m bouwvergunning

KUNSTSTAD 22409

inhoudsopgave inleiding h1 achtergrond h2 geschiedenis werf h3 het project KUNSTSTAD 1) initiatieffase casco-aanpak stichting projectorganisatie haalbaarheidsonderzoek

2) definitiefase werforganisatie werkgroepen huurdervereniging bv durf/mediawharf plan van aanpak

3) planfase VO t/m bouwvergunning bouworganisatie bouwprojecten stadsdeel bouwprojecten kinetisch noord communicatie

4) uitvoeringsfase aannemer t/m oplevering 5) beheer en exploitatie

h4 prestatievelden h5 kosten h6 conclusies h7 tot slot

de bijlagen zijn in een aparte map bijgevoegd

Stichting Kinetisch Noord mei 2006

Pagina 2 van 52

KUNSTSTAD 22409

inleiding Op de NDSM-werf in Amsterdam-Noord is een bijzondere ontwikkeling aan de gang. De voormalige werf van de Nederlandse Dok- en Scheepvaartmaatschappij (NDSM) wordt door Kinetisch Noord, een particulier initiatief van kunstenaars, ambachtslieden en skaters, getransformeerd tot een hotspot voor tal van aansprekende grootstedelijke activiteiten op het gebied van experimenteel theater, beeldende kunst, film, muziekevenementen, audiovisuele producties en andere vormen van kunstuitoefening met een subcultureel en avant-gardistisch karakter. De NDSM-werf is een groot, verwaarloosd voormalig scheepsbouw- en industrieel terrein, dat ligt temidden van een bredere strook oude industriële gebouwen langs de noordelijke IJ-oever. Ondanks de verwaarloosde en ‘ruige’ staat getuigt het gebied met zijn enorme loodsen, hellingbanen en kranen van het roemruchte verleden van Amsterdam-Noord als een van de belangrijkste centra van de 2

Nederlandse scheepsbouw. De NDSM-werf beslaat ruim 80.000 m en bestaat uit de NDSM-loods 2

2

(20.000 m ) en de Docklandshal (5.800 m ), twee hellingbanen met daaronder ateliers en werkruimten en een groot buitenterrein. De NDSM-loods en de Docklandshal worden door Kinetisch Noord gehuurd van de eigenaar, het stadsdeel Amsterdam-Noord. Kinetisch Noord ziet de bestaande structuur als een kracht en een gegeven, en streeft ernaar de grote maten en de ruwheid van het terrein en de gebouwen te behouden als stimulerende omgeving voor spraakmakende manifestaties en kunstuitingen, en als positieve inspiratiebron. De NDSM-werf onderscheidt zich van andere broedplaatsen door zijn omvang, de intensieve mix van functies en disciplines en de ruimtelijke mogelijkheden. De werf biedt ruimte aan een honderdtal kunstenaars en organisaties door het realiseren en beschikbaar stellen van atelierruimte en locaties voor binnen- en buitenvoorstellingen, met als uitgangspunten eigen initiatief, zelfbeheer en zeggenschap. Daarbij krijgen ook jongeren de ruimte: er is een professionele skatebaan, er komt een hiphopschool en oefenruimte voor popbandjes. Door de inspanningen van Kinetisch Noord levert de NDSM-werf een belangrijke bijdrage aan de culturele en innovatieve uitstraling van Amsterdam. Niet voor niets vestigen bedrijven die zich graag identificeren met jongerencultuur, reclamebureaus en aanverwante bedrijven, zoals MTV, en studenten zich op de NDSM-werf. De uitstekende bereikbaarheid met de gratis pont, zodat men binnen een kwartier in het centrum van Amsterdam zit, maakt de plek extra aantrekkelijk. De werf wordt zo energieneutraal en milieubewust mogelijk geëxploiteerd. Ook hier wil Kinetisch Noord de trend zetten, waarbij gebruik wordt gemaakt van onconventionele oplossingen. Zo wordt er voor de energievoorziening van de werf een windmolen geplaatst in de monumentale kraan. Daarnaast wordt ook elektriciteit opgewekt uit generatoren op plantaardige olie. De verwarming van de ateliers gebeurt


pagina 3 van 52

KUNSTSTAD 22409

door middel van grondwaterwarmte en het gebruik van zogenaamde ‘warme meubels’. Er komt een tankstation waar 24 uur per dag plantaardige brandstof getankt kan worden en er is de mogelijkheid om auto’s om te bouwen om op schone brandstof te rijden. Het initiatief wordt volledig gesteund door het stadsdeel Amsterdam-Noord en de gemeente Amsterdam. In het kader van het Innovatieprogramma Stedelijke Vernieuwing (IPSV 2002) heeft Kinetisch Noord een subsidie ontvangen van het ministerie van VROM. Dit projectverslag is een uitgebreide beschrijving van de ontwikkelingsaanpak

van Kinetisch Noord. De exploitatie

(beheerorganisatie) en de artistieke organisatie worden zijdelings genoemd, maar over het algemeen buiten beschouwing gelaten. Voor het project zijn meerdere publicaties gemaakt die een belangrijke rol hebben gespeeld en nog spelen bij de communicatie met de huidige en toekomstige gebruikers. Deze zijn bijgevoegd in een aparte bijlagenmap.


pagina 4 van 52

KUNSTSTAD 22409

h1

achtergrond

In de jaren negentig werden in Amsterdam veel woonwerkpanden opgeheven in het kader van de herontwikkeling van de IJ-oevers. Tegen deze ontwikkelingen ontstond verzet en de vraag kwam op om meer aandacht voor behoud en hergebruik van historisch en architectonisch belangwekkende panden in en rondom Amsterdam, kwaliteit van de woon- en werkomgeving in en rond deze panden en de duurzame ontsluiting van de IJ-oevers voor kleinschalige economische, culturele en recreatieve doeleinden op een manier die recht doet aan het historische en ruimtelijke karakter. De gebruikers van de woonwerkpanden verenigden zich in het Gilde van Werkgebouwen aan het IJ en richtten het Podium Werken aan het IJ op. Samen met wetenschappers, adviseurs, ontwerpers, volkshuisvesters en beleggers publiceerden zij een visie in het manifest De Stad als Casco I en II (1994, 1997) en het boek Het Kerend Tij, de rol van de gebruiker bij de herontwikkeling van havenpanden in Noordwest Europa (1997). De gemeente erkende het belang van deze zaken voor het culturele leven en de sociale cohesie van de stad en besloot 32 miljoen euro beschikbaar te stellen om verspreid over de stad zevenhonderd nieuwe woonwerkplekken en ateliers voor kunstenaars te creëren: het zogenaamde broedplaatsenbeleid. Uit het Gilde van Werkgebouwen aan het IJ ontstond in 1999 ook het kunstenaarscollectief Kinetisch Noord. Deze werkgroep won een prijsvraag uitgeschreven door stadsdeel Amsterdam-Noord, voor een tijdelijke culturele invulling van de verlaten en verwaarloosde scheepsloodsen op de NDSM-werf, met een voorstel voor de realisatie van een bedrijfsverzamelgebouw voor cultuurproducenten gebouwd door de gebruikers zelf. Na het winnen van de prijsvraag en de toezegging van een startsubsidie van het Fonds BroedplaatsAmsterdam (februari 2000) werd de stichting Kinetisch Noord opgericht om een haalbaarheidsonderzoek, schetsontwerp en bouwkostenraming uit te voeren in een eerste stap naar realisatie van de grootste broedplaats van Nederland.


pagina 5 van 52

KUNSTSTAD 22409

h2

geschiedenis werf

Voor de NDSM-werf is door het stadsdeel van Amsterdam-Noord de status van Rijksmonument aangevraagd. Een korte terugblik op het ontstaan van de werf: In 1894 werd op Oostenburg in het centrum van Amsterdam het initiatief genomen om de NSM op te richten. De toenemende omvang van de nieuwe schepen leidde in 1915 tot het besluit om een nieuw werfterrein aan open water te bemachtigen. In 1916 ging de gemeenteraad akkoord met de vestiging van een nieuwe NSM-werf op de plek van de in 1909 aangelegde baggerberging in de zuidoosthoek van de Noorder IJpolder. De nieuwe werf ging pas in 1919 goed van start, waarbij sprake was van een uitgekiend, op het besparen van arbeidskrachten gericht, functioneel inrichtingsplan. De situering van de opstelplaats voor ruw (plaat)materiaal langs het Zijkanaal I, de diverse installaties en gebouwen en de hellingen werd zo gekozen dat voor het constante transport van zowel ruw als bewerkt plaat- en hoekijzermateriaal kranen en lorries slechts korte afstanden hoefden te overbruggen. Aan de westzijde van het werfterrein werd de ‘uitrustingshaven’ gesitueerd waar de afbouw van de reeds te water gelaten schepen plaatsvond.

Foto uit het achtergelaten archief van de NDSM-werf, datum en fotograaf onbekend


pagina 6 van 52

KUNSTSTAD 22409

Alle bouwwerkzaamheden stonden tot 1928 onder leiding van de bekende Amsterdamse architectingenieur en constructeur G.J. Langhout, die ondermeer ook voor Werkspoor werkte en samen met architect J.F. Staal het Telegraaf-gebouw aan de Nieuwezijds Voorburgwal ontwierp (19281930). Als eerste werden drie gewapend-betonhellingen gebouwd, waarvan de imposante hellingen X en Y behouden zijn gebleven, in 1920 gevolgd door twee magazijnen en een machinekamer onder de boveneinden van de hellingen en de grote scheepsbouwloods, bestaande uit 7 hallen met een uiterst waardevolle ijzerconstructie, samengesteld uit zware in de langsrichting van het gebouw geplaatste vakwerkliggers op vakwerk-portaalspanten, die tevens dienst doen als kraanbanen. De aanbouw van een transformatorhuis aan de scheepsbouwloods van de architecten J.D. Postma en Van Kempen stamt uit 1947.

In 1946 fuseert de NSM-werf met de meer westelijk gelegen scheepsreparatiewerf van de NDM, waarna de NDSM al snel uitgroeit tot een van de modernste en beste werven ter wereld met een gevarieerde en goed gevulde orderportefeuille. Naast enkele vermaarde luxueuze passagiersschepen als de Oslofjord voor een Noorse reder (1949), legt de werf zich in het kielzog van de Vulcanus uit 1910 vooral ook toe op de bouw van tankschepen zoals de tt. Vasum (1955) en de eerste generatie mammoettankers: de tt. Neverita (1967) en de Melania (1969), die de eerste uit een reeks van 16 in twee helften gebouwde tankers is, waartoe de NDSM een innoverend bouwprocédé ontwikkelde. In 1984 kwam echter een einde aan een glorieuze en roemruchte Amsterdamse bedrijfstak

De NDSM-werf wordt omschreven als een belangrijk ‘collectief geheugen’. Amsterdam, IJ, schepen, handel, havens, VOC, Oostenburg, NSM, NDSM, maar ook cultuurhistorie in de zin van sociale en industriële geschiedenis: bedrijfs- en scheepsbouwhistorie; stedenbouwkundige, bouwtechnische en architectuurhistorische ontwikkelingen. Daarom achten het Bureau Mounumten Amsterdam (bMA) en de Rijksdienst Mounumentenzorg (RDMZ) het ensemble van de hellingen en de scheepsbouwloodsen van de NDSM-werf Oost als een waardig ankerpunt die de ontwikkeling van de noordelijke IJ-oever 1

alleen maar ten goede kan komen .

