m 3 oktober 2014

Kunstreis      23  september  t/m  3  oktober  2014   Gids:  ROME  EN  FLORENCE   •

Inleiding  /  Gebruik  van  de  gids  

•

Vluchtschema  (  onder  voorbehoud  van  eventuele  vluchtschema  wijzigingen  )  

•

Opdrachten  kunstgeschiedenis  en  geschiedenis  

•

Rome   Ø Introductie   Ø Naar  het  Centrum  van  de  stad  (Van  Ostia  naar  station  Piramide)   Ø Korte  geschiedenis  van  Rome   Ø Karakteristieken  van  de  stad   Ø De  bezienswaardigheden  

•

§

(Klassieke)  Oudheid  

§

(Vroeg-­‐)  Christelijk  +  Middeleeuwen  

§

Renaissance  

§

Barok  

§

19de  eeuw  tot  heden  

Florence   Ø Korte  geschiedenis   Ø Bezienswaardigheden   §

(Vroeg-­‐)Christelijk  +  Middeleeuwen  

§

Renaissance  

§

19de  eeuw  tot  heden   • •

Ochtend  spreuk  in  ‘t  Italiaans     Kijkwijzer  

• Gedragscode  stedenreis    

INLEIDING   Gebruik  van  de  gids     Deze  gids  volgt  de  periodes  van  de  geschiedenis  van  Rome.  Dezelfde  indeling  is   aangehouden  voor  Florence,  hoewel  daar  niet  van  alle  periodes  interessante   bezienswaardigheden  aanwezig  zijn  en  vooral  de  periode  van  de  Renaissance  prominent   vertegenwoordigd  is.  Het  gaat  om  de  volgende  periodes:   1. 2. 3. 4. 5.

(Klassieke)  oudheid,     Vroeg-­‐Christelijke  periode  en  middeleeuwen,     Renaissance,     Barok  en     19de  eeuw  tot  heden.  

De  bezienswaardigheden  zijn  ingedeeld  naar  deze  periodes.  Zo  weet  je,  bij  het  bezoeken,   bezichtigen  en  bestuderen  daarvan  steeds  over  welke  tijd  het  gaat.  Sommige   bezienswaardigheden  bestrijken  meerdere  periodes,  zoals  de  San  Clemente  in  Rome.  In   dat  geval  wordt  verwezen  naar  de  plaats  van  de  beschrijving.   Deze  gids  biedt  voor  elke  bezienswaardigheid  een  korte  beschrijving:  basisinformatie  die   je  desgewenst  kunt  aanvullen  met  informatie  ter  plekke,    een  reisgids  (bijv.  Michelin,   ANWB-­‐gids)  of  anderszins.  Verder  staat  bij  de  meeste  beschrijvingen,  onder  het  kopje  ‘in   de  buurt’,  wat  er  in  de  omgeving  nog  meer  te  vinden  is.  Zo  kun  je  van  tevoren  een   wandeling  uitstippelen.   Voor  de  vakken  kunstgeschiedenis  en  geschiedenis  moet  je  een  aantal  opdrachten  maken   die  verband  houden  met  de  genoemde  periodes.  De  opdrachten  vind  je  in  deze  gids.   Afspraken  en  gebruik  van  de  gids   Elke  dag  na  de  periode  vertrek  je  met  een  groepje  naar  Rome  en  bezoekt  een  aantal   bezienswaardigheden  die  in  de  gids  beschreven  zijn.  Je  moet  dus  nagedacht  hebben  met   wie  je  op  pad  gaat  en  wat  je  gaat  zien.  De  dag  erna  worden  deze  bezoeken  tijdens  de   periode  geëvalueerd  en  nieuwe  plannen  gemaakt.     De  grote  lijn  van  de  gids  volgt  de  tijdslijnen/periodes  uit  de  geschiedenis  van  Rome  zoals:   oudheid,  Klassieke  oudheid,  vroeg  Christelijk  en  middeleeuwen,  Renaissance,  Barok  en   de  19de  eeuw  tot  heden.   JE  MAG  NOOIT  ALLEEN  OP  PAD.  Natuurlijk  kun  je  wisselen  van  groep  en  een  nieuwe   route  maken  als  je  in  de  stad  bent.    Uitwisselen  van  gegevens  en  evalueren  kan  ’s   morgens  tijdens  de  periode  in  het  hotel.  Dit  doe  je  samen  met  de  mentor  in  klassen   verband.     2

MEETING  POINT  ROME:  Sant  Maria  in  Aracoeli      18.00  uur   Deze  trappen  zijn  naast  het  grote  monument  van  Vittorio  Emanuel  Piazza  Venetia  en   naast  de  trappen  van  de  Capitolijnse  heuvel   Elke  dag  spreken  we  om  18.00  af  op  de  genoemde  plek.  Dit  is  verplicht  en  er  is  geen   excuus  voor  te  laat  komen  of  niet  verschijnen     MEETING  POINT  FLORENCE:    Santa  Croce      18.00  uur   Elke  dag  spreken  we  om  18.00  af  op  de  genoemde  plek.  Dit  is  verplicht  en  er  is    geen   excuus  voor  te  laat  komen  of  niet  verschijnen      

3

Vluchtschema (onder voorbehoud van eventuele vluchtschema wijzigingen) :    

Groep I   • Dinsdag 23-09-2014 (Vlucht KL1597) o Vertrek Amsterdam : inchecken 05.30 uur o Aankomst Rome : 09.35 uur • Vrijdag 03-10-2014 (Vlucht KL1602) o Vertrek Rome : 12.55 uur o Aankomst Amsterdam : 15.25 uur Groep II • Dinsdag 23-09-2014 (Vlucht KL1601) o Vertrek Amsterdam : inchecken 07.30 uur o Aankomst Rome : 11.55 uur • Vrijdag 03-10-2014 (Vlucht KL1604) Vertrek Rome : 17.30 uur o Aankomst Amsterdam : 20.00 uur Groep III • Dinsdag 23-09-2014 (Vlucht KL1603) o Vertrek Amsterdam : inchecken 12:15 uur o Aankomst Rome : 16.25 uur • Vrijdag 03-10-2014 (Vlucht KL1608) o Vertrek Rome : 19.55 uur o Aankomst Amsterdam : 22.20 uur

Groep I, klas 12C aangevuld met leerlingen uit 12E woonachtig in de buurt van Amsterdam/Schiphol Groep II, klas 12F, aangevuld met leerlingen uit klas 12E Groep III, klas 12D, aangevuld met leerlingen uit klas 12E Bagage: 1 stuk handbagage p.p.max.55x25x35cm/12 kg 1 stuk in te checken bagage van max. 23 kg p.p.

4

Opdrachten  Kunstgeschiedenis  en  Geschiedenis    

Kunstgeschiedenis   De  opdracht  is  om  een  Musée  -­‐  imaginaire  te  maken  waarin  je  bezienswaardigheden   beschrijft,  afbeeldingen  en/of  tekeningen  bijvoegt  van  een  gebouw,  monument,  schilderij   of  beeld,  enz.    Als  het  een  monument,  een  beeld  of  schilderij  is  noem  dan  waar  je  het   hebt  gezien.  Uit  elke  periode  moet  minstens  een  beschrijving  zijn.  Dus  een  uit  de   oudheid,  een  uit  de  klassieke  oudheid,  Vroeg  Christelijk  enz.    Denk  eraan  tijdens  je   bezoek  aan  Florence  bezoek  je  ook  nog  veel  mooi’s  en  telt  dus  ook  mee!!     Het  Musée  Imaginaire  moet  voor  de  HAVO  bestaan  uit  8  beschrijvingen  en  voor  het  VWO   uit  10.   TIP!!     Neem  een  Logboek/schetsboek  mee  !  (Kleur)  potloden,  pen  en  tekenmateriaal,  om   terplekke  aan  de  opdracht  te  werken  !   Een  kijkwijzer  kan  uitkomst  bieden  met  het  opstellen  en  ordenen  van  een  beschrijving   voor  je  Musée  Imaginaire.    (Kijkwijzer  vind  je  achterin  de  gids)  Verder  ben  je  geheel  vrij   op  te  beschrijven  waardoor  je  getroffen  en  enthousiast  voor  bent  geraakt.     Inleverdatum  Musée  Imaginaire:    woensdag  8  oktober!  (Zorg  dat  de  je  tijdens  de   kunstreis  de  opdracht  al  zoveel  mogelijk  af  hebt.)     Geschiedenis   Het  gaat  er  bij  deze  opdracht  om  dat  je  de  geschiedenis  verbindt  met  datgene  wat  je   ziet/hebt  gezien.  Je  schrijft  een  kort  betoog  aan  de  hand  van  een  door  je  zelf  gekozen   vraag  of  stelling.  Je  ‘bron’  is  een  of  meerdere  ‘bezienswaardigheden’.     Spelregels:     Je  maakt  twee  betogen  uit  een  verschillende  periodes.   Formuleer  een  vraag/stelling   Geef  aan  welke  periode  (één  van  de  vijf)    jouw  betoog  betreft;   Geef  aan  welk(e)  tijdvak(ken)  en  kenmerkend  aspect(en)  aan  de  orde  zijn;   Geef  aan  wat  je  bronnen  zijn  en  in  hoeverre  ze  betrouwbaar  zijn  met  betrekking   tot  je  vraagstelling;   • Geef  een  goede,  nauwkeurige  beschrijving  van  je  bronnen  (=  de  betreffende   bezienswaardigheden)     • • • • •

5

• Ga  uit  van  wat  je  ziet  en  gebruik  de  informatie  van  deze  reisgids,  eventueel   aangevuld  met  korte  informatie  van  een  andere  reisgids,  docent  of  informatie  ter   plekke.  Het  is  zeker  niet  de  bedoeling  dat  je  veel  extra  informatie  toevoegt,  hoewel   dat  natuurlijk  niet  verboden  is.   • Beantwoord  je  eigen  vraag/stelling.  Lukt  dat  niet,  dan  kun  je  ook  altijd  de  vraag   aanpassen  aan  datgene  wat  je  wel  weet.   • Lengte:  ongeveer  één  getypt  velletje  A-­‐4.  Mag  iets  meer  of  iets  minder.   • Inleverdatum:  uiterlijk  vóór  de  herfstvakantie,  dus  10  oktober  2014   • Het  gemiddelde  cijfer  van  de  twee  betogen  tellen  mee  voor  je  SE-­‐cijfer.  Weging:   5%.     • Voorbeeld.  Vraag:  Hoe  worden  de  christenen  behandeld  t.t.v.  de  eerste  Romeinse   keizers?  Periode:  (Klassieke)  Oudheid  en/of  Vroeg-­‐Christendoem.  Tijdvak:  Tijd  van   Grieken  en  Romeinen;  Kenmerkende  aspecten:  Het  Romeins  Imperium  en/of:   Jodendom  en  Christendom.  Bronnen:  Colosseum  en  kerk  San  Stefano  Rotondo.      

 

6

ROME          

INTRODUCTIE    

Eeuwen  lang  hebben  kunstenaars  en  filosofen  in  Rome  hun  inspiratie  opgedaan  dankzij   bewaard  gebleven  en/of  opgegraven  gebouwen,  voorwerpen  en  geschriften  uit  de   Etruskische,  Romeinse,  vroegchristelijke,  renaissancistische  en  barokke  periodes.  Tot  het   einde  van  het  neoclassicisme  (ca.  1900)  was  Rome  het  grote  voorbeeld  waaruit  eindeloos   geput  kon  worden.  Voor  de  katholieke  wereld  is  Rome  nog  steeds  het  religieuze  centrum   van  de  wereld.  Ook  in  onze  staatsinstellingen  en  rechtspraak  is  de  invloed  van  het   Romeinse  rijk  terug  te  vinden.   Zelfs  de  naam  van  de  stad  is  betekenisvol:  Roma  betekent  macht,  geweld.  Keer  je  deze   naam  om  dan  ontstaat  de  geheime  mysterienaam  van  Rome,  die  in  de  tempel  van  Vesta   op  het  Forum  werd  uitgesproken:  Amor.  In  de  Romeinse  mysterietempels  werd  nog  een   andere  verborgen  naam  voor  de  stad  gebruikt:  Flora.  (Het  bloemachtige,  bloeiende,   ontluikende)        

NAAR  HET  CENTRUM  VAN  DE  STAD  (Vanaf  het  hotel  in  Ostia  naar   station  Piramide)    

Vanuit  Ostia  waar  we  ons  hotel  hebben  gaan  we  met  de  metro  naar  Rome.  We  stappen   uit  bij  het  Metrostation  Piramide  in  Rome.  Zodra  je  het  station  verlaat  zie  je  links  de   piramide  van  Cetius  en  rechts  de  oude    stadsmuur.  Deze  Aureliaanse  muur,  genoemd   naar  keizer  Aurelius  heeft  een  lengte  van  20  km.  Deze  stadsmuur  werd  in  de  3e  eeuw  na   Chr.  gebouwd  om  de  stad  tegen  invallen  van  barbaren  te  beschermen.  Hij  is  over  grote   delen  nog  perfect  bewaard  gebleven,  met  stadspoorten  en  al.   Binnen  die  muur  liggen  de  zeven  heuvels  van  Rome:  Capitool,  Palatijn,  Quirinaal,  Coelius,   Aventijn,  Esquilino,  en  het  Viminaal.  Aan  de  overkant  van  de  Tiber  ligt  dan  nog  de  heuvel   van  Janiculus  waartegen  nu  de  schilderachtige  volkswijk  Trastevere  gelegen  is.  Wie  de   koepel  van  de  St.  Pieter  beklimt,  kan  naast  het  prachtige  uitzicht  ook  zien  hoe  deze  acht   heuvels  het  stadsbeeld  domineren.  Om  je  in  deze  binnenstad  te  kunnen  oriënteren  is  het   nodig  om  iets  te  weten  van  de  historische  ontwikkeling  van  de  stad.      

ORIENTATIE          

Wij  vertrekken  altijd  met  de  metro  uit  Ostia,  station  Ostia  Centro  en  stoppen  bij  het   Metrostation  Piramide  in  Rome.  Daar  gaat  de  metro  niet  verder  dus  dat  is  makkelijk.  Zo   ga  je  ook  altijd  weer  terug  naar  Ostia.  In  Ostia  moet  je  wel  opletten  dat  je  uitstap  bij   station  Ostia  Centro.   7

  Als  je  in  Rome  uit  het  Metrostation  stapt  dan  zie  je  links  de  Piramide  van  Cetius,  een   Romeins  veldheer  die  als  grafmonument  een  piramide  voor  zichzelf  heeft  laten  maken.   Rechts  zie  je  een  stuk  oude  stadsmuur.  Recht  voor  je  een  beetje  naar  rechts  loopt  een   grote  weg    die  eerst    V.D.  Piramide  Cestia  heet  en  dan  Viale  Aventino.  Na  twintig   minuten  lopen  zie  je  links  Circus  Maximus  (een  oude  renbaan)  vervolgens  loop  je  over  de     Via  di  S.  Gregorio  zo  tegen  het  Colosseum  aan.          

 

 

8

KORTE  GESCHIEDENIS  ROME  (volgt  de  tijdslijn/periodes  uit  de   geschiedenis)    

 

OUDHEID   Voordat  de  Romeinen  hun  macht  uitbreiden  over  Italië,  woonden  de  Etrusken  over  grote   delen  Midden-­‐      Italië.    Zij  vormden  geen  gecentraliseerd  rijk,  maar  verschillende   stadstaten  vormde  een  losse  federatie.  De  Romeinen  hebben  veel  gewoonten  van  hen   overgenomen,  zoals  de  gewoonte  om  de  wil  van  de  goden  op  te  maken  uit  de  vlucht  van   vogels  of  uit  de  vorm  van  de  lever  van  geofferde  dieren.  Ook  de  spelen  en  de   gladiatorenwedstrijden  zijn  van  Etruskische  oorsprong.  De  Etrusken  hebben  o.a.  mooie,   verfijnde  terracotta  beelden  nagelaten.  Veel  Etruskische  kunst  is  te  zien  in  de  Villa  Giulia   in  Rome.       Archeologen  hebben  vastgesteld  dat  er  in  de  bronstijd  (1500  v.  Chr.)  al  een  nederzetting   heeft  bestaan  op  de  Palatijn.  Een  veel  oudere  legende  noemt  als  oervader  van  de   Romeinen  de  uit  het  brandende  Troje  (omstreeks  1250  v.  Chr.)  gevluchte  held  Aenaeas,   zoon  van  Afrodite.  Hij  moest  zich  halverwege  zijn  lange  zwerftocht  van  Dido,  de  koningin   van  Carthago,  losmaken  voordat  hij  de  streek  rond  Rome  bereikte.      

KLASSIEKE  OUDHEID   Volgens  der  officiële  geschiedschrijving  is  Rome  gesticht  in  het  jaar  753  v.  Chr.  Het  is  het   verhaal  van  de  twee  wolvenkinderen  Romulus  en  Remus.  Het  beeld  van  de  wolf  die  de   twee  jongens  zoogt,  is  op  vele  plaatsen  in  de  stad  te  zien,  het  is  het  beeldmerk  van  de   stad.  Nog  ieder  jaar  wordt  op  21  april  de  stichting  van  Rome  herdacht.  Vele  jaren   daarvóór  –  nog  steeds  volgens  de  legende  -­‐  was  het  Aeneas,  die  rond  1250  vluchtte  uit   het  brandende  Troje,  dat  net  door  de  Grieken  was  veroverd.  Aeneas  was  de  zoon  van  de   godin  Venus  (Aphrodite)  die  via  Carthago  Italië  bereikte  en  een  vestiging  stichtte  bij  het   latere  Rome.  De  latere  keizer  Augustus  beweerde  rechtstreeks  af  te  stammen  van   Aeneas.     De  stad  is  gebouwd  op  zeven  heuvelen:  Capitolijn,  Aventijn,  Palatijn,  ….Nadat  de   nakomelingen  van  Romulus  de  omringende  buren  overwonnen  hadden,  voegden  zij  de   dorpjes  op  de  heuvels  samen  tot  één  stad.  Het  moeras  aan  de  voet  van  het  Capitool  werd   drooggelegd  en  daar  ontstond  later  het  Forum  Romanum.     De  Romeinse  geschiedenis  wordt  ingedeeld  in  de  koningstijd(753-­‐504  v.Chr.)  ,  de   republiek  (509-­‐27  v.Chr.)  en  de  keizertijd.  (27  v.Chr.  –  476(?))  n.  Chr  .)   Onder  het  bewind  van  zeven  koningen  (753-­‐504)  begon  Rome  zich  te  ontwikkelen  tot   een  invloedrijke  macht  in  Italië.     Ten  tijde  van  de  Republiek  (509-­‐27  v.  Chr.)  breidden  de  Romeinen    hun  heerschappij  uit   over  heel  Italië  en  zij  versterkten  hun  greep  op  de  omringende  volken  door  de  aanleg  van   zes  militaire  wegen  waaronder  de  Via  Appia  Antica  waarvan  een  gedeelte  nog  steeds  in   zijn  oude  staat  te  bezichtigen  valt.  Rond  250  v.Chr.  was  de  bevolking  van  de  stad  al   9

uitgegroeid  tot  100.000  inwoners!  In  27.  v.  Chr.  begon  het  Keizerrijk  met  de  regering  van   Augustus.  Onder  deze  keizer  werd  Rome  een  waardige  hoofdstad  van  een  groot  rijk.  Hij   liet  stijlvolle  openbare  gebouwen,  baden,  theaters  en  tempels  bouwen,  op  en  rond  het   Forum  Romanum.  Zelf  heeft  hij  ooit  eens  gezegd:  "Ik  vond  Rome  in  steen,  ik  laat  het  in   marmer  achter."     Iedere  opvolger  van  Augustus  heeft  bijgedragen  tot  de  verfraaiing  van  Rome.  Zoals  Nero   die  na  de  grote  brand  in  64  na  Chr.  een  prachtig  paleis  heeft  laten  bouwen  het  Domus   Aurea  (gouden  huis).    Elke  keizer  zijn  eigen  forum  ……   In  het  begin  van  de  2e  eeuw  bereikte  de  stad  Rome  het  hoogtepunt  van  haar  glorie.  Het   rijk  was  op    zijn  grootst  onder  de  keizers  Hadrianus  (..)  en  Trajanus(…).  De  stad  Rome   telde  in  die  dagen  een    bevolking  tot  meer  dan  één  miljoen  inwoners.     Door  diverse  oorzaken,  zoals  corruptie  en  traagheid  van  het  ambtelijk  apparaat,  nam  de   voorspoed  van  de  stad  daarna  geleidelijk  af.  De  bevolking  liep  terug  door  de  vele  branden   en  epidemieën.  In  het  jaar  283  werd  het  Forum  Romanum  door  brand  verwoest  en  zou   niet  meer  hersteld  worden.        

