hete van harte uitgenodigd zich kandidaat te stellen. van harte uitgenodigd zich hie tijd deel uit van de Duitse troepen die in 1940 Nederland bezetten. ideologisch klaarstomen van de massa’s voor rassenwaan en jodenhaat. schotschriften en ander denkwerk over theater nu schotschriften en ander denkwerk over theater nu Daarna werd hij naar Hitlers Oostfront gestuurd. Na de oorlog volgde hij Praktisch Praktisch acteerlessen in Hamburg. Tussen 1957 en 1969 en vanaf 1978 tot 2008 Wat kan trofop u aan inLucifer de Denkpiste theaters toen ubijdrage uit deworden oorlog terugkeerde? Op elk gewenst moment kan op Lucifers Denkpiste een bijdrage Op elk gewenst moment Lucifers een Theater Schrift kan gratis online gelezen en geprint. Theater Schrift Lucifer kan gra maakte hij deel uit van het ensemble van de Münchner Kammerspiele. Daar Rolf Boysen: Een enormeintegraal honger naar het toneel. Maarvia hetAcrobat was eru een nummer integr worden geplaatst. De Denkpiste biedt ruimte voor hartstochtelijke worden geplaatst. De Denkpiste biedt ruimte voor hartstochtelijke Ook kunt u een nummer en/of per artikel Ook kunt heb ik hem in de afgelopen twintig jaar in veel grote rollen gezien, van spookachtig, primitief en indien macaber in de zalen en De toneelzalen argumentatie, gedachten en Ibsen. tijdloze inzichten, over elk langzame argumentatie, gedachten en tijdloze inzichten, over elktheaters. Reader downloaden en gewenst uitprinten. OpReader aanvraag kan de en indien downloaden Shakespeare tot langzame Bernhard, van Lessing tot waren provisorisch ingericht, deels vernield of verbrand, alles zat vol denkbaar onderwerp dat het (inter)nationale theaterveld betreft. denkbaar onderwerp dat het (inter)nationale theaterveld betreft. redactie een printversie (tegen kostprijs) toezenden. redactie een printversie (tegen Hij is nu vier jaar ‘in ruste’. Soms doet hij nog wat. Dan wordt er op het schietgaten, het heeft, tochtteiservan als harte de hel,uitgenodigd er was nauwelijks licht. De Wie een (voorstel) tot een bijdrage heeft, is van harte uitgenodigd dit Wie een (voorstel) tot een bijdrage dit grote podium van het Residenztheater in hartje München (1400 plaatsen) een toneelspelers trokken verfrommelde en zwaar beschadigde kostuums over kenbaar te maken [email protected]. kenbaar maken viaContact [email protected]. Contact tafeltje met een glasvia water en een stoel neergezet. Daar leest Rolf te Boysen elkaar aanartikelen en tradenuit opkan voor knipperende voetlichten, kwamen op tussen Een keer Uit perdejaar worden de artikelen de Denkpiste Eengebundeld. keer perhet jaar worden de de Denkpiste gebundeld. Alle correspondentie verzonden worden naar ze Alle correspondentie kan verzo dan voor. brieven of vertellingen vanuit Heinrich von Kleist. Of uit wankele coulissen en speelden voor wapperende achterdoeken. Maar daar [email protected]. [email protected] werk van Edgar Allan Poe. En dan zit het daar altijd vol. Want hij is nog altijd stonden ze toch weer, die Mimen der dreissiger Jahre standen wieder an THEATER SCHRIFT THEATER SCHRIFT LUCIFER niet vergeten hier. LUCIFER die Theaterrampe. Ze waren wel een stuk hopelozer en havelozer geworden, -Ikinternettijdschrift over theater - internettijdschrift over theater Feiten Feiten ken zijn zoon Peer Boysen (toneelvormgever en regisseur) al heel lang vermoeider ook, een hoop van hun kunsten en streken waren ze verleerd en Theater Schrift Lucifer is een gratis internettijdschrift over theater. Theater Schrift Lucifer vrij goed en die vond het onlangs hoog tijd dat Rolf Boysen en ik eens 51 1 is een g toch ook weer niet. Ze schoten ongetwijfeld enorm tekort. Ik weet niet of Theater SchriftTot Lucifer is eenverbazing gratis internettijdschrift overvier theater. Theater Schrift is een gratis over theater. In Lucifer staaninternettijdschrift kritieken, beschouwingen en toneelteksten. In Lucifer staan kritieken, besc kennismaakten. ons beider duurt het gesprek ruim uur. Lucifer Brecht gelijk had toen hij bij zijn terugkeer verzuchtte: hier kunnen we weer In staan kritieken, enintoneelteksten. Elk Lucifer staan kritieken, beschouwingen enkeer toneelteksten. Lucifer verschijnt twee per jaar enElk is gratis te bezoeken en Lucifer verschijnt twee keer p HetLucifer vousvoyeren gaat na eenbeschouwingen klein half uur over jij en In jou. Een belangrijk helemaal van voren af aan beginnen - hij bedoelde vanaf 1918, vanaf Stunde najaar verschijnt een themanummer, telkens onder een andere najaar verschijnt een themanummer, telkens onder een andere te downloaden op www.theaterschriftlucifer.nl. Het tijdschrift te downloaden op www.theate deel van ons gesprek gaat - op mijn verzoek - over het Duitse toneel van Null, vanaf het einde van het Pruissische teutonentoneel - maar ik begrijp gasthoofdredacteur. ligt in print in een aantal theaterbibliotheken, zoals ligt het in TIN en de print in een aantal thea direct na de Hitler-tijd. En - op mijn én zijn verzoek - overgasthoofdredacteur. zijn grote leraar zijn verzuchting wel. De crisis was groot, de schade die de Heldenvereerders bibliotheken van de grotere kunstvakopleidingen. Opbibliotheken aanvraag bijvan de de grotere ku en lievelingsregisseur, Fritz Kortner (1892-1970), in Duitsland nog altijd een en de Verwagneriseerders van het toneel hadden aangericht was immens, Lucifer # 5 / 2007toneellegende. stond onder gasthoofdredactie vanLucifer Chris Keulemans # 5 / 2007 stond onderkan gasthoofdredactie van Chris Keulemans redactie een printversie tegen kostprijs worden redactie toegezonden. kan een printversie te zeer voortlevende