1

Beschrijving van het NDSM-gebied dat door Kinetisch Noord ontwikkeld en beheerd wordt, samengevat uit ‘Waardering

NDSM-werf Oost Amsterdam’ van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg d.d. 18.11.02


pagina 7 van 52

KUNSTSTAD 22409

h3

het project KUNSTSTAD

Op de NDSM-werf wordt ernaar gestreefd om een maximaal aantal vierkante meters werkruimte te realiseren voor en door kunstenaars, jongeren en culturele organisaties zelf ‘gebouwd’. Tweehonderd ateliers, een theater- en montageruimte, een restaurant, een skatebaan, popoefenruimtes, een botenbouwopleiding en een hiphopschool bieden plaats aan honderden ‘underground’ kunstenaars en jongeren. Daarnaast willen deze eindgebruikers zeggenschap over hun eigen energie onder het motto “de particuliere energiemaatschappij, dat zijn wij”. Om deze ambities te verwezenlijken is ruim 9 miljoen euro aan subsidies verstrekt door het Rijk (IPSV) en de gemeente Amsterdam (Fonds BroedplaatsAmsterdam en Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling). Kunststad is de naam van de subsidie-aanvraag bij het IPSV. Onder

Kunststad vallen vier

bouwprojecten waarvoor in 2002 subsidie is aangevraagd: 1. Dazzleville, 2. Brandpreventie & Infrastructuur, 3. Oostvleugel en 4. Kunststad. In de voorbereiding, de realisatie en het gebruik van alle tien bouwprojecten worden vijf fasen onderscheiden. Start en eind van de afzonderlijke fasen worden gemarkeerd door het vaststellen van ‘beslisdocumenten’. De fasering van de afzonderlijke bouwprojecten is weergegeven in onderstaande tabel.

fase

start

af te sluiten met

initiatieffase

eerste idee

Prijsvraaginzending (1999) en Haalbaarheidsonderzoek

De

IJsprong

van

Kinetisch Noord (juni 2000) definitiefase

besluit overheid honoreren projectvoorstel

Plan Van Aanpak NDSM-werf (juni 2002) & projectdefinities Bouwprojecten NDSM (2003)

planfase

opdracht voorlopig ontwerp (VO)

Bouwvergunning (2004)

uitvoeringsfase

opdracht aannemer

Oplevering (2006)

beheerfase

ingebruikneming

Einde gebruik (2027)

In de paragrafen hieronder wordt van elke fase een beschrijving gegeven. Voor de projecten die gereed zijn wordt ook naar de eindrapportages in de bijlagenmap verwezen. De eindrapportages zijn gemaakt door de bouwprojectleider van het betreffende bouwproject; de bijlagen zijn bij het projectverslag inbegrepen.


pagina 8 van 52

KUNSTSTAD 22409

1) initiatieffase De initiatieffase is de fase van het eerste idee tot en met het haalbaarheidsonderzoek. In oktober 1999 deed de werkgroep Kinetisch Noord mee met de prijsvraag voor een culturele ondernemer op de NDSM-werf in Amsterdam-Noord. Het idee van de werkgroep was de realisatie van een bedrijfsverzamelgebouw voor cultuurproducenten die zelf de opdrachtgevers zijn.

Hierboven: Inleiding van de prijsvraaginzending van de werkgroep Kinetisch Noord november 1999. De cover was door een van de kunstenaars handgemaakt door zeefdruk op mooi karton

Maquette van de NDSM-loods, Architectuurwerkplaats De Ruimte 1999


pagina 9 van 52

KUNSTSTAD 22409

Met het winnen van de prijsvraag en de toekenning van een startsubsidie van het Fonds BroedplaatsAmsterdam startte Kinetisch Noord in 2000 met het haalbaarheidsonderzoek. De 2

werkgroep huurde een kantoorruimte in Werkgebouw Het Veem , richtte een stichting op en huurde een kleine projectorganisatie in.

stichting Een belangrijke voorwaarde van het Fonds was dat de stichting werd aangevuld met representatieve leden van ‘buitenaf’. Dit leidde ertoe dat een bestuur werd samengesteld met zwaargewichten uit het bedrijfsleven en het cultureel-maatschappelijke veld. Twee initiatiefnemers van de werkgroep legden hun bestuursfunctie neer om deel te nemen aan de projectleiding.

casco-aanpak 3

Het project van Kinetisch Noord is gebaseerd op de cascofilosofie . Hierin wordt een ontwikkelingsproces beschreven dat uitgaat van bestaande (gebouwen) en sociale (gebruikers) structuren. Het beheer (van de gebouwen) en de ontwikkeling (gebruikers, investeringen) staan niet los van elkaar en gaan voortdurend in elkaar over. Het voordeel uit zowel het gebruik als de waardeontwikkeling komt hierdoor alle betrokken partijen (eigenaren/gebruikers/financiers) ten goede en er ontstaat een vliegwieleffect dat weer nieuwe investeringen stimuleert. Concreet komt dit voor de NDSM-werf neer op:

organisatie De initiatiefnemers hebben een stichting opgericht die de loods van het stadsdeel huurt, de financiering aanvraagt voor de renovatie, de aanleg van de infrastructuur en de cascobouwprojecten, en die opdrachtgever is voor de bouw. Individuele gebruikers huren in verenigingsvorm een cascoframework en bouwen dit zelf af. Zij zijn eigenaar van de door hen zelf aangebrachte inbouw. Hier wordt in principe uitgegaan van investeringen voor eigen gebruik.

aanpak van onderop De aanpak van dit deel van de NDSM-werf is een burgerinitiatief. De eindgebruikers hebben op alle niveaus invloed op de planvorming. De gezamenlijke gebruikers hebben door middel van workshops een stedenbouwkundig plan voor ‘een overdekte Kunststad’ in de NDSM-loods gemaakt.

2

Het Veem is een van de gildepanden, gelegen aan de overkant van de NDSM-werf

3

‘De Stad als Casco (Podium Werken aan het IJ, 1997) is te vinden als bijlage 21 in het Plan van Aanpak NDSM-werf van

Kinetisch Noord


pagina 10 van 52

KUNSTSTAD 22409

gefaseerde ontwikkeling De aanpak van de NDSM-werf is in principe organisch, ontstaat vanuit een vraagbehoefte en komt gefaseerd tot stand.

zelfbeheer De gezamenlijke gebruikers zijn medeverantwoordelijk voor het beheer van de openbare ruimtes in de loods en werken mee aan een gemeenschappelijk functioneel beheer van de publieksgerichte ruimtes

gelaagde eigendomsverhouding In het geval van het scenario voor de toekomst (gebruikers verkrijgen de loods in eigendom), is er sprake van een gelaagde eigendomsverhouding. De grond waarop de loods staat en het buitenterrein zijn eigendom van de gemeente. De wens is dat het stadsdeel de loods (de grond eronder) in erfpacht uitgeeft aan de gezamenlijke gebruikers (stichting/vereniging). De loods (nu eigendom van het stadsdeel) en het casco (dragende elementen van het gebouw en hoofdinfrastructuur) komen in eigendom van de gezamenlijke gebruikers.

projectorganisatie De werkgroep en initiatiefnemers van het eerste uur waren niet allemaal in staat zich full-time en/of belangeloos toe te leggen op de uitwerking van het plan zoals beschreven in de prijsvraag. Daarom huurde de stichting hiervoor een kleine projectorganisatie in. De werkzaamheden van de projectorganisatie tijdens de haalbaarheidsfase bestonden uit:

organiseren van brainstormsessies voor bouw, beheer, exploitatie, programmering, horeca en bereikbaarheid met de toekomstige gebruikers en mensen (deskundigen) van buitenaf;

fondsenwerving;

werven en selecteren van kandidaten en projectvoorstellen van toekomstige mede-gebruikers;

(financiële) administratie;

communicatie;

netwerken;

contact maken met de politiek;

samenstellen van een programma van eisen;

inhuren van professionals;

gesprekken voeren met banken en financiële experts;

en schrijven van het haalbaarheidsplan.


pagina 11 van 52

KUNSTSTAD 22409

haalbaarheidsonderzoek Voor het maken van het haalbaarheidsonderzoek met schetsontwerp en bouwkostenraming verleende de projectorganisatie opdrachten aan Architectuurwerkplaats De Ruimte en een extern adviesbureau. In juni 2000 wordt het haalbaarheidsonderzoek met de titel De IJsprong van Kinetisch Noord aan het stadsdeel en de gemeente overhandigd. Na instemming met het inhoudelijk concept (eind 2000), besloot het stadsdeel de gebruikstermijn te verlengen van vijf naar tien jaar en zegde de gemeente Amsterdam het project 6,8 miljoen euro subsidie toe.

Cover haalbaarheidsonderzoek, Zwaarwater juni 2000


pagina 12 van 52

KUNSTSTAD 22409

2) definitiefase De definitiefase is de periode tussen de besluitvorming van de gemeente over de haalbaarheid tot de vaststelling van het plan van aanpak, waarin in de aanpak voor de NDSM-werf in de periode t/m 2012 door alle betrokken partijen (huurders, stadsdeel, gemeente, stichting) wordt onderschreven.

van projectorganisatie naar werforganisatie De initiatiefnemers (bestaande uit circa 40 toekomstige gebruikers) verhuisden in februari 2001 samen met een deel van de projectorganisatie naar de NDSM-werf om ter plekke verder te werken aan de planvorming. Op de NDSM-werf bevonden zich toen al een tiental kunstenaars, een botenwerkplaats en een kledingrecyclebedrijf, en samen met de kunstenaars van Kinetisch Noord liep het aantal op tot 60 huurders/contractanten.

financiering De toegezegde subsidies waren uitsluitend bestemd voor de bouw en ontwikkeling van de projecten (de gebouwen) en niet voor de organisatie (beheer en exploitatie) met de gebruikers. Alle huurders leverden vanaf het begin een financiële bijdrage in de vorm van huur (€ 22 per m²) voor hun tijdelijke nederzetting en hiermee werden de huur aan het stadsdeel (€ 11 per m²) en de kosten van de beheerorganisatie betaald. Omdat de loods echter niet optimaal verhuurd kon worden mocht Kinetisch Noord een deel van de broedplaatssubsidie aanwenden voor een huurgewenningsperiode van drie jaar (2002 t/m 2004). Op de werf zijn dan nog nauwelijks faciliteiten als water, elektra, riool en er was sprake van groot achterstallig onderhoud aan dak en gevels ter waarde van vier miljoen euro. Desondanks ontstond er in de loods een levendige gemeenschap met tijdelijke werkplaatsen van gestapelde containers, caravans en oude trammetjes, een ‘illegaal’ Skatepark en op het buitenterrein een tijdelijk eethuisje van recycled materiaal en strobalen dat al snel uitgroeide tot hotspot aan het IJ.

NDSM-loods, Patricia de Ruijter 2001


pagina 13 van 52

KUNSTSTAD 22409

Om richting te geven aan de verschillende werkgebieden maakt de organisatie onderscheid in: 1. Bouw & Ontwikkeling; 2. Beheer & Exploitatie; 3. Artistieke ontwikkeling (programmering) Voor het beheer en de artistieke ontwikkeling werden coördinatoren vanuit de eigen organisatie aangewezen. Voor de bouw werd bouwdeskundige ir. Willem Zaat via Organisatiebureau Stadsvernieuwing (Rotterdam) als bouwcoördinator door Kinetisch Noord aangesteld.

werkgroepen De coördinatoren stelden samen met de huurders de werkgroepen bouw, beheer en programmering samen om het plan van aanpak te concretiseren. Er werd een selectieteam in het leven geroepen om medegebruikers te selecteren die zich verwant voelden met de doelstellingen van het project. Met het bouwteam, bestaande uit zowel aanwezige als toekomstige gebruikers, werd door middel van bouwworkshops

een

stedenbouwkundig

4

plan

voor

de

grote

scheepsloods

gemaakt.

De

bouwworkshops werden geleid door filosofisch architect Filip Bosscher. De derde werkgroep legde zich toe op het fysieke beheer en de inrichting van het buitenterrein. Om te programmeren (theater, festivals, tentoonstellingen etc) werd een artistiek programmateam (ARTPRO) in het leven geroepen en een programmeur aangesteld. De naast de NDSM-loods gelegen Docklandshal werd ingezet voor commerciële activiteiten om inkomsten te verwerven voor de financiering van de projectorganisatie. Deze hield zich naast de coördinatie van de werkgroepen verder bezig met de onderhandelingen met de gemeente, de gehele administratie, het beheer en de fondsenwerving. Vooral het beheer van de loods die in bijzondere slechte staat verkeerde, de communicatie met het stadsdeel en de communicatie met zoveel verschillende huurders vergden veel aandacht, inzet en geld.

huurdersverenigingen De huurders in de loods richtten een huurdersvereniging op met als doelstelling het vertegenwoordigen van de belangen van de onderhuurders en het toezicht houden op het gedachtegoed en de doelstellingen van de stichting zoals deze in het plan van aanpak waren beschreven en vastgelegd. Ook de huurders die al op de werf gevestigd waren hadden zich met ondernemers uit de buurt verenigd in de Vereniging Toekomst NDSM-terrein.