VROEG-­‐CHRISTELIJK  EN  MIDDELEEUWEN   In  313  besloot  keizer  Constantijn  de  hoofdstad  van  het  rijk  te  verplaatsen  naar   Constantinopel,  bij  het  tegenwoordige  Istanbul).  De  stad  Rome  verloor  daarmee  een  deel   van  haar  macht  en  aanzien.     Het  jaar  313  is  ook  in  een  ander  opzicht  een  zeer  belangrijk  jaartal:  Keizer  Constantijn   bekeerde  zich  tot  het  Christendom.  De  christenen  werden  niet  langer  vervolgd  en     konden  hun  geloof  nu  in  alle  openbaarheid  belijden.  Christelijke  basilieken  werden   gebouwd.  De  tijd  van  de  tempels  was  voorbij.   In  de  Middeleeuwen  had  Italië  te  lijden  onder  de  eindeloze  invallen  van  plunderende  en   moordende  barbaren.  Rome  veranderde  letterlijk  in  een  dorp.  Uit  de  chaos  van  die  tijd   kwam  een  nieuwe  macht  naar  voren:  het  pausdom.  Paus  Leo  1  (440-­‐461)  had  als   bisschop  van  Rome  en  dus  opvolger  van  Petrus  het  primaat  van  de  westerse  kerk  voor   zich  opgeëist.  In  de  8e  eeuw  begonnen  de  pausen  aanspraak  te  maken  op  de  politieke   macht  over  Italië  op  grond  van  een  document,  de  z.g.  ‘Constantijnse  Schenking’,  dat  later   een  vervalsing  bleek  te  zijn.     Er  is  geen  deel  van  Rome  dat  duidelijk  het  Rome  van  de  Middeleeuwen  genoemd  kan   worden.  De  bouwstijlen  van  het  romaans  en  de  gotiek  zijn  goeddeels  aan  Rome   voorbijgegaan.  Toch  is  dat  Middeleeuwse  Rome  er  wel,  maar  op  een  bijna  verborgen   manier.  Het  ligt  uitgespreid  over  heel  het  gebied  binnen  de  Aureliaanse  muur,  maar   beheerst  het  stadsbeeld  nergens.   Er  liggen  een  aantal  kerkjes  verspreid  over  de  verschillende  heuvels.  Die  kerken  in  de   vroegchristelijke  basiliekstijl  vallen  doorgaans  niet  op,  hun  buitenkant  is  sober  en  niet   uitnodigend.  Maar  wie  binnentreedt,  vindt  er  de  mozaïeken,  cosmaten-­‐versieringen  en   kloosterhoven  met  goed  bewaard  gebleven  vroegchristelijke  motieven.  Daarnaast  zijn  er   nog  steeds  indrukwekkende,  sombere  vesting-­‐  en  woontorens.     10

Maar  het  duidelijkst  manifesteert  zich  het  middeleeuwse  Rome  in  de  klokkentorens.  Zelfs   bij  kerken  die  later  in  barokstijl  zijn  herbouwd  kun  je  zien  dat  de  klokkentorens  van  veel   oudere  datum  zijn  en  zij  geven  het  straatbeeld  van  Rome  soms  op  een  verrassend   moment  nog  een  middeleeuws  accent.        

RENAISSANCE   De  Renaissance  kwam  in  Rome  op  gang  nadat  de  pausen  zich  in  1377  weer  in  Rome   vestigden.  Zij  maakten  korte  metten  met  ieder  verzet  tegen  hun  beleid  en  domineerden   de  stad  400  jaar  lang.  Maar  ook  waren  de  pausen  in  de  15e  en  16e  eeuw  de   beschermheren  van  kunst  en  cultuur  waardoor  Rome  de  belangrijkste  stad  in  de   christelijke  wereld  werd.   Deze  culturele  explosie  werd  door  de  kroniekschrijver  Vasari  voor  het  eerst  rinascimento   of  wedergeboorte  van  de  roemrijke  dagen  van  het  Grieks-­‐  Romeinse  verleden  van  Italië   genoemd.  Het  is  de  tijd  van  o.a.    Leonardo  da  Vinci  en  Michelangelo.   Paus  Julius  II  (1503-­‐13)  maakte  plannen  voor  de  nieuwe  St.Pieter  en  gaf  Michelangelo   opdracht  het  plafond  van  de  Sixtijnse  kapel  te  schilderen  terwijl  Rafaël  de  opdracht  kreeg   de  Stanza  te  decoreren  (te  zien  in  het  Vaticaans  museum).     Aan  deze  overweldigende  bloeiperiode  werd  plotseling  een  einde  gemaakt  door  de  inval   van  muitende  troepen  van  de  Duitse  keizer  in  1527.  In  de  geschiedenis  staat  dit  drama   bekend  als  de  Sacco  di  Roma,  de  plundering  van  Rome.    

BAROK   Ondanks  de  enorme  vernielingen  herstelden  de  Romeinen  opnieuw  hun  stad  en  bleef  de   kunst  bloeien.  In  de  16e  en  17e  eeuw  werden  veel  nieuwe  kerken  gebouwd,  ook  de   meeste  koepels  en  paleizen  dateren  uit  deze  tijd.  Wat  wel  jammer  is,  is  dat  veel  oudere   kerken  en  basilieken  gemoderniseerd  werden  (dwz.  in  barokke  stijl  veranderd)  en   daardoor  vaak  hun  oorspronkelijke  karakter  verloren.  Het  is  nu  vooral  paus  Sixtus  V   (1585-­‐1590)  die  aan  de  verdere  uitbreiding  een  belangrijke  stoot  gaf.  Hij  plaatste   verschillende  obelisken  op  de  pleinen,  bouwde  o.a.  een  nieuw  Lateranenpaleis.  Bernini   (beeldhouwer,  architect)  zou  nog  lange  tijd  profiteren  van  de  barokke  voortvarendheid   die  deze  paus  in  gang  zette.    

19DE  EEUW  TOT  HEDEN  

In  1808,  na  de  Franse  revolutie,  werd  Rome  bezet  door  de  troepen  van  Napoleon.   In  de  19de  eeuw  begon  zich  ook  in  Italië  het  nationale  bewustzijn  te  ontwikkelen.  Het  land   was  nog  verdeeld  in  diverse  vorstendommen,  waaronder  de  Pauselijke  Staat.  Na  jaren   strijd  o.l.v.  de  idealist  Mazzini,  de  vrijheidsstrijder  Garibaldi  en  de  politicus  Cavour  werd   Italië  in  1870  een  nationale  eenheid  onder  koning  Victor  Emanuel  II.  Even  was  Florence   (1865-­‐1871)  hoofdstad,  maar  in  1871  werd  Rome  uitgeroepen  tot  hoofdstad  van  het   nieuwe  koninkrijk.       11

Fascisme  /  Mussolini   In  1922  veroverde  Mussolini  de  macht  in  Italië  na  de  Mars  op  Rome.  Na  de  Eerste   Wereldoorlog  leek  het  land  onregeerbaar,  vanwege  de  opgelopen  frustraties  n.a.v.  de   oorlog,  de  economisch  slechte  situatie  en  de  daarmee  gepaarde  strijd  tussen  radicale   bevolkingsgroepen,  m.n.  socialisten  en  fascisten.    Het  leiderschap  van  Mussolini   ontwikkelde  zich  in  de  jaren  na  1922  tot  een  fascistische,  totalitaire    dictatuur.  Hij  liet   zich  aanspreken  als  “Il  Duce”,  de  leider.  In  1929  erkende  hij  met  het  Verdrag  van   Lateranen  Vaticaanstad  als  een  onafhankelijke  staat.  Mussolini  was  het  grote  voorbeeld   van  Adolf  Hitler  die  elf  jaar  later  in  Duitsland  de  macht  overnam.  Steeds  meer  kwam   Mussolini  in  de  greep  van  Hitler,  van  wie  hij  o.a.  het  antisemitisme  overnam.    Hij  werd   steeds  minder  populair  en  aan  het  eind  van  oorlog,  op  28  april  1945  werden  Mussolini  en   zijn  vriendin  geëxecuteerd  door  Italiaanse  partizanen.  In  Milaan  werden  de  lijken  van   Mussolini  samen  met  die  van  vier  lotgenoten  aan  de  voeten  opgehangen  bij  een   benzinestation,  waar  ze  werden  bespot  en  aangevallen  door  de  menigte.  In  1957  werd   Mussolini  door  de  familie  herbegraven  in  de  buurt  van  zijn  geboortedorp  Predappio.        

 

 

12

KARAKTERISTIEKEN  VAN  DE  STAD    

De  meeste  monumenten  zijn  gebouwd  uit  travertijn  (steensoort  die  uit  de  omgeving   wordt  gehaald),  uit  marmer  en  tufsteen.  Travertijn  heeft  van  zichzelf  een  honingachtige   kleur.  Je  vindt  het  terug  aan  de  gevels  van  kerken  en  paleizen  maar  ook  de  buitenmuur   van  het  Colosseum  bestaat  uit  travertijnblokken.     Veel  huizen  zijn  gebouwd  uit  tufsteen;  die  verweert  echter  zo  snel,  dat  men  ze  met  lagen   pleisterkalk  moet  overtrekken  en  daar  worden  de  traditionele  kleuren  geel,  rood  of   roodbruin  voor  gebruikt.     Gebouwen  uit  de  oudheid  zijn  dikwijls  met  marmer  bekleed;  het  valt  op  hoeveel   verschillende  soorten  marmer  verwerkt  zijn.  Maar  je  zult  ook  gebouwen  uit  de  keizerlijke   tijd  zien  die  in  bakstenen  zijn  opgetrokken  met  hier  en  daar  nog  wat  beton  en  groen   uitgeslagen  brons  daartussen.     De  geelachtige  kleur  van  travertijn,  de  herfstkleuren  op  de  tufsteen,  de  roestbruine   bakstenen  en  de  gouden  kleur  die  dikwijls  over  het  geheel  ligt,  vormen  het  kleurenpalet   van  Rome.  Daarbij  voegt  zich  dan  nog  het  grauw  van  de  straatstenen  (lava)  en  het  vele   groen  van  struiken  en  bomen.            

Aquaducten   Het  water  van  de  Tiber  was  niet  schoon  genoeg  en  daarom  werd  er  al  in  de  5e  eeuw  v.   Chr.  gebruik  gemaakt  van  bronwater  uit  de  bergen  rond  Rome.  Rond  312  v.  Chr.  werd  het   eerste  aquaduct  in  gebruik  genomen.  Het  bekendste  is  het  aquaduct  van  Claudius  (38-­‐52   na  Chr.)  dat  69  km  lang  moet  zijn  geweest.  De  resten  van  dit  aquaduct,  met  zijn   imposante  bogenrijen,  kun  je  nog  zien  wanneer  je  de  via  Appia  bezoekt.  Niet  alleen   thermen  (badhuizen)  werden  zo  van  water  voorzien  maar  ook  alle  fonteinen  en  niet  te   vergeten  de  toiletten  in  de  stad.    

Bogen  

Triomfbogen  werden  sinds  de  2e  eeuw  v.  Chr.  opgericht  voor  zegevierende  veldheren.  Ze   waren  bedoeld  als  monument  en  niet  als  portalen  of  stadspoorten.  Alleen  tijdens  de   thuiskomst  kon  een  zegevierend  leger  met  aan  het  hoofd  een  Centurion  ongewapend   slechts  eenmaal  onder  de  triomfboog  doorlopen.  De  bekendste  triomfbogen  zijn  die  van   Titus  en  Septimius  Severus  beide  op  het  Forum  Romanum  en  die  van  Constantijn  achter   het  Colosseum.  Tenslotte  vinden  we  de  Janusboog  bij  het  Piazza  Bocca  della  Verita    

Bruggen   Vijf  bruggen  van  de  23  die  in  Rome  de  Tiber  overspannen,  zijn  terug  te  voeren  op  de   Romeinse  oudheid.  De  mooiste  en  bekendste  is  de  Aelische  brug,  beter  bekend  als  de   Engelenbrug,  door  Hadrianus  in  136  gebouwd.  De  drie  middelste  bogen  stammen  nog  uit   zijn  tijd,  de  beelden  zijn  van  Bernini  en  zijn  leerlingen  uit  de  17e  eeuw.   Op  weg  naar  de  volkswijk  Trastevere  zul  je  zeker  de  Ponte  Fabrizio  oversteken  die  dateert   uit  62  v.  Chr.  Op  de  brug  heb  je  aan  weerszijden  een  mooi  uitzicht.  Links  zie  je  nog  de   13

resten  van  de  oudste  brug  van  Rome  de  Pons  Aemilius.  (179  v.  Chr.)  Ze  was  de  eerste   brug  ter  wereld  die  van  bogen  werd  voorzien  en  daarmee  het  prototype  van  alle  bruggen   ter  wereld.  Ze  is  in  1598  door  watersnood  verwoest  en  heet  sindsdien  Ponto  Rotto  (=   vernield).  De  Pons  Cestius  aan  de  andere  kant  van  het  Tibereiland  stamt  uit  44  v.  Chr.   Op  het  Tiber  eilandje  werd  in  de  antieke  tijd  de  genezende  god  Aesculapus  (een   metamorfose  van  de  Egyptische  bouwmeester  Imhotep)  vereerd.  Op  de  ruïnes  van  de   tempels  staat  nu  de  St.  Bartolomeo  met  zijn  romaanse  klokkentoren  uit  de  12e  eeuw.    

Fonteinen   Rome  wordt  ook  wel  eens  de  stad  van  het  zingende  water  genoemd.  Terecht,  meer  dan   duizend  fonteinen  zijn  er  te  vinden.  Zelden  zul  je  in  Rome  een  plein  zien,  dat  niet  door   een  fontein  wordt  versierd.  Bekende  fonteinen  zijn:  de  Fontana  della  Tartarughe   (schildpaddenfontein;  een  aardige  uitdaging  voor  kaartlezers)  op  het  Piazza  Mattei,  de   Trevifontein  en  de  Fontana  dei  Fiumi.   De  Trevifontein,  vlak  bij  de  via  del  Corso,  is  naar  een  idee  van  Bernini  in  1750  uitgevoerd   door  Niccolò  Salvi.  Het  is  de  bekendste  fontein  van  de  stad  waar  vooral  ‘s  avonds  veel   jongeren  zijn.     De  Fontana  dei  Fiumi,  de  4  stromenfontein  van  Bernini,  staat  op  het  Piazza  Navona.  De   vier  grootste  rivieren  van  de  aarde  waren  volgens  de  toenmalige  geologische  kennis  de   Nijl,  de  Ganges,  de  Donau  en  de  Rio  de  la  Plata.  Op  het  fraaie  Barokplein  komen  veel   bezoekers  en  kunstenaars  en  je  kunt  er  ‘s  avonds  fijn  uit  eten.  Duur!  Een  van  de   allegorische  figuren  van  de  fontein  wendt  zich  in  ontzetting  af  van  de  St.  Agnese,   gebouwd  door  Bernini’s  rivaal  Borromini.    

Pleinen   Overal  in  de  vrij  nauwe  binnenstad  liggen  grote  en  kleine  pleinen,  samenhangend   meestal  met  een  aantal  monumenten,  kerken,  andere  bezienswaardigheden  en   doorgaans  opgeluisterd  door  fonteinen.  De  pleinen  die  je  tijdens  je  wandelingen  moet   aan  doen  zijn:  het  Capitool,  het  Piazza  Venezia,  Piazza  Navona,  Piazza  del  Popolo  en  het   St.  Pietersplein.  Vergeet  ook  niet  de  Campo  dei  Fiori  met  het  stand  beeld  van  Giordano   Bruno.    

 Zuilen     Zuilen  hadden  dezelfde  betekenis  als  triomfbogen,  ze  moesten  de  roem  van  de  geëerde   persoon  voor  het  nageslacht  vasthouden.  Er  zijn  er  maar  weinig  bewaard  gebleven.   Wanneer  je  de  Corso  afloopt  vind  je  op  de  Piazza  Colonna  de  zuil  van  Marcus  Aurelius,   opgericht  in  190  ter  herinnering  aan  de  overwinning  van  de  keizer  op  de  Marcomannen.   Op  de  reliëfband  zijn  de  oorlogshandelingen  afgebeeld.  De  andere  zuil  van  betekenis  is   die  van  Trajanus  vlak  bij  de  Via  dei  Fori  Imperiali,  de  weg  van  Mussolini  die  het  Forum   Romanum  in  tweeën  heeft  gespleten.  Op  de  Trajanuszuil  zie  je  het  spiraalvormige   beeldverhaal  van  de  strijd  van  Trajanus  tegen  de  Daciërs.  (101-­‐106).    