verwoestend groot eigenlijk. En men kon de uitdrukkingsvormen die men twaalf jaar lang had getolereerd, had geleerd en gelogen, niet zomaar weer afleggen als een slangenhuid of een slakkenhuis. De twijfels die wij daar nu over hebben zijn een stuk gemakzuchtiger dan het gebrek aan dadendrang van toen. De uitputting was ook eenvoudigweg te groot. En de ontmaskering THEATER SCHRIFT LUCIFER was te gruwelijk. De schaamte was natuurlijk ook enorm. - contactgegevens en informatie Wasredactie het in die eerste jaren eigenlijk het Grote Wachten op de op echte De van Theater Schrift Lucifer kan bereikt worden het schoonmakers? mailadres: Rolf Boysen: Eigentlich schon, ja. Lessing laat zijn Nathan der Weise [email protected] zeggen: ‘Das ging nun so, so lange es so ging.’ Brecht kwam in 1948 terug maar die gingvan naarTheater het Oosten. Volgens mij is wilde hij lieveren in vormgegeven Oostenrijk of De website Schrift Lucifer ontworpen in München blijven, maar dat stonden de Amerikaanse bezettingsautoriteiten door Cecile Brommer. hem opmerkingen niet toe. Maar ... in 1948 kwam er nog een belangrijk toneelmens terug Alle over inhoud en vormgeving van de site graag via naar Duitsland.mailadres. Hij heette Fritz Kortner. Hij was 53 toen hij terugkeerde bovenstaand uit de Amerikaanse Exil. Een groot toneelspeler van de Weimar-republiek was hij geweest, eenLUCIFER groot filmacteur THEATER SCHRIFT bestaat ook, uit: geregisseerd had hij al wel, maar dié taak begon na de Hitler-tijd eigenlijk pas goed. Kortner was een leerling van Max Reinhardt die in 1943 in ballingschap in Amerika was gestorven. LUCIFERS DENKPISTE Als een door de oorlog getekende toneel-Abraham keerde Kortner hete naar zijn - vlammende analyses, vurige essays, brandende kritieken, vaderland terug. En met zijn joodse wraak-vuist schudde hij het Duitse schotschriften en ander denkwerk over theater nu toneel fundamenteel door elkaar. En wel zodanig luidruchtig dat iedereen wakker schrok. Enmoment daarna nooit meer aan slapen toe kwam. Op elk gewenst kan op Lucifers Denkpiste een bijdrage

worden geplaatst. De Denkpiste biedt ruimte voor hartstochtelijke Je hebt een essay over Kortner geschreven dat deinzichten, titel ‘Machen argumentatie, langzame gedachten en tijdloze overSie elkPlatz für den Ausdruck’ draagt en daarin beschrijf je hem als een hoestende, denkbaar onderwerp dat het (inter)nationale theaterveld betreft. zwaar ademende toneeltiran die tijdens repetities, die altijd in het dit Wie een (voorstel) tot een bijdrage heeft, is van harte uitgenodigd theater plaatsvonden, op de eerste rij Parkett zat, altijd met een kenbaar te maken via [email protected]. dooiekeer sigaar uren achtereen niet werd omdat hij daar Een perdie jaar worden de artikelen uitaangestoken de Denkpiste gebundeld. helemaal geen tijd voor nam. Hij repeteerde drie uur per dag op zijn hoogst, omdat daarna iedereen totaal uitgeput was, behalve hij ... THEATER SCHRIFT LUCIFER Rolf Boysen: ... hij vaak hoor. -Dat kon ook nauwelijks anders met die - internettijdschrift overook theater enorme energie van hem. Alles wat naar leugen zweemde, veegde hij van de Bühne,Schrift hij rukte de toneelspelers de internettijdschrift lege uitdrukkingshulzen het lijf, Theater Lucifer is een gratis overvan theater. tot ze naakt en weerloos in die ruimtes stonden. Ruimtes die er trouwens In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. Elk altijd uitzagen alsof ze door een krankzinnige waren ontworpen, zo kaal, najaar verschijnt een themanummer, telkens onder een andere zo rafelig. Iedereen die hem stoorde stuurde hij weg of beet hij van zich gasthoofdredacteur. weg. Hij vermaalde de toneelwereld die hij aantrof tussen zijn kaken en creëerde met zijn toneelspelers een nieuwe. Van zichzelf maakte hij een Lucifer # 5 / 2007 stond onder gasthoofdredactie van Chris Keulemans

