MET ANDERE OGEN Lerarenhandleiding bij het videoanimatieproject voor groep 5 tot en met 8 van het primair onderwijs
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
inhoud Voorwoord van het Rode Kruis
3
Audiovisuele kunst en animatie
6
Over het project
De educatie, een stappenplan Voorbereiding
Het kringgesprek vooraf
De kijkwijzers bij de animaties Het werkboekje
Creatieve lessuggesties 1. Monkeyjam
2. Een voorwerp komt tot leven 3. Zwart-wit licht
4. Fotografie in beweging
bijlage kopieervel T-shirt
2
4
7
8 8
10
11 13 13
14
15
16
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
voorwoord van het Rode Kruis Het Rode Kruis Eindhoven en omgeving bestaat 100 jaar. Daarom bieden wij, in samenwerking met
Stichting EnterArt, aan het primaire onderwijs het project Met andere ogen aan. Het Rode Kruis wil
leerlingen stimuleren om ‘met andere ogen’ te kijken naar bijvoorbeeld leeftijd, religie, uiterlijk en kansen.
Het Rode Kruis staat voor • menslievendheid • onpartijdigheid
• onafhankelijkheid • neutraliteit
• vrijwilligheid
• algemeenheid Het doel van dit kunsteducatieproject is leerlingen kennis te laten maken met deze uitgangspunten.
In ieders omgeving leven mensen die hulpbehoevend zijn. Wat zou je zelf kunnen doen voor deze mensen? Dit project geeft een eerste aanzet tot bewustwording en beantwoording van die vraag. Veel succes!
3
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
over het project inleiding In deze handleiding vindt u informatie over inhoud en werkwijze van het project Met andere ogen.
Voor een goed verloop van het project is het raadzaam om de website www.andere-ogen.nl te bekijken
en vóór aanvang van het project ook de informatie onder de verschillende knoppen te bekijken.
onderdelen van het project Het project bestaat uit de volgende onderdelen:
• een dvd met acht videoanimaties van evenzoveel kunstenaars; • werkboekjes, voor elke leerling één;
• een website voor de leraren, bestaande uit de onderdelen: Voorbereiding / Kijkwijzers bij de animaties / Het werkboekje / Lessuggesties voor een creatieve verwerking;
• een website voor de leerlingen;
• een optioneel instructie-uur voor de leraren.
het project in het kort Ieder mens is anders en kijkt met eigen ogen naar de wereld om hem heen. Het spreekt vanzelf dat
dit tot vaak heel verschillende meningen en interpretaties leidt. Die eigen blik, van jezelf én van de ander, staat centraal in het project Met andere ogen.
Het thema ‘met andere ogen’ wordt vanuit een veelvoud aan invalshoeken belicht in de acht videoanimaties die de kern van het project vormen. De leerlingen maken kennis met vorm en inhoud van deze
videokunstwerken en krijgen aanknopingspunten aangereikt om samen na te denken over het onderwerp ‘oog voor een ander’.
doelstellingen van het project Het project draagt bij aan de beeldende vorming van de leerling.
Het project draagt bij aan de sociale vorming van de leerling.
De leerling ontwikkelt nieuwsgierigheid en zelfvertrouwen op het gebied van cultuurdeelname. De kunstontmoeting geeft aanleiding tot het ontwikkelen van de eigen creativiteit.
4
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
meervoudige intelligentie In het onderwijs is ‘meervoudige intelligentie’ een begrip geworden. Een kunstontmoeting kan zeer
uiteenlopende werelden openen bij de beschouwer. Het educatieve materiaal biedt ruimte om de diverse intelligenties aan bod te laten komen.
Met andere ogen biedt de leerlingen een leuke en leerzame ervaring die hen laat uitkijken naar een volgend cultureel project.
de geselecteerde videoanimaties Om de jonge kijkers te blijven boeien is er gekozen voor een gevarieerd aanbod en verschillende
animatietechnieken. De kunstwerken sluiten aan bij de belevingswereld van kinderen.