Kerken  en  basilieken  (Romeinse  en  christelijke)     14

Basilieken  namen  onder  de  Romeinse  bouwwerken  een  bijzondere  plaats  in,  omdat  ze   zowel  voor  de  rechtspraak  als  voor  de  handel  werden  gebruikt.  Op  het  Forum  Romanum   vind  je  de  resten  van  de  Basilica  Aemilia,  Iulia  en  Maxentius  en  Constantijn.   Toen  de  Christenen  na  313  van  Constantijn  eigen  kerken  mochten  gaan  bouwen,  namen   zij  de  Romeinse  basilieken  als  voorbeeld.  Zo  ontstonden  de  ruimten  met  een  hoog   middenschip,  met  aan  elke  kant  ervan  een  lager  en  smaller  zijschip,  van  het  middendeel   door  zuilengalerijen  gescheiden.  Later  werd  het  dwarsschip  als  nieuwigheid  ingevoerd   waardoor  men  het  kruis  als  symbool  van  de  verlossing  in  de  plattegrond  kon  uitdrukken.   De  buitenkanten  zijn  over  het  algemeen  eenvoudig  en  onopvallend  maar  de  interieurs   zijn  bijzonder  stemmingsvol,  zeker  wanneer  ze  versierd  zijn  met  mozaïeken  of  door   cosmatenwerk.  Vaak  zijn  ze  ook  nog  verbonden  met  kloosterhoven  die  echt  het   bezoeken  waard  zijn  door  de  rust  en  sereniteit  die  er  nog  steeds  heersen.     Kerken  in  de  min  of  meer  zuivere  Renaissance  stijl,  of  kerken  met  barokke  of   neoclassicistische  gevels  zijn  het  talrijkst,  daarnaast  kom  je  ook  kerken  tegen  die  een   mengeling  zijn  van  alle  stijlen.  Een  opsomming  zou  te  ver  gaan  daarom  worden  hieronder   alleen  een  paar  van  de  interessantste  kerken  besproken.      

S.P.Q.R.   Senatus  Populus  Que  Romanus,  de  senaat  en  het  volk  van  Rome.  Deze  trotse  tekst   plaatsten  de  Romeinen  op  hun  monumenten.  Het  huidige  stadsbestuur  doet  dat  ook  nog   altijd,  uit  zin  voor  traditie  zodat  je  het  overal  in  de  stad  tegenkomt,  ook  op  riooldeksels.   De  letters  lenen  zich  gemakkelijk  voor  andere  uitdrukkingen  en  de  bewoners  van  Rome   spotten  dan  ook  vaak  ‘Soli  Preti  Qui  Regnano’  (vertaald:  ‘het  is  alleen  een  stelletje   boeven  dat  hier  regeert’),  terwijl  niet-­‐Romeinen  ervan  maken  ‘Sono  Porci  Questi   Romani’:  ‘de  bewoners  van  Rome  zijn  zwijnen’.    

Buurten  en  wijken/Trastevere   Deze  wijk  ten  zuiden  van  het  Vaticaan  staat  bekend  als  de  populairste  buurt  van  Rome.   ‘Trastevere’  betekent  letterlijk  ‘aan  de  overkant  van  de  Tiber’.  De  bewoners  hier  hangen   erg  aan  hun  oude  tradities  en  je  vindt  hier  ambachten  die  bij  ons  al  lang  zijn  uitgestorven.   De  mooiste  bezienswaardigheden  zijn  de  al  genoemde  St.  Maria  in  Trastevere  en  de  St.   Pietro  in  Montorio  (1481)  met  in  de  binnenhof  gepropt,  het  beroemde  Tempietto  van   Bramante  (1502,  weer  een  uitdaging  voor  kaartlezers).  Het  ronde  tempeltje  met  de   zestien  Dorische  zuilen  is  een  puur  product  van  de  renaissance  en  aanleiding  geweest   voor  de  paus  Julius  II  om  Bramante  uit  te  nodigen  mee  te  werken  aan  de  bouw  van  de  St.   Pieter.  ‘s  Avonds  is  het  op  de  pleinen  in  de  wijk  druk  en  gezellig  en  je  kunt  er  lekker  eten.        

 

 

15

De  bezienswaardigheden    (volgt  de  tijdslijn/periodes  uit  de   geschiedenis)    

 

(KLASSIEKE)  OUDHEID    

Ostia  Antica/Scavi   Ostia  is  in  de  4de  eeuw  v.Chr.  gesticht  als  militair  steunpunt.  De  functie  van  deze  vroege   vestiging  was  de  bewaking  van  de  monding  van  de  rivier  de  Tiber.  In  de  2de  eeuw  v.Chr.   veranderde  het  karakter  van  Ostia.  Het  werd  een  zeer  drukke  havenplaats  waar  men   goederen  die  van  overzee  kwamen  in  kleinere  boten  overlaadden  die  de  Tiber  opvoeren   naar  Rome.  In  de  1ste  eeuw  v.Chr.  werden  muren  rond  deze  havenstad  aangelegd.   Daarvan  resteren  nu  nog  de  poorten.  Ostia  ligt  nu  3  kilometer  in  het  binnenland,  dit  komt   door  het  aanslibben  van  de  kust  in  de  klassieke  oudheid.  Eeuwenlang  heeft  de  stad  onder   het  zand  bedolven  gelegen,  daardoor  is  het  opmerkelijk  goed  bewaard.  De  indeling  van   de  openbare  gebouwen  langs  de  hoofdweg  zijn  duidelijk  te  herkennen  zoals  het  goed   bewaard  gebleven  Amfiteatro  ,  waar  toneeluitvoeren  werden  gegeven.  Er  zijn  restanten   te  zien  van  interessante  gebouwen  zoals  winkels,  wasserijen,  kantoren  en  bedrijven.  Het   kosmopolitische  karakter  van  Ostia  blijkt  uit  de  gepraktiseerde  godsdiensten  waarvan  we   nog  resten  kunnen  zien.  Zo  zijn  er  maar  liefst  18  tempels  voor  de  Perzische  God  Mithras,   een  Joodse  synagoge  en  een  Christelijke  basilica        

Forum  Romanum       Het  Forum  wordt  omringd  door  de  Palatijn,  het  Capitool  en  de  Esquilijn.  Deze  vlakke   vallei,  doorsneden  door  de  Via  Sacra,  ontwikkelde  zich  tot  het  centrum  van  het  politieke,   commerciële  en  geestelijke  leven  van  de  stad.  Onder  het  keizerrijk  bereikte  het  Forum   ongekende  pracht,  maar  aardbevingen,  brand,  overstroming  en  plundering  lieten  daar   niet  veel  meer  van  over.  Pas  in  de  19e  eeuw  brachten  opgravingen  veel  van  de  oude   gebouwen  weer  aan  het  licht.     De  belangrijkste  vindplaatsen  worden  kort  besproken.  Een  plattegrondje  in  een  reisgids  is   hier  dringend  gewenst.  Erg  leerzaam  zijn  de  boekjes  waar  foto’s  van  het  Forum  in  haar   huidige  staat  kunnen  worden  overlapt  door  een  transparantje,  zodat  je  kunt  zien  hoe  het   er  oorspronkelijk  heeft  uitgezien.     De  Tempel  van  Julius  Caesar  werd  gebouwd  in  29  v.Chr.  op  de  plaats,  waar  Marcus   Antonius,  in  de  maand  maart  van  het  jaar  44  v.  Chr.,  het  lijk  van  Caesar  heeft  laten   verbranden.   De  Basilica  Aemilia  werd  gebouwd  in  179  v.  Chr.  De  lengte  bedroeg  100  m.  en  de   centrale  zaal  was  60  bij  22  m.  Op  de  vloer  kun  je  nog  resten  van  kostbare  marmersoorten   en  mooie  versieringen  zien.  Het  gebouw  dat  als  beurs  heeft  gediend,  is  in  410   grotendeels  door  brand  verwoest.  In  de  vloer  zijn  nog  de  groene  plekken  van  ingebrande   geldstukken  te  zien.     16

Naast  de  Basilica  staat  de  Curia,  de  vergaderzaal  van  de  Romeinse  patriciërs.  Ooit  was   deze  met  marmer  bekleed.  Naderhand  heeft  er  een  kerk  op  deze  plaats  gestaan  die  in   1937  is  afgebroken.  In  zijn  gerestaureerde  vorm  ook  meteen  een  beetje  onaannemelijk   tussen  al  die  echte  ruïnes.   Tegenover  de  Curia  bevond  zich  de  vergaderplaats  van  het  gewone  volk,  het  Comitium.   De  triomfboog  van  Septimius  Severus    werd  in  203  opgericht  ter  herinnering  aan  de   overwinning  van  de  keizer  op  de  Parthen  en  de  Arabieren.  Op  de  kleine  friezen  zijn  de   huldebetuigingen  van  de  oosterse  volkeren  afgebeeld.  Op  de  bases  zie  je  krijgsgevangen   barbaren.   De  Tempel  van  Saturnus,  uit  498  v.  Chr.,  werd  in  de  tijd  van  de  Republiek  het  drukst   bezocht.   De  Basilica  Gulia.  Dit  vijfschepige  bouwwerk  van  101  bij  49  m.  diende  als  rechtsgebouw.   Julius  Caesar  liet  haar  tussen  54-­‐46  v.  Chr.  bouwen.  In  de  vloer  zijn  nog  enkele  tabulae   lusoriae  (speeltafeltjes)  zichtbaar.       Het  ronde  Tempeltje  van  Vesta  had  oorspronkelijk  20  Corinthische  zuilen.  In  1930  zijn   drie  daarvan  met  architraaf  opnieuw  opgesteld.  De  staatscultus  van  Vesta  ontstond  al   onder  de  Romeinse  koningen  uit  de  verering  van  het  haardvuur.  Vestaalse  maagden,   gekozen  door  de  Pontifex  Maximus,  moesten  het  eeuwige  vuur  onderhouden.  Na  hun   veertigste  waren  zij  vrij  om  te  trouwen  en  dus  gewilde  bruiden.   Huis  van  de  Vestaalse  maagden   De  Basilica  van  Maxentius  en  Constantijn  dateert  uit  de  4e  eeuw  en  had  een  oppervlakte   van  100  bij  76  m.  Dit  gebouw  heeft  dienst  gedaan  als  beurs,  markthal  en  gerechtshof.  In   het  rechterschip  staan  nog  3  gewelven  overeind.     De  Boog  van  Titus,  in  81  opgericht  ter  ere  van  de  verovering  van  Jeruzalem  door  de   keizer,  is  rijk  aan  reliëfs.  Aan  de  binnenkant  zijn  de  tempelschatten  afgebeeld,  zoals  de   trompetten  en  de  zevenarmige  kandelaar.     Na  de  boog  betreed  je  de  Palatijnse  heuvel  na  entree  geld  te  hebben  betaald.  Ten  tijde   van  de  Republiek  woonden  hier  de  rijken  en  later  zelfs  keizers.  Augustus  bouwde  hier  zijn   paleis.  Andere  keizers  volgden  zijn  voorbeeld  zoals  Tiberius  en  Domitianus  die  ook  een   oefenstadion  bouwde  voor  zijn  soldaten.  Het  meest  interessante  is  het  Huis  van  Livia,  de   vrouw  van  Augustus.  De  fresco’s  met  de  voorstelling  van  Mercurius  die  de  door  Argus   bewaakte  Io  bevrijdt,  zijn  de  moeite  waard.  (‘Met  Argusogen  kijken’  is  een  gezegde   geworden.)     Aan  de  ene  kant  heb  je  vanaf  het  16e  eeuwse  Farnese  Paviljoen  een  schitterend  uitzicht   over  heel  het  Forum  Romanum.  De  botanische  tuinen  zijn  heerlijk  om  even  uit  te  rusten.   Aan  de  andere  kant  van  de  heuvel  kijk  je  op  het  grasveld  van  het  Circus  Maximus,  waar   ooit  zo’n    350.000  toeschouwers  op  marmeren  banken  de  wagenrennen  konden  volgen.   (zie  ook  elders)  De  Aventijn  zie  je  aan  de  overkant  liggen.     Huizen.  Er  zijn  resten  bewaard  gebleven  van  grotere  Romeinse  woningen  zoals  die  van  de   hierboven  genoemde  Livia.   17

Een  ander  bijzonder  huis,  geopend  sinds  2002,  is  dat  van  twee  Christenen  Johannes  en   Paulus  gelegen  onder  de  S.S.  Giovanni  E  Paolo.  De  kerk  is  gelegen  aan  de  Clivo  di  Scauro   een  straat  die  er  nog  net  zo  uit  ziet  als  in  de  oudheid.  In  de  kerk  kom  je  rechts  achterin   via  een  trap  in  het  onderhuis  terecht.  Hier  vind  je  een  Romeinse  woning  vrijwel   ongeschonden  bewaard,  met  wijnkelder,  opslagplaatsen,  woonvertrekken  en  al.  De   fresco’s  hier,  met  o.a.  de  oudste  martelarenscènes  ter  wereld,  dateren  uit  de  1e  tot  de  9e   eeuw.  Open:  10.00-­‐13.00  en  15.00-­‐18.00.  Di.  en  Wo.  gesloten.   Mausolea.  Een  grafmonument  dat  koning  Mausolos  in  Klein-­‐Azië  in  de  4e  eeuw  v.  Chr.   had  laten  bouwen,  werd  door  Augustus  als  voorbeeld  genomen  voor  een  grafmonument   dat  hij  liet  oprichten  vlak  bij  de  Tiber.  In  de  Middeleeuwen  maakte  de  familie  Colonna  er   een  fort  van  en  tot  1936  werden  hier  ‘s  winters  concerten  gegeven,  wat  moeilijk  voor  te   stellen  is  want  het  ziet  er  vervallen  uit.           Palatijn     De  Palatijn  is  een  van  de  zeven  heuvels  van  Rome.  Hij  geldt  als  de  heuvel  die  het  eerst   werd  bewoond,  en  was  sinds  de  keizertijd  de  heuvel  waar  de  keizers  hun  paleis  hadden.   De  Palatijn  ligt  tussen  de  Circus  Maximus  aan  de  zuidkant  en  het  Forum  Romanum  aan  de   noordkant.  De  heuvel  ligt  ca.  43  m.  boven  de  Tiber  en  heeft  een  omtrek  van  ongeveer  2   km.  De  hoofdtoegang  was  in  de  oudheid  een  steile  weg  vanaf  het  Forum  Romanum  die   bekend  staat  als  de  Clivus  Palatinus.  De  Palatijn  is  tegenwoordig  een  archeologisch  park   met  ingangen  vanaf  het  Forum  Romanum  en  de  Via  di  S.  Gregorio.  Volgens  de  legende  is   Rome  op  21  april  753  v.Chr.  op  de  Palatijn  gesticht  door  Romulus.    In  44  v.Chr.  besloot   Octavianus,  de  latere  keizer  Augustus,  zich  op  de  Palatijn  te  vestigen.  Ook  stichtte  hij  de   Tempel  van  Apollo,  die  in  28  v.Chr.  werd  ingewijd.  Sindsdien  is  de  Palatijn  de   paleisheuvel.  Het  huis  van  Augustus  was  nog  vrij  bescheiden.  Het  telde  twee   verdiepingen  en  werd  in  1961  teruggevonden  onder  het  paleis  van  Domitianus.  Na   restauraties  werden  in  2008  vier  met  fresco's  versierde  vertrekken,  waaronder  Augustus'   studeerkamer,  opengesteld  voor  het  publiek.     Het  grootste  paleis  op  de  Palatijn,  waarvan  de  resten  nu  nog  de  heuvel  domineren,  werd   onder  keizer  Domitianus  aangelegd  door  de  architect  Rabirius.  Het  was  klaar    in  92.  Het   stond  in  de  oudheid  bekend  als  Domus  Augustana.  (de  residentie)     Je  kunt  de  Palatijn  bereiken  via  het  Forum  Romanum.  Vanaf  Circus  Maximus,  de  oude   renbaan  voor  wagenrennen  kun  je  de  ruïnes  van  de  Palatijn  in  de  heuvel  zien  liggen.     In  de  buurt:  Circus  Maximus,  Thermen  van  Caracalla,  Colosseum,  St.  Maria  in  Cosmedin,          

Imperiale  Fora   Dit  is  een  groot  veld  vol  met  ruïnes  vlak  bij  het  Colosseum.  Het  is  door  verschillende   keizers  gebouwd  als  symbool  voor  de  vrede,  maar  in  werkelijkheid  waren  het  uitingen   18

van  macht  en  het  prestige  van  de  keizers  en  bedoeld  als  monument  voor  hun   persoonlijke  glorie.  Het  uitgestrekte  gebied  werd  bebouwd  tussen  50  v.  Chr.  ,  door  Julius   Caesar  en  voltooid  door  Trajanus  in  113  n.  Chr.  In  de  tussen  liggende  tijd  bouwden   Augustus,  Vespasianus,  Domitianus  en  Nerva  hier  hun  Fora.     Op  de  vijf  terreinen  met  zuilen  waren  centra  voor  handel  en  politiek.  Je  ziet  nog  de  goed   bewaard  gebleven  markten  van  Trajanus  en  de  beroemde  Zuil  van  Trajanus.  Op  deze  zuil   is  over  de  gehele  lengte  een  reliëf  aangebracht  waarop  je  de  verovering  van  Dacia  (het   huidige  Roemenië)  kunt  zien.        

