Maatschappelijk rendement Bij wijkaanpak en in het sociaal domein
2 Wijkaanpak en sociaal domein—referenties
2
Maatschappelijk rendement in beeld Rendementsdenken in het sociaal domein
Vernieuwend onderzoek
Er is een groeiende behoefte om niet alleen inzicht te
Opdrachtgevers vragen steeds vaker om een analyse
hebben in het financiële rendement van investeringen,
van het maatschappelijk rendement van nieuwe werk-
maar ook een beeld te krijgen van het maatschappelijke
wijzen en interventies in het sociaal domein. Enkele
rendement. In eerste instantie zagen we dat vooral
thema’s waar we onlangs onderzoek naar hebben
bij ruimtelijke projecten en gebiedsontwikkeling. Meer
gedaan zijn de inzet van buurtteams; ondersteuning van
en meer ontstaat nu echter ook vanuit het sociaal domein
ouderen door vrijwilligers; tijdelijk onderdak voor dak-
de behoefte aan inzicht in de maatschappelijke
lozen en buitenschoolse programma’s voor leerlingen.
opbrengsten van elke geïnvesteerde euro. Dit wordt
Een belangrijk onderdeel in al deze onderzoeken is de
deels ingegeven door teruglopende budgetten.
vraag hoe het behaalde maatschappelijk rendement kan
Daarnaast zijn de betrokken partijen er zich steeds meer
worden teruggeploegd naar de investerende partijen, om
van bewust dat elke euro optimaal moet worden besteed
zo projecten eerder uitvoerbaar en haalbaar te maken.
en investeringen zo objectief mogelijk moeten worden onderbouwd. Verder wordt de roep van externe partijen
Methoden
naar verantwoording van investeringen steeds luider.
Om maatschappelijk rendement in beeld te brengen, maken we gebruik van verschillende methoden. De basis
Ecorys en rendementsanalyses
hiervan is de MKBA (maatschappelijke kosten-
De afgelopen jaren heeft Ecorys op het gebied van
batenanalyse). Voor kleine, individuele interventies
wijkvernieuwing en het sociaal domein een groot aantal
hebben we een quickscan-versie ontwikkeld: de MRA
rendementsanalyses uitgevoerd. Zo hebben we
(maatschappelijke rendementsanalyse). Daarnaast
jarenlang in opdracht van het Rijk de monitoring verricht
gebruiken we instrumenten zoals de effectenarena en
van het grotestedenbeleid. Hierdoor hebben we goed
effectencalculator. Hierbij onderzoeken we samen met
inzicht in de manier waarop diverse steden wijk-
(alle) projectpartijen tijdens interactieve bijeenkomsten
vernieuwing hebben aangepakt en wat de best practices
de maatschappelijke effecten en financiële kosten
zijn. Ook hebben we diverse maatschappelijke kosten-
en besparingen.
batenanalyses (MKBA’s) uitgevoerd naar ingrepen in wijken in Amsterdam, Maastricht, Rotterdam en
Deze instrumenten stellen ons ook in staat om
Roosendaal. Een ander voorbeeld is het vernieuwend
maatschappelijke businesscases op te stellen. Deze
onderzoek naar het effect van tientallen maatregelen op
bieden projecteigenaren en (potentiële) investeerders
het gebied van wijkaanpak in Rotterdam-Zuid.
inzicht in de financiële haalbaarheid van projecten, waarbij naast directe financiële stromen ook rekening wordt gehouden met de financiële inbreng van maatschappelijke opbrengsten.