Het onderwerp ‘met andere ogen’ staat dicht bij school maar ook dicht bij de kunstwereld. Veel
kunstenaars zoeken naar nieuwe manieren om de wereld om hen heen te benaderen. Zij streven naar
een verbeelding die het publiek raakt en uitdaagt om de ogen opnieuw te openen. Wat hoort er bij mij
en hoe verhoud ik me tot de mensen om me heen? Welke uitspraken horen daarbij, welke vorm en welk gevoel? De deelnemende kunstenaars onderzoeken dit thema via rationele en intuïtieve wegen.
5
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
audiovisuele kunst en animatie De Britse fotopionier Eadweard Muybridge deed in 1878 een geweldige ontdekking. Hij stelde een
aantal fotocamera’s op en liet daar onder andere een paard voor rennen. Elke camera legde de beweging van het dier een fractie later vast. De beelden van de fotoreeks die zo ontstond, waren net iets verschillend van elkaar. Zo leverde Muybridge uiteindelijk het bewijs dat een paard bij het
galopperen inderdaad met vier hoeven tegelijk van de grond komt. Met het blote oog is dat niet
waarneembaar. Belangrijker was dat wanneer de beelden snel achter werden getoond, het paard leek
te rennen. Daarmee toonde Muybridge aan dat ons oog een beeld even ‘vasthoudt’ op het netvlies. Ons oog is traag. En daarmee was het principe van de animatietechniek ontdekt.
Toen kunstenaars deze kennis overnamen, konden ze alles leven inblazen (de letterlijke betekenis van
het woord ‘animeren’). Tekeningen, voorwerpen, kleipoppetjes: alles lijkt in animatiefilms tot leven te komen.
Het maken van een animatiefilm is geduldwerk. Vroeger gebeurde dat helemaal handmatig.
Tegenwoordig zijn de digitale technieken een reusachtig hulpmiddel. In de computer worden beelden net zo lang bewerkt tot ze geschikt zijn voor games, animatiefilms, clips of toepassingen op websites.
Mediakunst Al vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw, maar zeker sinds de opkomst van video- en filmcamera’s
en computers voor de gewone consument, zijn kunstenaars de nieuwe digitale media volop gaan gebruiken. Ze experimenteerden met de techniek en ontdekten mogelijkheden die verdergingen dan het traditionele gebruik. Een algemene conclusie is dat kunstenaars de beschikbare media niet gebruikten
om mee te communiceren, maar om zich ermee uit te drukken. Daarmee eigenden ze zich een zeer per-
soonlijk gebruik toe.
Het heel diverse scala aan uitingen wordt tegenwoordig bijeengebracht in de term ‘mediakunst’. Dat is, gelet op de vele technologische ontwikkelingen in het genre, een zeer dynamisch begrip. Internet
en internettoepassingen spelen daarin een steeds grotere rol. Het internet is voor de kunstenaar een wereldwijd podium om te publiceren.
6
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
de educatie, een stappenplan Het educatief traject bestaat uit de volgende onderdelen: • voorbereiding in het kringgesprek;
• bekijken van één animatie en deze bespreken aan de hand van de bijbehorende kijkwijzer; • nabespreking met het werkboekje;
• creatieve verwerking via de lessen uit deze handleiding. De animaties maken het meeste indruk als ze niet allemaal achter elkaar worden getoond. Hoewel de
filmpjes steeds maar enkele minuten duren, adviseren wij toch om hooguit één filmpje ’s ochtends en
één filmpje ’s middags te laten zien. De tijd die nodig is voor het bespreken van de animaties zal
variëren. Waarschijnlijk zal dit niet meer dan 10 minuten in beslag nemen, afhankelijk van de respons uit de groep.
Het project Met andere ogen leent zich bij uitstek voor een vakoverstijgende benadering, waardoor de betekenis ervan toeneemt. Onderwerpen die ook bij themabesprekingen over leefstijl en burgerschapszin
aan de orde komen kunnen moeiteloos in het project worden ingepast.
Naast reflectie is een actieve verwerking belangrijk. Op de website zijn hiervoor creatieve opdrachten geplaatst. De opdrachten bieden de mogelijkheid om de leerlingen hun eigen creativiteit te laten
ontdekken naar aanleiding van de kunstwerken uit de tentoonstelling. Aan het einde van de project-
periode kunt u op school een kunstmarkt inrichten van de werken die door de leerlingen zijn gemaakt. TIP: Organiseer een goededoelenactie rondom deze kunstmarkt. Kies een van de onderwerpen uit Met andere ogen en benader een instelling die zich hiervoor inzet. Door de kunstwerken van de leerlingen
te verkopen, ze te veilen of entree te vragen kan de school geld inzamelen om deze instelling te ondersteunen. Daarnaast laat u een bredere publieksgroep kennismaken met de sociale gedachten achter Met andere ogen.