Colosseum         Officieel  heet  dit  bouwwerk  het  Flavisch  Amfitheater  en  werd  opgericht  tegenover  de   woning  van  Nero  door  keizer  Vespasianus  rond  het  jaar  72.  In  die  tijd  stond  er  vlakbij  een   30  m.  hoog  standbeeld  van  Nero,  de  Colossus.  Vandaar  de  naam  Colosseum.  De  ruim   50.000  toeschouwers  konden  in  enkele  minuten  het  bouwwerk  binnenkomen  en  verlaten   door  de  vele  toegangen.  Er  waren  32  ingangen  in  de  vloer  met  liften  die  olifanten  konden   optakelen,  zodat  voortdurend  op  onverwachte  plekken  beesten  of  mensen  tevoorschijn   kwamen.  Bij  regen  werd  er  een  zeildak  gespannen,  een  operatie  die  een  onwaarschijnlijk   hoge  graad  van  technisch  vernuft  vereist.  De  bak  kon  vollopen  met  water  om   zeegevechten  na  te  spelen;  er  was  dus  waterdicht  cement  en  er  waren  waterdichte   afsluitingen  van  liften  en  trappen.   Hier  hielden  de  Romeinen  ten  tijde  van  de  keizers  hun  feesten  en  wreedheden.  De  vloer   van  het  ovale  amfitheater  is  ingestort,  daardoor  kun  je  nu  in  de  trainingsruimten  van  de   gladiatoren  en  de  bewaarplaatsen  en  gangen  van  de  wilde  dieren  kijken.  Die  gangen   liepen  tot  vele  kilometers  in  de  omtrek.   Sinds  2011  kun  je  nu  ook  zowel  de  hoogste  verdieping  als  de  onderaardse  gangen   bezoeken.       In  de  buurt:  Triomfboog  van  Constantijn,  Palatijn,  Circus  Maximus,    San  Clemente,  Santi   Quattro  Coronati,  Forum  Romanum,  San  Pietro  in  Vincoli,           Triomfboog  van  Constantijn   Locatie:  bij  het  Colosseum   Deze  aan  keizer  Constantijn  gewijde  boog  herinnert  aan  diens  zege  op  diens  medekeizer   Maxentius  in  het  jaar  312.  Constantijn  dankte  zijn  zege  aan  een  visioen;  hij  zag  het  kruis   van  Christus  en  hoorde  de  stem  van  god:  “In  dit  teken  zul  je  over  winnen.”  Hiervan  is   echter  niets  meer  terug  te  vinden.  Sterker,  de  eest  reliëfs,  etc.  zijn  afkomstig  van  andere   monumenten.       19

 

De  thermen  van  Caracalla     Locatie:  vanaf  het  metrostation  Piramide  richting  Colosseum  rechts  in  het  park.  Je  ziet  de   ruines   De  thermen  bestonden  gewoonlijk  uit  een  rechthoekig  gebouwencomplex  met  de   hoofdgebouwen  aan  de  korte  zijde.  Na  het  koude  bad  (frigidarium)  volgde  het  lauwe  bad   (tepidarium)  en  daarna  het  warme  bad  (calidarium),  alle  overdekt  met  machtige   gewelven  of  koepels.  Van  onder  naar  boven  liepen  buizen  met  warme  lucht  in  de   wanden.  Zalen  voor  spel,  sport,  voor  massage  en  meer  intellectuele  genoegens  zoals  een   bibliotheek,  sloten  zich  bij  dat  alles  aan.  Je  kon  er  uitgebreid  en  langdurig  met  z’n  allen   naar  de  wc.    Aan  de  via  d.  Terme  d.  Caracalla  zijn  het  best  bewaard  gebleven.  (Metro  B     halte  Circo  Massimo).  Vergeet  niet  de  Mithrastempel  te  bezoeken.     In  de  buurt:  Piramide        

Circus  Maximus   Locatie:  tussen  het  metrostation  Piramide  en  Colosseum   Circus  Maximus  is  een  stadion  dat  is  gebouwd  voor  wagenrennen.  De  tribune  bood  plaats   aan  zo’n  300.000(!)  toeschouwers.  Het  Circus  had  een  afscheiding  in  het  midden  (spina)   met  zeven  eivormige  objecten  erop  om  de  ronden  van  de  wedstrijd  te  tellen.  Aan  de  weg   langs  het  Circus  zie  je  een  standbeeld  van  Giuseppe  Mazzini,  en  van  de  mensen  die   belangrijk  waren  voor  de  eenwordg  van  Italië  (Risorgimento)        

Teatro  di  Marcello   Locatie:  vanaf  Capitolijnse  heuvel  richting  Tiber   Het  Romeinse  theater  is  van  het  Griekse  nagebootst,  maar  door  de  toepassing  van   bogenconstructies  hoefde  het  niet  meer  tegen  heuvelhellingen  te  worden  aangelegd.  Het   best  bewaard  is  het  theater  van  Marcellus  aan  de  Via  del  Teatro  di  Marcello.  Het  is   gebouwd  ten  tijde  van  Julius  Caesar  en  kon  20.000  toeschouwers  bevatten.  In  de   Middeleeuwen  werd  het  omgebouwd  tot  een  burcht.  Het  is  nu  weer  deels  teruggebracht   in  de  oude  staat,  maar  er  wonen  nog  altijd  mensen  in.     In  de  buurt:  Santa  Maria  in  Aracoeli  bij  de  Capitolijnse  heuvel  (onze  ontmoetingsplaats),   Capitolijnse  musea.        

Ara  Pacis     Locatie:   nabij   het   Mausoleum   van   Augustus   aan   de   Tiber.   De   Ara   Pacis   Augustae,   het   ‘altaar  van  de  vrede  van  Augustus’,  werd  in  9  v.   Chr.   gebouwd   als   symbool   voor   de   vrede   20

die   Augustus   aan   zijn   rijk   heeft   gebracht.   Het   is   een   van   de   belangrijkste   monumenten   van  het  klassieke  Rome.  In  de  loop  der  eeuwen  raakte  het  altaar  begraven  en  vergeten,   tot   in   1568   de   eerste   fragmenten   werden   teruggevonden.   Maar   pas   in   1938   kreeg   het   monument   zijn   schoonheid   terug   toen   het   fascistisch   regime   van   Mussolini   het   liet   reconstrueren.   In   1999   ontwierp   de   Amerikaanse   architect   Richard     Meier   een   glazen   pand  om  het  monument  te  huisvesten.   Het   monument   bestaat   uit   een   altaar   omgeven   door   een   marmeren   constructie   met   reliëfs.   Op   een   van   de   reliëfs   aan   de   buitenkant   zie   je   afbeeldingen   die   te   maken   hebben   met   de   legende   over   de   stichting   van   Rome:   de   herder   Faustulus  die   Romulus  en  Remus   vindt   (links   van   de   hoofdingang)   en   Aeneas   die   een   offer   pleegt   (rechts).   Augustus   beweerde  rechtstreeks  af  te  stammen  van  Aeneas.  Aan  de  oostzijde  zie  je  een  processie   van  de  keizerlijke  familie.   Tegenover  het  Ara  Pacis  staat  het  Mausoleum  van  Augustus,  reeds  gebouwd  in  27  v.Chr.,   dus  tijdens  het  leven  van  keizer  Augustus  die  de  opdracht  gaf  voor  de  bouw  ervan.  In  de   oudheid  gold  dit  als  een  van  de  heiligste  monumenten,  nu  ziet  het  er  verwaarloosd  uit,   overwoekerd   met   allerlei   onkruid.   De   vorm   van   het   mausoleum   is   die   van   een   Etruskisch   graf,  net  als  de  Castel  Sant’  Angelo  (Engelenburcht  -­‐    Mausoleum  van  keizer  Hadrianus).   Het  ronde  gebouw  heeft  een  doorsnee  van  bijna  90  meter.  De  urnen  van  de  keizerlijke   familie  werden  bijgezet  in  de  vier  gangen  in  het  gebouw.     Mussolini  heeft  in  1936  het  monument  weer  in  oorspronkelijke  staat  teruggebracht  om   de   macht   en   de   pracht   van   het   Italiaanse   (Romeinse)   verleden   te   tonen   èn   om   er   zelf   begraven   te   worden.   Van   dit   laatste   is   natuurlijk   niets   terecht   gekomen,   maar   het   zegt   wel  iets  over  zijn  aspiraties.     In   de   buurt:   Santa   Maria   del   Popolo.   Santa   Maria   in   Montesanto,   Santa   Maria   dei   Miracoli,  Spaanse  Trappen,        

Pantheon     Locatie:  Piazza  della  Rotonda   Het  Pantheon  (27  v.  Chr.)  door  consul  Marcus  Agrippa  onder  Augustus  gebouwd,  is  tot  in   de  Renaissance  de  meest  indrukwekkende  koepelbouw  geweest.  Het  was  gewijd  aan  de   planeetgoden.  Dankzij  de  transformatie  tot  kerk  is  het  interieur  bijna  onveranderd  uit  de   antieke  tijd  overgeleverd.  Alleen  zijn  de  gouden  beplatingen  van  het  plafond  gesloopt  en   is  het  brons  van  de  ingang  gebruikt  voor  het  baldakijn  in  de  St.  Pieter.  In  de  schitterende   binnenruimte  liggen  o.a  Rafaël  en  koning  Victor  Emanuel  begraven.  Ook  het  Pantheon  is   een  verplicht  adres.     In  de  buurt:  Santa  Maria  sopra  Minerva,  Sant’  Ignazio  del  Loyola,  San  Luigi  dei  Francesi,   Piazza  Navona  (fontein  Quattro  Fiumi),  San  Agnese  in  Agone,  Campo  dei  Fiori  (standbeeld   Bruno),       21

Engelenburcht  /  Castel  Sant’  Angelo     Het  tweede  bekende  mausoleum  is  dat  van  Hadrianus,  dat  later  de  naam  Engelenburcht   zou  krijgen.  Ook  dit  mausoleum  werd  in  de  Middeleeuwen  omgebouwd  tot  vesting  van   de  Romeinse  adel  en  later  is  het  zelfs  residentie  van  de  pausen  geweest  én  gevangenis.   Beroemde   gevangenen   waren   o.a.   Bienvenuto   Cellini,   beeldhouwer   te   Florence   (beeld:   Perseus   met   het   hoofd   van   Medusa)   en   Giordano   Bruno,   filosoof,   dichter,   astronoom,   etc.   De   naam   Engelenburcht   is   ontstaan,   omdat   Paus   Gregorius   de   Grote   in   509   de   aartsengel   Michael  boven  de  burcht  zou  hebben  zien  verschijnen,  die  het  zwaard  in  de   schede   stak.   Het   gebed   om   de   heersende   pestepidemie   af   te   wenden,   werd   daarmee   verhoord.   Bovendien   meende   Gregorius   dankzij   dit   visioen   dat   de   paus   in   wezen   de   macht  en  de  traditie  van  de  Romeinse  keizers  kon  voortzetten.     In  de  buurt:  Vaticaanmuseum,  Sint  Pieter            

Etruskisch  museum  in  de  Villa  Giulia         Het   museum   is   een   mooie   laatrenaissance-­‐villa   aan   de   rand   van   Rome’s   mooiste   park,   het   park   van   de   Villa   Borghese.   Er   is   hier   een   unieke   collectie   Etruskische   kunst   samengebracht,   met   als   hoogtepunten   de   Apollo   van   Veji   en   het   echtpaar   op   de   sarcofaag   uit   Cerveteri.  Ga  vooral  even  de  binnenplaatsen  op  en  bekijk  het  hof  met  de   halfronde   loggia   waarvan   Zuccari   en   zijn   leerlingen   door   plafondbeschilderingen   een   soort  groene  arcade  hebben  gemaakt.  Het  is  hier  heerlijk  om  even  uit  te  blazen.                 In  de  buurt:  Villa  Borghese,  Galleria  Nazionale  de’  Arte  Moderna          

Capitolijnse  Musea  (twee  gebouwen!)           Locatie:  achter/naast  het  Victor  Emanuel  monument  bij  Piazza  Venetia   Achter  het  Victor  Emanuel  monument  bevinden  zich  twee  trappen.  Bovenaan  de   sierlijkste  en  minst  steile  trap,  de  z.g.  Cordonata,  verrijzen  de  grote  beelden  van  de   tweeling  Castor  en  Pollux  (Castor  de  onsterfelijke  en  Pollux  de  sterfelijke).  De  trap  komt   uit  op  het  Campidoglio,  eens  het  Capitool  en  de  heiligste  plaats  van  het  oude  Rome.  Het   plein  is  door  Michelangelo  zo  aangelegd,  dat  het  op  symbolische  wijze  het  Forum  en  het   heidense  Rome  de  rug  toekeert  en  uitziet  naar  het  ‘nieuwe’  christelijke  Rome.  Midden  op   het  plein  behoorde  het  bronzen  ruiterstandbeeld  van  Marcus  Aurelius  te  staan  maar  het   is  onlangs  op  schitterende  wijze  gerestaureerd  en  te  zien  in  het  meest  linkse  van  de  twee   Capitolijnse  musea.  Op  de  sokkel  buiten  staat  nu  een  kopie.  Achter  het  plein  staat  het   16e  eeuwse  Pallazzo  Senatorio  (nu  het  stadhuis).  Het  museum  is  ondergebracht  in  het   Palazzo  Nuovo  en  Palazzo  dei  Conservatori,  die  aan  weerszijden  van  het  plein  liggen.   Bekijk  vooral  de  collectie  Romeinse  beelden  waaronder  de  stervende  Galliër,  de  vele   portretkoppen  (o.a.  Nero  en  Caligula)  en  de  mooie  portretkop  van  een  Romeinse  vrouw   met  sierlijk  gekapt  en  omhooggestoken  haar.  Ook  de  wolvin  met  Romulus  en  Remus,   22

een  door  de  Etrusken  gemaakt  bronzen  beeld  uit  de  5e  eeuw  v.  Chr.,  zijn  hier  te  vinden,   evenals  resten  van  een  reusachtig  beeld  van  Constantijn  waarin  een  zekere  mate  van   onbeholpenheid  al  zichtbaar  wordt.  Dit  museum  is  een  verplichting.  Je  móet  het  gezien   hebben.  In  ieder  geval  de  romeinse  beelden.     In  de  buurt:  Forum  Romanum,  Il  Vittoriano,          

Via  Appia  Antiqua   De  via  Appia  was  de  eerste  en  belangrijkste  weg  die  in  de  4de  eeuw  v.Chr.  werd   aangelegd.  De  weg  loopt  vanaf  Porte  Sebastiano  zuidwaarts  naar  Capua  220  km  verder.   De  weg  is  geplaveid  met  basaltblokken  en  brengt  de  verre  oudheid  heel  dichtbij.  Tijdens   een  wandeling  over  het  oude  plaveisel  zie  je  links  en  rechts  van  de  weg  monumenten  van   gestorven  Romeinen  en  de  catacomben  van  vroeg  christelijke  martelaren.   Op  de  kruising  met  de  via  Ardeantina  staat  de  kerk  van  Domine  Qua  Vadis?  (heer  waar   gaat  u  heen?)  De  vraag  die  Petrus  stelde  toen  hij  op  dat  punt  Christus  ontmoette.   De  Via  Appia  is  zondags  gesloten  en  is  dan  de    mooie  wandeling  waard  om  te   ondernemen.       In  de  buurt:  Catacomben  van  Domitilla,  San  Sebastiano,  San  Callisto.  Chiesa  del  Domine   Quo  Vadis          

St  Clemente  (zie  hoofdstuk  vroeg  Christelijk)   Locatie:  achter  het  Colosseum  in  een  straatje.   De  St.  Clemente,  vlak  bij  het  Colosseum  in  de  via  di  St.  Giovanni  in  Laterano,  is  een  van  de   grootste  bezienswaardigheden  van  Rome.  Het  is  gebouwd  boven  het  huis  van  St.   Clemens,  de  derde  opvolger  van  Petrus.  De  kerk  is  vol  verrassingen:  onder  de   middeleeuwse  kerk  uit  1108  ligt  een  tweede  uit  de  4e  eeuw,  daaronder  het  huis  van   Clemens  uit  de  1e  eeuw  met  onderin  een  beroemde  Mithrastempel!         In  de  buurt:  Colosseum,  Santo  Stefano  Rotondo,  San  Quattro  Coronati,  San  Giovanni  in   Laterano,        

          23

(VROEG-­‐)  CHRISTELIJK  +  MIDDELEEUWEN    

Catacomben     Begraven  binnen  de  stadsmuur  was  door  de  Romeinse  wet  niet  toegestaan,  daarom  zul   je  de  catacomben  ook  altijd  moeten  zoeken  buiten  de  Aureliaanse  muur.  De  christenen   waren  principieel  tegen  verbranding  zoals  toen  gebruikelijk  was  en  daarom  kochten  zij   stukken  grond,  hetgeen  beslist  niet  in  het  geheim  gebeurde.  Omdat  de  grondprijzen   steeds  stegen,  ging  men  de  gestorvenen  in  onder  elkaar  liggende  gangen  op  hetzelfde   grondstuk  begraven,  tot  vier  verdiepingen  onder  elkaar.  De  interessantste  om  te   bezoeken  zijn  de  catacomben  van  Domitilla  en  Callistus  (  woensdags  gesloten)  en   Sebastianus  (  zondags  gesloten),  beide  te  vinden  langs  de  Via  Appia  (zie  beschrijving   elders).  In  de  buurt  is  ook  het  kerkje  Domine  Quo  Vadis,  ter  herinnering  aan  de   ontmoeting  die  Petrus  had  met  Jezus,  waarbij  Petrus  deze  tekst  uitsprak.     Op  een  geheel  andere  plek:  Catacombe  di  Priscilla  (lastig  te  bereiken)     In  de  buurt:  Chiesa  del  Domine  Quo  Vadis        

St.  Clemente   Locatie:  vlakbij  het  Colosseum  in  een  van  de  straatjes   Open:  09.00-­‐12.30/15.30-­‐18.30.  Metro  B  Colosseo.   De  St.  Clemente,  vlak  bij  het  Colosseum  in  de  via  di  St.  Giovanni  in  Laterano,  is  een  van  de   grootste  bezienswaardigheden  van  Rome.  Het  is  gebouwd  boven  het  huis  van  St.   Clemens,  de  derde  opvolger  van  Petrus.  De  kerk  is  vol  verrassingen:  onder  de   middeleeuwse  kerk  uit  1108  ligt  een  tweede  uit  de  4e  eeuw,  daaronder  het  huis  van   Clemens  uit  de  1e  eeuw  met  onderin  een  beroemde  Mithrastempel!     Het  interieur  van  de  bovenkerk  geeft  een  goede  indruk  van  de  bouw,  inrichting  en   versiering  van  de  vroegchristelijke  basilieken.  Het  cosmatenwerk  van  de  vloer,  met  daarin   het  beroemde  slingermotief  en  het  absismozaïek,  behoren  tot  de  mooiste  van  Rome.   Door  de  sacristie  in  de  bovenkerk  daal  je  af  in  de  onderkerk.  Aan  de  voet  van  de  trap  kun   je  door  een  gat  in  de  vloer  een  catacombe  zien.  Let  in  de  onderkerk  vooral  op  de  pilaren   die  gemaakt  zijn  van  een  zeldzaam  soort  marmer  en  de  frescoresten  die  stammen  uit  de   vroege  Italiaanse  schilderkunst.  Je  vindt  hier  ook  de  oudste  in  het  Italiaans  geschreven   teksten.  Langs  een  wenteltrap  daal  je  tenslotte  af  in  het  huis  van  Clemens  en  de   Mithrastempel.  In  dit  huis  hebben  de  eerste  christenen,  waaronder  Petrus  en  Paulus,  hun   bijeenkomsten  gehouden.  Uiteindelijk  bereiken  wij  dan  de  Mithrastempel  die   waarschijnlijk  in  de  2e  eeuw  ingericht  is.  De  gewelfde  zaal  moet  een  grot  voorstellen,   daarom  zijn  de  muren  ruw  gehouden.  Wanneer  je  het  geluk  hebt  om  hier  even  alleen  te   staan,  kun  je  nog  iets  merken  van  de  sfeer  die  de  cultus  met  zich  meebracht.  Luister  ook   naar  het  stromen  van  de  beek  die  in  de  cultus  een  belangrijke  rol  heeft  gespeeld  en  die   nog  net  zo  stroomt  als  in  de  tijd  dat  de  tempel  in  gebruik  was.  Op  de  Aventijn  onder  de   24

St.  Prisca  hebben  Nederlandse  archeologen  onlangs  een  ander  Mithras-­‐heiligdom  uit  de   1e  eeuw  uitgegraven  dat  ook  de  moeite  waard  is  om  te  bezichtigen.       In  de  buurt:  Colosseum,  Santo  Stefano  Rotondo,  San  Quattro  Coronati,  San  Giovanni  in   Laterano      

Santi  Quattro  Coronati     Locatie:  nabij  S.Clemente    10  minuten  lopen   Vlak  bij  de  St.  Clemente  in  een  zijstraat  van  de  St.  Giovanni  in  Laterano  ligt  een   vestingachtige  kerk,  de  Santi  Quattro  Coronati.  Het  gaat  hier  niet  om  de  kerk  maar  om   het  kloosterhof  en  de  kapel  van  paus  Sylvester.  De  kerk  is  gewijd  aan  vier  Romeinse   soldaten  die  weigerden  een  heidens  beeld  te  vereren,  omdat  zij  bekeerd  waren  tot  het   Christelijk  geloof  en  hun  geloof  niet  wilde  verloochenen.  Zij  werden  gemarteld  door  hen   allen  een  gloeiend  hete  kroon  op  het  hoofd  te  plaatsen.  Bijzonder  is  de  kloostergang  en   de  crypte  waar  de  relieken  liggen  bewaard  van  deze  martelaren.          