3
Wijkaanpak en sociaal domein—referenties
MKBA
Selectie van projecten
Een MKBA is een analyse-instrument dat op zo objectief
mogelijke wijze een project of interventie beoordeeld door een vergelijking met het meest waarschijnlijke alternatief. Daarbij worden alle maatschappelijke voor- en nadelen systematisch tegenover elkaar gezet. Het uitgangspunt voor een beoordeling op basis van een MKBA is de vraag of een project naar verwachting zal bijdragen aan de maatschappelijke welvaart. Daarbij wordt een breed welvaartsbegrip gehanteerd. Dit houdt in dat naast financieel-economische factoren ook de waarde van allerlei andere zaken (waaraan mensen waarde hechten) wordt meegenomen, zoals bijvoorbeeld imago, veiligheid,
Bijzondere Aanpak op Zuid, Rotterdam Terugploegen Maatschappelijke Baten MKBA Broedplaats OH3, Amsterdam MKBA Woonhotel Rotterdam MKBA Wijkaanpak Westrand Roosendaal. MKBA Sociaal Raadslieden, Beverwijk Verschillende handreikingen voor MKBA’s Armoedebeleid Echt-Susteren en Roerdalen MKBA Talent voor Zorg, Utrecht Analyse maatschappelijke effecten Netwerk Welzijn Versterkt Peel en Maas
milieu en gezondheid.
Evaluatie integrale buurtteams, Utrecht
Effectanalyse preventief investeren Tilburg Stapelingseffecten bezuinigingen sociaal domein
Een MKBA is dus een optelling (van de geldwaarde) van alle voor- en nadelen die maatschappelijke partijen
De volgende pagina’s bevatten beschrijvingen van deze
ondervinden van de uitvoering van een project. Daarbij
projecten. Andere uitgevoerde opdrachten:
wordt de situatie ná uitvoering van een project (projectalternatief) vergeleken met de situatie waarbij het project niet wordt uitgevoerd (het zogenaamde
nulalternatief). In een MKBA kan zowel worden terug-
MKBA Herstructurering wijken, Maastricht Evaluatie Integraal Wijkvernieuwingsbeleid, Eindhoven
gekeken hoe een bepaald project is verlopen (evaluatie) als worden vooruitgekeken om de verwachte effecten
Enkele lopende projecten:
vooraf in beeld te brengen.
MRA Motto Rotterdam (ondersteuning ouderen) MRA Playing for Success Proeftuin wijkteams Amersfoort
4 Wijkaanpak en sociaal domein—referenties
4
5
Wijkaanpak en sociaal domein—referenties
Voorbeeldprojecten Evaluatie integrale buurteams Utrecht (2013)
Bijzondere aanpak op Zuid (2010)
Het Rijk draagt steeds meer taken en
Ecorys heeft in samenwerking met RebelGroup en het
verantwoordelijkheden over aan gemeenten. Deze
Verwey-Jonker Instituut in opdracht van de gemeente
veranderingen gaan gepaard met forse bezuinigingen.
Rotterdam tientallen maatregelen op het fysieke, sociale
In het sociaal domein vormen de nieuwe Participatiewet,
en culturele vlak beoordeeld op effectiviteit, en de
de overheveling van delen van de AWBZ en de her-
effecten ervan - waar mogelijk - in geld uitgedrukt.
vorming van de jeugdzorg een grote uitdaging voor
De inventarisatie is uitgevoerd op basis van literatuur-
gemeenten. Om invulling te geven aan de vernieuwing
studie (waaronder uitgevoerde MKBA’s), expertmeetings
werkt de gemeente Utrecht sinds het voorjaar 2012 aan
en expert opinions. Om een beeld te geven van de
het experiment 'Integrale buurtteams'. In twee wijken,
effecten van mogelijke pakketten van maatregelen zijn
Overvecht en Ondiep, is een pilot gestart. Deze buurt-
twee scenario’s met een verschillende mix van sociaal-
teams bieden laagdrempelige, generalistische hulp,
economische en fysieke maatregelen doorgerekend. Bij
waarbij de eigen kracht en het eigen informele netwerk
het ene pakket lag de nadruk op sociaal-economische
van de cliënten een belangrijke rol spelen. De begeleiding
investeringen, terwijl in het andere pakket meer werd
wordt zoveel mogelijk collectief, en gekoppeld aan net-
ingezet op de grote fysieke projecten. Tevens zijn voor-
werken in de buurt aangeboden. De gemeente wil op
stellen gedaan voor de organisatievormen die nodig zijn
deze manier zowel een substantiële besparing realiseren
om de maatregelen op een effectieve en efficiënte wijze
als de kwaliteit van de dienstverlening verbeteren.
