LOVERBOYS ZIJN LAFFE BOYS BESCHRIJVEND ONDERZOEK PILOT LOVERBOYS ROTTERDAM-RIJNMOND

LOVERBOYS ZIJN LAFFE BOYS

BESCHRIJVEND ONDERZOEK PILOT LOVERBOYS

RR

ROTTERDAM-RIJNMOND

RR

                                                    Uitgave   : Loverboys zijn laffe boys        Beschrijvend onderzoek pilot loverboys           Politie Rotterdam Rijnmond          Auteur    : R.J. van de Velde MCI        Politie Rotterdam Rijnmond        Regionale Recherche Dienst        Eenheid Vreemdelingen Politie          [email protected]         Rotterdam, april 2012 

Versie 1.0       

 

Inhoudsopgave    Hoofdstuk 1      1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7   Hoofdstuk 2      2.1 2.2 2.3 2.4   Hoofdstuk 3      3.1 3.2 3.3 3.4 3.5   Hoofdstuk 4      4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4   4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4   4.3 4.3.1.0 4.3.1.1 4.3.1.2 4.3.2  

Inleiding  Aanleiding            Formeren pilot            Doelstelling onderzoek          Probleemstelling, afbakening en onderzoeksvragen  Begrippenkader           Reikwijdte en beperkingen van het onderzoek    Leeswijzer           

             

1  1  2  2  3  3  4 

Methodologische verantwoording 

 

Literatuuronderzoek  Interviews    Dossieronderzoek  Theoretisch kader 

       

       

       

       

5  5  5  5 

Internet        Chatsessies        Lokprofielen        Twitteraccount       Monitoren prostitutiewebsites   

         

         

         

7  8  8  9  10 

         

         

11  12  13  13  14 

Ketensamenwerking        Registratie en leidende rol voor het RIEC  Bruikbaarheid van de informatie    Bewustwording         Ontwikkeling en inzet van mediastrategieën  

         

         

14  15  16  16  16 

Persoonsgerichte aanpak    Overzicht verrichte onderzoeken  Monitoren        Monitoren op het internet    Tegenhouden als concept   

         

         

20  21  24  25  25 

       

Loverboys en het internet 

Bevindingen; conclusies en (best) practices   Intelligence        Meld Misdaad Anoniem    Social Networksites      Blackberry PIN op profielsites    Brainstormsessie met deskundigen 

         

         

4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.4.4 4.4.5 4.4.6 4.4.7 4.4.8 4.4.9 4.4.10 4.4.11 4.4.12 4.4.13 4.4.14 4.4.15 4.4.16   4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4   4.5.5 4.5.5.1 4.5.5.2 4.5.5.3 4.5.5.4   Hoofdstuk 5      5.1 5.2     Literatuur        Respon denten  

(Best) practices             Ministerie van buitenlandse zaken        Chauffeurs uit de escortcontrole        Omgekeerde escort            Registratie              Bestuurlijk traject            Meekijken in chatboxcommunicatie        Kamer van Koophandel           Webhosters              Voorlichtingsfilm            Deelnemen op forums www.kinky.nl en www.hookers.nl   Ontwikkelen van een App           Fiscaal traject              Onderzoek aan eigenschappen van digitale (foto)opnames  Onderzoek van indicatoren vanuit een query      Ontwikkelen van een quickscan signalenlijst      Ontwikkelen van een checklist artikel 273f WvSr   

26  26  26  27  28  29  29  29  29  30  30  30  30  31  31  31  32 

Knelpunten inhoudelijk  De dader      Het slachtoffer      Het toezicht      De opsporing     

         

         

         

         

32  32  33  34  35 

Knelpunten procesmatig    Bedrijfsinterne factoren    Interpretatie van doelstellingen   In‐ en externe communicatie    Slachtofferproblematiek   

         

         

         

36  36  36  36  37 

Beeldvorming, discussie en aanbevelingen 

 

 

38 

Beeldvorming en discussie  Aanbevelingen     

   

   

   

   

38  39 

 

 

 

 

 

 

 

 

43 

 

 

 

 

 

 

 

 

45 

 