7
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
voorbereiding het kringgesprek vooraf inhoud
In dit kringgesprek bespreekt de leraar samen met de leerlingen de inhoudelijke aspecten van kunst-
beleving in het algemeen, de kunstvorm videoanimatie en het thema ‘met andere ogen’. tijdsduur
50 min.
voorbereiding door de leraar
Lees uit deze handleiding in ieder geval de hoofdstukken ‘Over het project’ en ‘De educatie, een
stappenplan’. U kunt zelf alvast het werkboekje lezen, maar laat het nog niet aan de leerlingen zien.
Daarnaast kunt u leuke, nuttige en handige informatie verzamelen in een documentatiecentrum of op internet om tijdens het gesprek de leerlingen erover te vertellen.
werkwijze
‘Samenleving’ is een veelzijdig begrip. Het verwijst niet alleen naar de maatschappij als geheel, maar
ook naar het samenleven op school en het samenleven in het gezin. Om de leerlingen bij het onderwerp
te betrekken bespreekt u eerst wat samenleven binnen hun eigen gezin inhoudt. Kijk vervolgens naar
de dagelijkse omgang met elkaar in de klas en laat de leerlingen dan nadenken of dit ook geldt voor de buurt, de gemeente en de samenleving in Nederland.
Startpunt: wat vind jij belangrijk als je kijkt naar het samenleven in je gezin? Geef de leerlingen een vel papier en laat hen de omtrek van hun eigen hand natekenen. Bij de vingers schrijven ze vijf
woorden die te maken hebben met de kwaliteit van het leven in het eigen gezin.
Bespreek vervolgens de gekozen woorden in de kring. Pas het gesprek aan aan het niveau van de
groep. Stel bijvoorbeeld deze vragen:
• Waarom heb je juist dat woord gekozen? • Wie hebben dezelfde woorden gekozen?
• Vind iedereen hetzelfde belangrijk? Wat zijn de verschillen?
• Heeft iedereen hetzelfde nodig?
• Hoeveel weten we eigenlijk van elkaar? • Wie zorgen er voor jou?
• Zorg jij wel eens voor iemand anders?
• Sta jij open voor mensen die anders zijn dan jij? Die andere dingen doen, een andere mening hebben, zich in een andere stijl kleden, er anders uitzien?
8
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
Onderliggende vragen zijn hier: Kunnen de leerlingen zich inleven in een ander? Kunnen ze als het
ware door de ogen van een ander kijken?
Het tweede deel van het gesprek is toegespitst op het onderwerp kunst. Stel bijvoorbeeld deze vragen: • Waar denken jullie aan bij het horen van het woord ‘kunst’?
• Wie kent er namen van bekende kunstenaars? • Hoe word je kunstenaar?
• Wat is een tentoonstelling?
• Wie is er wel eens in een museum of galerie geweest? • Wat vond je daarvan? Wat heb je gezien?
• Wat voor soorten kunst zijn er zoal?
• Wie weet wat een videokunstwerk is?
• Wat is het verschil tussen een videokunstwerk en bijvoorbeeld een schilderij?
• Hoe wordt een videokunstwerk gemaakt?
9
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
de kijkwijzers bij de animaties Het ontdekken van een kunstwerk start met aandachtig kijken en benoemen wat je hebt gezien (en
gehoord). Vaak is het verrassend om te constateren hoeveel kenmerken op deze manier al boven komen drijven. De kijkwijzers met vragen zijn bij uitstek bedoeld om het gesprek over het kunstwerk op gang te brengen. Het gaat er niet om de kijkwijzers van begin tot eind te volgen; het is belangrijker
om te kijken welke associaties het kunstwerk bij de leerlingen oproept. U bepaalt zelf welke vragen bij
uw groep passen en u stemt het taalgebruik af op het niveau van uw leerlingen. Het zijn vragen waarover de groep gezamenlijk nadenkt, geen eenduidige vragen waarop zonder meer een antwoord
is te geven. Als je praat over kunst zijn er geen goede of foute antwoorden. Het gaat om persoonlijke inzichten, smaak en voorkeuren. Die kunnen wel toegelicht worden.