Sisyphus, hij wistTheater dat het een ging worden, gezien de ernst en heeft want als thema: van martelgang de Toekomst. van het slagveld dat stond hij aantrof bijgasthoofdredactie zijn ‘thuiskomst’ in van het Duitse toneel. Lucifer # 8 / 2009 onder Ger Groot en Hij moet ook geweten hebben dat hij onvoldoende tijd had, dat hij zijn heeft als thema: Slechteriken; de vele gezichten van het kwaad in het werk niet zou kunnen afmaken. Het zijn uiteindelijk ruim twintig naoorlogse theater jaren geworden, grotendeels in München, waarstond hij veel plaats maakte voor Lucifer # 10 / 2010, het jubileumnummer, onder leerlingen en jongeren, zoals Peter Stein (die bij hem zijn eerste kansen gasthoofdredactie van Annemie Vanackere en heeft als thema ‘Waar ‘t als regisseur kreeg) en voor geestverwanten als Peter Zadek, die ook uit gras groener is’: over inspirerende buitenlandse theaterpraktijken. ballingschap terugkeerde om ‘zijn werk’ te doen. Zadek noemde Fritz Lucifer # 12 / 2011, onder gasthoofdredactie van Rob Riemen, Kortner consequenten diedirecteur alte Löwe. oprichter van het Nexus Instituut, heeft als thema: ‘Laatste werken; wat vertellen kunstenaars ons vlak voor hun dood?’ Toen Kortner echt een oude leeuw geworden was liet hij zelfs camera’s toeDE in zijn repetitielokaal, ongekend in die tijd, midden en eind jaren OP PISTE zestig van de eeuw.Lucifer En op die repetitieopnamen aan bijvoorbeeld - Een telkens vorige wisselende correspondent een scène uit ‘Kabale und Liebe’ van Schiller, zie je hoe hij aan het boetseren is.van Speelde hij overigens vaak voor? De redactie Theater Schrift Lucifer plaatst Rolf Boysen: Eigenlijk zelden. Maar áls hij het dan hield theaterpersoonlijkheden op de denkpiste. Zijdeed kunnen naar iedereen eigen keuze zijn adem in. Zo traag als hij bewoog als regisseur, zo watervlug en kwiek ofwel op eenzame hoogte of juist onder de mensen hun gedachten kon hij Ik heb triestere narren gezien, nooit boosaardiger over devoorspelen. wereld met ons nooit delen. Correspondenten berichten vanuit de schurken ofdenkruimte dommere raadsheren en niet te vergeten: lieflijker Uvrouwen openbare over de wereld, zichzelf en nooit het theater. bent dan wanneer Fritz Kortner ze voorspeelde. Hij was een ware bevrijder van de van harte uitgenodigd zich hiervoor kandidaat te stellen. toneelspelersuitdrukking. Hij schoffelde de rotzooi weg van een verbruikte en misbruikte Pruissische toneeltraditie die de naam van ‘traditie’ van hem Praktisch niet meerSchrift mocht Lucifer dragen. De oude rommel van quasi-diepzinnige en Theater kanhele gratis online worden gelezen en geprint. nep-psychologische beterweterij gooide hij rigoreus overboord. Inclusief Ook kunt u een nummer integraal en/of per artikel via Acrobat de imitiaties van de kopiëen van Stanislawskiaanse inlevingsderivaten. Hij de Reader downloaden en indien gewenst uitprinten. Op aanvraag kan maakte de toneelspelersblik vrij voor een transparante wijze van acteren, die redactie een printversie (tegen kostprijs) toezenden. in de kern eigenlijk weer vertellen was. Met aandacht voor tempowisselingen. En ook voor ‘onthaasten’, zoals het moderne woord geloof ik is. Hij las en Contact herlascorrespondentie ook tijdens het repeteren heel langzaam teksten. Vaak waren Alle kan verzonden wordende naar acteurs al verderop in een scène aan het lezen, dan grübelde Kortner nog [email protected]. over de eerste zin van een scène of claus - met die malende kaken van hem en die duivelse ogen. Feiten Theater Schrift Lucifer is een gratis internettijdschrift over theater. Werden jullie toneelspelers zenuwachtig van Kortner? In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. Rolf Boysen: Nee ... ja ... ja, natuurlijk wel. Je moet niet vergeten, we Lucifer verschijnt twee keer per jaar en is gratis te bezoeken en waren onder zijn leiding bezig om van alles af te leren. En daar word je knap te downloaden op www.theaterschriftlucifer.nl. Het tijdschrift nerveus van. Maar uiteindelijk ... nee ... niet, want Fritz Kortner zelf was ook ligt in print in een aantal theaterbibliotheken, zoals het TIN en de totaal niet zenuwachtig. Dat was een deel van het wonder. Er war ganz unbibliotheken van de grotere kunstvakopleidingen. Op aanvraag bij de nervös. Hij is het beste voorbeeld dat ik ooit heb gezien van iemand voor wie redactie kan een printversie tegen kostprijs worden toegezonden.