Santo  Stefano  Rotondo     Locatie:    bij  Quattro  Coronati  en  S.  Clemente  in  de  buurt   In  de  buurt  van  S.  Clemente  kun  je  een  kerk  vinden  uit  de  vroege  middeleeuwen,  met  een   ander  grondplan  dan  die  van  de  meeste  vroegchristelijke  basilieken.  Het  is  de  grootste  en   oudste  rondkerk  ter  wereld.  De  kerk  ligt  op  de  heuvel  Caelius,  is  gebouwd  eind  5de  eeuw   en  is  gewijd  aan  de  heilige  Stefanus,  de  eerste  christelijke  martelaar.    In  de  15de  eeuw  is   het   gebouw   gerestaureerd   en   zijn   een   aantal   wijzigingen   aangebracht.   In   de   16de   eeuw     heeft   Niccolò   Pomarancio   de   muren   van   fresco’s   voorzien   met   daarop   vele   marteltaferelen   die   vele   christenen   moesten   ondergaan   in   het   begin   van   de   Romeinse   keizertijd.        

St.  Maria  in  Cosmedin     lokatie:  Aventijn,  Piazza  Bocca  d.  Verita  vlakbij  de  Tiber.  Als  je  langs  het  Circus  Maximus   loopt  richting  Tiber  herken  je  klokketoren  van  deze  kerk.   De  kerk  bevindt  zich  op  de  Avetijn  vlak  bij  de  rivier  de  Tiber  en  is  te  herkennen  aan  de   sierlijke  romaanse  klokkentoren.  Het  is    romaanse  kerk  uit  de  middeleeuwen  met    het   somber  interieur  en  is  van  een  simpele  eenvoud  in  tegenstelling  tot  de  weelderige  barok   die  je  elders  in  Rome  kunt  tegenkomen.  De  oude  inrichting  van  een  basiliek  is  hier  zuiver   bewaard.  In  het  portaal  bevindt  zich  een  marmeren  beeld  van  een  angstaanjagende  kop   dat  bekend  staat  als  de  ‘Bocca  della  Verità’  (de  mond  van  de  waarheid).  Het  is   waarschijnlijk  een  oud  putdeksel.  In  de  Middeleeuwen  geloofde  men  echter  dat  als   iemand  een  leugen  vertelde  met  zijn  hand  in  de  open  mond  van  de  kop,  zijn  vingers   zouden  worden  afgebeten.   25

  In  de  buurt:  Circus  Maximus,  Bocca  della  Verita,  San  Giorgio  in  Velabro,  Trastevere  (over   de  brug),  Januspoort        

St.  Maria  Maggiore     locatie:  Piazza  Maria  Maggiore.  Station  Termini  links  de  Via  Cavour  op  richting  Piazza  Dell   Esquilino.  Als  je  verder  doorloopt  kom  je  bij  het  kerkje  San  Pietro  in  Vincoli.  (Belangrijk!)   De  St.  Maria  Maggiore,  vlak  bij  het  Piazza  dell’  Esquilino/Via  Cavour,  is  gebouwd  in  de  4e   eeuw  en  in  de  5e  eeuw  vergroot.  De  kerk  geeft  nog  een  goed  idee  van  een   vroegchristelijke  basiliek,  met  zijn  prachtige  zuilenhal  en  een  indrukwekkend   middenschip  (bijna  even  breed  als  hoog).  Overal  zie  je  rechte  lijnen,  platte  gewelven  en   vierkante  zuilen-­‐openingen.  Boven  de  40  antieke  ionische  zuilen  van  het  middenschip  is   een  fries  met  mozaïeken  waarop  scènes  uit  het  oude  testament  zijn  afgebeeld.  De  vloer   is  ingelegd  met  cosmatenwerk  van  rood  en  groen  marmer  en  let  eens  op  de  rijkdom  van   het  renaissance-­‐plafond,  verguld  met  het  eerste  goud  dat  Columbus  uit  Amerika   meebracht.  Bekijk  ook  in  het  linker  dwarsschip  de  onvoorstelbaar  weelderig  ingerichte   Paolina  kapel  waar  in  1964  prinses  Irene  en  prins  Hugo  getrouwd  zijn  en  waar  Pauline   Borghese  begraven  ligt,  de  zuster  van  Napoleon.     In  de  buurt:  San  Pietro  in  Vincoli,  San  Carlo  alle  Quattro  Fontane.          

St.  Giovanni  in  Laterano       Deze  basiliek  wordt  beschouwd  als  de  moederkerk  van  de  katholieke  wereld.  De   oorspronkelijke  Lateraanse  kerk  was  zelfs  iets  ouder  dan  de  St.  Pieter.  Beide  kerken   werden  door  Constantijn  in  het  begin  van  de  4e  eeuw  gebouwd.  De  vroegere  pausen   hebben  totdat  zij  naar  Avignon  verhuisden  altijd  in  het  Lateraans  Paleis  gewoond  en  pas   na  hun  terugkomst  hun  intrek  genomen  in  het  Vaticaan.   Helaas  is  de  vroegere  St.  Jan  in  de  loop  der  eeuwen  veelvuldig  door  plundering  en  brand   verwoest  en  de  huidige  basiliek  is  pas  drie  eeuwen  oud.  Alleen  de  bronzen  hoofddeuren   dateren  nog  uit  de  tijd  van  het  oude  Rome  en  zijn  afkomstig  van  de  ingang  van  het   senaatsgebouw,  de  Curia  op  het  Forum  Romanum.  Het  interieur  is  door  Borromini   ingericht,  vooral  de  vloer  is  mooi  door  het  gekleurde  marmeren  cosmatenwerk.     Bezoek  ook  de  achthoekige  doopkapel  van  Johannes  de  Doper  waar  je  een  5e  eeuws   mozaïek  van  vogels  en  bloemen  kunt  zien.  Op  deze  plaats  bevonden  zich  vroeger  de   baden  van  Fausta,  de  tweede  vrouw  van  Constantijn,  hier  werden  de  eerste  christenen   gedoopt.  De  bronzen  deuren  zijn  beroemd  door  het  zingende  geluid  dat  ze  maken  bij  het   openen  en  sluiten.  Op  het  plein  voor  de  basiliek  staat  een  Egyptische  obelisk  van  31  m.   uit  Thebe.       In  de  buurt:  San  Clemente,  Santa  Stefano  Rotondo,  Scala  Santa(op  je  knieën  de  trap  op),       26

St.  Giorgio  in  Velabro     Het  interieur  in  dit  6e  eeuwse  kerkje  is  vrijwel  geheel  ongeschonden  door  de  tijd  heen   gekomen.  Het  wordt  door  16  antieke  zuilen  in  3  schepen  verdeeld  en  heeft  de  vorm  van   een  trapezium.  Onder  het  hoofdaltaar  rust  hier  de  schedel  van  St.  Joris.  Zelden  zul  je  zo’n   sfeer  en  rust  in  het  drukke  Rome  tegen  komen.  Via  del  Velabro.       In  de  buurt:  Circus  Maximus,  Bocca  della  Verita,  San  Giorgio  in  Velabro,  Trastevere  (over   de  brug),  Januspoort      

St.  Maria  in  Trastevere     Lokatie:  in  de  wijk  Trastevere   Deze  kerk  ligt  aan  de  overzijde  van  de  Tiber  in  de  volkswijk  met  dezelfde  naam  .  Het  is   een  van  de  oudste  kerken  van  de  stad  (de  fundamenten  zijn  uit  de  3e  eeuw)  en  bevindt   zich  op  de  plek  waar  volgens  de  overlevering  een  oliebron  ontsprongen  zou  zijn  om  de   geboorte  van  Christus  aan  te  kondigen.  Kijk  vooral  naar  de  prachtige  mozaïeken  in  de   absis.  De  Madonna  (Maria)  versierd  met  goud  doet  wat  stijfjes  aan  dit  is  de  oosters   Byzantijnse  stijl.  Tussen  de  ramen  zie  je  mozaïeken  die  taferelen  tonen  uit  het  leven  van   Maria,  waaronder  haar  geboorte,  de  aankondiging  van  Christus,  de  geboorte  van   Christus,  de  aanbidding  der  koningen,  de  presentatie  in  de  tempel  en  haar  hemelvaart.   Ook  is  deze  kerk  ’s  avonds  de  moeite  waard  om  te  bezoeken   De  absismozaïeken  zijn  de  moeite  waard.        

San  Paolo  Fuori  le  Mura  /  Sint  Paulus  buiten  de  muren   Samen  met  de  Sint  Pieterskerk,  de  Sint  Jan  van  Lateranen,  de  Santa  Maria  Maggiore  is   deze  kerk  een  van  de  grote  basilica’s  in  Rome.    De  kerk  is  gebouwd  in    de  4de  eeuw,  maar   werd  in  1823  voor  een  groot  deel  door  een  grote  brand  verwoest.  De  huidige  kerk  is  een   getrouwe  reconstructie  met  nog  enkele  authentieke  delen.  Let  o.a.  op  de  mozaïeken  uit   de  5de  en  uit  de  13de  eeuw  en  op  de  kloostergang.  Verder  is  er  natuurlijk  het  graf  van  de   heilige  Sint  Paulus  aan  wie  de  kerk  is  gewijd.  De  apostel  Paulus  was  oorspronkelijk   begraven  buiten  de  muren  van  de  stad,  aan  de  weg  naar  Ostia.  Daar  lagen  meerdere   graven,  zoals  gebruikelijk  destijds  langs  meerdere  hoofdwegen  die  naar  de  stad  leidden.   Vergelijk  ook  de  catacomben  (elders  beschreven).  Keizer  Constantijn  besloot  een  kerk  te   bouwen  over  het  graf  van  Paulus,  zoals  eerder  over  het  graf  van  Petrus.  De  kerk    bleek   een  zeer  populair  bedevaartsoord  voor  vele  pelgrims,  waarop  latere  keizers   (Valentinianus  en  Theodosius)  in  386  besloten    het  gebouw  te  vergroten.  De  nieuwe   basilica  was  groter  dan  de  huidige  Sint  Pieterskerk.  Het  graf  van  Paulus,  de  confessio,   bevindt  zich  onder  het  altaar.         27

San  Lorenzo  fuori  le  Mura   locatie:  net  buiten  de  stadsmuur  aan  de  oostzijde.     Metro  3,  19   Dagelijks  van  7.30  -­‐12.00  en  16.00  –  19.00  uur   Kleinere  vroegchristelijke  kerk  aan  het  gelijknamige  piazza.    Deze  kerk  ligt  buiten  de  oude   stadsmuur  en  is  gewijd  aan  de  heilige  San  Lorenzo,  een  van  de  eerste  Christelijke   martelaren.  Volgens  de  legende  is  San  Lorenzo  geroosterd  op  een  gril  in  258  n.  Chr..   Keizer  Constantijn  liet  op  zijn  graf  een  kerk  bouwen.  Later  is  de  kerk  een  aantal  keren   gerestaureerd,  voor  het  laatst  in  de  13de  eeuw.    Overblijfselen  uit  de  6de  eeuw  zijn  te   vinden  in  het  koor  van  de  kerk.  Onder  het  altaar,  in  de  crypte,  liggen  de  overblijfselen   (relieken)  van  San  Lorenzo.      

Santa  Maria  Sopra  Minerva   Lokatie:  net  achter  het  Pantheon.  Er  voor  staat  het  Olifantje  van  Bernini   Veel  gotische  kerken  zul  je  in  Rome  niet  tegenkomen,  het  mooiste  voorbeeld  is  de  Santa   Maria  sopra  Minerva,  op  de  piazza  della  Minerva.  Ze  werd  in  de  8e  eeuw  door  monniken   gebouwd  en  na  1280  herbouwd.  Buiten  zie  je  er  beslist  geen  gotiek  aan  af.  Binnen  wel,   daar  vind  je  fresco’s  van  Fra  Filippo  Lippi,  een  Christusbeeld  van  Michelangelo  en  het  graf   van  Fra  Angelico  (zie  Florence,  San  Marco)  Buiten  staat  een  kleine  obelisk,  getorst  door   een  olifantje  gemaakt  door  Bernini.     In  de  buurt:  Pantheon,  Sant’  Ignazio  del  Loyola,  San  Luigi  dei  Francesi,  Piazza  Navona   (fontein  Quattro  Fiumi),  San  Agnese  in  Agone,  Campo  dei  Fiori  (standbeeld  Bruno).          

Santa  Costanza     lokatie:  Via  Nomentana  349.  Metro  Annibaliano   Deze  ronde  kerk  is  gebouwd  in  de  vroege  vierde  eeuw  als  mausoleum  voor  de  dochters   van  keizer  Constantijn,  de  eerste  christelijke  Romeinse  keizer:  Helena  en  Constantia.  Het   gebouw  stamt  uit  de  4de  eeuw;  in  de  13e  eeuw  is  het  een  kerk  geworden.  De  kloostergang     is  versierd  met  fraaie  4de  eeuwse  mozaïeken.     In  de  buurt:  Catacombe  di  Priscilla        

28

RENAISSANCE    

Vaticaans  Museum       De  zalen  en  galerijen  van  het  Vaticaanse  museum  (in  totaal  7  km.)  bieden  een   microcosmos  van  de  westerse  beschaving.  Met  één  toegangskaartje  krijg  je  toegang  tot  8   musea,  5  galerijen,  de  Borgia-­‐appartementen,  de  Rafaël-­‐kamers  en  natuurlijk  de  Sixtijnse   kapel.  Het  is  het  beste  om  zo  vroeg  mogelijk  te  gaan  en  eerst  de  route  naar  de  Sixtijnse   kapel  te  nemen.  Je  kunt  dan  met  een  beetje  geluk  vrijwel  in  je  eentje  de  sfeer  proeven   van  deze  kapel  waar  de  kardinalen  na  de  dood  van  een  paus  in  conclaaf  bijeen  komen  om   een  nieuwe  paus  te  kiezen.  Snel  daarna  slaat  de  drukte  genadeloos  toe.  De  hele  dag.   Het  beroemde  plafond  van  Michelangelo  laat  de  bijbelse  geschiedenis  van  de  mens  zien:   van  Adam  tot  Mozes  en  van  de  geboorte  van  Christus  tot  het  Laatste  oordeel.  De   zijwanden  zijn  van  Perugino,  Botticelli,  Signorelli  en  anderen.   Na  de  kapel  kun  je  dan  op  je  gemak  doorlopen  naar  de  vier  kamers  van  Rafaël  (Stanze  di   Raffaello).  In  de  middelste  kamer  bevinden  zich  de  fresco’s  ‘het  dispuut  van  het  heilig   sacrament’  en  ‘de  School  van  Athene’  die  samen  de  theologische  en  filosofische  wijsheid   uitbeelden.  Vlak  in  de  buurt  bevinden  zich  ook  de  Kapel  van  Nicolaas  V,  met  daarin  de   ingetogen  fresco’s  van  Fra  Angelico  én  de  weelderig  gedecoreerde  Borgia-­‐ appartementen.   Dichter  bij  de  begane  grond  tref  je  het  Pio  Clementino  museum  aan,  de  Egyptische   afdeling  en  de  Pinacoteca  Vaticana.   De  Pio  Clementino  afdeling  bevat  een  schitterende  verzameling  van  klassieke  kunst.   Hoogtepunten  zijn  de  Laocoöngroep,  de  Aphrodite  van  Cnidos  en  de  Apollo  van  het   Belvedere.   De  Egyptische  afdeling  gaat  meestal  later  open  maar  is  zeker  de  moeite  waard,  vooral  de   kleine  mummiekamer  is  uniek.   De  Pinacotheek,  vlakbij  het  restaurant,  wordt  dikwijls  vergeten  en  dat  is  jammer  want  je   ziet  hier  werken  van  Giotto,  Fra  Angelico,  Rafaëls  Transfiguratie  (zijn  laatste  werk),   Caravaggio’s  Kruisafneming  en  Leonardo  da  Vinci’s  onvoltooide  St.  Hieronimus.  Onthoud   dat  het  onmogelijk  is  in  dit  museum  alles  in  één  keer  te  zien,  je  kunt  beter  een  keuze   maken  en  later  nog  eens  terugkeren  als  je  groot  bent.    

Het  museum  is  altijd  erg  druk  en  je  moet  ruim  de  tijd  nemen  om  binnen  te  komen.   In  de  vroege  ochtend  en  zo  tegen  vier  uur  ’s  middags  ben  je  het  snelst  binnen.     Voor  de  renaissance  is  het  belangrijk  om  het  Vaticaans  museum  te  bezoeken!          