4

Bijlage 7 in het Plan van Aanpak NDSM-werf


pagina 14 van 52

KUNSTSTAD 22409

van BV Durf via Mediawharf naar gezamenlijke ontwikkeling De NDSM-werf wordt op de lange termijn ontwikkeld tot een gemengd gebied van wonen, werken en recreëren. Om dit te realiseren streeft het stadsdeel Amsterdam-Noord naar een vorm van samenwerking met meerdere partijen: Kinetisch Noord, projectontwikkelaars, corporaties en gemeente. In 2002 werd hiervoor een eerste aanzet gedaan met de titel BV Durf, waaraan het stadsdeel, Kinetisch Noord en drie woningcorporaties deelnamen met als doel het uitzetten van een gemeenschappelijke strategie op basis van gelijkwaardigheid en respect voor elkaars doelstellingen (financieel versus maatschappelijk rendement). Na een aantal sessies werd de BV Durf in 2003 tot ieders verbazing door het stadsdeel afgeblazen. In

2005

tekende

een

consortium

van

vier

marktpartijen,

Mediawharf

genaamd,

een

erfpachtovereenkomst met het stadsdeel voor de naastgelegen timmerwerkplaats. In deze loods zal zich eind 2006 het hoofdkantoor van MTV Benelux vestigen. In 2005 is onder toezicht van Habiforum een Proeftuin NDSM voorgesteld met de ontwikkelende partijen van de NDSM-werf Oost (Kinetisch Noord, Mediawharf, stadsdeel), met als doel om de verhoudingen te stabiliseren en onderzoek te doen naar een vorm van gezamenlijke ontwikkeling, beheer en programmering van het gebied.

plan van aanpak ndsm-werf In december 2001 vatte Kinetisch Noord de projectvoorstellen, de resultaten van de bouwworkshops en de werkgroepen, de haalbaarheidsstudies, de bedrijfsplannen van de huurders en de 5

meerjarenbegrotingen samen in het Plan van Aanpak NDSM-werf . Dit plan is door de verschillende departementen van het stadsdeel en de gemeente van commentaar voorzien, waarna het vuistdikke plan in juni 2002 officieel en in bijzijn van de pers op het stadhuis werd gepresenteerd. In september 2002 ontving Kinetisch Noord voor het samengestelde bouwproject Kunststad de voorlopige beschikking van € 1,25 mln. subsidie in het kader van de IPSV. In december 2002 stemden het college van burgermeesters en wethouders en het stadsdeel definitief in met het plan van aanpak. Daarbovenop kende de gemeente Amsterdam een extra subsidie van € 1,14 mln. toe voor een Skatepark op zeven meter hoogte in de loods, met daaronder ruimte voor meer jongerenactiviteiten. In januari 2003 tekende Kinetisch Noord het tienjarige huurcontract met het stadsdeel. De contracten tussen Kinetisch Noord en de huurders zijn aan dit huurcontract gelieerd. In 2005 werd het huurcontract tussen het stadsdeel en Kinetisch Noord verlengd tot 2027!

5

De Cd-rom met Het ‘Plan van Aanpak NDSM-werf’ (Kinetisch Noord juni 2002) is als bijlage bij de subsidieaanvraag voor

IPSV 2002 nagezonden.


pagina 15 van 52

KUNSTSTAD 22409

3) planfase De planfase beschrijft de periode van voorlopig ontwerp t/m de bouwvergunningen. Het vooronderzoek en het programma van eisen zijn in samenwerking met de huurders én met toekomstige gebruikers onder leiding van bouwcoördinator Willem Zaat tot stand gekomen; de resultaten en uitgangspunten zijn beschreven in het Plan van Aanpak (juni 2002). Hierna heeft Kinetisch Noord begin 2003 De Regie BV uit Amsterdam gevraagd aanbevelingen te doen voor het ‘strak trekken’ van de organisatie van de bouwprojecten die tussen 2003 en 2007 op de NDSM-werf gerealiseerd moesten worden. Deze notitie beperkt zich tot de voorbereiding en realisatie van de bouwprojecten. De beheerorganisatie en de artistieke organisatie zijn hier buiten beschouwing gelaten. Vanwege de omvang van het project en ten behoeve van een efficiënte werkwijze tijdens de bouwperiode besloot het stichtingsbestuur voor de bouwperiode (2004-2007) de rollen in de organisatie aan te passen en een algemeen directeur aan te stellen.

stichting kinetisch noord

algemeen directeur conceptontwikkeling,

ARTPRO selectiecommissie en

secretariaat

programmaraad bestaande uit huurders

financieel management

beheer management

bouw management

programmering

bouworganisatie De uitgangspunten voor de bouwprojecten van Kinetisch Noord zijn beschreven in het voorstel Bouwprojecten van de NDSM-werf van De Regie BV (maart 2003). Naast een uitgebreide beschrijving van de status van de bouwprojecten, zijn de bouwsubsidies over de projecten verdeeld en de bouworganisatie in kaart gebracht. In juli 2003 stelt het bestuur van Kinetisch Noord het voorstel van De Regie BV vast waarin dertien bouwprojecten door Kinetisch Noord, het stadsdeel (als eigenaar, verhuurder) en de huurders/eindgebruikers worden uitgevoerd. In juli 2003 ontving Kinetisch Noord de definitieve beschikking van € 6,8 mln. van de gemeente Amsterdam, waarmee de definitieve bouwbegroting van zes van de tien bouwprojecten werd vastgesteld. Het omvangrijke bouwtraject door en voor huurders kon worden gestart.


pagina 16 van 52

KUNSTSTAD 22409

Tabel overall subsidies, de onderverdeling is als volgt:

project

broedplaatsfonds

IPSV

01. Infrastructuur

3.259.660

727.236

02. Oostvleugel

655.202

283.857

03. Kunststad

2.137.020

225.358

04. Noordstrook fase 1

135.480

DMO

SDAN

totaal

186.134

4.173.030 939.059

100.000

2.462.378 135.480

05. Sectie 4 Skatepark

1.162.135

06. Dazzleville

124.146

1.162.135

13.549

137.695

07. Helling X

0

08. Helling Y

0

09. Houten Kop

69.495

50.000

119.495

10. Docklandshal

0

totaal

6.381.003

1.250.000

1.162.135

336.134

9.129.272

Voor het bouwmanagement van de projecten van Kinetisch Noord werd eerst Marcel van Lent en later Pauline Westendorp van respectievelijk De Regie BV en NEWNRG aangesteld. De werkzaamheden van de bouwmanager zijn gebaseerd op de volgende aannames: 1. er

worden

tien

bouwprojecten

onderscheiden;

elk

bouwproject

heeft

zijn

eigen

projectorganisatie, projectleider en bouwbudget; 2. onder bouw wordt verstaan: de definitiefase tot en met de ingebruikname door de huurders (plan, bouw, afbouw, het verkrijgen van een milieu- en gebruiksvergunning); 3. de bouwmanager maakt deel uit van het managementteam en is verantwoordelijk voor:

de uitvoering van de bouwprojecten;

de kwaliteit van de bouwprojecten;

de projectleiding: de projectleiders rapporteren aan de bouwmanager;

het bouwbudget;

de documenten op de interne bouwwebsite www.21project.org;

de rapportage aan directie van Kinetisch Noord

Voor acht bouwprojecten van Kinetisch Noord werden projectleiders aangewezen. Willem Zaat (Utrecht), voorheen bouwcoördinator, is projectleider van 1) Dazzleville, 2) Brandpreventie & Infrastructuur,


pagina 17 van 52

KUNSTSTAD 22409

3) Oostvleugel, 4) Docklands en 5) Sectie 4. Steven Gerritsen (Arnhem) is projectleider van 6) Kunststad & Vrije Kavels, 7) het horecapaviljoen Noorderlicht (voorheen De Houten Kop) en 8) Noordstrook. De bouwprojectleiders zijn verantwoordelijk voor het projectplan van het bouwproject, de architectenselectie en het aanbestedingstraject. De bouwprojectleider zit gedurende het bouwtraject de projectteamvergaderingen voor.

bouwprojecten stadsdeel Het stadsdeel Amsterdam-Noord is als eigenaar van de opstallen verantwoordelijk voor de aanpak van de schil (dak en gevels) en het buitengebied. De drie bouwprojecten van het stadsdeel zijn:

casco-onderhoud In 2003 is het gehele dak van de NDSM-loods vernieuwd; in het dak zijn rookluiken en een rookdetectiesysteem aangebracht. De loods is door Kinetisch Noord voorzien van een hoofdinfrastructuur voor water, elektra en verwarming waarop de bouwprojecten worden 6

aangetakt. De uitvoering van het dak en de daklichten en een deel van de rookwarmteafvoer vond plaats in de tweede helft van 2003. Voor de casco-uitvoering van de Oostvleugel werkte het stadsdeel samen met Kinetisch Noord om zoveel mogelijk aan de wensen van de gebruikers voor meer daglichttoetreding te voldoen. Het opschonen van de hal vond in de periode 2004-2005 in meerdere fasen plaats, waaronder asbestsanering weststrook hal, verwijderen gevaarlijke objecten (mallenzolder, trap aan noordzijde, asbesthoudende elektrakasten) en van ernstige verontreinigingen door stof. De buitengevels moeten nog aangepakt worden. Dit is gepland in 2006/2007, maar hangt af van de financieringsmogelijkheden van het stadsdeel. Een knelpunt is de eis van de brandweer en bouwtoezicht voor het aanbrengen van zogenaamde brandscheidingen met buurpanden. Deze zijn nog niet door het stadsdeel. aangebracht, zodat er voor de hal nog geen gebruiksvergunning kan worden afgegeven.

6

De realisatie van de technische infrastructuur (E- & W-installaties en brandpreventie) is bij Kinetisch Noord ondergebracht in

een afzonderlijk bouwproject, ‘Brandpreventie & Infrastructuur NDSM loods’.


pagina 18 van 52

KUNSTSTAD 22409

inrichting buitenruimte Voor de inrichting van de buitenruimte zijn diverse onderdelen uitgevoerd in de periode 20032005, zoals het opschonen van het terrein, de sanering van het parkgedeelte en het maken van een terp voor horecapaviljoen Noorderlicht (voorheen Houten Kop). Daarnaast is de buitenverlichting aangebracht, zijn het evenemententerrein en het terrein langs de Oostvleugel gesaneerd. Diverse zaken moeten nog plaatsvinden, zoals de waterafvoer, het veilig maken van het terrein en het opstellen van een beheerplan. Op dit moment doet het stadsdeel onderzoek naar de mogelijkheden voor herinrichting en beheer van het buitenterrein.

aanleg nood-/basisvoorzieningen Het stadsdeel is verantwoordelijk voor de aanleg van de hoofdvoeding voor elektra en water, de aanleg van buitenriolering, de aanleg van riolering ten behoeve van de hemelwaterafvoeren van het dak, het aanbrengen van brandhydranten, en de opstelplek voor de brandweer aan de noordzijde van de loods. De uitvoering hiervan is in 2003 gestart en zal in juni 2006 gereed zijn. Kinetisch Noord heeft bijgedragen aan de brandveiligheidsvoorzieningen op halniveau, zoals de vluchtwegen in de hal, de detectie en de rookwarmteafvoerinstallatie. Deze werkzaamheden heeft Kinetisch Noord in de periode 2004 tot juni 2006 uitgevoerd; het stadsdeel levert voor deze werkzaamheden een bijdrage van € 400.000 (inclusief BTW).

bouwprojecten Kinetisch Noord Elk bouwproject vertegenwoordigt een specifiek deel of aanpak van de loods. De projecten zijn als vanzelfsprekend ingedeeld aan de hand van de architectuur van het gebouw, soort van gebruik, mate van zelfwerkzaamheid, hoogte van de investeringen, gezamenlijk belang, het delen van voorzieningen, infrastructuur, routing en relatie met de omgeving. Voor elk bouwproject wordt een projectleider en architect aangesteld en de bouwprojecten komen gefaseerd tot stand. In de eerste plaats omdat de financiering nog niet rond is voor alle tien projecten (wel voor zes). In de tweede plaats is het van belang dat tijdens de bouw de verhuur en de programmering door kunnen gaan om inkomsten te verwerven voor de werforganisatie in de fase t/m de bouw en voor het beheer en onderhoud van de verhuurde ruimtes (exploitatie). De grote scheepsbouwloods, de NDSM-loods, is 20.000 m² groot en wordt door Monumentenzorg en de Rijksgebouwendienst als Rijksmonument aangeduid. In de loods komen vijf (van de tien) cascoprojecten tot stand die geheel los van de bestaande monumentale constructie gebouwd worden. De projecten zijn de Oostvleugel, Kunststad, Sectie 4 en Noordstrook; de onderlegger van de vier bouwprojecten in de NDSM-loods is het vijfde bouwproject Brandpreventie & Infrastructuur. Voor elk bouwproject in de hal wordt apart een bouwvergunning aangevraagd. Van het vigerende


pagina 19 van 52

KUNSTSTAD 22409

bestemmingsplan, industrie, wordt afgeweken (ateliers en kantoren); hiervoor is sprake van een artikel 19 lid 2-procedure.

Plattegrond deel NDSM-werf Oost dat door Kinetisch Noord ontwikkeld wordt, Monique Wijbrands 2005

brandpreventie & infrastructuur NDSM-loods Willem Zaat werd in juni 2002 voor het bouwproject Brandpreventie & Infrastructuur aangesteld.