52 1


repeteren rust betekende. Het was net of zijn complete zenuwstelsel zich in een soort sensibiliteit had veranderd. Kijk, hij was toen hij terugkeerde absoluut een oude man geworden, een mens afkomstig uit een andere toneeltijd, een andere toneeltraditie. Maar als toneelleraar, als regisseur en meedenker had hij totaal niets van het eind van een epoche. Hij was juist de THEATER SCHRIFT LUCIFER verpersoonlijking van het begin van een - contactgegevens en informatie - nieuw tijdvak. Als oude man was hij de jongste van geest onder ons, de jongste denker onder zijn leerlingen. En zijnredactie optimisme, bedoel dat echt in de zin kan van cultuuroptimisme, De vanikTheater Schrift Lucifer bereikt worden opwas hetvoor wat hij had meegemaakt van een ongekende en onwaarschijnlijke vitaliteit. mailadres: [email protected] Hoe was zijn omgang met taal? Ik bedoel: ook en juist met de Duitse taalwebsite die hij na terugkeer aantrof, dieistoch behoorlijk bezoedeld De vanzijn Theater Schrift Lucifer ontworpen en vormgegeven was. Brecht schrok zich bijvoorbeeld echt een ongeluk van de taal van door Cecile Brommer. het Grote Spreken die hij aantrof, een pompeus soort Sprech-Theater. Alle opmerkingen over inhoud en vormgeving van de site graag via Hoe ging Kortner daarmee om? Deed hij in het afleren van die pompeuze bovenstaand mailadres. taal ook dingen aan jullie voor? Rolf Boysen: Nee.LUCIFER Kortner sprak zeeruit: pregnant, maar ongekunsteld. Je THEATER SCHRIFT bestaat proefde overal tussendoor de lichtzinnige joodse tongval, het jiddelen uit zijn jonge Weense jaren. Hij had een mooi geboetseerde nasale tenor, waar LUCIFERS DENKPISTE af en toe een denderde doorheen rolde. Maar nogmaals: ongekunsteld. - vlammende analyses,bas vurige essays, brandende kritieken, hete Hij haatte de Duitse Schönsprecherei, de ‘mooisprekers’, de toneelspelers schotschriften en ander denkwerk over theater nu die hun taal en hun teksten als een soort trotse en rijke bloemenstruis, een elk imponerend voorop zich uit dragen. Hij haatte vocalen, de Op gewensttaalboeket moment kan Lucifers Denkpiste eende bijdrage voor zich uit geschopte eindlettergrepen, de doordringende t’s en tongpunt worden geplaatst. De Denkpiste biedt ruimte voor hartstochtelijke r’s. Hij schold oplangzame de roeptoeters en de luidsprekers, toneelspelers die elk met argumentatie, gedachten en tijdloze inzichten, over allerhande grofheden alles onderwalsten. En daar hadden we er veel van! denkbaar onderwerp dat het (inter)nationale theaterveld betreft. Hij kon die bijzonder hun nummer zetten.uitgenodigd dit Wie eenlieden (voorstel) tot kwaadaardig een bijdrageopheeft, is van harte

kenbaar te maken via [email protected]. Ivan keer Nagelper citeert Kortner-zinnetje weer vangebundeld. de dirigent Een jaar een worden de artikelen dat uit deze de Denkpiste Otto Klemperer schijnt te hebben overgenomen: ‘Alles was steht, steht im Wege’.SCHRIFT LUCIFER THEATER Rolf Boysen: Kortners hadtheater veel met- muziek dus dat kan goed kloppen. Zijn - internettijdschrift over textuur was in wezen zeer zacht, bijna teder. Hij kon er vrouwen en jongere acteurs mee betoveren. trouwens ook koppen meeover af slaan. Ik Theater Schrift LuciferHij is kon eener gratis internettijdschrift theater. hoorde er ook vaak pijn doorheen klinken. De emigratie naar het Engels, In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. Elk een taal die hem, in tegenstelling tot Brecht, totaal vreemd is gebleven, najaar verschijnt een themanummer, telkens onder een andere moet voor Kortner vernietigend zijn geweest. Hij verloor door die taalgasthoofdredacteur. emigratie een deel van zijn wezen. En dat verlorene zocht hij in Duitsland al repeterend, al werkend met acteurs en actrices, terug. Het bijzondere in Lucifer # 5 / 2007 stond onder gasthoofdredactie van Chris Keulemans