29

 BAROK      

St.  Pieter  /    St.  Pieterplein,  Stoel  +  Baldakijn,       Op  de  plek  van  het  circus  van  Nero  en  Caligula,  waar  christenen  werden  gemarteld  en   waar  Petrus  vermoedelijk  in  67  werd  gedood  en  begraven,  liet  Constantijn  in  326  een   vijfvoudige  basiliek  bouwen.  Eerst  was  het  een  klein  optrekje  rond  beenderen,  die   volgens  ooggetuigen  uit  die  tijd,  ‘licht  gaven’  en  dus  wel  van  Petrus  moesten  zijn.  In  de   latere,  vergrote  basiliek  werd  Karel  de  Grote  in  800  tot  keizer  gekroond.  Na  het  verval   van  de  kerk  begon  onder  paus  Julius  II  in  1506  de  wederopbouw.  De  architect  was   Bramante  die  een  Grieks,  gelijk-­‐armig  kruis  wilde  bouwen  met  een  op  het  Pantheon   geïnspireerde  koepel.  Van  1514-­‐1520  werd  de  bouw  geleid  door  Rafaël,  die  liever  een   Latijns  kruis  had,  dus  een  kerk  met  een  langschip.  Nog  weer  later  greep  Michelangelo   terug  op  het  oude  Bramanteplan  en  liet  hij  zich  inspireren  door  de  Domkoepel  van   Florence.  (‘Ik  kan  die  in  grootte,  hoewel  niet  in  schoonheid,  overtreffen’).  Na  zijn  dood   hebben  meerdere  architecten  aan  de  bouw  gewerkt.  De  kerk  in  de  vorm  van  een  Grieks   kruis  bleek  te  klein  te  zijn.  De  architect  Maderna  verlengde  daarna  het  hoofdschip  en   ontwierp  de  monumentale  gevel.  Zo  ontstond  toch  nog  de  plattegrond  van  een  Latijns   kruis  (basilica)  maar  het  effect  van  de  koepel  is  enigszins  teniet  gedaan.  In  1626  werd  de   St.  Pieter  door  paus  Urbanus  VIII  ingewijd.  De  kerk  is  de  grootste  ter  wereld;  in  het  kruis   ruim  140  m.  breed  en  ruim  192  m.  lang.  Het  is  geen  kerk  om  in  een  stil  hoekje  te  knielen   en  te  bidden,  imponerend  is  ze  wel  en  er  is  enorm  veel  te  zien.   De  Piëta  van  Michelangelo,  tot  stand  gekomen  in  zijn  23ste  levensjaar,  staat  rechts  van  de   ingang,  helaas  wel  achter  glas.  (Vraag  je  eens  af  welke  ‘onvolmaaktheid’  aan  het  licht  zou   komen  wanneer  Maria  en  Christus  onverhoopt  zouden  opstaan).  Het  is  het  beste  om   daarna  door  het  midden  naar  voren  te  lopen  naar  het  middenschip  waar  je  uitkomt  bij   het  graf  van  Petrus.  Een  geknielde  Pius  VI  (beeld  van  Canova)  bidt  voor  het  graf.  Boven   het  graf  staat  het  pauselijke  altaar  dat  overwelfd  wordt  door  een  baldakijn  van  29  m.   hoog,  gemaakt  door  Bernini.  Het  benodigde  brons  werd  gesloopt  uit  de  ingang  van  het   Pantheon.  Van  hier  kun  je  ook  in  de  119  m.  hoge  koepel  van  Michelangelo  kijken  met  zijn   schittering  van  goud  en  mozaïek.  De  toegang  tot  de  grotten  onder  de  St.  Pieter  is  bij  de   Andreaspijler.  Hier  vind  je  de  graven  van  veel  beroemde  pausen.  De  toegang  tot  de   koepel  is  links  van  de  ingang  en  vanaf  het  dak  heb  je  een  fantastisch  uitzicht.     Het  St.  Pietersplein  is  gemaakt  naar  een  ontwerp  van  Bernini  (1667).  Het  blijkt  niet  rond   maar  elliptisch  te  zijn.  Bovendien  loopt  de  zuilengalerij  enigszins  taps  toe,  zodat  je   perspectivisch  op  het  verkeerde  been  wordt  gezet.  Er  zijn  twee  fonteinen.  Een  ronde   steen  tussen  obelisk  en  fontein  wijst  precies  het  brandpunt  van  de  halve  cirkel  aan:  ga  je   daar  op  staan,  dan  zie  je  de  dubbele  zuilengalerij  versmelten  tot  één  rij.           30

St.  Maria  in  Aracoeli     Naast  de  trap  die  vanaf  het  Piazza  Venezia  naar  het  Kapitool  voert,  vinden  we  nog  een   trap,  steiler  dan  de  eerste.  Deze  voert  naar  de  S.  Maria  in  Aracoeli.  De  trap  symboliseert   de  hemels-­‐(Jacobs)  ladder.  De  kerk  werd  in  de  6e  eeuw  gebouwd  op  de  plek  van  de   tempel  van  Juno  Moneta,  het  is  tevens  de  plaats  waar  de  Sibylle  aan  keizer  Augustus  de   komst  van  Christus  zou  hebben  voorspeld.  In  1250  werd  door  de  fransiscanen  de  kerk  in   deels  gotische,  deels  romaanse  vormen  herbouwd.  Het  nu  erg  barokke  interieur  is   interessant  vanwege  de  fresco’s  van  Pinturicchio  over  het  leven  van  St.  Bernardus  van   Siena,  en  de  22  antieke  zuilen  die  van  diverse  heidense  bouwwerken  zijn  weggehaald.  Er   is,  midden  in  de  kerk  en    half  verborgen  onder  een  altaar,  maar  door  een  kier  nog  juist   zichtbaar,  een  beroemd  middeleeuws  tafereel  te  zien  waarin  Augustus  de  geboorte  van   Christus  viert.  Er  is  in  een  zijkapel  ook  een  wonderbaarlijk  beeldje,  de  Sacra  Bambino,  dat   allerlei  genezingen  zou  hebben  bewerkstelligd.  Mooi  is  het  misschien  niet,  maar  veel   mensen  pelgrimeren  daarheen.           In  de  buurt:  Capitolijnse  musea,  Il  Vittoriano,  Forum  Romanum        

San  Carlo  alle  Quattro  Fontane   Aan  het  kruispunt  langs  de  Via  del  Quirinale  met  de  Via  delle  Quattro  Fontane  staat  het   meesterwerk  van  architect  Borromini  uit  1667,  waarbij  het  hele  kruispunt  door  vier   beeldengroepen  op  de  hoeken  bij  de  kerk  wordt  betrokken.     In  de  buurt:  Santa  Maria  Maggiore        

St.  Maria  del  Popolo   Lokatie:  Piazza  de  Popolo   De  kerk  is  gelegen  aan  het  Piazza  del  Popolo,  een  van  de  pleinen  uit  de  neo-­‐klassieke   periode.  Het  is  de  entree  van  de  stad  aan  de  noordzijde,  hier  kwamen  de  vroegere   pelgrims  de  stad  binnen.  Er  staat  hier  ook  een  24  m.  hoge  obelisk  die  uit  de  tijd  stamt  van   farao  Ramses  II  (13e  eeuw  v.  Chr.)  Van  hieruit  begint  de  drukke  winkelstraat,  de  Via  del   Corso,  die  uitkomt  op  het  Piazza  Venezia  met  het  monument  van  Victor  Emanuel.   De  kerk,  oorspronkelijk  uit  1099  en  in  1472  in  renaissance  stijl  verbouwd  staat  op  de  plek   waar  Nero  de  stad  trachtte  te  ontvluchten,  waarbij  hij  de  dood  vond.  Zijn  geest  schijnt   daar  lang  zijn  rondgewaard  en  overlast  te  hebben  veroorzaakt.  Om  aan  het  gespook  een   einde  te  maken  liet  de  toenmalige  Paus  een  Maria  kapel  bouwen.  In  deze  zelfde  kerk   heeft  ooit  Luther  zijn  laatste  mis  als  katholiek  priester  opgedragen.  Bernini  is  weer   degene  die  het  meest  aan  het  interieur  heeft  bijgedragen.  Het  is  rijk  aan  kunstwerken,   o.a.  fresco’s  van  Pinturicchio  (eerste  kapel  rechts,  absis  en  koor)  en  twee  werken  van   Caravaggio,  de  kruisiging  van  Petrus  en  Paulus  op  weg  naar  Damascus  (eerste  kapel   linkerdwarsschip).  De  tweede  kapel  van  het  linkerschip  is  de  beroemde  Chigikapel,   31

gemaakt  volgens  een  ontwerp  van  Rafaël.  Je  vindt  er  een  graf  in  de  vorm  van  een   piramide.  De  koepel  bestaat  uit  een  harmonie  van  kleurrijke  cirkels  die  naar  boven   streven:  bovenin  de  koepel,  in  atmosferisch  blauw,  verschijnt  God  de  Vader.   Op  de  Piazza  zijn  twee  andere  kerken  S.  Maria  dei  Miracoli  en  S.  Maria  in  Montesanto  die   identiek  zijn  en  stammen  uit  de  Barok  te  bezichtigingen.  Het  is  bijzonder  mooi  om  vanaf   het  boven  liggende  park  over  de  stad  te  kijken.  Goethe  is  vanaf  deze  kant  de  eerste  keer   de  stad  binnengekomen  en  heeft  vanaf  toen  zijn  liefde  aan  Rome  verpand.       In  de  buurt:  Villa  Borghese,  Villa  Giulia,  Galleria  Nazionale  Arte  Moderna,  Spaanse   Trappen,  ,  Santa  Maria  dei  Miracoli,  Santa  Maria  in  Montesanto,  Maxxi  (op  enige  afstand   richting  het  noorden:  metro)        

St.  Pietro  in  Vincoli           Locatie:  even  ten  noorden  van  het  Colosseum.       Ten  noorden  van  het  Colosseum  ligt  deze  kerk,  gebouwd  in  de  5e  eeuw.  Op  deze  plek  zijn   Petrus  en  Paulus  verhoord  en  hier  zijn  ook  nog  de  ketens  te  zien  die  Petrus  heeft  moeten   dragen.   In   het   rechterschip   staat   de   beroemde   Mozes   van   Michelangelo.   Het   Mozesbeeld   drukt   het   moment   uit   waarop   Mozes   de   Wet   ontvangen   heeft   en   nu,   bij   zijn   terugkeer,   de   Joden   weer   ziet   zondigen.   Toen   het   beeld   klaar   was,   riep   Michelangelo   uit:   ‘spreek   dan   toch’,   zo   was   hij   zelf   getroffen   door   de   realistische   uitdrukking.   Er   wordt   beweerd  dat  je  achter  de  baard  van  Mozes  het  zelfportret  van  de  beeldhouwer  kunt  zien.   In  deze  Mozes  heeft  Michelangelo  zijn  eigen  woede  uitgedrukt  over  de  wantoestanden  in   het  toenmalige  Rome.  De  graven  van  Nicolaas  Cusanus  en  paus  Julius  II  bevinden  zich  ook   in  deze  kerk.         In  de  buurt:  Colosseum,  Santa  Maria  Maggiore       Sant’  Agnese  in  Agone.   Locatie:  Piazza  Navona     De  kerk  is  gemaakt  in  opdracht  van  paus  Innocentius  X  in  1652.  De  architect  is   verantwoordelijk  voor  de  vorm  zoals  nu  te  zien  is.  De  kerk  is  gevestigd  op  de  plaats  waar   in  304  de  jonge  Agnes  naakt  werd  getoond  om  haar  te  dwingen  afstand  te  doen  van  het   Christendom.  In  de  crypte  is  een  marmer  reliëf  te  zien  die  de  wonderlijke  haargroei  toont   die  haar  lichaam  omhulde  en  zo  bescherming  bood  tegen  de  blikken  van  het  publiek.  Ze   werd  hier  gemarteld  en  is  begraven  in  de  catacomben.       In  de  buurt:  Santa  Maria  sopra  Minerva,  Sant’  Ignazio  del  Loyola,  San  Luigi  dei  Francesi,   Piazza  Navona  (fontein  Quattro  Fiumi),  Pantheon,  Campo  dei  Fiori  (standbeeld  Bruno).         32

San  Luigi  de  Francesi     Locatie:  tussen  het  Pantheon  en  Piazza  Navona.     Grofweg  tussen  het  Pantheon  en  het  Piazza  Navona  ligt  deze  barokke  kerk  die  vooral   interessant  is  vanwege  de  drie  schilderijen  van  Caravaggio  die  er  te  vinden  zijn,   waaronder  de  Beroeping  van  Mattheus  in  de  achterste  kapel  links.  Aan  dit  schilderij  kun   je  zien  hoeveel  Rembrandt  aan  Caravaggio  te  danken  heeft.  De  kerk  is  overigens  op   dinsdagmiddag  gesloten.  Meer  schilderijen  van  Caravaggio  zijn  te  zien  in  de  Santa  Maria   del  Popolo  aan  het  gelijknamige  plein.       In  de  buurt:  Santa  Maria  sopra  Minerva,  Sant’  Ignazio  del  Loyola,  Pantheon,  Piazza   Navona  (fontein  Quattro  Fiumi),  San  Agnese  in  Agone,  Campo  dei  Fiori  (standbeeld   Bruno).        

Santa  Maria  della  Vittoria     Aan  de  Via  XX  Septembre  ligt  de  door  Maderna  gebouwde  kerk  (1620)  waar  de  mooiste   beeldengroep  van  Bernini  te  zien  valt:  de  extase  van  de  heilige  Theresia.  De  hele  kapel  is   van  Bernini’s  hand.  Er  is  overigens  nog  meer  beeldhouwwerk  te  zien.     In  de  buurt:  Thermen  van  Diocletianus.         Galleria  Borghese       locatie:  Park  Borghese   De  barokvilla  ligt  midden  in  het  Borghese  park  en  bevat  een  kleine  maar  uitgelezen   selectie  die  ooit  door  kardinaal  Scipione  Borghese  verzameld  is.  Op  de  begane  grond  vind   je  beelden  uit  de  oudheid  en  van  Bernini;  een  David,  Apollo  en  Daphne  en  de   onvoorstelbaar  realistisch  uitgevoerde  roof  van  Proserpina.  Het  pronkstuk  van  de   verzameling  is  een  beeld  van  Canova  van  Napoleon’s  zuster  Pauline  als  naakte  Venus.  Als   de  schilderijengalerij  open  is,  kun  je  daar  doeken  zien  van  Rafaël,  Titiaan,  Caravaggio,   Correggio,  Botticelli  en  Rubens.   Wie  echter  het  meest  imponerende  beeld  van  Bernini  wil  zien,  moet  naar  de  Santa  Maria   della  Vittoria.  Daar  staat  de  Extase  van  de  heilige  Theresia!     In  de  buurt:  Villa  Giulia,  Galleria  Nazionale  de’  Arte  Moderna        

Sant’Ignazio  di  Loyola/  Sint  Ignatius  kerk  en  kapel:  Andrea  Pozzo   Lokatie:  Piazza  di  S.  Ignazio,  vlakbij  het  Pantheon   Ignatius  van  Loyola  is  heilig  verklaart,  hij  is  de  oprichter  van  de  Jezuieten  orde.  Deze  orde   had  ten  doel  het  uitzenden  van  missionrissen  over  de  hele  wereld  om  de  triomf  van  de   kerk  te  bewerkstelligen.  Dit  was  noodzakelijk  omdat  tijdens  de  reformatie  de  macht  van   33

de  kerk  een  ernstig  deuk  had  opgelopen.  (maarten  Luther)  Aan  het  gelijknamige  plein   (een  mooi  stukje  Rococo)  niet  ver  van  het  Pantheon  ligt  deze  grote  barokkerk  met  een   koepel  die,  als  je  goed  naar  het  plafond  kijkt,  helemaal  geen  koepel  blijkt  te  zijn.  Het   plafondfresco  is  van  de  hand  van  Andrea  Pozzo  en  is  gemaakt  tussen  1691  –  1694     In  de  buurt:  Santa  Maria  sopra  Minerva,  Sant’  Ignazio  del  Loyola,  Pantheon,  Piazza   Navona  (fontein  Quattro  Fiumi),  San  Agnese  in  Agone,  Campo  dei  Fiori  (standbeeld   Bruno)=      

De  Spaanse  Trappen     De  beroemde  trappen  (1725)  voeren  omhoog  naar  de  Trinità  dei  Monti,  een  kerk.  Van   daar  heb  je  een  riant  uitzicht  op  Rome  met  de  talloze  daktuinen  vol  met  bloemen.  Al  heel   lang  is  de  trap  de  ontmoetingsplaats  van  kunstenaars,  intellectuelen  en  reizende   jongeren.  Beneden  heeft  het  bronbekken  (1629)  de  vorm  van  een  schip.  Bij  een   overstroming  van  de  Tiber  was  hier  ooit  een  bark  gestrand.  In  het  huis  rechts  van  de  trap   stierf  in  1821  de  Engelse  dichter  Keats.  Op  de  tweede  verdieping  is  nu  een  museum  ter   nagedachtenis  van  Keats  en  Shelley.  Zeer  Brits  van  sfeer  en  een  ‘must’  voor  liefhebbers   van  romantische  poëzie.  Vlak  tegenover  de  trap  begint  de  gezellige  winkelstraat,  de  Via   Condotti  (komt  weer  op  de  Via  del  Corso  uit).  Hier  is  het  oudste  koffiehuis  (1760)  van  de   stad  gevestigd,  Caffè  Greco  (prijzig  doch  sfeervol).  De  muren  hangen  vol  met  gesigneerde   foto’s,  portretten  en  beelden  van  beroemde  klanten  als  Goethe,  Byron,  Baudelaire,   Gogol,  Liszt  en  Fellini        

Verder:   Bernini  in:   Galeria  Borghese,  Santa  Maria  della  Vittoria:  Extase  van  St.  Teresa   Fiume  fontein  (Piazza  Navona  -­‐  vierstromen  fontein),  Ponte  Sant  Angelo,  Sant’Andrea  al   Quirinale     Borromini  in:     San  Carlo  alle  Quattro  Fontane  en  St  Ivo’s  Kerk.   Trevi  Fontein     Caravaggio  in:   Sint  Augustinuskerk,  San  Luigi  de  Francesi,  Galleria  Borghese             34

19DE  EEUW  TOT  HEDEN     Twee  musea  zijn  belangrijk  om  te  bezoeken  en  zijn  dan  ook  verplicht  voor  ieder.  In  deze   musea  zijn  een  groot  aantal  schilderijen  te  zien  die  regelmatig  terug  komen  op  examens.   Het  is  daarom  van  belang  dat  je  ruim  de  tijd  neemt  om  de  kunstwerken  in  je  op  te   nemen.     Galleria  Nazionale  di  Arte  Moderna     In  het  Borghese-­‐park  ligt  de  Galleria  Nazionale  di  Arte  Moderna*  (Open:  08.30-­‐19.30   (Zo.13.00)  Ma.  Gesl.    Dit  museum  toont  kunst  uit  het  Modernisme  maar  ook  andere   tijden  worden  vertegenwoordigd.  Het  biedt  een  overzicht  van  de  kunst  uit  de  19de  en   20ste  eeuw,  met  speciale  aandacht  voor  de  Italiaanse  kunstenaars  uit  die  tijd.  Er  zijn  een   aantal  bijzondere  werken  zoals  de  hercules  van  canova  (Neo  –Classicisme),  de  futuristen   zoals  Balla  en  schilderijen  met  een  politiek  thema  Risorgimento  en  Fascisme.    Verder  zijn   er  werken  te  zien  van  o.a  Giacomette,  Dada,  Duchamp  en  Andy  Warhol(pop  Art).       In  de  buurt:  Villa  Borghese,  Villa  Giulia,  Galleria  Nazionale  de’  Arte  Moderna      