VLS

Architecten

kreeg

de

opdracht

om

naar

aanleiding

van

de

stedenbouwkundige onderlegger uit de bouwworkshops het voorlopig en definitief ontwerp van de Brandpreventie & Infrastructuur voor de grote loods uit te werken. De resultaten bleven echter uit en in het najaar 2002 bleken de plannen onvoldoende uitgewerkt te zijn om beoordeeld te kunnen worden door bouwtoezicht en brandweer. De kostenramingen waren niet inzichtelijk, zodat grote risico’s konden ontstaan voor Kinetisch Noord, de opdrachtgever. Concrete haalbare plannen bleven uit en in juni 2003 ontstond er een conflict. De diverse gesprekken van Kinetisch Noord met de directie van VLS leidden er uiteindelijk toe dat het vertrouwen in de zomer van 2003 wordt opgezegd. Dit betekende grote vertraging voor de ontwikkeling van de overige bouwprojecten in de loods, omdat het brandveiligheidsconcept niet kan worden uitgewerkt. In september 2003 werd een nieuwe architect, Dynamo Architecten uit Utrecht, aangesteld en in juli 2004 werd het definitieve ontwerp ingediend bij bouwtoezicht en brandweer. Eind 2004 had de brandweer het brandveiligheidsplan voor de NDSM-loods nog steeds niet goedgekeurd. Het probleem is namelijk het aantonen van de ‘gelijkwaardigheid’. Normaal 2

gesproken worden panden van deze omvang (20.000 m ) ten behoeve van de brandveiligheid opgedeeld in zogenaamde compartimenten. Maar omdat voor de NDSM-loods een monumentenstatus is aangevraagd, mogen er geen ingrijpende wijzigingen aan de constructie


pagina 20 van 52

KUNSTSTAD 22409

plaatsvinden.

Bovendien

is

de

staalconstructie

van

het

dak

veel

te

licht

om

compartimenteringwanden aan te bevestigen. Compartimentering is dus niet mogelijk. Het bouwbureau (de club van projectleiders) van Kinetisch Noord zoekt vervolgens zijn heil bij rook- en warmteafvoerinstallaties waarmee de enorme loods brandtechnisch gelijkwaardig wordt aan de buitenlucht. Het systeem bestaat uit tweehonderd rook- en warmteafvoerluiken in het

dak

die

worden

aangestuurd

door

een

snel

detectiesysteem

dat

rook-

en

warmteontwikkeling in een vroeg stadium opspoort. Daarnaast voorziet het plan in voldoende vluchtwegen. De uiteindelijke goedkeuring werd pas een jaar later in juni 2005 verkregen; zo ook voor alle overige lopende bouwaanvragen van bouwprojecten in de loods. In de bijlagenmap zijn de tussenrapportages van Willem Zaat bijgevoegd. Na oplevering in juli 2006 verschijnt een eindrapportage met een uitgebreide evaluatie van het bouwproject Brandpreventie & Infrastructuur. Deze worden nagezonden.

duurzame energie Stichting Kinetisch Noord heeft bij de oprichting in 2000 in haar statuten opgenomen dat zij de NDSM-werf op een duurzame en milieuvriendelijke manier wenst te ontwikkelen. De door de IPSV verstrekte bouwsubsidie is dan ook voor een deel aangewend om onderzoek te doen naar toepassing van vernieuwende energietechnieken. Daarnaast wordt ernaar gestreefd om de maandelijkse exploitatielasten zo laag mogelijk houden. De eindgebruikers willen zeggenschap over hun eigen energie onder het motto ‘de particuliere energiemaatschappij, dat zijn wij!’. De huurders van de werf willen:

zelf hernieuwbare energie opwekken

voorzieningszekerheid van energie

lagetemperatuurverwarming in de loods

energiebronnen zo dicht mogelijk bij de werf (zo min mogelijk transport)

goedkope energie

voldoende energieopwekkende apparatuur die voldoet aan de vraag (1,7 mln. kWh, 4200 Gigajoule verwarming, 75.000 liter brandstof)

Ook de ‘buren’ op de werf, zoals het nieuwe hoofdkantoor van MTV Europe, zijn geïnteresseerd in het goedkoop en milieuvriendelijk opwekken van energie Kinetisch Noord en de gebruikers hebben NEWNRG gevraagd een offerte uit te brengen voor de projectontwikkeling van een extern gefinancierde energiebesparende infrastructuur voor de NDSM-werf. Het doel is de NDSM-werf zo energieneutraal mogelijk te exploiteren. De door windmolens, zonnepanelen of warmtepompen opgewekte energie wordt gebruikt op de NDSM-


pagina 21 van 52

KUNSTSTAD 22409

werf. Het teveel aan opgewekte energie wordt door het energiebedrijf afgenomen. Het energiebedrijf verkoopt energie op piekmomenten aan de NDSM-werf. Het is de wens dat de energieopwekkende en energiebesparende technieken in de toekomst voor het publiek op de werf worden tentoongesteld. Vanwege de monumentenstatus van de NDSM-werf wordt de infrastructuur “voor eeuwig” aangelegd. Dit betekent dat zowel de huurder van het terrein als de eigenaar (stadsdeel) gebaat zijn bij een lange-termijnvisie voor de infrastructuur. Daarnaast is het gunstig de infrastructuur extern te laten financieren om zo subsidiegeld vrij te maken voor het realiseren van nog meer broedplaatsruimte. De installaties die gepland zijn op de NDSM-werf:

Warmtepomp met een vermogen van 325 kilowatt. Dit levert samen met de warmte van de generator en een gasketel (voor de piekvraag) voldoende gigajoules om de ateliers in de loods te verwarmen;

Generator op plantaardige olie van 600 kilowatt;

Windmolen in de kraan van 250 Kilowatt: levert 400.000 kilowattuur per jaar.

In december 2005 is gelijk met de bouwvergunning voor de warmtepomp de aanleg van de grondwatersystemen en warmtepomp ten behoeve van milieuvriendelijk verwarmingssysteem opgedragen. In de bijlagenmap is het ondernemingsplan van de energiemaatschappij bijgevoegd.

oostvleugel De werf wordt al decennia lang gebruikt als speellocatie voor locatietheatergezelschappen als Dogtroep, Silo Theater, Warner & Consorten en Monsterverbond. Een aantal van hen sloot zich bij de oprichting van Kinetisch Noord aan in hun zoektocht naar een geschikte theaterwerkplaats in of rondom Amsterdam. De Oostvleugel is door dit collectief van theatermakers, decorbouwers en uitvinders in samenwerking met de werforganisatie en een bestaande NDSM-gebruiker (textielbedrijf Kerk en Buurt) omgebouwd

tot een strook van

twaalf werkplaatsen. In de bijlagenmap is de huurderslijst opgenomen. Voor de Oostvleugel zijn projectleider Willem Zaat en Dynamo Architecten aangesteld Het bouwproject Oostvleugel is het eerste bouwproject dat met steun van de IPSV in de NDSM-loods is gebouwd en opgeleverd. Het gaat om een strook van 2.250 m² in het meest oostelijke deel van de loods.


pagina 22 van 52

KUNSTSTAD 22409

In de bijlagenmap is een eindrapportage opgenomen met daarin een uitgebreide beschrijving van de overleggen met de huurders, de cascobouw en aanleg hoofdinfrastructuur, de afbouw door de huurders, de financiën, het eindresultaat, de organisatie, de overdacht en de lijst van professionals, garantieverklaringen, bouwaanvraag, vergunning, bestek, aannemersbegroting, overzicht meer- en minderwerk etc.

Oostvleugel, Melanie van Klaveren 2005

kunststad Het bouwproject Kunststad bevindt zich in het hart van de NDSM-loods. In de kunststad bouwt Kinetisch Noord zogenaamde cascoframeworks die uit twee tot drie verdiepingslagen zijn opgebouwd. Op de begane grond, op de eerste verdieping en op een deel van de tweede verdieping

vestigen

zich

kunstenaars

en

culturele

ondernemers

die

onder

de

broedplaatscriteria (zie bijlagenmap) vallen. Het overige deel van de tweede verdiepingslaag wordt in een later stadium aangepakt. Hierover vindt nog planvorming plaats. In februari 2004 werd Steven Gerritsen uit Arnhem als bouwprojectleider van de Kunststad aangesteld. Zijn eerste actie was het organiseren van een architectenkeuze. Na een voorselectie van drie architecten hebben de huurders en de werforganisatie in maart 2004 gezamenlijk voor Dynamo Architecten gekozen. De opdracht was het realiseren van 8.023 m² atelier- en werkruimte als cascoframeworks, vrijstaand in de loods. In oktober 2004 heeft de architect het voorlopig ontwerp van de Kunststad gepresenteerd. Tijdens en na de presentatie is aan alle toekomstige huurders gevraagd een voorkeur uit te spreken over een plek in de Kunststad en werd de behoefte aan voorzieningen gepeild. Hierdoor kregen de organisatie en de architect inzicht in de daadwerkelijke ruimtebehoefte, niet alleen wat betreft de totale omvang en de omvang per atelier, maar ook of er minder of


pagina 23 van 52

KUNSTSTAD 22409

slecht bruikbare plekken waren in het ontwerp. Naar aanleiding van de reacties werd het plan op onderdelen aangepast.

In maart 2005 was het definitief ontwerp van de Kunststad gereed waarna de bouwaanvraag werd voorbereid. Rode draad voor de planning was steeds de benodigde goedkeuring van de brandweer voor het totaal aan activiteiten in de loods (Skatepark, Kunststad, Vrijekavelstrook, Noordstrook en Oostvleugel). Aangezien het ensemble van gebouwen (loods, hellingen, kranen) is aangewezen als potentieel Rijksmonument werden de plannen ook gepresenteerd aan Monumentenzorg en de Welstandscommissie. Hierdoor sneuvelde een blok in de oorspronkelijke stedenbouwkundige onderlegger uit de bouwworkshop. In april 2005 begon de


pagina 24 van 52

KUNSTSTAD 22409

aanbesteding, waarbij de gelegenheidscombinatie Vof De Kunststad van MVB-bouw en Amstelvliet als goedkoopste uit de bus kwam.

Impressie Peter de Bruin 2005

vrije kavels Naast de voorbereidingen van de Kunststad startten vanaf december 2004 onder leiding van de bouwprojectleider de (zeswekelijkse) bijeenkomsten met geïnteresseerde huurders voor een plek in de vrijekavelstrook van de loods. In de zuidstrook van de loods is namelijk 1.320 m² vloeroppervlak voor vrije kavels gereserveerd van tenminste twee bouwlagen met in totaal minimaal 2.600 m² werkruimte. Voor de vrije kavels ontvangen de gebruikers zelf de subsidie; deze is evenredig aan de kosten van een cascoframework in de Kunststad. De gebruikers in de vrijekavelstrook vragen zelf een bouwvergunning aan en bouwen alles zelf. Na overleg over de voorwaarden van de bouw van de vrije kavels en na intensief overleg met het stadsdeel, Monumentenzorg en de welstandscommissie is in september 2005 de eerste bouwvergunning voor een vrije kavel ingediend; deze werd in januari 2006 goedgekeurd waarna de bouw van start is gegaan. Voor de overige vrijekavelaars zijn alle obstakels, zoals de wens van de vrije kavelaars om meerdere deuren in de zuidgevel van de loods te plaatsen, uit de weg geruimd. De geplande oplevering van deze kavels is december 2006.

Het totaal aantal vierkante meters atelier- en werkruimte in de Kunststad is 10.623 m². Samen met de Oostvleugel en Dazzleville is het totale aantal 13.773 m². In de IPSV-aanvraag is voor KUNSTSTAD uitgegaan van de realisatie van 13.220 m².


pagina 25 van 52

KUNSTSTAD 22409

Het vrijekavelproject ‘Zwijntje’ van Eva Klee

Zwijntje “’Sinds mijn afstuderen 10 jaar geleden aan de Kunstacademie in Den Haag werk ik als beeldhouwster. Nu wil ik in de oude scheepshal van het NDSM terrein een atelier en projectruimte voor experimentele kunst realiseren. Het atelier en projectgebouw krijgt de naam Zwijntje. Met Zwijntje wil ik een open, sculpturaal ogend gebouw realiseren met binnenin functionele werkruimten en buiten op de gevel ruimte voor experimentele installaties. Ik realiseer dit project in samenwerking met Anthon Kaal, student bouwkunde aan de Hogeschool van Amsterdam. Het definitieve ontwerp voor Zwijntje is sinds eind januari 2006 klaar. Op 3 februari heb ik dan ook de bouwvergunning bij het stadsdeel ingediend. Ik verwacht eind april goedkeuring hiervan. Midden/eind mei zou ik graag met de bouw van Zwijntje beginnen. De openingstentoonstelling Zwijntje gaat vliegen over verbeelding en de herinnering aan kunst begint in juni 2006. eerste schetsontwerpen Zwijntje met projectmuur, november 2005

definitieve opbouw en staal constructie Zwijntje en aanzicht voorgevel januari 2006

Ik financier dit project met eigen middelen en met een subsidie van Broedplaats Amsterdam en IPSV. Deze subsidie bedraagt 440 euro per m² grondoppervlak. Mijn grondoppervlak is ± 45 m². Om de kosten te beperken werk ik bijna uitsluitend met vrijwilligers. Alleen door hun grote inzet kan ik dit project realiseren”. Meer informatie: http://www.evaklee.nl/


pagina 26 van 52

KUNSTSTAD 22409

duurzame energie in de Kunststad Al in de cascobouw worden voor verwarming en elektriciteit zo veel mogelijk installaties ingebouwd die later op hernieuwbare energie kunnen werken. Voor de verwarming komt er een warmtepomp en voor het opwekken van elektriciteit wordt een generator neergezet die wordt omgebouwd om op plantaardige olie te lopen. Een windmolen, bevestigd in de kraan buiten de NDSM-loods, zal zo veel mogelijk extra energie opwekken. Samen met NEWNRG richten de huurders van de werf een particuliere energiemaatschappij op, die de zelf opgewekte warmte en elektra aan de eindgebruikers op de werf gaat leveren. In onderstaande afbeelding is een parallelle opstelling te zien van de warmtepomp, de generator op plantaardige olie en een HR-ketel.