uit te voeren teneinde het maatschappelijke rendement te maximeren. De rapportage geeft hiermee een compleet
Ecorys heeft samen met het Verwey-Jonker Instituut en
overzicht van de effecten van verschillende maatregelen
adviseur Jochum Deuten een evaluatie uitgevoerd naar
en helpt de gemeente bij beleidsvorming.
het functioneren en de efficiëntie van twee buurtteams. In een interactieve aanpak met organisaties uit het veld
Terugploegen Maatschappelijke Baten (2011-2012)
analyseerden we 20 cases (huishoudens). Per case
Tot dusver heeft de overheid financieel en voorwaarden-
stelden we met behulp van de effectencalculator
scheppend flink bijgedragen om stedelijke-vernieuwings-
maatschappelijke businesscases op. Vervolgens hebben
processen te laten slagen. Een van de belangrijkste
we de financiële stromen en de maatschappelijke
lessen is dat bij de ontwikkeling van een gebied gefocust
effecten van de aanpak met buurtteams vergelijken met
moet worden op gemeenschappelijke waardecreatie.
die in de klassieke (verkokerde) aanpak.
Hierbij geldt ook dat de partijen die aan projecten verdienen ook kunnen mee-investeren; dit kan
6 6
zowel financieel als in natura. In het onderzoek
MKBA Woonhotel
‘Terugploegen Maatschappelijke Baten’ is aan de hand
De woningcorporaties Woonstad en Woonbron zijn
van verschillende praktijkgevallen onderzocht welke
samen eigenaar van het gebouw waarin het Rotterdamse
mogelijkheden er zijn om verschillende partijen uit de
Woonhotel is gevestigd. Deze voorziening bestaat uit een
samenleving te betrekken bij de financiering van
commercieel hotel en een deel dat is bestemd voor de
voorzieningen en stedelijke vernieuwing.
tijdelijke opvang (max. 6 maanden) van personen die in principe zelfstandig zijn, maar tijdelijk geen eigen woon-
MKBA creatieve broedplaats OH3 (2012)
ruimte hebben of kunnen regelen. Met het Woonhotel
In het kader van het project ‘10 voor MKBA’ heeft Ecorys
wordt beoogd om deze personen in een stabiele en
voor woningcorporatie De Alliantie de maatschappelijke
veilige omgeving de kans te bieden hun leven op orde te
kosten en baten van de creatieve broedplaats OH3 in
krijgen en zelfstandige woonruimte te vinden. Daardoor
Amsterdam-West in beeld gebracht. Dit voormalige
wordt voorkomen dat zij op straat of in de noodopvang
kantoorpand staat in de Staalmanpleinbuurt, waar
belanden. Huurders in het Woonhotel betalen een huur
grootschalige wijkvernieuwing in de vorm van sloop
die gerelateerd is aan de hoogte van het inkomen/
nieuwbouw plaatsvindt. OH3 is gerealiseerd als tijdelijke
uitkering. Tekorten op de exploitatie van het Woonhotel
broedplaats, inclusief trendy horecagelegenheid/buurt-
worden gecompenseerd door winsten uit het
ontmoetingsplek, met als doel om de buurt ook op
commerciële hotel en in de aanloopfase ook door
sociaal, maatschappelijk en economisch vlak te
de woningcorporaties.