Kortners wasTheater in de kern eenvoud. Een heldere verteltoon. Brecht en en heeftexpressie als thema: van de Toekomst. Kortner hebben nooitstond samengewerkt, maar ze hadden dat hetGroot naoorlogse Lucifer # 8 / 2009 onder gasthoofdredactie vaninGer en Duitsland heel goed gekund, ze spraken in de kern dezelfde taal, ze zochten heeft als thema: Slechteriken; de vele gezichten van het kwaad in het al struikelend en stamelend naar dezelfde theatrale helderheid, een soort theater zuiverheid die/niet meer was door wat er met het woord sauber in Lucifer # 10 2010, hetbezoedeld jubileumnummer, stond onder de Duitse taal was geschied. gasthoofdredactie van Annemie Vanackere en heeft als thema ‘Waar ‘t gras groener is’: over inspirerende buitenlandse theaterpraktijken. Je noemt Kortner regelmatig een ‘Ausdrucks-Erlöser’, bevrijder van Lucifer # 12 / 2011, onder gasthoofdredactie van Robeen Riemen, de uitdrukkingswijze, expressie van de toneelspeler. Daar komt oprichter en directeurvan vandehet Nexus Instituut, heeft als thema: ook de uitdrukking ‘Machen Sie Platz für den Ausdruck’ vandaan. Dat is ‘Laatste werken; wat vertellen kunstenaars ons vlak voor hun dood?’ een acteurs-aanwijzing van Kortner. Hoe ging dat in zijn werk tijdens het repeteren? OP DE PISTE Rolf telkens Boysen:wisselende Het is een heel wonderlijk en eigenlijk - Een Lucifer correspondent - een heel eenvoudig iets. Hij zág dan iets in een toneelspeler dat hem helemaal niet beviel. Iets watredactie een tegendeel is van ontspanning. Hij zag een teken van inspanning De van Theater Schrift Lucifer plaatst eigenlijk, van een loze spanning, een signaal van in de wegkeuze theaterpersoonlijkheden op de denkpiste. Zijtergende kunnen en naar eigen zittende toneelspelersvermoeidheid. Iedere acteur kent die momenten. ofwel op eenzame hoogte of juist onder de mensen hun gedachten Er is dan een probleem in het repeteren, een toneelspeler komt ergens over de wereld met ons delen. Correspondenten berichten vanuit de niet uit, wuift dat weg, wijdt hetwereld, aan onzin-dingen, of wil niet zien. In openbare denkruimte over de zichzelf en hethet theater. U bent de uitdrukking van de toneelspeler is dan ergens een irritatie, er zit iets van harte uitgenodigd zich hiervoor kandidaat te stellen. totaal vast. Kortner reageerde daar onmiddellijk op, korzelig bijna. Jonge toneelspelers of acteurs die nog niet zo vaak met hem hadden gewerkt Praktisch schrokkenSchrift daar van. Die voelden zich online vaak betrapt. Sie en das,geprint. zei hij Theater Lucifer kan gratis wordenLassen gelezen dan. ‘Laat U dat!’ Heel beslist. Meteen daarna maakte hij een gebaar Ook kunt u een nummer integraal en/of per artikel via Acrobat met zijn vlakke rechterhand zijn gewenst gezicht, van onder naar alsofkan hij een Reader downloaden envoor indien uitprinten. Opboven, aanvraag de imaginaire sluier, een soort voordoek, open trok of weg haalde. Lassen Sie redactie een printversie (tegen kostprijs) toezenden. das - en meteen er achteraan: Machen Sie Platz für den Ausdruck.

Contact Er dus vanuit gaande dat toneelspelers-uitdrukking niet zomaar daar Alle correspondentie kande verzonden worden naar is, niet voor de hand ligt, niet voor het grijpen ligt, of niet meer voor [email protected]. het grijpen. Er moet klaarblijkelijk plaats voor gemaakt worden. Rolf Boysen: Ja. En hij zag dat steeds als eerste. En hij benadrukte ook Feiten altijd dat de expressie zelf eigenlijk oninteressant is. Het ontstaan van Theater Schrift Lucifer is een gratis internettijdschrift over theater. die toneelspelersuitdrukking is boeiend. De primaire aandacht van Kortner In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. lag bij het ontstaan en bij de wording van de toneelspelersuitdrukking, Lucifer verschijnt twee keer per jaar en is gratis te bezoeken en dus bij het laten zien dat er iets komt, in plaats van iets te laten zien dat te downloaden op www.theaterschriftlucifer.nl. Het tijdschrift er al is. Kortner beschouwde de uitdrukkingswijze van de toneelspeler als ligt in print in een aantal theaterbibliotheken, zoals het TIN en de het signalement, tegenwoordig zouden we zeggen het DNA van de morele bibliotheken van de grotere kunstvakopleidingen. Op aanvraag bij de en de intellectuele capaciteiten en kwaliteiten van de toneelspeler. Wars redactie kan een printversie tegen kostprijs worden toegezonden.