MAXXI      Museo  nazionale  della  arti  del  XXI  secolo   lokatie:  Via  Guido  Reni  4a   metro  2     bus  53,217,225,  910   Het  MAXXI  museum  is  het  eerste  nationale  museum  voor  moderne  kunst  in  Italie.  Het   spectaculaire  gebouw  is  ontworpen  door  de  architecte  Zaha  Hadid.  Het  museum  met  zijn   enorme  oppervlakte  toont  een  diversiteit  aan  hedendaagse  kunst.  Het  zijn  twee  musea  in   een  gebouw  en  het  heeft  een  afdeling  hedendaagse  kunst  en  een  afdeling  architectuur.   Uitgangspunt  van  het  museum  is  het  breken  met  het  verleden  en  wil  de  vernieuwingen   van  de  21ste  eeuw  tonen  op  het  gebied  van  kunst  en  architectuur.      Het  laat  dus  vooral   jonge  kunstenaars  zien  die  weliswaar  hun  wortels  hebben  in  het  eind  van  de  twintigste   eeuw  maar  nu  werkzaam  zijn  binnen  de  twee  disciplines.  Hoewel  het  bijzondere  gebouw   buiten  het  centrum  ligt    is  het  meer  dan  de  moeite  waard  om  er  naar  toe  te  gaan.          Via  Guido  Reni  4A.  Open  van  11.00-­‐19.00.  Maandags  gesloten.         Eenheid  van  Italie  en  het  Fascisme   De  culturele  nalatenschap  die  de  ontwikkeling  van  de  eenheid    van  Italië  en  het  Fascisme   laten  zien,    zijn  te  ontdekken  in  het  onderstaande  museum  en  de  stadswijk  E.U.R.  In  deze   wijk  zijn  op  de  talloze  bijzondere  gebouwen,  reliëfs  en  mozaïeken  te  zien  die  het   Fascisme  en  de  daadkracht  van  het  Italiaanse  volk  uitbeelden.       35

   

Vittoriano  /  Museo  del  Risorgimento   Het  grote  witte  gebouw,  waarachter  we  ons  vaak  verzamelen,  is  het  Vittoriano,  ook  wel   genoemd  ‘Het  monument  voor  Victor  Emanuel  II’.    Het  gebouw  is  genoemd  naar  de   eerste  koning  sinds  de  eenheid  van  Italië  (Risorgimento)  in  1861.  De  architect  is   Giuiseppe  Sacconi  ;  de  bouw  is  begonnen  in  1885  en  in  1911,  50  jaar  na  de   troonsbestijging  van  Victor  Emmanuel  II,  is  het  geopend.  Het  diende  als  nationaal   tegenwicht  tegen  die  andere  heerser  in  Italië:  de  paus  in  het  Vaticaan.  De  meningen  over   het  gebouw  lopen  nogal  uiteen.  Het  kent  dan  ook  vele  bijnamen  die  niet  allemaal   complimenteus  zijn  zoals  ‘de  suikertaart’,  ‘de  typemachine’  en    ‘het  gebit  van  Rome’.   Overdag  is  het  tegenwoordig  gratis  toegankelijk.  Boven  biedt  het  een  mooi  uitzicht  over   delen  van  de  stad.    Naast  het  gebouw  vinden  vaak  interessante    tentoonstellingen  plaats   in  het  Museo  del  Risorgimento,  o.a.  over  de  eenwording  van  Italië.       In  de  buurt:  Capitolijnse  musea,  Il  Vittoriano,  Forum  Romanum,  Santa  Maria  in  Aracoeli        

EUR  –  Stadswijk   De  letters  EUR  staan  voor  ‘Esposizione  Universale  di  Roma’  en  is  in  de  jaren  1938-­‐42     gebouwd  in  opdracht  van  Mussolini  met  oog  op  de  wereldtentoonstelling  in  1842,  die   echter  nooit  heeft  plaatsgevonden.  Het  doel  was  een  derde  Rome,  dat  van  de  fascisten,     naast  dat  van  de  paus  en  de  Romeinen.  De  Italianen  spreken  EUR  uit  als  è-­‐oer  (klemtoon   op  1ste  lettergreep).  De  wijk  geeft  een  goede  indruk  van  de  fascistische  architectuur,  waar   ook  op  andere  plaatsen  in  de  stad  voorbeelden  van  zijn,  bijvoorbeeld  het  tweede   Stazione  Ostienze  (vlak  achter  ‘ons’  station)  en  de  gebouwen  in  de  buurt  van  de  Ara  Pacis   /mausoleum  Augustus.  Anders  dan  bij  het  nationaalsocialisme  zijn  veel  gebouwen  onder   Mussolini  wel  gerealiseerd.  In  vele  plaatsen  in  Italië  zijn  er  voorbeelden  te  vinden.  De   bouwstijl  doet  enigszins  futuristisch  en  surrealistisch  aan,  een  beetje  onwezenlijk  en  kil.   Oordeel  zelf.       Meest  bijzondere  gebouwen  zijn  de  moderne  Sint-­‐Petrus  en  Pauluskerk,  maar  vooral  het   Arbeidspaleis,    bijgenaamd  de  ‘Gruyèrekaas’.  Tekst  op  de  voorgevel  in  vertaling:  “Een   volk  van  dichters,  kunstenaars,  helden,  heiligen,  denkers,  wetenschappers,  zeevaarders,   landverhuizers.’  Verder  het  is  er  het  Museo  della  Cività  Romana  uit  1955  (misschien   gesloten  i.v.m.  verbouwing),  met  o.a.  een  schaalmodel  Rome  t.t.  Constantijn.  Misschien   vind  je  ook  het  muurreliëf  waarop  kort  de  geschiedenis  van  Italië  is  verbeeld,  van   Romulus  tot  Mussolini.    

36

   

Florence    

Korte  Geschiedenis    

In  vergelijking  met  Rome  is  Florence  veel  kleiner  en  overzichtelijker.  De  sfeer  is  minder   machtig  en  groots,  eerder  vriendelijk,  hoewel...  laten  we  niet  overdrijven.   Tegenwoordig  is  de  stad  vooral  toonaangevend  op  mode-­‐  en  kledinggebied  en  dat  kun  je   goed  merken.   De  bloeitijd  van  Florence  was  de  Renaissance.  Het  idee  van  het  humanisme  en  de   menselijke  vrijheid  kwamen  hier  het  sterkst  tot  uiting.  Florence  wilde  een  vrije  stad  zijn   naar  Atheens  model.  Het  stadsbestuur  werd  in  principe  gekozen,  hoewel  de  machtige   families  altijd  een  stvige  vinger  in  de  pap  bleven  houden.  Grote  twisten  om  de  macht   (Guelfen  waren  voor  de  keizer,  Ghibellijnen  voor  de  paus)  en  ruzies  met  andere   Toscaanse  steden  zorgden  ervoor,  dat  dit  ideaal  op  politiek  gebied  niet  werd   gerealiseerd.  Een  van  de  bekendste  strijders  voor  vrijheid  was  Dante  Alighieri  die  rond   1300  de  stad  bestuurde,  maar  na  interne  twisten  verbannen  werd.  Hij  was  een  tijdgenoot   en  vriend  van  Giotto.  Nadat  al  zijn  pogingen  om  een  ideale  samenlevingsvorm  te   scheppen  mislukten,  schreef  hij  gedurende  het  laatste  deel  van  zijn  leven  de  Divina   Commedia,  een  bovenzinnelijk  ‘reisverslag’  door  de  geestelijke  gebieden  van  hemel,   vagevuur  en  hel.  Hij  schreef  het  niet  in  het  Latijn,  maar  in  de  taal  die  later  het  officiële   Italiaans  werd.   Het  hoogtepunt  bereikte  Florence  onder  het  bewind  van  de  Medici,  een  familie  van   bankiers  die  in  1434  de  macht  over  de  stad  in  handen  kreeg.    Onder  Lorenzo  il  Magnifico   (1449-­‐1492)  werd  Florence  het  culturele  centrum  van  Europa.  Kunsten  en   wetenschappen  bloeiden  en  de  stad  werd  verrijkt  met  tal  van  kunst-­‐  en  bouwwerken,   gemaakt  door  de  grootste  meesters  van  die  tijd.  Na  Lorenzo’s  dood  moesten  de  Medici   hun  macht  afstaan  aan  anderen.  Het  is  de  tijd  waarin  de  dominicaner  monnik  Savonarola   en  later  o.a.  Nicolo  Machiavelli  de  stad  regeerden.    Machiavelli  schreef  naar  aanleiding   van  zijn  ervaringen  als  bestuurder  een  geruchtmakend  boek  Il  Principe  (De  Vorst),  waarin   hij  schrijft  hoe  een  vorst  (heerser)  aan  de  macht  komt  en  hoe  hij  de  macht  kan   behouden.  Een  van  zijn  conclusies:  de  vorst  kan  beter  gevreesd  zijn  dan  geliefd.  Hierna   was  de  bloeitijd  van  de  stad  voorbij,  maar  gelukkig  behield  het  door  de  eeuwen  heen   haar  karakteristieke  uiterlijk  en  haar  faam  als  cultureel  centrum.  Kort  na  de  Risorgimento   was  Florence  even  hoofdstad  van  Italië  (..-­‐..).  Er  waren  plannen  om  het  centrum  grondig   te  verbouwen  om  de  stad  de  allure  te  geven  van  een  echte  hoofdstad.  Gelukkig  is  dit  niet   doorgegaan.    Een  van  de  grootste  catastrofes  die  Florence  trof,  was  de  overstroming  in   1966  waardoor  het  grootste  gedeelte  van  de  stad  onder  water  kwam  te  staan.  Vlak  bij  de   37

Santa  Croce  werd  zelfs  een  waterpeil  bereikt  van  5.20  meter!  Door  de  overstroming   hebben  veel  kunstwerken  schade  opgelopen.         Bezienswaardigheden  (per  periode  in  alfabetische  volgorde)        

VROEG-­‐CHRISTELIJK  EN  MIDDELEEUWEN   San  Miniato  al  Monte     Een  schitterende  romaanse  kerk  uit  de  11e  eeuw.  Van  alle  kerken  in  Florence  heeft  deze   kerk  het  meest  haar  gewijde  stemming  weten  te  bewaren.  Buiten  de  kerk  heb  je  tevens   een  prachtig  uitzicht  over  de  stad  en  kun  je  een  beetje  na-­‐voelen  hoe  Florence  er  in  de   renaissance  heeft  uitgezien.  Achter  de  kerk  ligt  een  van  de  mooiste  kerkhoven  van  Italië.   Er  zijn  romantische  grafbeelden  in  een  prachtige  ambiance.  Hier  staat  ook  een  grafbeeld   uit  de  tijd  van  het  realisme  van  Mussolini.  Het  is  helaas  alleen  tijdens  kantooruren   geopend.        

RENAISSANCE   Accademia     Hier  staat  de  enorme  David  van  Michelangelo  en  zijn  vier  ‘in  steen  gevangen’  menselijke   figuren.  Het  is  een  tamelijk  groot  museum  met  ook  veel  vroeg-­‐renaissance,  gotiek  en   Romaanse  kunst.  De  onvoltooide  slaven  van  Michelangelo  brachten  Rodin  in  verrukking.         Bargello     In  dit  voormalige  stadhuis,  gevangenis  en    politiebureau  uit  1255  vind  je  nu   beeldhouwwerk  uit  de  gotiek,  Renaissance  en  Barok.  Hoogtepunten:  de  bronzen  David   van  Donatello  en  de  Mercurius  van  Giambologna.       Duomo  /  Santa  Maria  del  Fiore  en  Baptisterium     Deze  imposante  kathedraal  is  het  beeldmerk  van  de  stad.  Men  begon  de  bouw  in  1296   onder  Arnolfo  di  Cambio,  maar  de  inwijding  van  deze  gotische  ‘hallenkerk’  vond  pas   38

plaats  in  1436.  De  enorme  koepel  is  van  Brunelleschi.  De  voorgevel  dateert  overigens  uit   de  negentiende  eeuw.   De  Campanile  (gotiek)  is  door  Giotto  ontworpen.  Zowel  de  campanile  al  se  koepel  bieden   boven  een  adembenemend  uitzicht.  Aan  het  interieur  hebben  kunstenaars  gewerkt  als   Ghiberti,  Vasari  en  Lucca  Della  Robbia.   Voor  de  ingang  van  de  dom  staat  het  romaanse  Baptisterium  (doopkapel)  uit  het  begin   van  de  11e  eeuw.  De  beroemde  bronzen  deuren  zijn  van  Ghiberti.  Vergelijk  de  vroege  en   late  deurpanelen  eens.  Het  interieur  is  onvergetelijk  door  de  schitterende   koepelbeschildering  met  o.a.  scènes  uit  het  laatste  oordeel,  Genesis  en  het  leven  van   Christus.        

San  Lorenzo/Cappella  Medicea     De  san  Lorenzo  was  de  parochikerk  van  de  Medici.    Hiernaast  bevindt  zich  de  beroemde   grafkapel  van  de  Medici,  Cappella  Medicea    Brunelleschi  is  de  bouwer  van  de  kerk,  de   beelden  en  de  inrichting  van  de  kapel  zijn  van  Michelangelo.         Museo  del  Duomo     Achter  de  Duomo  schuilt  het  Museo  dell’  Opera  del  Duomo.  Hier  bevinden  zich  veel  van   de  mooiste  beeldhouwwerken  uit  de  dom.  O.a  de  profeten  en  de  merkwaardige  ‘lelijke’   Maria  Magdalena  van  Donatello.  Tussen  twee  trappen  op  een  overloop  staat  ook  de   Pietà  waar  Michelangelo  tot  vlak  voor  zijn  dood  aan  heeft  gewerkt.  (Vergelijk  deze  met   de    Pietà  in  de  St.  Pieter  in  Rome).           Museo  di  Storia  della  Scienza  /  Galilei   Geen  museum  met  kunst,  maar  wel  interessant  i.v.m.  de  geschiedenis  van  de   wetenschap.  Gewijd  aan    de  natuurkundige  Galileo  Galilei.  Te  zien    zijn  o.a.  zijn  telescoop   en  de  lens  waarmee  de  twe  manen  rond  de  planneet  Jupiter  kon  zien:  een  revolutionaire   ontdekking  die  leidde  tot  zijn  theorie  over  de  zon  als  middelpunt  van  het  heelal.  Verder   vele  instrumenten,  die  Galilei  (en  later  anderen)  gebruikten  om  te  experimenteren  met   bijvoorbeeld    snelheid  en  gewicht  .  Ook  thermometers,  hygrometers  en  een  paar  enorme   globes  uit  de  16de  en  17de  eeuw.       Museo  di  San  Marco     Op  de  Piazza  St.  Marco  staat  het  mooiste  klooster  van  Florence,    Museo  di  San  Marco.  In   dit  klooster  heeft  Fra  Angelico    voor  zijn  medebroeders  fresco’s  geschilderd  in  alle   monnikencellen.  Aan  het  eind  van  de  rondgang  bevinden  zich  de  vertrekken  van  de   duistere  Savonarola,  die  alle  kunst  ijdelheid  vond  en  boete-­‐doen  predikte.  Zijn   39

onverzettelijke  houding  t.o.v.  de  kerk  en  zijn  poging  om  in  Florence  een  theocratisch-­‐ democratische  regeringsvorm  in  te  voeren,  kostten  hem  uiteindelijk  het  leven.      

  Museum  Uffizi     Het  gebouw,  waar  dit  museum  is  gehuisvest,  is  door  de  architect  en  humanist  Vasari   gebouwd  tussen  1560-­‐1570  en  bedoeld  als  kantoren  voor  de  ambtenaren.  Tegenwoordig   kun  je  er  de  mooiste  collectie  renaissanceschilderijen  bekijken.  Je  vindt  er  werken  van  de   grootste  Italiaanse  schilders.  Van  Giotto  en  Botticelli  tot  Leonardo.  Maar  ook  Dürer,   Titiaan,  Rubens  en  Rembrandt.  t  nu?         Orsanmichele     Op  weg  naar  de  Duomo  passeer  je  in  de  via  Calzaiuoli  de  Orsanmichele*,  een  voormalige   graanschuur  die  in  de  Renaissance  in  een  kerk  werd  veranderd.  Een  prachtige  combinatie   van  gotiek  en  Renaissance,  zowel  aan  de  buitenkant  als  in  het  interieur.           Palazzo  Medicea  (Medici-­‐Riccardi)     Dit  grote  gebouw  was  eens  het  paleis  van  de  Medici.  Op  de  binnenplaats  gaat  rechts  een   trap  naar  een  kapel  op  de  eerste  verdieping  die  het  bezoeken  waard  is.  De  fresco’s  zijn   van  Benozzo  Gozzoli  en  ze  stellen  de  tocht  van  de  drie  wijzen  voor  op  weg  naar   Betlehem.  I.p.v.  de  drie  wijzen  schilderde  hij  de  machtigste  Medici’s.  Lorenzo  is  de   centrale  figuur  op  het  witte  paard.  Gozzoli  heeft  ook  zichzelf  vereeuwigd  op  het  doek.   (Links  met  baret  waarop  Opus  Benoti  staat).         Palazzo  Pitti   Renaissancepaleis  van  de  rijke  bankier  Luca  Pitti.  Tegenwoordig  een  museum  met  vele   kunstwerken  uit  Renaissance  en  Barok.  Een  bonte  verzameling  met  o.a.  Botticelli,   Caravaggio,  Pontormo,  Tintoretto  en  Rubens.  Achter  het  paleis  liggen  de  Boboli-­‐tuinen,   aangelegd  door  de  Medici  nadat  ze  het  paleis  van  de  Pitti’s  hadden  gekocht,  toen  die  de   schulden  (bouwkosten)  niet  meer  konden  betalen.  Een  mooi  voorbeeld  van  gestileerde   tuinaanleg  en  met  een  aantal  prachtige  beelden             40

Palazzo  Vecchio  /  Palazzo  della  Signoria     Met  zijn  94  m.  hoge  toren  vormt  dit  imposante  gebouw  het  hart  van  de  historie  van  deze   stad.  De  invloedrijkste  burgers  bedreven  hier  hun  politiek,  de  Medici’s  woonden  er  een   tijd  en  Savonarola  werd  tot  zijn  dood  hier  in  een  kerker  gevangen  gehouden  en   Machiavelli  hield  hier  kantoor.  Sinds  1872  is  in  dit  gebouw  opnieuw  het  stadsbestuur   gevestigd.     Na  de  indrukwekkende  binnenplaats  (Michelozzo  en  Vasari)  zijn  vooral  de  zalen  op  de   eerste  verdieping  interessant.  Aan  de  decoraties  van  de  ‘Cinquecento’  zaal  hebben   Michelangelo  en  Leonardo  da  Vinci  gewerkt.    Let  ook  op  de  top  van  de  toren.  Daar  zie  je   de  leeuw  klimmen  naar  de  top  met  de  Franse  lelie  (beide  wapens  van  Florence)         Piazza  della  Santissima  Annunziata.     Een  van  de  mooiste  pleintjes  van  de  stad.  De  sierlijke  arcade  an  de  oostkant  van  het  plein   werd  ontworpen  door  Brunelleschi  in  1419.  Midden  op  het  plein  staat  een   ruiterstandbeeld  van  Ferdinando  I  (1549-­‐1609  -­‐  Medici),  begonnen  door  Giambologna   aan  het  eind  van  zijn  carrière.     Piazza  della  Signoria     Dit  prachtige  plein  was  eens  het  centrum  van  het  politieke  en  sociale  leven  van  de   Florentijnse  Republiek.  Midden  op  het  plein  zie  je  de  fontein  van  Neptunus  die  de   bijnaam  ‘Il  Biancone’  (de  grote  witte)  heeft  gekregen.  Verder  zie  er  de  David  van   Michelangelo  (kopie)  en  Judith  en  Holofernes  (Donatello).  Vlak  voor  de  fontein  is  een   ronde  marmeren  steen  te  vinden  ter  nagedachtenis  aan  de  abt  van  het  San   Marcoklooster,  Savonarola,  die  in  1498  op  deze  plek  is  opgehangen  en  verbrand.  Hij   beschouwde  alle  kunst  als  ijdelheid  en  overbodige  luxe.  De  mens  moest  sober  en  zuinig   leven,  in  dienstbaarheid  aan  God.   Rechts  van  het  plein  ligt  de  Loggia  dei  Lanzi,  waar  beeldhouwwerken  uit  Renaissance,   Maniërisme  en  Barok  zijn  opgesteld.     Ponte  Vecchio     Er  liggen  meerdere  bruggen  over  de  rivier  maar  de  interessantste  is  wel  de  Ponte   Vecchio.  Deze  brug  uit  1300  is  bijzonder  door  de  kleine  winkeltjes  die  op  de  brug,  tot   vaak  half  boven  het  water,  zijn  gebouwd.  Veel  bruggen  in  de  late  middeleeuwen  zagen  er   zo  uit.  De  brug  is  overdekt  door  een  gesloten  gang,  die  het  Palazzo  Vecchio  via  de  Uffizi   met  het  Palazzo  Pitti  verbindt:  de  Corridoio  Vasariano.  De  gang  moest  voorkomen  dat   belangrijke  bestuurders  over  straat  moesten  lopen  waardoor  zij  kwetsbaar  waren  voor   aanslagen.         41

Santa  Croce     Rechts  van  het  centrum  ligt  de  Santa  Croce.  De  bouw  is  begonnen  in  1295  onder  Arnolfo   di  Cambio  en  voltooid  in  de  14e  eeuw.  Het  imposante,  sober  aandoende  interieur,  is  rijk   aan  graftombes.  Michelangelo,  Machiavelli  en  Rossini  liggen  hier  begraven.  De  tombe   van  Dante  is  leeg.  Er  zijn  hier  ook  fresco’s  van  Giotto  (1e  kapel  rechts  van  de  Absis)  en   beelden  van  Donatello.  Buiten  ligt  de  beroemde  Pazzikapel  van  Brunelleschi,  een  van  de   eerste  renaissance  bouwwerken.          