stimuleren. De MKBA is met inbreng van de diverse betrokken partijen uitgevoerd. De analyse toonde een
Ecorys heeft voor Woonstad de maatschappelijke
positief maatschappelijk rendement, waarbij het financiële
effecten van het Woonhotel in beeld gebracht. Hieruit
tekort ruimschoots wordt gecompenseerd door
blijkt dat tegenover het relatief beperkte financiële tekort
maatschappelijke effecten. Dit zijn onder meer een
een reeks aan maatschappelijke baten staat die de stad
toename van de werkgelegenheid voor laagopgeleiden
als geheel ten goede komen. De belangrijkste
uit de buurt, lokale bestedingen en positieve uitstralings-
maatschappelijke effecten zijn de vermeden kosten voor
effecten op de omgeving (leidend tot stijging
de noodopvang en het vermijden van kosten als gevolg
vastgoedwaarde).
van het op straat zwerven van personen.
7
MKBA Programma Wijkontwikkeling Westrand
Handreikingen voor MKBA’s (2007)
Roosendaal (2009-2011)
Ecorys heeft in opdracht van het ministerie van VROM de
In opdracht van de gemeente Roosendaal en
leidraad opgesteld voor MKBA’s voor Integrale
woningbouwcorporatie Aramis Allee Wonen voerde
Gebiedsontwikkeling alsmede de leidraad voor MKBA’s in
Ecorys een maatschappelijke kostenbatenanalyse uit van
het sociaal domein. De handleiding voor kosten-
het Programma Wijkontwikkeling dat is opgesteld voor de
batenanalyses voor projecten voor integrale
wijk Westrand. Dit actieprogramma bevat ingrepen in de
gebiedsontwikkeling hebben we in samenwerking met
fysieke ruimte, maar bestaat vooral uit ingrepen op het
Witteveen+Bos geschreven. Deze bestaat uit twee
sociale vlak. Daar er tot dan toe nog geen tot weinig
onderdelen: een deel voor projectleiders (met een
ervaring was met dit type kosten-batenonderzoek op het
algemene inleiding over de kosten-batenanalyse) en een
sociale vlak, ging het hier om een pilotproject. Met de
deel voor de opstellers van kosten-batenanalyses (waar
uitkomsten van de studie hebben gemeente en
de belangrijkste methodologische kwesties worden
woningbouwcorporatie de maatschappelijke effecten van
besproken). De leidraad voor MKBA’s in het sociaal
de ingrepen af kunnen zetten tegen de kosten.
domein is geschreven in samenwerking met het VerweyJonker Instituut en is bruikbaar voor zowel projectleiders/
Kosten en baten Sociaal Raadslieden
beslissers als voor opstellers van kosten-batenanalyses.
Beverwijk (2011) Ecorys en het Verwey-Jonker Instituut hebben
Nieuw minimabeleid Echt-Susteren en
gezamenlijk een maatschappelijke rendementsanalyse
Roerdalen (2012)
(MRA) uitgevoerd naar Sociaal Raadslieden in de
Als onderdeel van de voorbereiding van nieuw
gemeente Beverwijk. De Raadslieden ondersteunen daar
minimabeleid in de gemeenten Echt-Susteren en
binnen de prestatievelden van de Wmo hun cliënten bij
Roerdalen heeft Ecorys de maatschappelijke effecten van
de contacten met (overheids)instanties en andere
mogelijk nieuw beleid in beeld gebracht en hierover
organisaties. Een MRA is bedoeld voor gemeenten die
geadviseerd. Hierbij waren de partijen in het veld
willen weten welk effect de inzet van sociale interventies
uitgebreid betrokken, onder meer via een interactieve
(kunnen) hebben en wat de concrete kosten en baten
Effectenarena-sessie. Het nieuwe beleid is meer dan
daarvan zijn. Het instrument zet de kosten en baten van
voorheen gericht op het activeren van burgers (werken)
een sociale interventie naast elkaar, en gaat ook na wat
en minder op het bieden van een inkomen (uitkering).
de gevolgen zouden zijn van het niet uitvoeren van de activiteiten. Voor de Sociaal Raadslieden resulteerde dit in een duidelijk overzicht van opbrengsten.