De volgorde waarin u de animaties bekijkt is bij voorkeur de volgorde die in het werkboekje wordt
aangehouden. De kijkwijzers bevatten tevens beknopte achtergrondinformatie. Afhankelijk van de respons uit de groep en de beschikbare tijd kunt u deze in de les verwerken.
Bekijk vooraf de kijkwijzers op de website www.andere-ogen.nl en print ze uit.
10
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
het werkboekje indeling van de pagina
In de kolom links op de pagina wordt een onderwerp behandeld binnen het thema ‘samenleven’. Naast
de foto staat de toelichting op het kunstwerk. De blauwe vragen hebben een directe relatie met het
kunstwerk. De rode vragen geven een verdieping in het bij het kunstwerk behorende thema. Deze
vragen kunnen ook zelfstandig worden gedaan of in de weektaak aan bod komen. Het is niet nodig om alle vragen en opdrachten te doen. Het is veeleer een verzameling waaruit u kunt kiezen. Het werkboekje kan op verschillende manieren worden gebruikt:
• u kunt het boekje steeds na iedere animatie openslaan of pas als u alle animaties hebt laten zien;
• u kunt de opdrachten individueel laten maken of in groepjes;
• u kunt zelf de opdrachten kiezen of dit de leerlingen laten doen;
• u kunt er een aantal lessen aan besteden of bijvoorbeeld één middag, net zoals het in uw onderwijsprogramma het beste uitkomt.
Ons advies is echter wel om de animaties niet allemaal achter elkaar te bekijken.
website
Voor sommige rode vragen hebben de leerlingen het internet nodig. Op de website www.andere-ogen.nl klikken ze op de gevraagde symbolen.
Aanvullende suggesties bij de nabespreking met behulp van het werkboekje p. 3:
De leerlingen kunnen op www.andere-ogen.nl het geluid horen zonder dat ze
de animatie zien. U kunt het ook klassikaal laten horen, eventueel voor het
vertonen van de complete animatie. Vaak valt er verrassend veel op aan het geluid als er geen beeld bij te zien is.
p. 4:
Laat de leerlingen hun T-shirtontwerp in het groot uitvoeren. In deze handleiding
is een kopieervel opgenomen waarop ze kunnen werken.
p. 5:
De rode vraag biedt veel stof voor een groepsgesprek. Sommige talenten (bijvoorbeeld goed kunnen sporten of leren) vallen op en lijken belangrijker te zijn
dan andere, zoals goed kunnen samenwerken, geduld hebben en luisteren naar
anderen. Hierdoor vallen ook in de klas al wel eens kinderen buiten de boot.
11
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
p. 6:
De website waarnaar de leerlingen op deze pagina verwezen worden geeft meer
inzicht in hoe bijvoorbeeld mensen met een visuele beperking toch kunnen
computeren.
p. 7:
hindoeïsme
boeddhisme
christendom
islam
jodendom
p. 8:
Een voorbeeld van een zin die ontstaat door uit elk rijtje een deel te kiezen is:
Ik zit met mijn te dikke voeten op een te kleine ster.
De leerlingen zullen het leuk vinden om te vertellen welke zin ze hebben gevormd, maar het is ook mogelijk om dit aan de hand van de tekening te raden!
p. 9:
De goede volgorde is:
p. 10:
Het Nederlandse Rode Kruis heeft 34.000 vrijwilligers. Op de juniorsite staan mooie verhalen van kinderen die ondanks hun ziekte op vakantie zijn geweest. Een goede manier om eens ‘door de ogen van een ander’ te kijken.
p. 11:
Wij stellen het zeer op prijs als de leerlingen aan de hand van deze opdracht hun mening over een van
de animaties kenbaar maken door deze op de website www.andere-ogen.nl te zetten. Vergeet niet erbij te zetten om welke animatie het gaat.