53 1


van uiterlijkheden dus. Gericht op denken, op concentratie. Dat klinkt eenvoudig en glashelder. En dat is het ook. Maar voor ons waren het ogenopeners. Pas op, de Duitse toneelspelers kwamen uit een toneelcultuur waarin stralen, schitteren, Erfolg in plaats van Wirkung centraal stonden. Het was de SCHRIFT toneelcultuur van sterrendom, klassiek plan-acteren, je plaats THEATER LUCIFER weten, prijzenregens en niet te vergeten de dodelijkheid van routine en - contactgegevens en informatie gemakssuccessen, het bij elkaar liegen van intensiteit en diepgang. Dat waren allemaal zaken die deSchrift tomeelcultuur tussen 1933 en 1945 zoopwalgelijk De redactie van Theater Lucifer kan bereikt worden het maakten en waar het heldere toneelspelen waanzinnig onder geleden heeft. mailadres: Als tegengif voor al die zaken die we moesten afleren was die eenvoudige [email protected] les ‘Machen Sie Platz für den Ausdruck van grote betekenis. Zou dat nu opnieuw kunnen voeg Schrift ik er bescheiden toe. De website van zijn, Theater Lucifer isaan ontworpen en vormgegeven door Cecile Brommer. In zijn memoires ‘Alle Abend’ schrijft Kortner: Alle opmerkingen overTagen inhoud en vormgeving van de‘Alles site graag via schauspielerische Getue ist sinnlos, wenn nicht die menschlichkeit des bovenstaand mailadres. Schauspielers die Figur in ihren schützenden Mantel nimmt, wenn er nicht anfangt ihre Geschichte zu erzählen.’ THEATER SCHRIFT LUCIFER bestaat uit: Rolf Boysen: Menselijkheid als een ‘beschermende mantel’ waarin de geschiedenis van een mens verteld kan worden - dat is vind ik zeer LUCIFERS DENKPISTE eigentijds, en trouwens zeer Brechtiaans. Hoe dankritieken, ook: zo’n zin is voor - vlammende analyses,ook vurige essays, brandende hete de opvoeding en lering van de Duitse toneelspeler existentieel, eigentijds en schotschriften en ander denkwerk over theater nu verbluffend modern gebleken. Ik ben er overigens van overtuigd dat Kortner, zou elk hij nu op aarde terugkeren, meteen weerDenkpiste zou kunneneen regisseren en Op gewenst moment kan op Lucifers bijdrage lesgeven. worden geplaatst. De Denkpiste biedt ruimte voor hartstochtelijke

argumentatie, langzame gedachten en tijdloze inzichten, over elk Heeft Kortner zich in zijn ballingschap een mening over de denkbaar onderwerp dat Amerikaanse het (inter)nationale theaterveld betreft. zogeheten ‘Method Acting’ gevormd? Wie een (voorstel) tot een bijdrage heeft, is van harte uitgenodigd dit Rolf Boysen: Hij was geloof wantrouwig over. Hij verafschuwde het kenbaar te maken viadaar [email protected]. niet zozeer, zoals wel de deed, maar hijuitvond het onpraktisch. In zijn Een keer per jaarBrecht worden artikelen de Denkpiste gebundeld. universum moest het uitdrukkingsveld van de toneelspelers in zekere zin schoongemaakt zijn,LUCIFER op zijn manier eenduidig, geordend, vasthoudend, THEATER SCHRIFT niet psychopathologisch. -standvastig, internettijdschrift over theater - En boven alles in zekere zin herhaalbaar zonder de stank van routine. Fris, maar dan wel zonder de geur van zeep Schrift of reukwaters. Theater Lucifer is een gratis internettijdschrift over theater. In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. Elk Kortner noemt in zijn memoires het gevecht van de toneelspeler met najaar verschijnt een themanummer, telkens onder een andere zichzelf, met de omstandigheden en met zijn rol, met het personage, gasthoofdredacteur. ‘een oudtestamentisch gevecht, zoals dat van Jacob met de Engel’.

Lucifer # 5 / 2007 stond onder gasthoofdredactie van Chris Keulemans

Boysen: Ja. HijTheater was daarin toendertijd binnen het Duitse toneel een enRolf heeft als thema: van de Toekomst. eenzame#wolf. Hij wist bijvoorbeeld zeker dat in iederevan uitdrukking, Lucifer 8 / 2009 stond onder gasthoofdredactie Ger Grootinen elke expressie die de toneelspeler kiest, de kiem van bedrog steekt. Voor heeft als thema: Slechteriken; de vele gezichten van het kwaad in het Kortner zit dat bedrog vooral in ijdelheid, in een overmaat aan gevoelens, theater in het etaleren gevoeligheden en het daarinstond tonenonder van onvermogen, Lucifer # 10 / van 2010, het jubileumnummer, zwakheden, ook technisch onvermogen en technische zwakheden. Niet gasthoofdredactie van Annemie Vanackere en heeft als thema ‘Waar ‘t de natuurlijkheid was voor hem een maatstaf voor een uitdrukkingsvorm, gras groener is’: over inspirerende buitenlandse theaterpraktijken. maar, zoals noemde, Kunstwille, het zoeken van Riemen, een kunstzinnige Lucifer # 12hij/ het 2011, onderde gasthoofdredactie van Rob weg die letterlijk plaats biedt voorNexus de juiste expressie, vooralseen heldere oprichter en directeur van het Instituut, heeft thema: toneelspelersuitdrukking. Plaats bieden betekent dan voor Kortner: weg ‘Laatste werken; wat vertellen kunstenaars ons vlak voor hun een dood?’ ergens naartoe en een heldere vorm ergens voor. Die kunnen alleen gevonden worden door wat Kortner ein bewuster Kopf noemde. Een bewusteloze, een OP DE PISTE in een soort trance verkerende toneelspeler, die wantrouwde hij. Ten diepste. - Een telkens wisselende Lucifer correspondent Iemand die immer so ganz drin ist zoals we dat hier in Duitsland graag noemen, die vertrouwde hijSchrift niet. IkLucifer ook nietplaatst trouwens. Het kan volgens mij De redactie van Theater ook niet. Het wakkere bewustzijn is de eerste theaterpersoonlijkheden op de denkpiste. voorwaarde Zij kunnen voor naartoneelspelen. eigen keuze