Een voordeel is dat de NDSM-werf op deze manier niet afhankelijk wordt van één brandstof: de warmtepomp kan bij een grote stijging van elektriciteitsprijzen gevoed worden door de eigen elektriciteit uit de generator of de windmolen. Ook kan bij een eventuele daling van gasprijzen de gasketel worden ingezet. Het grootste voordeel is dat de NDSM-werf zo minder afhankelijk is van energie van “achter het hek” en indien nodig ook onafhankelijk van het net kan functioneren. Enkele bedrijven in de buurt hebben reeds interesse getoond om in de energiemaatschappij te worden opgenomen. Het motto: ‘’de energiemaatschappij, dat zijn wij!’’ Kunstenaars van de werf zijn de ontwerpers en bedenkers van de windmolen in de kraan en het tankstation voor auto en geest waar plantaardige brandstof getankt kan worden. Deze


pagina 27 van 52

KUNSTSTAD 22409

energieprojecten worden in 2006 gerealiseerd en mede mogelijk gemaakt met een HIRBsubsidie van de provincie Noord-Holland.

Tankstation voor auto en geest, ontwerp van Michiel Voet en Jeroen Bisscheroux, NDSM Oostvleugel 2005

Concept van Thierry van Raay (NDSM 2005), Illustratie van Jan Hibma, Friesland 2005

workshop warme meubels Op 4 februari 2005 vond er een workshop ‘warme meubels’ plaats. Het doel van de workshop was het ontwikkelen van ongeveer vier goedkope en praktische bouwpakketten voor lage temperatuur verwarmingselementen voor de ateliers in de Kunststad. Naast goedkoop en praktisch

is

er

ook

aandacht

voor

vormgeving.

De

uitgangspunten

voor

de

verwarmingselementen zijn: voor een ruimte van 40 m² mag maximaal € 400 aan


pagina 28 van 52

KUNSTSTAD 22409

verwarmingselementen worden uitgegeven, mag er geen gebruiksaanwijzing zijn, ze zijn makkelijk te onderhouden en te ontluchten, de lekkages zijn direct te zien, er is geen condens in zomer, ze zijn stevig en bij afkoppeling mag geen lucht in het centrale systeem komen.

Meer foto’s en energieverslagen zijn te vinden op www.21project.org, inloggen met gebruikersnaam ‘energie’ en wachtwoord ‘meubel’. Als vervolg op deze succesvolle workshop organiseerde NEWNRG een prijsvraag voor het ontwerpen van ‘warme meubels’. Omdat vanaf 2006 woningen een energielabel krijgen is alternatieve energievoorziening een hot issue. Uit de 26 inzendingen is het ontwerp van Mathis Heller uiteindelijk gekozen: vleugelpanelen die een ruimte kunnen verwarmen en tegelijkertijd als decoratie en raamomkleding kunnen fungeren (zie persbericht in de bijlagenmap).

In de loop van 2006 worden alle duurzame energie-toepassingen op de werf tentoongesteld. Voor deze energie-expositie werken de kunstenaars van de NDSM-werf en Kinetisch Noord samen met NEWNRG, VIBA-Expo, Kleine Aarde, Greenpeace, NEMO, Museum Energetica,


pagina 29 van 52

KUNSTSTAD 22409

stadsdeel Amsterdam-Noord en het Afval Energie Bedrijf. In de bijlagenmap is een sponsorenfolder van NEWNRG bijgevoegd.

noordstrook Voor de aanpak van de Noordstrook hebben de kunstenaars en makers van de NDSM-werf zelf het programma van eisen omschreven. Naar aanleiding van gesprekken met externe deskundigen (directies van schouwburgen, kunstacademies, galeries en cultuuradviseurs) is het programma van eisen aangescherpt. Projectleider Steven Gerritsen is op 14 mei 2004 begonnen met de architectenselectie voor de Noordstrook en op 15 juli 2004 ging SPONGE Architects van start met het voorlopig ontwerp (VO). Dit werd in oktober 2004 aan de gebruikers en de werforganisatie gepresenteerd. Het ontwerp bleek echter erg ambitieus en duur (6,2 mln euro) en met name voor de logistieke activiteiten slecht bruikbaar.

voorlopig ontwerp noordstrook SPONGE 2004

In de nok van de Noordstrook bevindt zich de zogenaamde mallenzolder, waar vroeger de mallen van de schepen werden gemaakt. Dit vraagt om een vanzelfsprekende invulling van een zolderverdieping met ateliers en werkruimtes gericht op mode en design. De mallenzolder bevindt zich op ongeveer 16 meter hoogte in de noordstrook van de loods. Het totale vloeroppervlak van de mallenzolder is 2.900 m² en de hoogte van de ruimtes is gemiddeld 3,6 meter. Om de mallenzolder in gebruik te kunnen nemen zonder de bestaande draagstructuur van de loods aan te tasten en tegelijkertijd te voldoen aan de eisen met betrekking tot rookafvoer en luchttoevoer voor de hele loods, moet 30% van het oorspronkelijke 2

vloeroppervlak van de mallenzolder (± 1.880 m ) verwijderd worden. Het resterende bruto vloeroppervlak (bvo) is 1.265 m², het verhuurbaar vloeroppervlak (vvo) is 1.080 m². De mallenzolder wordt ontsloten met een lift en twee trapopgangen. Voor de loods is de monumentenstatus aangevraagd; dit houdt in dat alle bouwprojecten los van de bestaande constructie gebouwd moeten worden. De spanten van de draagconstructie worden ingepakt met speciale verf zodat deze bij de mallenzolder 60 minuten brandwerend is. Hiermee wordt aan de door de brandweer gestelde eisen voldaan. De kosten vallen hierdoor echter erg hoog uit.


pagina 30 van 52

KUNSTSTAD 22409

Onder de mallenzolder is plek gereserveerd voor publiekstoegankelijke ruimtes: in totaal ruim 2

2.500 m voor exposities, film-, theater- en muziekmanifestaties, try-outs, opnames, montage en horeca. Deze ruimte varieert in hoogte tussen de 16 en 21 meter. In de publieksruimtes worden zowel eigen NDSM-producties als producties van derden gemonteerd en tentoongesteld. In oktober 2004 heeft Kinetisch Noord in het kader van de HERMEZ-regeling een subsidieverzoek voor de mallenzolder ingediend bij de afdeling Economische Ontwikkeling van de gemeente Amsterdam. De subsidie is aangevraagd om te onderzoeken of het mogelijk is de financiering van de bouw van de werkruimtes op de zolder, gecombineerd met de veel goedkopere aanpak van een extra laag met bedrijfsruimtes op de kunststad, rond te krijgen. 2

HERMEZ stelt als voorwaarde dat de verhuurbare ruimtes minimal 50 en maximaal 150 m zijn 2

en dat de huur minimaal 70 euro per m per jaar is. De subsidieaanvraag is weliswaar gehonoreerd, voor de overige financiering is echter nog geen dekking gevonden. Het project Noordstrook is begin 2005 uitgesteld gezien de omvang en de kosten van het project. Om toch gebruik te maken van deze strook is in mei 2005 de vloer uitgevlakt en gebruiksklaar gemaakt voor kleine presentaties en voorstellingen van de huurders en gebruikers van de werf. Kunstenaars van de werf hebben een oud hefplateau van de loods omgebouwd tot een podium, dat met een bovenloopkraan verplaatst kan worden.

Foto Oliver Wageman, 2005

sectie 4 Het jongerenproject Sectie 4 is ook één van de vijf bouwprojecten in loods. Het idee voor Sectie 4 komt voort uit de brainstormsessies met jongeren die in 2001 en 2002 op de tijdelijk


pagina 31 van 52

KUNSTSTAD 22409

geplaatste

skateramps

afkwamen.

Samen

met

een

aantal

Amsterdamse

jongerentheatergezelschappen, jongeren uit Noord en Kinetisch Noord schreven zij het Plan van Aanpak Sectie 4 en werd de Stichting Skatepark Amsterdam opgericht. Sectie 4 beschrijft de gefaseerde bouw van een Skatepark op ruim zeven meter hoogte met daaronder ruimte voor een boulderhal, muziekstudio’s, multifunctionele projectruimtes, kantoren, en werkplaatsen voor jongerenorganisaties. In 2003 ontving Kinetisch Noord voor de bouw van het Skatepark een subsidie van 1,14 mln. euro van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling (DMO) van de gemeente Amsterdam waarmee de bouw van het Skatepark van start is gegaan. In de bijlagenmap is de eindrapportage van de bouw van het Skatepark opgenomen. Het Skatepark is in februari 2005 feestelijk geopend door wethouder Ahmed Aboutaleb, waarna het op last van de brandweer tot veler verbazing weer gesloten werd. Het gelijktijdig openstellen van een publieksfunctie tijdens de bouwwerkzaamheden aan de Kunststad in dezelfde loods bleek namelijk grote problemen op het gebied van regelgeving te hebben. Doordat de gebruiksvergunning van de openbare ruimte

van

de

NDSM-loods

nog

niet

afgegeven

kon

worden,

werd

een

evenementenvergunning aangevraagd. Na lange discussies en aanvullende maatregelen is de evenementenvergunning tot eind 2005 verstrekt. Zodra de veiligheidsmaatregelen op halniveau zijn afgerond en gecertificeerd, wordt een gebruiksvergunning aangevraagd voor de NDSM-loods (openbare ruimte) en het Skatepark.

Montagefoto van Insitu & Qenep Architecten (voorheen Architectuurwerkplaats De Ruimte), 2004

In 2005 zijn de overige ruimtes in Sectie 4 opnieuw onder de loep genomen in een workshop met JAA! (Jongeren actief in Amsterdam). Naar aanleiding hiervan zijn een gamingzone en een zogenaamde hangplek voor jongeren aan Sectie 4 toegevoegd.


pagina 32 van 52

KUNSTSTAD 22409

Voor het futuristische ontwerp van de boulderhal in Sectie 4 werkten klimgebruikers en Kinetisch Noord samen Arno Pronk van de TU Eindhoven. Met de BLOB kunnen modellen worden gemaakt van panty’s, ballonnen en ijzerdraad om deze te verstijven met polymeren (lijm of papier-maché). Een oneindige hoeveelheid combinaties van holle en bolle vormen kan op deze manier worden gemaakt.