12
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
creatieve lessuggesties 1. monkeyjam aanleiding: tijdsduur:
Verschillig van Gera Baas minimaal 1 dagdeel
Een computer, een video- of fotocamera en een programma, meer hebt u niet nodig om een animatiefilm
te maken. Het programma Monkeyjam is gratis te downloaden en verandert de computer in een ani-
matiestudio. (Singleframer doet hetzelfde voor de Mac.)
http://monkeyjam.en.softonic.com/
Een PowerPoint over de werking van het programma vindt u op www.andere-ogen.nl. benodigdheden
• een videocamera op statief
• wit en/of gekleurd papier voor de achtergrond • verf en/of tekenspullen
• uitgeknipte plaatjes en/of voorwerpen die een rol spelen in het verhaal
werkwijze
Sluit de camera aan, start het programma en via een eenvoudige interface, die leerlingen zeer snel
onder de knie zullen hebben, kunt u in de klas aan de slag. De leerlingen werken in groepjes van drie.
Eventueel kunnen ze ook na elkaar aan dezelfde film werken.
Een eenvoudig en snel resultaat krijgt u door de camera op een tafel te richten met op de achtergrond
een getekende omgeving. Daarvoor kunnen allerlei voorwerpen stap voor stap tot leven gebracht worden: speelgoed, pennen, stukjes klei enzovoorts. Zorg ervoor dat de verandering steeds klein is. Laat
de leerlingen dus steeds minimale veranderingen aanbrengen in de set.
Sla na de laatste opname het document op als een .avi-bestand. Het bestand kan op een dvd worden gebrand of geüpload en op internet gepubliceerd.
tips
• De experts om met de computer en het programma te werken zitten waarschijnlijk in de klas. Maak gebruik van hun kennis.
• Laat de leerlingen een verhaaltje bedenken en dit op papier uittekenen.
• In een animatiefilm is niet altijd alles in beweging. Begin en eindig met een beeld waarin twee seconden niets beweegt (50 opnamen!).
• Leerlingen zullen de verwachting hebben dat ze een lange film hebben gemaakt omdat ze er zo lang aan hebben gewerkt. Soms zijn ze daarin teleurgesteld. Leg uit dat de filmtijd (de
lengte van de film waarin het verhaal wordt verteld) iets anders is dan de productietijd (de tijd die je nodig hebt om de film te maken).
13
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
2. een voorwerp komt tot leven aanleiding: tijdsduur:
De kerk is ook maar een huis van Douwe Dijkstra 60 min.
Om een voorwerp tot leven te brengen moeten we er iets menselijks aan toevoegen. Zoals het kerkje in
Dijkstra’s animatie benen heeft om door het landschap te lopen, zo kunnen we ook andere voorwerpen voorzien van bijvoorbeeld haren, ogen, armen, benen of een mond en daarmee een karakter ontwerpen. benodigdheden
• voorwerpen zoals huisraad, speelgoed, tassen, schoenen, servies
• materialen zoals papier, karton, scharen, verf en tekenmaterialen, klei, stofjes, stokjes en draadjes
werkwijze STAP 1
Laat de leerlingen ieder een voorwerp kiezen. Vervolgens denken ze na over hoe ze dit voorwerp
menselijke trekjes kunnen geven. Waar lenen de vorm, kleur en het materiaal van het voorwerp zich
het beste voor? Soms is alleen een mond voldoende (of één oog), soms vraagt het voorwerp om een
aantal aanpassingen. Het is ook mogelijk om het voorwerp eerst te vervormen, open te knippen, te
verbuigen enzovoorts. STAP 2
De leerlingen kiezen een materiaal of meerdere materialen. Benen, armen, handen en voeten kunnen van klei, papier of karton worden gemaakt. Spoor na een poosje de leerlingen aan om ook op de details
te letten. Het is belangrijk dat ze een bewuste keuze maken over bijvoorbeeld wimpers, nagels en tanden. Welk gevoel spreekt er uit het karaktertje dat ze bedenken? Heeft het ook een naam?
STAP 3
Bespreek het resultaat in een kringgesprek. Welke rol kunnen de voorwerpen verbeelden? Welke rol
zouden ze kunnen hebben in een animatie? Kies bijvoorbeeld drie tot leven gewekte voorwerpen uit en bedenk samen een verhaal waarin deze voorwerpen alle drie een rol hebben.
14
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
3. zwart-wit licht aanleiding: tijdsduur:
Licht van Rozemarijn Tromp
60 min.