ofwel op eenzame hoogte of juist onder de mensen hun gedachten Ik vond een artikel van delen. de dramaturg en publicistberichten Ivan Nagel, over de wereld met ons Correspondenten vanuit de geschrevendenkruimte naar aanleiding de dood zichzelf van Fritzen Kortner, met wie hij openbare over van de wereld, het theater. U bent intensief had gewerkt. Met Ivan Nagel ga ik ook nog uitgebreid over van harte uitgenodigd zich hiervoor kandidaat te stellen. Kortner spreken. Hij beschrijft in dat In Memoriam over Kortner uit 1970 een scène uit de Othello die jij met Kortner hebt gemaakt, bij de Praktisch MünchnerSchrift Kammerspiele, in 1962. citaat gaat over de scène vrij aan Theater Lucifer kan gratis Het online worden gelezen en geprint. het begin van het stuk waarin Othello aan de Doge van Venetië en Ook kunt u een nummer integraal en/of per artikel via Acrobat zijn raadgevers en aan deen vader vangewenst Desdemona uitlegt, hoe het Othello’s Reader downloaden indien uitprinten. Op aanvraag kan de verhalen waren waar Desdemona aanvankelijk verliefd op redactie een printversie (tegen kostprijs) toezenden. werd. Ik citeer Ivan Nagel: ‘Al vertellend kreeg de Othello-figuur van Rolf Boysen in deze magistrale scène het soevereine, ritmische, licht heupwiegende en Contact dansante van een Noordafrikaanse Berber-vorst. Boysens gezicht lichtte Alle correspondentie kan verzonden worden naar bij het vertellen van de herinneringen op, in een tegelijk wonderschone [email protected]. en ook merkwaardige trots, een in zichzelf verzonken glimlach. De stem van Othello vertelde, nee, zong bijna over een geluk dat hem ooit ten Feiten deel viel en dat hij aanvankelijk niet waagde, niet durfde te begrijpen.’ Theater Schrift Lucifer is een gratis internettijdschrift over theater. En dan voegt Ivan Nagel een zinnetje toe aan zijn observatie: ‘Kortners In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. haat kwam voort uit Kortners liefde - hij meette de mens aan zijn beste, Lucifer verschijnt twee keer per jaar en is gratis te bezoeken en aan zijn meest menselijke mogelijkheden.’ te downloaden op www.theaterschriftlucifer.nl. Het tijdschrift ligt in print in een aantal theaterbibliotheken, zoals het TIN en de bibliotheken van de grotere kunstvakopleidingen. Op aanvraag bij de redactie kan een printversie tegen kostprijs worden toegezonden.

54 1


Rolf Boysen: (na een lange stilte en met een glimlach) Dat is mooi beschreven en goed opgemerkt van Ivan Nagel. Und so war es genau. Ik herinner me nog vrijwel ieder moment van het werken aan die Othello. Grappig trouwens dat Nagel hier even het woord trots laat vallen. Dat was zeker wat Kortner wilde in deze scène, hoor, daar doe ik niets aan af. Maar THEATER SCHRIFT LUCIFER hij wilde het wel altijd met mate. Het - contactgegevens en informatie - woord ‘trots’ viel zeer zelden bij hem. Toneelspelers die met een vals soort pathos Stolzheit verbeeldden, die zette hij hardhandig en spottend, honend metworden de bijnaam Ritter De redactie van Theater Schriftbijna Lucifer kan weg, bereikt op het Stolzenfels. Hij verdroeg het eenvoudigweg niet, de pronk, de hoogmoed, mailadres: ieder sprankje van eigenwaan. [email protected] Konwebsite je spreken een typische De vanvan Theater Schrift Kortner-’stijl’? Lucifer is ontworpen en vormgegeven Rolf Boysen: Nee. Eigenlijk niet. Hij had er geen. Stijl interesseerde hem door Cecile Brommer. ook niet. Hij was de vleesgeworden vanvan hetde Duitse Alle opmerkingen over inhoud ensmeltkroes vormgeving sitetoneel graag tussen via pakweg 1919 en 1969 - met dat griezelige gat van twaalf jaar in het midden. bovenstaand mailadres. Hij was briljant in het hanteren van de grote stijlfiguren uit het Duitse expressionisme van de jaren twintig. was zich bewust van de woede en THEATER SCHRIFT LUCIFER bestaatHij uit: de haat van zijn eeuw. Die zie en hoor je ook terug als hij voor de laatste keer de Shylock-monologen speelt voor een grammofoonplaatopname. LUCIFERS DENKPISTE Ik herinner me hem vooral als de essays, pleitbezorger van klaarheid en vertel- vlammende analyses, vurige brandende kritieken, hete eenvoud. En nogmaals: als hij vóórspeelde was hij adembenemend. Zo wreed schotschriften en ander denkwerk over theater nu en boosaardig als hij kon zijn tegen mensen in het toneel die er met de pet naarelk gooiden, zo teder kon kan hij zijn het regisseren van een bijvoorbeeld Op gewenst moment op in Lucifers Denkpiste bijdragede liefde tussen Othello en Desdemona. Hij begreep heel veel van de liefde, worden geplaatst. De Denkpiste biedt ruimte voor hartstochtelijke onzegbaar veel. langzame En niet louter filosofisch. wist verdomde veelover van elk wat er argumentatie, gedachten enHij tijdloze inzichten, zich in mensen afspeelt. Hij was een waarlijke Menschen-Mensch! denkbaar onderwerp dat het (inter)nationale theaterveld betreft.