Arno Pronk, 2005

Het ontwerp werd eind 2004 door Pronk geanalyseerd met het omzetten van het fysieke model in een digitaal model door het maken van een scan met een driedimensionale scanner. Het digitale model werd verschaald naar de uiteindelijke afmetingen van het gebouw. Het digitale model kon toen verder worden geëngineerd als membraan en schaalconstructie. Het membraan dient als mal voor het gebouw waarna de mal wordt verstijfd door het aanbrengen van composieten (de schaalconstructie). De TU neemt mogelijk een deel van de financiering op zich omdat er voor deze BLOB geëxperimenteerd wordt met spuitbeton. Het is wel de vraag of er markt is voor een klimhal in de NDSM-loods; in Amsterdam bestaan al vier klimhallen met boulderfaciliteiten. De BLOB-methode kan, net als andere bouwmethodes, ook worden toegepast voor de afbouw van een of meerdere ateliers in de Kunststad. Voor studenten van de TU is de NDSM-werf namelijk een interessante experimenteer- en bouwlocatie. De hiphopschool in Sectie 4 is een initiatief van het hiphopcollectief Solid Ground Movement (SGM); zij worden in hun planontwikkeling bijgestaan door de organisatie van Kinetisch Noord. SGM stelt zichzelf als missie om de hiphop in Nederland als volwassen kunststroming op de kaart te zetten en om de hiphop te professionaliseren. SGM wil door de oprichting van een instituut op de NDSM-werf bijdragen aan de professionalisering van hiphop. Het initiatief omvat


pagina 33 van 52

KUNSTSTAD 22409

scholing en een theaterproductiehuis. De haalbaarheid van de plannen van SGM wordt in 2006 onderzocht; daarnaast wordt er een expertmeeting georganiseerd met mogelijke financiers.

het creatieve team van SGM, 2006

dazzleville Medio 2003 startten huurders de planvorming voor de bouw van een tijdelijk kantoor- en ateliercomplex op het buitenterrein van de NDSM-werf. Voor de periode tijdens de bouwwerkzaamheden in de loods bleek behoefte aan tijdelijke werkruimte voor huurders uit de loods en kandidaat-huurders die ter zijner tijd een definitieve werkplaats in de Kunststad afbouwen. De huurders vormden een collectief en schreven in maart 2003 met steun van 7

Kinetisch Noord het Plan van Aanpak Dazzleville voor 900 m² tijdelijke werkruimte op het buitenterrein, gehuisvest in tweedehands portacabins die door de kunstenaars van de werf 8

volgens de techniek van dazzle-painting beschilderd werden. Voor de gevelbeschildering ontvingen de huurders een subsidie van het Amsterdamse Fonds voor de Kunst. In maart 2004 werd Dazzleville opgeleverd en in gebruik genomen. In Dazzleville vestigde zich ook het bouwbureau van Kinetisch Noord. In de bijlagenmap is de huurderslijst van Dazzelville bijgevoegd.

Dazzleville, ontwerp van Kollektiv en Weather Report 2004 7

Het plan van aanpak voor Dazzleville is aan SEV en VROM meegegeven tijdens de eerste IPSV-voortgangsrapportage die in

2003 op de werf plaatsvond. 8

Bij dazzle-painting ontmoeten de twee werelden van scheepsbouwers en kunstenaars elkaar. Het was de Britse kunstenaar

Norman Wilkinson die rond 1915 een vorm van camouflagebeschildering bedacht voor schepen. Proefondervindelijk en gebruikmakend van een beeldtaal die nauw verwant lijkt aan kubisme en vorticisme, werden honderden camouflagepatronen door hem ontwikkeld. Het doel was heel specifiek. Wilkinson wilde de waarneming van de vijandelijke onderzeeboot van koers, snelheid en afstand bemoeilijken en noemde deze vorm van camouflage dan ook dazzle-painting.


pagina 34 van 52

KUNSTSTAD 22409

In de bijlagenmap is de eindrapportage van Dazzleville bijgevoegd van bouwprojectleider Willem Zaat. In deze rapportage wordt een uitgebreide beschrijving gegeven van de planvorming, de aankoop en het bouwtraject, het resultaat, de organisatie, de financiën en de overdracht van de vergunningen en het beheer Oorspronkelijk was het de bedoeling dat Dazzleville voor hergebruik naar de Kunststad verplaatst wordt. Na de aanschaf bleek echter dat de cabins in zo’n matige staat verkeren dat de kosten voor verplaatsing te hoog uitvallen. In overleg met het stadsdeel mag Dazzleville nu tot 2008 op het buitenterrein blijven staan.

hellingbanen Onder de twee monumentale hellingbanen hebben kunstenaars en ambachtslieden zelf werkplaatsen ingericht. De hellingbanen verkeren in zeer slechte staat van onderhoud en er zijn

geen

middelen

om

ze

op

te

knappen.

De

gebruikers

betalen

een

kleine

gebruiksvergoeding aan Kinetisch Noord. Minus een klein bedrag voor kantoorkosten wordt deze vergoeding besteed aan urgente onderhoudsklussen, zoals de aanleg van riolering en water tot aan de hellingbanen en het vernieuwen van de elektra tot en met de meterkasten. Gebruikers zorgen zelf voor het noodzakelijke kleine onderhoud. Als er een ruimte vrijkomt dragen ze ook zelf een nieuwe huurder voor. Verder organiseren ze gezamenlijk exposities en workshops. In de bijlagenmap zijn de huurderslijsten van de hellingen bijgevoegd.

noorderlicht In februari 2004 is Steven Gerritsen als projectleider aangesteld om samen met initiatiefneemster Stro & Co het horecapaviljoen De Houten Kop op een terp op het buitenterrein te realiseren. Dit paviljoen annex expositie- en ontmoetinsgplek voor kunstenaars en bezoekers wordt gebouwd van duurzaam en hergebruikt materiaal. Het eerste ontwerp van Stro & Co (2003) bleek echter te duur, waarna Stro & Co een bestaand strandpaviljoen heeft aangeschaft met het doel om deze in samenwerking met architect Kees Haafsma om te bouwen tot een nieuwe Houten Kop. In afwachting van de definitieve Houten Kop plaatste Stro & Co een tijdelijk gebouw van strobalen die samengevoegd werd met een ander paviljoen afkomstig van de Floriade.

Impressie Noorderlicht, Steven Gerritsen 2005


pagina 35 van 52

KUNSTSTAD 22409

Eind 2004 werd de bouwvergunning door het stadsdeel afgewezen. Welstand vond het ontwerp te gefragmenteerd, met een cottagestijl die niet geschikt werd bevonden voor de NDSM-werf. Voorwaarde voor goedkeuring was een industriële en tijdelijke uitstraling. Om uit deze impasse te komen stelden de projectleiders Steven Gerritsen en Willem Zaat samen een nieuw plan voor: Kinetisch Noord geeft opdracht voor de bouw van een vrijekavelcasco dat door Stro & Co wordt afgebouwd. Dit plan bestaat uit de herbouw van een romneyloods uit de NDSM-loods, overtrokken met transparante golfplaten. In de romneyloods staat een paviljoen met strobalenwanden en plinten van zandzakken,

een paviljoen onder een stolp. Na

uitwerking van het idee door bouwprojectleider Steven Gerritsen (tevens register-architect) en na uitvoerig overleg met stedenbouw, welstand en het stadsdeel, is in januari 2005 goedkeuring verleend voor de bouwaanvraag. Na afstemming met de wensen van Stro & Co en Kinetisch Noord werd in april 2005 een tweefasen bouwaanvraag ingediend (art. 19 procedure), waarna in november 2005 de bouwvergunning is verleend. De nieuwe naam van het paviljoen is ‘Noorderlicht’.

docklandshal Om inkomsten voor de financiering van de werforganisatie en de artistieke programmering van de NDSM-werf te genereren huurt Kinetisch Noord de Docklandshal naast de NDSM-loods. Voor de Docklands heeft Kinetisch Noord per 1 januari 2003 een tienjarig huurcontract getekend met het stadsdeel Amsterdam-Noord.

Robodock Festival 2005

Om de hal voor gebruik geschikt te maken moeten twee brandwerende wanden tussen de Docklandshal/Aardinghal en tussen de Docklandshal/NDSM-loods worden aangebracht. Het stadsdeel moet ervoor zorgen dat de Docklandshal aan de eisen van brandveiligheid, gezondheid,

bruikbaarheid

en

energiezuinigheid

voldoet

zodat

de

bouw-

en

de

gebruiksvergunning voor de NDSM-loods kunnen worden afgegeven. Het dak van de


pagina 36 van 52

KUNSTSTAD 22409

Docklandshal

bestaat

uit

golfplaten

en

asbest.

Volgens

het

stadsdeel

hebben

asbestonderzoeken in de Docklandshal tot de conclusie geleid dat er geen direct gezondheidsgevaar bestaat maar dat er wel een aanleiding is tot het nemen van maatregelen om mogelijke emissie van asbestvezels uit het dak te voorkomen. Een volledige asbestinventarisatie is inmiddels door het stadsdeel uitgevoerd. De Docklands is de cashcow van Kinetisch Noord. Om structureel gebruik te maken van de hal heeft Kinetisch Noord een haalbaarheidsonderzoek verricht met daarin een aantal varianten. Hiervoor werd Willem Zaat in januari 2003 als projectleider aangesteld en kreeg Dynamo Architecten de opdracht om de bouwaanvraag voor te bereiden. Deze was in december 2003 gereed. Er bestonden echter twijfels over het plan:

Het stadsdeel uitte de wens de Docklandshal in 2013 te willen afbreken. Volgens het stadsdeel detoneert de Docklandshal in de monumentale omgeving en belemmert de hal de ontsluiting en daglichttoetreding van de naastgelegen Aardinghal;

Door regelgeving (geluidseisen) zijn hoge investeringskosten nodig om commerciële producties met hard volume te programmeren;

Een tussenvariant (83 dB) leek haalbaar, maar betekent nog steeds een grote beperking in het programmeren van geluidsintensieve producties.

Er werd besloten de plannen voor de Docklandshal aan te houden totdat er over deze knelpunten meer duidelijkheid is. In oktober 2005 verrichtte Kinetisch Noord samen met evenementenbureau ID&T opnieuw een haalbaarheidsstudie, nu voor twee geluidsdichte evenementenzalen van 1.000 m² en 2.500 m² en 1.800 m² kantoorruimte. Het plan is van hoge kwaliteit, maar erg duur. In verband met de nieuwe gebiedsontwikkeling in de omgeving heeft het stadsdeel te kennen gegeven de Docklandshal eventueel op kortere termijn af te willen breken. Ook spelen de hoge opknapkosten, de toenenende druk op grond van brandveiligheidseisen en het geringe monumentale karakter van de loods hierbij een rol. Het huidige incidentele gebruik met evenementen, rommelmarkten, theaterproducties en bedrijfsfeesten blijft doorgaan totdat er duidelijkheid is over de definitieve bestemming. De behoefte aan een dergelijke lege ruimte waar van alles, ook op experimenteel gebied, plaats kan vinden is groot.

buitenterrein Aanvankelijk beheerde Kinetisch Noord vanaf 2001 zelf het buitenterrein. In 2003 nam het stadsdeel het beheer weer over en werd de artistieke regie gedelegeerd aan Kinetisch Noord. Deze constructie blijkt echter niet goed te werken: er is namelijk geen gemeenschappelijke visie over hoe het terrein eruit moet zien en welke activiteiten er plaats moeten vinden.


pagina 37 van 52

KUNSTSTAD 22409

Kinetisch Noord heeft vervolgens in oktober van 2005 een brainstorm georganiseerd met huurders, omliggende bedrijven en een aantal externe deskundigen. De uitkomst hiervan is het idee om de hele NDSM-werf samen met de oude en nieuwe buren in eigen beheer te nemen. Zowel de buren als het stadsdeel hebben hier in principe mee ingestemd; na diverse sessies is voorgesteld om het gemeenschappelijke beheer onder te brengen in een onafhankelijk orgaan.

communicatie Voor het project is een interne bouwprojectenwebsite (www.21project.org) in het leven geroepen die tijdens de voorbereiding en uitvoering van de verschillende bouwprojecten een belangrijke rol speelt in de communicatie tussen de betrokkenen. De interne website (gebruikersnaam: kunststad, wachtwoord: welkom) geeft informatie over:

de huurvoorwaarden,

wie welke plek heeft gereserveerd en het e-mailadres van iedere huurder,

bouwkundige tekeningen van het casco van de Kunststad in diverse formaten,

bouwkundig advies en informatie over de afbouw,

antwoorden op meest gestelde vragen,

Voor de kandidaathuurders zijn meerdere informatiedagen georganiseerd met als doel de onderlinge kennismaking en samenwerking tussen de gebruikers te bevorderen. Met name de bijeenkomst in december 2005, gelijk met het slaan van de eerste paal van de KUNSTSTAD, was een groot succes. Er is een plattegrond van de KUNSTSTAD van grote houten panelen op schaal, waarop de gebruikers samen hun eigen ruimtes konden uitzoeken. Aan het einde van de bijeenkomst kregen de huurders een reserveringsformulier en betaalden een euro per gereserveerde vierkante meter (maximaal 100 m² per persoon/organisatie). Om de toekomstige huurders te begeleiden met de afbouw zijn drie boekjes gemaakt: Werken op de NDSM-werf, Bouwen op de NDSM-werf en Huren op de NDSMwerf. Deze boekjes zijn in de bijlagenmap opgenomen. Inmiddels hebben de nieuwe huurders zelf een forum op internet geplaatst om met elkaar in contact te komen en om informatie onderling uit te wisselen: www.kunststadforum.nl. Bij de ingang in de loods is een tijdelijk paviljoen neergezet met de maquette (1:100) van de Kunststad. Er is bouwkundige informatie te vinden uit de workshops ‘Warme Meubels’ en ‘Brandveilige wanden’. Drie à vier keer per jaar verschijnt er een interne nieuwsbrief om zowel de zittende huurders als de kandidaathuurders te informeren over de voortgang van het project. Één keer per jaar verschijnt er een externe nieuwsbrief. Behalve de jaarrekening verschijnt er ook elk jaar een inhoudelijk jaarverslag. De reguliere website met alle informatie over het project is www.ndsm.nl.