Santa  Maria  del  Carmine     Deze  kerk  ligt  aan  de  overzijde  vcan  de  rivier  de  ArnoAan  de  overzijde  van  de  rivier  liggen   nog  een  paar  interessante  bezoekmogelijkheden  zoals  de  Santa  Maria  del  Carmine  met  in   de  Brancacci  kapel    fresco’s  van  Masaccio           Santa  Maria  Novella     De  Santa  Maria  Novella  staat    vlakbij  het  station.  De  kerk  (gebouwd  tussen  1279-­‐1360)   heeft  een  renaissance  gevel  van  Alberti  en  binnen  fresco’s  van  Masaccio,  Lippi,   Ghirlandaio  en  Ucello.          

   

19DE  EEUW  TOT  HEDEN     Museo  Marino  Marini   Dit  schitterende  museum  van  de  moderne  beeldhouwer  Marino  Marini  is  gehuisvest  in   een  op  originele  wijze  verbouwde  kerk  (de  San  Pancrazio).  Het  is  eigenlijk  het  enige   museum  voor  moderne  kunst  in  deze  stad  en  het  is  zeker  de  moeite  waard.  Het  is  wel   even  zoeken  op  het  kleine  Piazza  San  Pancrazio,  maar  het  is  zeker  de  moeite  waard.         Palazzo  Strozzi   Renaissancepaleis,  nu  ingericht  voor  tijdelijke  tentoonstellingen.    Dit  najaar:  Picasso  and   Spanish  modernity.  Deze  tentoonstelling  toont  een  groot  aantal  werken  van  de  ‘meester   van  het  modernisme’,  Pablo  Picasso.  Het  specifieke  van  deze  tentoonstelling  is,  dat  het   de  invloed  laat  zien  van  Picasso  laat  zien  op  andere  kunstenaars  zoals  Salvador  Dali,  Juan   Gris  en  anderen.  Er  zijn    zo’n  90  werken  van  Picasso  en  zijn  Spaanse  tijdgenoten  te  zien.   Het  is  dan  ook  een  must(!)  om  deze  expositie  te  bezoeken.           -­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐   42

kijkwijzer  beeldende  kunst       v  r  a  g  e  n    a  l  s    u  i  t  g  a  n  g  s    p  u  n  t    v  o  o  r    j  e    v  e  r  s  l  a  g     Vraag  15  en  16  altijd  beantwoorden  !     Dit  is  geen  invul  oefening  maar  de  begrippen  die  in  de  vragen  voorkomen  kun  je  gebruiken  voor  de  tekst   van  het  Musée  Imaginaire.    Volg  voor  de  opbouw  van  je  Musee  Imaginaire  deze  kijwijzer.     1.  Wie  is  de  kunstenaar?   2.  Hoe  heet  het  kunstwerk?   3.  Wanneer  is  het  gemaakt?   4.  Waar  bevindt  het  kunstwerk  zich?   5.  Wat  is  je  eerste  indruk  van  het  kunstwerk?     6.  Wat  zie  je:  is  het  werk  figuratief  of  abstract?     Een  kunstwerk  waarin  de  voorstelling  herkenbaar  is  noemen  we  figuratief.  Het  is  logisch  dat  in  dat  geval   de  voorstelling  ons  op  weg  helpt  naar  de  betekenis  van  het  werk.  In  een  abstract  werk  bedenkt  de   kunstenaar  eigen  vormen  en  eigen  kleuren.     ο  Figuratief:  beschrijf  de  voorstelling   ο  Geabstraheerd:  beschrijf  de  voorstelling  en  wijze  van  abstractie   ο  Abstract:  beschrijf  wat  je  ziet       7.  Wat  zie  je:  welke  beeldaspecten  vallen  op?  (Kies  één  of  meer  opties)   In  het  schema  staan  zes  beeldaspecten  die  een  rol  kunnen  spelen  in  de  vormgeving  van  het  werk.  Kies   uit  deze  zes  een  of  meer  aspecten  die  in  dit  werk  opvallen.  Bespreek  deze  beeldaspecten.     ο  Kleurgebruik   ο  Verwerking  licht   ο  (Suggestie  van)  beweging   ο  (Suggestie  van)  ruimte  en/of  plasticiteit     ο  Compositie   ο  Afmeting  en/of  kader     ο  vorm         8.  Wat  zie  je:  wordt  je  aandacht  getrokken  naar  een  bepaald  punt?     Vaak  helpt  het  stil  te  staan  bij  zaken  die  het  eerst  opvallen.  Hoe  heeft  de  kunstenaar  dat  bereikt  en   waarom  wil  hij  dat  onderdeel  van  zijn  werk  accentueren?  Bij  patroonachtige  schilderijen,  waar  naar   geen  enkele  plek  aandacht  wordt  getrokken,  spreek  je  van  een  'overall-­‐compositie'.     ο  Aandacht  richt  zich  op  één  punt:  hoe  en  waardoor?   ο  Aandacht  wordt  niet  naar  een  bepaald  punt  getrokken   ο  Er  is  sprake  van  een  alles  omvattende  compositie     43

9.  Wat  zie  je:  is  de  ruimte  of  omgeving  waarin  het  werk  is  te  zien  van  belang?     Vaak  speelt  de  ruimte  waarin  het  werk  te  zien  of  geëxposeerd  is  een  rol  in  de  betekenis  van  het   kunstwerk.  Dit  geldt  zeker  voor  kunstwerken  die  voor  een  bepaalde  ruimte  -­‐  al  dan  niet  in  opdracht  -­‐   gemaakt  zijn.  De  expositiewijze  en  de  combinatie  van  kunstwerken  die  daardoor  ontstaat,  beïnvloedt   ook  de  betekenis.  Een  sokkel  of  een  lijst  stimuleert  de  concentratie  op  het  werk,  geïsoleerd  van  zijn   omgeving.     ο  Werk  verbonden  met  omgeving:  omschrijf  relatie  werk  omgeving   ο  (reproductie)  niet  te  beoordelen   ο  omgeving  speelt  geen  rol:  waarom  niet?         10.  Werkwijze:  hoe  heeft  de  kunstenaar  zijn  technieken  en  materialen  gebruikt?     Elk  materiaal  heeft  specifieke  eigenschappen.  Bij  expressief  materiaalgebruik  blijven  die  eigenschappen   zichtbaar,  evenals  sporen  van  de  manier  waarop  de  kunstenaar  heeft  gewerkt.  Een  dergelijke  werkwijze   speelt  een  rol  in  de  uiteindelijke  betekenis  van  het  kunstwerk.  Een  kunstenaar  kan  ook  nastreven  om  de   materiaaleigenschappen  en  het  'handschrift'  onzichtbaar  te  maken.  Het  kunstwerk  krijgt  dan  een   minder  persoonlijk,  objectiever  karakter.  Noem  in  het  verslag  het  gebruikte  materiaal.     ο  Op  een  ongebruikelijke  manier:  beschrijf  het  karakter   ο  Expressief  materiaalgebruik:  omschrijf  de  werkwijze   ο  Materiaalgebruik  zonder  persoonlijke  expressie       11.  Werkwijze:  welke  rol  speelt  de  waarneming  van  werkelijkheid  bij  de  kunstenaar?     Goed  kijken  en  tekenen  wat  je  ziet  heet  'tekenen  naar  de  waarneming'.  Tot  in  de  negentiende  eeuw   werd  tekenen  naar  de  waarneming  gezien  als  voorstudie  voor  het  echte  grote  werk.  De  impressionisten   maken  het  kijken  tot  het  enige  onderwerp.  In  deze  eeuw  is  er  vaak  geen  verband  meer  tussen  wat  de   kunstenaar  gezien  heeft  en  wat  het  kunstwerk  ons  laat  zien.     ο  Waarneming  staat  centraal:  omschrijf  de  zienswijze   ο  Naast  waarneming  ook  fantasie:  wat  is  niet  gezien,  maar  bedacht?   ο  Alleen  maar  fantasie  of  abstract       12.  Inhoud:  levert  de  titel  een  aanwijzing  op  voor  de  interpretatie  van  het  werk?     De  titel  helpt  ons  vaak  op  weg  naar  de  betekenis  van  een  kunstwerk.  De  titel  kan  verwijzen  naar  de   voorstelling  of  het  verhaal  achter  de  voorstelling.  Een  titel  kan  het  werk  verklaren,  maar  kan  ook  vragen   oproepen.  De  surrealisten  gebruiken  bewust  vreemde  titels  om  onze  fantasie  te  prikkelen.  Met  een  titel   als  'compositie'  bereikt  de  kunstenaar  juist  het  tegendeel.     ο  Zonder  titel  (of  onbekend)   ο  Titel  verklaart  werk   ο  Titel  voegt  iets  toe:  wat  voegt  de  titel  toe?     44

13.  Inhoud:  verwijst  het  werk  naar  bekende  verhalen  (bijbel,  mythologie,  etc.)?     Eeuwenlang  hebben  kunstenaars  verhalen  verbeeld  uit  de  Bijbel,  mythologie,  historie  of  literatuur.   Soms  wordt  daarbij  gebruik  gemaakt  van  meer  of  minder  bekende  symboliek.  Om  de  betekenis  van  zo'n   werk  te  achterhalen  moet  je  iets  weten  van  het  verhaal  of  van  de  symbolen.  In  de  kunst  vanaf  ca.  1850   speelt  de  eigen  interpretatie  van  de  kunstenaar  op  het  verhaal  een  grotere  rol  dan  een  getrouwe   weergave  (illustratie)  van  het  verhaal.     ο  (Getrouwe)  illustratie  verhaal:  welk  (soort)  verhaal?   ο  (Eigen)  interpretatie  verhaal:  welke  interpretatie,  welk  verhaal?   ο  De  inhoud  staat  los  van  bekende  verhalen,  vertelt  eigen  verhaal:  beschrijf  het  verhaal       14.  Betekenis:  wat  is  de  betekenis  van  het  werk?  (Kies  één  of  meer  opties)     Werk  bedoeld  als  illustratie:  Belangrijkste  doel  is  een  verhaal  of  gebeurtenis  goed  weer  te  geven.  De   stellingname  van  de  kunstenaar  is  ondergeschikt.     Werk  bedoeld  als  provocatie:  Niet  zelden  is  het  doel  van  moderne  kunst  het  publiek  flink  wakker  te   schudden  en  discussie  uit  te  lokken.   Werk  bedoeld  als  decoratie:  Kunst  om  van  te  genieten,  om  mooi  te  vinden  zonder  verdere   bijbedoelingen.  Werk  roept  op  tot  (eigen)  interpretatie.  Het  kunstwerk  roept  veel  vragen  op.  Het   publiek  moet  actief  meedenken  en  een  eigen  betekenis  geven  aan  het  werk.     De  overige  categorieën  spreken  voor  zich.  Licht  je  keuzes  toe.     ο  De  zichtbare  werkelijkheid  is  onderwerp   ο  De  maatschappelijke  werkelijkheid  is  onderwerp   ο  (Privéleven)  kunstenaar  is  onderwerp   ο  Werk  bedoeld  als  provocatie     ο  Werk  bedoeld  als  decoratie   ο  Werk  roept  op  tot  concentratie  en/of  meditatie   ο  Werk  roept  op  tot  (eigen)  interpretatie   ο  Werk  bedoeld  als  illustratie   ο  Werk  roept  emotie  op       15.  Wat  vind  je  van  het  kunstwerk?     Hier  geef  je  een  duidelijk  beschrijving  van  je  gekozen  onderwerp     16.  Waarom  vind  je  dat.       Hier  beschrijf  je  wat  je  er  van  vind  en  wat  het  gekozen  onderwerp  met  je  doet.  

  --------------------------------------------------------------

45

46

Gedragscode  stedenreis Dinsdag  23  september  t/m  vrijdag  3  oktober  2014   1:  Het  belang  van  het  geheel  gaat  voor  het  eigenbelang.  Jij  bent  medeverantwoordelijk  voor  de  goede   sfeer.     2:  Help  en  versterk    elkaar  tijdens  de  reis.  Kom  tegelijkertijd  voor  jezelf  op  en  ga  verantwoord  met  je   energie  om.     3:  Houd  je  reisgenoten  een  beetje  in  de  gaten.  Als  je  vermoedt  dat  er  iets  niet  goed  zit,  vraag  ernaar  of   meld  het  aan  de  klassenleraar.     4:  Houd  je  aan  alle  afspraken!  In  de  stad  (zorg  dat  je  niet  verdwaalt,  een  marge  inbouwt  voor  als  je   verkeerd  loopt  etc.),  maar  ook  in  ons  overnachtingadres.  Op  tijd  aan  het  ontbijt,  op  tijd  in  de  kamer,  op   tijd  stil,  op  tijd  bij  de  verzamelpunten  in  de  stad.  Zonder  afsprakendiscipline  is  een  schoolreis  reis  niet   mogelijk.  Bij  problemen:  bellen!  Zorg  dat  je  daartoe  in  staat  bent  (o.a.  voldoende  beltegoed).     5:  Er  is  een  totaal  verbod  op  alcohol  en  drugs.  Bij    alcoholgebruik  worden  je  ouders  gebeld,  bij  herhaling   word  je  (na  overleg  met  je  ouders)  naar  huis  gestuurd.  Wie  met  drugs  wordt  betrapt  gaat  direct  terug   naar  huis.  Tijdens  de  gezamenlijke  activiteiten  wordt  niet  gerookt.     6:  Het  gebruik  van  I-­‐pods  en  andere  muziekdragers  wordt  beperkt  tot  de  vrije  momenten.   Geluidsdragers  met  boxen  worden  niet  gebruikt.       7:  Een  van  de  regels  van  ons  overnachtingadres  is,  dat  er  niet  gemengd  mag  worden  geslapen.  Die  regel   ondersteunen  we.  Wie  zich  hier  niet  aan  kan  houden,  wacht  een  telefoontje  naar  de  ouders,  bij   herhaling  sturen  we  je  naar  huis.  Na  22.00.  ben  je  op  je  eigen  kamer  of  in  je  eigen  tent.  Niet  meer   buurten,  niet  schreeuwen,  rennen,  deuren  slaan,  geen  ander  lawaai.  Naast  onze  groep  zijn  er  misschien   ook  andere  gasten  aanwezig.     8:  Veiligheid  staat  tijdens  een  schoolreis  voorop.  Houd  je  daarom  strikt  aan  de  aanwijzingen  van  de   schoolreisleiding  .     9:  In  de  stad,  in  musea,  en  op  ons  overnachtingadres  gedráág  je  je.  Nederlandse  jongeren  worden  nogal   eens  met  wantrouwen  bekeken  vanwege  hun  luidruchtige,  losgeslagen  manier  van  doen.  Dus:  kijk  om  je   heen,  zorg  dat  je  geen  ergernis,  problemen  of  verlies  aan  goodwill  opwekt.  Geen  geschreeuw  of  getrek   aan  elkaar.       Sancties     Bij  het  niet  nakomen  van  deze  gedragsregels  krijgt  de  leerling  een  waarschuwing  en  zijn/haar  ouders   worden  in  kennis  gesteld  van  het  feit  dan  hun  zoon  of  dochter  zich  heeft  misdragen  en  een   waarschuwing  heeft  ontvangen.  Wanneer  vervolgens  opnieuw  problemen  ontstaan,  wordt  de  leerling   onder  begeleiding  van  een  docent  naar  huis  gestuurd.     Bij  een  buitenlandse  reis  betekent  dit  dat  de  leerling  op  het  vliegtuig  of  op  de  trein  terug  naar  huis   wordt  gezet  (of  er  wordt  met  een  huurauto  naar  Nederland  gereden).    Een  leraar  moet  de  leerling  dan   begeleiden..  Dat  brengt  hoge  onkosten  met  zich  mee,  goedkope  vluchten/treinreizen  zijn  in  een   dergelijk  geval  meestal  geen  optie.  Kosten  worden  voorgeschoten,  maar  wel  degelijk  op  de  ouders  van   47

de  betreffende  leerling  verhaald.  Wanneer  een  leerling  wordt  betrapt  op  het  bezitten  of  gebruiken  van   drugs,  dan  wordt  de  leerling  onmiddellijk  naar  Amsterdam  gestuurd  onder  begeleiding  van  een  leraar.     Margot  Prins,  Rector                                                                                             48

                                                                                                  49

             

50