Wie een (voorstel) tot een bijdrage heeft, is van harte uitgenodigd dit Draag je te diemaken herinneringen als toneelspeler met je mee? kenbaar via [email protected]. Rolf Boysen: Ja. Niet tijdens spelen hoor, ik speeldegebundeld. dan moest ik Een keer per jaar worden de het artikelen uit dealsDenkpiste geen spoken uit het verleden om me heen hebben. Wel altijd ervóór. Ook kort voor het spelen.LUCIFER Dat heb ik hier, in het Grosses Schauspielhaus van de THEATER SCHRIFT Kammerspiele vaak meegemaakt, in onze Guckkastenbühne, ons -Münchner internettijdschrift over theater lijsttoneel als kijkdoostoneel. Ik ben Duits toneelspeler in al mijn vezels en ik beschouw dit type toneelhuis die Mutter aller Dramatik. Ik doel op de Theater Schrift Lucifer is eenals gratis internettijdschrift over theater. eenheid tussen podium en auditorium, ik spreek ook graag van die magische In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. Elk Acht, de grote omarmende ronding tussen publiek en toneelspelers. In najaar verschijnt een themanummer, telkens onder een andere elke korrel stof die hier te vinden is, ligt alles besloten wat ooit op deze gasthoofdredacteur. toneelvloer is gesproken, gespeeld, geleden en liefgehad. Dat is nooit zomaar weg. Dat is ook het geheim van deze lijst en haar auditorium. Dat is Lucifer # 5 / 2007 stond onder gasthoofdredactie van Chris Keulemans

haarheeft gouden dat blijft hier. als ik hier het grote repertoire en alsstandaard, thema: Theater van deAltijd Toekomst. speelde,#of8 het nu King Lear was of Prinz von Homburg of Ger Schein Trügt, Lucifer / 2009 stond onder gasthoofdredactie van Groot en dan was ik meestal zeer vroeg im Haus. Ik ging dan altijd even het toneel op, keek heeft als thema: Slechteriken; de vele gezichten van het kwaad in het om me heen en naar de lege zaal en liet alles rustig op me inwerken. Niet als theater meditatie, maar om tehet zienjubileumnummer, in welke prachtige stond omgeving ik mag werken en Lucifer # 10 / 2010, onder wat hier allemaal al is gepasseerd. Alle collega’s die hier hebben gespeeld, gasthoofdredactie van Annemie Vanackere en heeft als thema ‘Waar ‘t ook degenen die allang onder de groene zoden liggen, zij allen hebben hun gras groener is’: over inspirerende buitenlandse theaterpraktijken. gevoelskracht, hun uitdrukkingsmogelijkheden, hun omgang met de taal hier Lucifer # 12 / 2011, onder gasthoofdredactie van Rob Riemen, achtergelaten. Of ze nu Fritz heten, of Frankheeft Wedekind, of Bertolt oprichter en directeur van Kortner het Nexus Instituut, als thema: Brecht, of Peter Lühr, Thérèse Giehse, Brigitte Hobmeier of André Jung - das ‘Laatste werken; wat vertellen kunstenaars ons vlak voor hun dood?’ ist alles nicht verloren, das kann man nicht abräumen, das ist und das bleibt anwesend.’ OP DE hier PISTE

- Een telkens wisselende Lucifer correspondent -

De redactie van Theater Schrift Lucifer plaatst theaterpersoonlijkheden op de denkpiste. Zij kunnen naar eigen keuze ofwel op eenzame hoogte of juist onder de mensen hun gedachten over de wereld met ons delen. Correspondenten berichten vanuit de openbare denkruimte over de wereld, zichzelf en het theater. U bent van harte uitgenodigd zich hiervoor kandidaat te stellen. Praktisch Theater Schrift Lucifer kan gratis online worden gelezen en geprint. Ook kunt u een nummer integraal en/of per artikel via Acrobat Reader downloaden en indien gewenst uitprinten. Op aanvraag kan de redactie een printversie (tegen kostprijs) toezenden. Contact Alle correspondentie kan verzonden worden naar [email protected]. Feiten Theater Schrift Lucifer is een gratis internettijdschrift over theater. In Lucifer staan kritieken, beschouwingen en toneelteksten. Lucifer verschijnt twee keer per jaar en is gratis te bezoeken en te downloaden op www.theaterschriftlucifer.nl. Het tijdschrift ligt in print in een aantal theaterbibliotheken, zoals het TIN en de bibliotheken van de grotere kunstvakopleidingen. Op aanvraag bij de redactie kan een printversie tegen kostprijs worden toegezonden.

55 1

MACHEN SIE PLATZ FUR DEN AUSDRUCK

Recommend Documents