pagina 38 van 52

KUNSTSTAD 22409

Omdat het NDSM-project met al zijn aspecten uniek is, wil Kinetisch Noord haar kennis zoveel mogelijk aan anderen overbrengen. Om bekendheid te krijgen, en om tegelijkertijd de ’doelgroep’ bij het project te betrekken, heeft Kinetisch Noord in 2005 een aantal studenten van de Rietveld Academie gevraagd om de visuele communicatie van de NDSM-werf vorm te geven. Wat de studenten van de Rietveld (de helft komt uit het buitenland) gaan maken gaat verder dan alleen letters op papier, het gaat ook om installaties, manifesten, onverwachte samenwerkingsverbanden en toekomstdromen. Het idee bestaat om elk jaar opnieuw een groep ontwerpers van een academie, of elders, uit te nodigen om de visuele communicatie van de NDSM-werf vorm te geven. De plannen en de maquettes van Kinetisch Noord zijn meerdere malen tentoongesteld in de Zuiderkerk in Amsterdam en één keer in het architectuurcentrum ARCAM. Ook is Kinetisch Noord veelvuldig uitgenodigd bij debatten over de ontwikkelingen op de Noordelijke IJ-oevers. Daarnaast hebben andere steden (bijvoorbeeld Maastricht, Eindhoven, Utrecht, Dordrecht) in Nederland belangstelling getoond voor de creatieve aanpak en innovatieve samenwerkingsverbanden die op de NDSM-werf plaatsvinden. Er is ook veel interesse getoond uit het buitenland voor de aanpak van de NDSM-werf. Het project van Kinetisch Noord is gepresenteerd bij Urban Catalyst in Berlijn, LNET Europe (Hamburg, Brussel, London, Milaan, Amsterdam), Platforma 938 (Zagreb), Urbact (Brussel), British Council en London Development Agency (Brussel). Ook is er geregeld bezoek uit het buitenland. Regelmatig worden er op verzoek rondleidingen gegeven. Een overzicht van 2004 en 2005 is te vinden in de bijlagenmap.


pagina 39 van 52

KUNSTSTAD 22409

4) uitvoeringsfase De huurders in de loods zijn tijdens de verbouwing hun werk in de loods blijven uitoefenen. In de NDSM-loods werd als eerste de Oostvleugel aangepakt, zodat een deel van de huurders uit het midden van de loods (locatie Kunststad) daar in kon trekken. Ook de huurders in het deel van Sectie 4 zijn voor de bouw van het Skatepark verplaatst. De overige huurders zijn voor aanvang van de bouw van de Kunststad verplaatst naar de Noordstrook en naar de Vrijekavelstrook. Een deel van de huurders vond een plek in Dazzleville. Steven Gerristen werd als projectleider aangesteld en stelde een herhuisvestingplan op waaraan de gebruikers zich commiteerden. Doordat de verbouwing gefaseerd werd uitgevoerd, bleef de ’winkel’ tijdens de bouw grotendeels open. Hieronder wordt per bouwproject de fase beschreven van opdracht verlenen aan de aannemer tot en met de oplevering. Voor de reeds opgeleverde bouwprojecten Oostvleugel en Skatepark/Sectie 4 wordt naar de eindrapportages in de bijlagenmap verwezen.

bouwfase Brandpreventie & Infrastructuur In 2004 en 2005 werden de bouwaanvragen van het bouwproject Brandpreventie & Infrastructuur op verschillende onderdelen ingediend en in december 2004 ging de uitvoering op halniveau door TAC (brandpreventie-expert), Patrick Nieuwenhuijs (E-adviseur) en Tolsteeg Advies (W-adviseur) van start. In juni 2005 werd de uitvoering van de infrastructuur ten behoeve van het project Kunststad opgedragen; deze is in juni 2006 gereed. In januari 2006 werd de warmtepomp aangelegd en in juli 2006 wordt het bouwproject Brandpreventie & Infrastructuur definitief opgeleverd.

bouwfase Kunststad In juli 2005 werd de bouwvergunning voor Kunststad verstrekt, waarna de aannemer Vof De 9

Kunststad van start ging. Een deel van de gebruikers verhuisde vanaf hun tijdelijke plek in de loods naar de gereedgekomen Oostvleugel of werden verplaatst naar andere plekken in de loods. Voorafgaand aan de start van de bouw werd de loods gecontroleerd op vervuiling (stof, asbest, ed.) en vond er een zogenaamde ‘nulmeting’ plaats. De aangetroffen concentraties bleken echter niet eenduidig en gaven reden tot bezorgdheid. De arbeidsinspectie stelde een bouwstop in. Metingen waarbij de bouwwerkzaamheden werden nagebootst wezen uit dat er geen te hoge concentratie stof in de lucht was en zo kon de bouw op 7 november 2005 werden hervat. Dit betekende een vertraging van twee maanden ten opzichte van de planning bij de aanbesteding.

9

VOF De Kunststad is een gelegenheidscombinatie van MVB-bouw en Amstelvliet


pagina 40 van 52

KUNSTSTAD 22409

Na een gecontroleerde verwijdering en reiniging van de vloerplaten (T3 asbestregime), werd op 16 december 2005 de eerste paal voor de Kunststad geslagen. Diezelfde dag werden alle kandidaathuurders uitgenodigd hun plek in de Kunststad te reserveren. Na een presentatie met bouwkundige en procedurele informatie markeerde iedereen met tape de eigen ruimte op een tweedimensionale “maquette” (10 x 20 m) die in de naastgelegen Docklandshal was uitgelegd. Op deze dag werd uiteindelijk 6.269 m² van de beschikbare 8.023 m² (in het jaarverslag staan andere cijfers, Eva!!!) gereserveerd zonder dat daar reclame voor was gemaakt! De huurders investeren straks zelf in de afbouw van de ruimtes binnen de door Kinetisch Noord voorafgestelde randvoorwaarden, zoals afbouwtermijn, brandveiligheid, hygiëne, transport en ontsluiting.

Kunststad in aanbouw, Melanie van Klaveren 2006

De oplevering van de cascoframeworks in de Kunststad is gepland op 3 juli 2006. De start van de afbouw van de wanden en de aansluiting van de voorzieningen door de huurders (zie huurderslijst in de bijlagenmap) staat genoteerd op 1 juli 2006. IJs en weder dienende volgt in september 2006 de feestelijke opening van de Kunststad, gevolgd door het openingsfeest van de Vrije Kavels in december 2006.

Artist impression Kunststad, Dynamo Architecten 2005


pagina 41 van 52

KUNSTSTAD 22409

De eindrapportage van de bouwprojectleider wordt na de afronding van de bouw van de cascoframeworks in juli/augustus 2006 nagezonden.

bouwfase Noorderlicht In januari 2006 ging de bouw van horecapaviljoen Noorderlicht van start. De bouw wordt door zo veel mogelijk bedrijfjes van de NDSM-werf uitgevoerd. De betonvloer is door aannemer Staartjes en La Grouw gelegd, het grondwerk is door Stevens uitgevoerd en de W-installatie door van Grieken, allen bedrijven uit de omgeving. Het staalwerk wordt door een lasbedrijf uit de loods gedaan, de twee strobalen wanden door Stro & Co in samenwerking met een leembedrijf. De houtskeletwanden worden in eigen beheer door Kinetisch Noord uitgevoerd in samenwerking met een ervaren timmerman. De oplevering van het casco is eind juni 2006 gepland. De afbouw door exploitant Stro & Co is begin augustus 2006 gereed.

Noorderlicht in aanbouw, Melanie van Klaveren 2006


pagina 42 van 52

KUNSTSTAD 22409

5) beheer en exploitatie Het beheer van de NDSM-werf, het casco-onderhoud van de ruimtes in de NDSM-loods en de exploitatie van de Docklands vallen onder de verantwoordelijkheid van Kinetisch Noord. Om betaalbare huurprijzen in de loods te realiseren streeft Kinetisch Noord ernaar om de servicekosten zo laag mogelijk te houden. Onder de beheer- en servicekosten vallen onder andere de kosten van de beheerder en de kosten van het onderhoud van de technische installaties. Daarnaast worden de kosten van de gemeenschappelijke verlichting en verwarming in rekening gebracht. Doordat de 2

huurders veel zelf doen staat er een lage huur tegenover van gemiddeld € 35 per m per jaar. De NDSM-werf streeft naar zoveel mogelijk participatie van huurders bij de beleidsvorming, beheer en artistieke ontwikkeling (programmering). Uitgangspunt is een adaptieve organisatie: de organisatie leert van haar fouten en past zich aan aan gesignaleerde behoeften van binnen en buiten de organisatie. De werforganisatie is ‘mean and lean’, het bestuur bestuurt op afstand en draagt zorg voor continuïteit en externe steun voor het project.


pagina 43 van 52

KUNSTSTAD 22409

h4

prestatievelden

In het kader van de gereedmelding van het IPSV is per brief dd 17 februari 2006 expliciet een aantal voorwaarden gesteld: 1)

Er zijn betaalbare werkruimten voor kunstenaars, ambachtslieden, jongeren, ideële organisaties en culturele ondernemers gerealiseerd. Het streven is om de NDSM-werf een centrum te laten worden van experimentele kunst, cultuur en ambacht, dat door de gebruikers vorm wordt gegeven.

2)

Het project is zo georganiseerd dat alle gebruikers op verschillende niveaus hun toekomstige werkplek kunnen vormgeven (bouw, beheer en selectie huurders)

Hieronder worden de prestatievelden en de meetbare resultaten uit de aanvraag opgesomd:

versterking betrokkenheid bij dagelijkse leefomgeving

Stichting met huurdersverenigingen samen in collectief verband particuliere opdrachtgever

Organisatie met veel partijen, taken en verantwoordelijkheden

Op alle niveaus invloed d.m.v. werkgroepen bouw, beheer, artistieke ontwikkeling, pogrammering, bouwworkshop NDSM-loods en beheer

Huurders Vrije Kavels doen alles zelf (plan t/m bouwaanvraag t/m oplevering)

Alle huurders bouwen zelf af

omgevingskwaliteit

Revitalisering gebied

Organische groei, gefaseerd bouwen, zelf ontwikkelen en zelfbeheer leiden tot betrokkenheid, veel creativiteit en sociale cohesie.

fysieke condities economische versterking

Realisatie van een werkgebouw met tenminste 15.000 m² casco werkruimtes (Dazzleville, Oostvleugel, Kunststad, Mallenzolder), ruim

12.000 m² publieksruimtes (Docklands,

Noordstrook, Sectie 4, Noorderlicht) en ruim 50.000 m² festivalterrein


pagina 44 van 52

KUNSTSTAD 22409

zorgvuldig ruimtegebruik

In meerdere lage bouwen

Behoud van monumentale uitstraling

duurzaamheid

Hergebruik

Energieprojecten

Eigen investeringen

Zeggenschap en zelfbeheer


pagina 45 van 52

KUNSTSTAD 22409

h5

budgetplan KUNSTSTAD

Specificatie opbrengsten

regulier

innovatief

€ 2.986.914

€ 2.986.914

gemeente BroedplaatsAmsterdam

€ 2.550.000

€0

TOTAAL IN

€ 5.536.914

€ 2.986.914

verwervingskosten

€ 1.454.200

€0

kosten infrastructuur

€ 1.343.770

€ 500.000

€ 2.626.725

€ 2.626.725

€ 45.378

€ 45.378

voorbereiding en toezicht

€ 453.645

€ 453.645

heffingen

€ 113.445

€0

verzekeringen

€ 45.378

€0

aanloopkosten

€ 750.000

€ 750.000

onvoorzien

€ 175.000

€0

h. Bijzondere kosten

€0

€0

TOTAAL UIT

€ 7.007.541

€ 4.375.748

a. Opbrengsten gedekt door huur: bedrijven (ateliers en werkruimtes) b. Bijdrage deelnemende partijen:

Specificatie investeringskosten a. Grondkosten

b. Bouwkosten bedrijven 13.220 m² c. Verbeteringskosten kantoor werforganisatie 200 m²

g. Bijkomende kosten


pagina 46 van 52

KUNSTSTAD 22409

Financiële kerngegevens Totale opbrengsten

€ 5.636.914

Opbrengsten innovatieve deel

€ 2.986.914

Totale kosten

€ 7.007.541

Kosten innovatieve deel

€ 4.375.748

Gevraagd subsidiebedrag

€ 1.388.834

Beschikking

€ 1.250.000

Begin 2006 zijn diverse begrotingsmodules opnieuw geïnstalleerd waardoor de vaststelling van de jaarrekening en de accountanstverklaringen langer duren dan gedacht. Een accountantsverklaring voor de besteding van de IPSV-gelden wordt in juni 2006 nagezonden.