Licht is een verbindend aspect tussen de godsdiensten. De leerlingen maken een windlicht. Hiervoor werken ze aan texturen, contrasten en het creëren van ruimtelijkheid met papier. benodigdheden
• glazen potten en waxinelichtjes
• verschillende kwaliteiten wit papier • krantenpapier • zwarte verf
• scharen en prikpennen
werkwijze STAP 1
De leerlingen brengen op wit papier vorm en textuur aan. Door vouwen, frommelen, plaatselijk
natmaken, het werken met lagen, scheuren, plakken, uitsparen en overlappen krijgt de witte ondergrond
reliëf en ruimtelijkheid. STAP 2
De leerlingen denken na over de sfeer die hun licht moet krijgen. Hoe donker of licht moet het worden,
welke tekening gaat het licht doorlaten? Eventueel maken de leerlingen vooraf een schets op een vel
A4-papier. STAP 3
Met zwarte verf worden lijnen en vlakken op het witte vlak aangebracht. Als de verf droog is, maken de leerlingen met een prikpen extra gaatjes waarbij ze bijvoorbeeld de lijnen van hun tekening volgen. STAP 4
Het geheel wordt rondom een glazen pot gezet en dichtgeniet of -geplakt of met een lint dichtgebonden.
Het papier komt boven de pot uit. De leerlingen besluiten hoe ze de bovenrand maken. Ze kunnen dit
overschot bijvoorbeeld inknippen, krullen, vlechten of vouwen. Met een waxinelichtje of een kerst-
lichtjessnoer in de pot is het effect zichtbaar.
15
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
4. fotografie in beweging aanleiding: tijdsduur:
Het werk van Muybridge 1 dagdeel
Door middel van een aantal foto’s worden de belangrijkste momenten van een beweging vastgelegd. benodigdheden
• digitale fotocamera’s, bij voorkeur op statief • computer, printer • kleurpotloden
werkwijze STAP 1
Toon een aantal voorbeelden van het werk van de fotograaf Muybridge, zie www.andere-ogen.nl. STAP 2
Verdeel de leerlingen in groepjes van vier. Laat hen eerst bedenken welke beweging ze in beeld willen
brengen. Een eenvoudige beweging als lopen werkt het best, omdat de leerlingen die in tien stappen kunnen ontleden. Laat de kinderen de beweging eerst oefenen en op verschillende momenten ‘bevriezen’.
STAP 3
Vervolgens kiest elk groepje buiten een plek om hun foto’s te maken. STAP 4
Nu maken de leerlingen om de beurten hun beweging, verdeeld over verschillende momenten. Eén
leerling van het groepje fungeert telkens als fotograaf en legt de bewegingen vast in minimaal acht afbeeldingen per leerling. Dit zal soms een paar keer moeten worden herhaald.
De fotograaf verandert niet van standpunt. De leerlingen komen allemaal aan de beurt om hun
beweging uit te voeren en zijn om toerbeurt de fotograaf.
verwerking
Zet na afloop alle foto’s op de computer. Iedereen zoekt een reeks uit die zijn beweging het beste
weergeeft en brengt er een volgorde in aan. Vervolgens worden de afbeeldingen uitgeprint, in de goede volgorde opgeplakt en eventueel ingekleurd.
16
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
bijlage
MET ANDERE OGEN lerarenhandleiding
colofon Dit project is tot stand gekomen in samenwerking met
Het Rode Kruis Eindhoven ter gelegenheid van zijn 100-jarig bestaan.
Met dank aan Marjoleine Bogaert.
Met andere ogen is mede mogelijk gemaakt door: BDO Campsobers accountants & adviseurs
Rabobank
Gemeente Eindhoven
KunstXpress
Provincie Noord-Brabant EnterArt
[email protected]
www.enterart.nl 040-7872591
Copyright © 2010 Jos Hardeman
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
advies
illustraties
redactie
Frans van Lokven
Uco van Egmond
Laura van Campenhout
KunstXpress
Kunsteducatie voor het primair onderwijs
www.kunstxpress.nl
In de serie KunstXpress zijn verschenen: IK in de kunst
Koning Quast in de bibliotheek Naar het theater
Met andere ogen Van wAarde
MET ANDERE OGEN