8 8
Evaluatie Talent voor Zorg Campus Max (2012-2013)
Effectanalyse Netwerk Welzijn Versterkt in Peel en
Niet alle jongeren vinden op eigen kracht een plek in de
Maas (2012-2013)
Utrechtse samenleving. Sommigen missen de aansluiting
In de gemeente Peel en Maas werken gemeente,
met de arbeidsmarkt. Daarnaast is er in het zorg- en
welzijnsorganisaties, zorgpartijen en corporatie
welzijnswerk vraag naar nieuwe medewerkers.
gezamenlijk aan een aanpak die op een efficiëntere
Het project Talent voor Zorg campus Max in Utrecht wil
en effectievere manier invulling geeft aan de sociale
op beide vraagstukken een verschil maken: jongeren een
opgave in de wijk. Er is een Netwerk Welzijn Versterkt
echt perspectief bieden en tegelijkertijd meer handen
opgericht, waarin partijen in gezamenlijk overleg een
leveren voor de zorg- en welzijnssector. Het project
aanpak ontwikkelen. Professionals zijn vrij om te
voorziet in extra ondersteuning en betere aansluiting op
handelen en komen samen tot een aanpak op maat.
de arbeidsmarkt voor jongeren die een opleiding volgen
Ecorys heeft een effectenanalyse uitgevoerd voor deze
aan een van de ROC’s in de stad. De jongeren hebben
nieuwe aanpak in de welzijnssector. De nadruk lag hierbij
een eigen woongelegenheid in de City Campus Max in
met name op de financiële stromen en maatschappelijke
Transwijk. Ze worden begeleid bij het wonen en krijgen
businesscases. Middels het instrument van de effecten-
daarnaast een stage of leer-werktraject. Het is de
arena en het opstellen van maatschappelijke business-
bedoeling dat leerlingen gaan werken in de zorg-,
cases is inzichtelijk gemaakt wat het maatschappelijk
wellness- en welzijnssector. Het project is begin 2010 als
rendement is van een aantal cases die deze aanpak
pilot van start gegaan.
hebben gevolgd. Dit was aanleiding voor het zorgkantoor om mee te doen en mee te investeren. Ook zorg-
In de evaluatie beschrijven we het project Talent voor
verzekeringen onderkennen de waarde van deze aanpak
Zorg Campus Max. Daarbij richten we ons vooral op de
en zijn bereid om met partijen in de gemeente in
precieze werking, maatschappelijke kosten en baten
gesprek te gaan.
en mogelijke verbeteringen. Tevens ontwikkelen we een format waarmee toekomstige Talent voor Zorg-projecten kunnen worden gemonitord. Onderdeel van de evaluatie is een MKBA, waarbij de kosten van het project worden afgezet tegen de financiële en maatschappelijke opbrengsten (baten).
9
Effectanalyse preventief investeren Tilburg (2012)
Stapelingseffecten bezuinigingen sociaal domein
In Tilburg zijn de zorgorganisaties stichting de Twern en
(2011/2012)
Thebe een samenwerking aangegaan met woning-
In 2011 had het kabinet een totaal bezuinigingspakket
corporatie WonenBreburg om op wijkniveau innovatief,
opgesteld van circa 18 miljard euro op de rijksbegroting.
efficiënt en effectief zorg te kunnen bieden. Ecorys heeft
Onderdeel hiervan was een miljardenbezuiniging op de
een effectanalyse uitgevoerd van deze preventieve
sociale zekerheid (o.m. AWBZ, Wmo, Jeugdzorg,
buurtaanpak. Van diverse cases is het maatschappelijk
Wajong, Wet werk en bijstand, etc.). Naast deze
rendement vastgesteld en de onderbouwing gegeven
bezuiniging was er ook sprake van een grootschalige
van een verdere uitrol van deze aanpak. Hierbij gaat het
decentralisatie van (een deel van) deze instrumenten en
in essentie om een gedeelde regievoering in de wijk. In
overheveling naar gemeenten. De G32-gemeenten (de
interactieve sessies is door middel van effectenarena’s
34 grootste gemeenten van het land exclusief de vier
gesproken over de effecten van preventief investeren.