pagina 47 van 52

KUNSTSTAD 22409

h6

conclusies

Volgens de cascofilosofie gaan beheer en ontwikkeling voortdurend in elkaar over; bestaande gebouwen worden opnieuw gebruikt door nieuwe bewoners en gaan zo met de tijd mee. Door de ontwikkeling niet los te zien van het beheer komt het voordeel uit zowel het gebruik als uit de waardeontwikkeling alle partijen (eigenaren/gebruikers/financiers) ten goede. Hierdoor ontstaat een vliegwieleffect dat nieuwe investeringen stimuleert. Op de NDSM-werf is gekozen voor een ontwikkeling van onderop, waarbij de gebruikers hun werkplaats zelf ontwikkelen en financieren, en er dus ook ‘eigenaar’ van worden. De organisatie hiervan is een veelomvattende klus die niet eerder op zo’n grote schaal is uitgevoerd en die experimenteel van aard is. Het experiment kent successen maar ook tegenslagen. Hieronder beschrijven we een aantal geslaagde momenten en knelpunten.

aanpak van onderaf Deze aanpak heeft gezorgd voor een creatieve invulling en veel draagvlak. Met name in de initiatief- en definitiefase was de inzet van de gebruikers enorm. Ook na de realisatie van de bouwprojecten vinden de gebruikers het belangrijk dat zij als eindgebruikers zeggenschap hebben, zelf kunnen beheren en zelf programmeren. Het gegeven dat de eindgebruikers zelf investeren in zowel tijd als geld zorgt voor commitment, levendigheid en diversiteit.

organisatie De subsidiegever heeft als eis gesteld dat er door de initiatiefnemers een stichting werd opgericht met een bestuur van zwaargewichten. Een stichting is in feite een autoritaire vorm van besturen, die haaks staat op het gedachtegoed van een (coöperatieve) vereniging waarin de leden (de eindgebruikers) de dienst uitmaken. In het begin koos het stichtingsbestuur voor een min of meer egalataire aanpak met meerdere coördinatoren en veel input van onderop. Dat heeft voor een vraaggerichte invulling gezorgd met veel afwisseling. In de uitvoeringsfase ging het stichtingsbestuur over tot een hiërarchische structuur van de organisatie. Een logisch besluit gezien de omvang van het project, de complexiteit van het bouwtraject en de grote hoveelheid betrokken partijen en rechtspersonen. Nu de bouw bijna voltooid is, wordt de projectorganisatie flink afgeslankt en worden er per bouwblok door de huurders verenigingen opgericht met als primaire taken de gezamenlijke afbouw, het beheer en de toewijzing van de vrijkomende ruimtes in het betreffende blok. De huuradministratie en het technische beheer kunnen worden uitbesteed en voor de programmering wordt een coördinator aangesteld die de verschillende producties van de NDSM’ers en de agenda van de publieksruimtes op elkaar afstemt. Vooralsnog voorziet een gemeentelijke kunstenplansubside erin dat er in de periode 2005-2008 op de werf een programmering en artistieke ontwikkeling mogelijk zijn en dat de programmeringsaanpak verder onderzocht kan worden.


pagina 48 van 52

KUNSTSTAD 22409

zelfbeheer In de beginfase en tijdens de uitvoeringsfase kwam de huurdersvereniging (en het zelfbeheer) moeizaam op gang; men verloor zich in de schaal en om het projct door deze fase heen te loodsen was

het

nodig

dat

de

projectorganisatie

de

coördinatie

(herplaatsingen,

aanspreekpunt

toeleveranciers, bouwteamoverleg, beheer, onderhoud, afval, toezicht, etc) in de loods onder haar hoede nam. Dit heeft ingrijpende gevolgen gehad voor de aanpak op de werf en onvoorziene kosten met zich meegebracht. Ook de communicatie verliep niet vlekkeloos; er was op dit gebied onvoldoende ervaring, capaciteit, budget in de organisatie en te weinig inspanningen van de kant van de gebruikers. Op het moment dat de bouwprojecten in de loods (bijna) voltooid zijn, komen de huurdersverenigingen alsnog snel van de grond. Het project is weer overzichtelijk, de drukte van voor en tijdens de afbouw is voorbij, men voelt zich door de eigen investeringen eigenaar van de loods, en er is weer behoefte aan zelfbestuur en inspraak. Daar wordt de organisatie dan ook op ingericht.

collectief particulier opdrachtgeverschap Kinetisch Noord is een particulier initiatief, een collectief van theatermakers, skaters, kunstenaars en muzikanten die voor de herontwikkeling en het beheer van de NDSM-werf respectievelijk een stichting en meerdere verenigingen hebben opgericht. De stichting heeft tien miljoen euro bouwsubsidies aan opdrachten vergeven voor de ontwikkeling en bouw van de cascoframeworks in de loods. De verenigingsleden investeren samen nog eens twee tot drie miljoen euro in de afbouw van de casco’s.

tempo Het project van Kinetisch Noord is een burgerinitiatief dat volgens velen in binnen- en buitenland in rap tempo tot ontwikkeling komt. Alleen in Amsterdam vindt men dat het langzaam gaat. Dat komt met name door de enorme media-aandacht die het project in de lokale kranten krijgt en het feit dat de NDSM-werf het paradepaardje is van de Amsterdamse politiek. Daar is vooral het korte-termijn-succes van belang, wat weer haaks staat op de taaie bureacratie. Desondanks verloopt het project volgens planning.

gafaseerde ontwikkeling De gefaseerde bouw in combinatie met het (tijdelijk) verhuren van ruimtes is zeer nuttig gebleken. Er is direct contact tussen de gebruikers, de organisatie en de ingehuurde deskundigen, zodat de


pagina 49 van 52

KUNSTSTAD 22409

werkplaatsen volgens de wensen van de eindgebruikers tot stand komen en de organisatie voor een deel gefinancierd kon worden.

knelpunten De bouwprojecten Oostvleugel en Brandpreventie & Infrastructuur kenden twee opdrachtgevers (stadsdeel en Kinetisch Noord) en zijn gerealiseerd terwijl de loods al verhuurd werd. Deze twee punten veroorzaakten veel problemen en vereisten van alle betrokkenen veel afstemming en geduld. Zo waren er tijdens de reparatie van het dak van de loods (opdrachtgever stadsdeel) lekkages in de tijdelijk ingerichte werkplaatsen. De gefaseerde bouw blijkt veel consequenties te hebben voor het verkrijgen van de nodige vergunningen en het in gebruik nemen van delen van de loods die klaar zijn. Bouwtoezicht wil geen vergunning afgeven voor een systeem als dat nog niet gecertificeerd is, een systeem kan pas gecertificeerd worden als het geïnstalleerd is en een systeem kan pas geïnstalleerd worden als de bouwvergunning is verstrekt. Deze vicieuze cirkel is uiteindelijk doorbroken na uitvoerig overleg met de wethouder, de afdeling Bouwtoezicht, de projectleider namens het Stadsdeel en de projectleider van het Broedplaatsenfonds. Er werd voor de Oostvleugel een bouwvergunning onder voorwaarden afgegeven. Maar toen het Skatepark was afgebouwd en aan alle eisen van brandveiligheid voldeed, mocht het in eerste instantie niet open omdat er nog geen bouwvergunning voor de Kunststad was, die niet werd afgegeven vanwege de bovenstaande vicieuze cirkel. Het bouwen van een stad in een 'overdekte buitenruimte' is niet uitgewerkt in standaard regelgeving en een gelijkwaardig project is niet voorhanden, zodat toesting aan veiligheidseisen bijna onmogelijk is. Alle bouwprojecten moeten aan het bouwbesluit voldoen. De brandveiligheid en ventilatie van verschillende projecten onder één dak blijkt zeer ingewikkeld te ontwerpen. De eerste architect die het voorlopig ontwerp opstelde voor het bouwproject Brandpreventie en Infrastructuur had een onwerkbaar definitief ontwerp afgeleverd, zodat er een nieuw ontwerp gemaakt moest worden. De bouwprojecten Oostvleugel, Kunststad en Sectie 4 zijn afhankelijk van de Brandpreventie en Infrastructuur en hebben minimaal een half jaar vertraging opgelopen. Hierdoor is er in het bouwproject Brandpreventie en Infrastructuur veel meer uitgegeven dan begroot. Hiervoor is een aanvullende subsidie verkregen van het fonds BroedplaatsAmsterdam en het stadsdeel Amsterdam-Noord. Zowel de huurders als Kinetisch Noord hebben een probleem met de voorfinanciering. Voor aanvangsinvesteringen kunnen de huurders noch Kinetisch Noord een lening bij de bank krijgen. Een looptijd van het huurcontracten voor de NDSM-loods t/m 2027 lost dit probleem niet op. Er is namelijk geen onderpand’ Er is immers sprake van huur en alles wat de huurders nagelvast aanbrengen vervalt aan het stadsdeel of, bij eventuele koop, aan de stichting.


pagina 50 van 52

KUNSTSTAD 22409

h7

tot slot

Kinetisch Noord is niet het enige project dat kampt met problemen rond de huidige regelgeving; andere innovatieve projecten in de stad, en volgens SEV ook in het land, krijgen hier steeds meer mee te maken en veel projecten blijken moeilijk van de grond te komen of veel duurder uit te vallen dan aanvankelijk berekend. Van het ministerie van VROM verwacht Kinetisch Noord dat de problematiek rond vergunningen en voorschriften naar een hoger niveau wordt gebracht (van lokaal naar landelijk) en dat er aanleiding wordt gevonden om het beleid aan te passen. Een nieuwe handreiking naar stedelijke vernieuwing! Een experimenteerzone? Kortom, regelmatig en diepgaand contact met VROM is gewenst om innovatieve projecten binnen de regelgeving toch mogelijk te maken.

aan dit project werkten mee Bestuur Voorzitter

Eva de Klerk (2000), Marleen Stikker (2001-2004), Marjo van Schaik (20042006), Willem van Spijker (2006)

Secretaris

Carolien Feldbrugge (2000), Willem van Spijker (2001-2006)

Penningmeester

Hessel Dokkum (2000), Sietze Haringa (2001-2004), Philip Jaspers (20042006)

Bestuursleden

Carolien Feldbrugge (2001-2004), Andreas Vonder (2001-2006), Kees Berendsen (2003-2006), Margreet Duinker (2003-2006), Rogier Joosten (2005-2006)

Werkorganisatie Eva de Klerk

initiatiefnemer (1999), artistieke en inhoudelijke ontwikkeling (2000-2004), bouw (2001-2004), visie-ontwikkeling en speciale projecten (2004-2006)

Hessel Dokkum

initiatiefnemer (1999), bouw en beheer (2000-2001)

David Schild

zakelijke leiding (2001-2004)

Lex Brans

algemeen directeur (2004-2006)

Francine Mendelaar

office manager (2000), beheercoördinatie (2001-2004), directiesecretaris (2004-2006)

Hay Schoolmeesters

programmeur (2000-2006)

Chiel ten Cate

medewerker beheer (2001-2003), technisch productieleider (2004-2005)

Melanie van Klaveren

officemanager/secretaresse (2004-2006)

Inez Meesters

algemeen medewerker (2002-2006)

Jolanda Kempers

medewerker financiële administratie (2003-2006)


pagina 51 van 52

KUNSTSTAD 22409

Renée Bicker Caarten medewerker communicatie (2005-2006) Patrick Nieuwenhuijs

manager beheer (2005-2006)

Henri Terhorst

assistent beheer (2002-2006)

Richard Dammen

assistent beheer (2003-2006)

Mireille de Ruiter

artistiek projectleider (2002), medewerker selectie en toewijzing (2003-2004)

Vanessa Smith

medewerker verhuur (2003-2004)

Stagiaires Veronica Korthof Benjamin van den Brink Jet van Heteren Pasquale de Klonia Nine Smeets

Extern Jayne Slot

kwartiermaker (2001)

Willem Zaat

bouwcoördinatie (2000-2003), projectleider bouw (2003-2006)

Pauline Westendorp

manager bouw (2003-2006), energieprojecten (2004-2006)

Steven Gerritsen

projectleider bouw (2003-2006)

Patrick Landsaat

manager financiën (2004-2006)

Magda Jöbses

pr en communicatie (2004-2006)

Oliver Wageman

beheermanager (2004-2005)

En alle huurders en toekomstige huurders van de NDSM-werf!

tekst en samenstelling projectverslag KUNSTSTAD:

Eva de Klerk NDSM-werf, mei 2006 [email protected] / 06 47934873


pagina 52 van 52

m bouwvergunning

Recommend Documents