grootste) zagen zich voor een enorme opgave gesteld
De kosten gaan hierbij steeds voor de baat uit. Door
zonder dat duidelijk was wat de effecten voor burgers
middel van de zogeheten ‘maatschappelijke prijslijst’ zijn
zouden zijn.
vervolgens kasstromen in beeld gebracht en maatschappelijke businesscases opgesteld.
NICIS en Ecorys onderzochten de effecten op de inkomens van huishoudens in de gemeenten. In het onderzoek is gekeken naar financiële stromen vanuit verschillende sociale voorzieningen naar huishoudens. Hierbij is specifiek gekeken naar stapelingseffecten, waarbij huishoudens door meerdere bezuinigingen tegelijkertijd worden geraakt. Uit de studie bleek onder meer dat bepaalde groepen huishoudens meer dan 50% van hun besteedbaar inkomen dreigden te verliezen. De gemeenten hebben de onderzoeksresultaten gebruikt ter ondersteuning van hun voorbereiding op de veranderingen en in hun reactie naar het rijk.
10 Wijkaanpak en sociaal domein—referenties
10
Contact Ahmed Hamdi studeerde internationale economie en
Wouter Vos is als partner bij Ecorys en manager Steden
economische geografie aan de Universiteit Utrecht. Hij is
en Wijken betrokken bij de activiteiten op het gebied van
ruim 10 jaar in dienst bij Ecorys, waar hij werkzaam is als
regionale en stedelijke ontwikkeling. Hij houdt zich onder
senior consultant en projectleider. De afgelopen jaren
meer bezig met evaluaties op rijksniveau, gemeentelijk
heeft hij zich onder meer gespecialiseerd in effect-
niveau, voor rekenkamers en corporaties, project- /
metingen en maatschappelijke kosten-batenanalyses op
procesmanagement, stedelijke-vernieuwingsprojecten,
diverse vlakken, waaronder wijkaanpak, het sociaal
maatschappelijke kosten-batenanalyses en beleidsvisies.
domein en gebiedsontwikkeling. Recente relevante
Wouter was projectleider van de studie Terugploegen van
projecten van Ahmed zijn: Stapelingseffecten van be-
Maatschappelijke Baten en van de studie naar het
zuinigingen op het sociaal domein (opdracht van de G32-
maatschappelijk rendement van de preventieve wijk-
gemeenten); Effectanalyse van nieuw armoedebeleid in
aanpak in Tilburg. Samen met adviseur Jochum Deuten
Echt-Susteren; MKBA Talent voor Zorg in Utrecht; en een
werkt hij momenteel in de gemeente Peel en Maas aan
MKBA voor een wijkaanpak met een grote sociale
een innovatieve manier om het zichtbare maatschappelijk
component in Roosendaal (opdracht van de gemeente en
rendement te verzilveren.
een woningcorporatie). Momenteel werkt Ahmed onder meer aan de evaluatie van het integrale wijkvernieuwingsbeleid van de gemeente Eindhoven.
Ahmed Hamdi Senior Consultant
[email protected] T 010 453 84 30 M 06 412 590 67
11
Wouter Vos Partner
[email protected] T 010 453 84 05 M 06 142 455 56
Wijkaanpak en sociaal domein—referenties
Watermanweg 44 3067 GG Rotterdam Postbus 4175 3006 AD Rotterdam T 010 453 88 00 E
[email protected] www.ecorys.nl
Sound analysis, inspiring ideas