1

Inleiding

1.1

Aanleiding Sinds een aantal jaren staat mensenhandel, en met name de aanpak ervan, hoog op de politieke agenda. Het thema mensenhandel is één van de beleidspeerpunten van de overheid wanneer het gaat om de aanpak van (georganiseerde) criminaliteit. Binnen het thema mensenhandel is het afgelopen decennium veel gebeurd; de afschaffing van het bordeelverbod, aanpassing van wetgeving en het ontstaan van mensenhandelteams bij de Nederlandse politiekorpsen zijn daarvan enkele voorbeelden. Een ander voorbeeld is het ontstaan van nieuwe verschijningsvormen van mensenhandel zoals het fenomeen loverboys (Bovenkerk & Pronk, 2007). Dat het aan aandacht voor dit fenomeen niet ontbreekt mag blijken uit de vele publicaties, berichten in de media en televisieprogramma s. Over wat precies een loverboy is lopen de meningen in de literatuur nogal uiteen (Bovenkerk, 2004; Bovenkerk & Pronk, 2007; Bullens & Van Horn, 2002; Doornbos 2006). Het internet speelt in toenemende mate een rol bij mensenhandel waarbij loverboymethodieken gebruikt lijken. Zanetti (2009) verrichtte hiernaar onderzoek en hanteerde de volgende definitie: Loverboys zijn mensenhandelaren die vrouwen en/ of mannen doelbewust emotioneel afhankelijk maken door (de belofte van) het aangaan van een liefdesrelatie en hen vervolgens - via dwang, (dreiging met) geweld of andere feitelijkheid, afpersing, fraude, misleiding, misbruik van uit feitelijke omstandigheden voortvloeiend overwicht, misbruik van een kwetsbare positie van deze vrouwen of mannen uit te buiten, veelal in de prostitutie.

Deze definitie is ook de rode draad in de Rotterdamse pilot Loverboys zijn laffe boys .1 Andere sociaal wetenschappelijke definities (vergelijk Bullens & Van Horn, 2000 p. 26) beperken zich vaak tot de prostitutie terwijl de problematiek breder lijkt dan dat (Doornbos, 2006; Bovenkerk et al., 2006). Uitbuiting kan zich ook buiten de prostitutie manifesteren; het laten smokkelen van verdovende middelen is daar slechts één voorbeeld van (Bovenkerk & Pronk, 2007). Daarnaast is het belangrijk aan te geven dat de term loverboy meer gaat over het proces, de handelingen (of methodiek) die een dader hanteert dan dat het een typische omschrijving is van de persoon van de dader (Bovenkerk & Pronk, 2007). Om nader inzicht te krijgen in de problematiek en te onderzoeken welke interventie effectief is, werd vanuit het ministerie van Veiligheid en Justitie, de gemeente Rotterdam en de politie Rotterdam Rijnmond, het initiatief genomen dit in de vorm van een pilot te onderzoeken. 1.2

Formeren pilot De pilot is op 1 april 2010 gestart voor de duur van twee jaar. De vierledige doelstelling en opdracht die werd verstrekt aan de pilot luidde: het voorkomen en stoppen van loverboyactiviteiten; het voorkomen van slachtofferschap; het beschermen van slachtoffers van uitbuiting en; het ontwikkelen van een mediastrategie.

1

Mannen als slachtoffer zijn niet buiten beschouwing gelaten, binnen de pilot zijn echter geen onderzoeken bekend geworden met mannelijke slachtoffers. 1

1.3

Doelstelling onderzoek Deze onderzoeksrapportage heeft tot doel om, parallel aan de activiteiten van de pilot loverboys, nader inzicht te verschaffen in het fenomeen loverboys, door de loverboyproblematiek en onderzochte methoden (opsporen en tegenhouden) te beschrijven. Binnen de pilot is onderzocht of er, naast klassieke opsporing, andere interventiemogelijkheden zijn te ontwikkelen. Hierbij zijn knelpunten en (best) practices ervaren. De conclusies en aanbevelingen vanuit de pilot dienen als input voor een landelijke handreiking inzake de aanpak van de problematiek welke zal worden opgesteld door het Centrum Criminaliteitspreventie en Veiligheid [CCV].2 Behalve de inhoudelijke beschrijving van de activiteiten van de pilot is ook het proces van de pilot beschouwd en beschreven. Daarnaast zullen overige activiteiten aan bod komen welke door de Task Force Mensenhandel zijn benoemd3: een voorlichtingscampagne gericht op slachtoffers en daders, het optimaliseren van de samenwerking tussen politie en partners in het jeugdveld, het ondersteunen van wetenschappelijk onderzoek en het organiseren van een conferentie.

1.4

Probleemstelling, afbakening en onderzoeksvragen Vanuit de doelstelling zijn de navolgende probleemstelling en onderzoeksvragen gedefinieerd: Welke methoden zijn te ontwikkelen om slachtofferschap te herkennen en activiteiten van loverboys effectief aan te pakken? Afbakening van het onderzoek Dit onderzoek beslaat het werkgebied van de pilot loverboys binnen Rotterdam Rijnmond. Het beschrijft de gegevens zoals bekend geworden uit onderzoek van onderhavige pilot en ontwikkelde methoden ter verkrijging van informatie en samenwerking met partners. Verder is de afbakening van het onderzoek in tijd gelegen binnen de periode van de pilot; van 1 april 2010 tot 1 april 2012. Om de probleemstelling te onderzoeken zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1 - Welke inzichten heeft de pilot loverboys opgeleverd met betrekking tot loverboyactiviteiten? 2 - Welke methoden zijn ontwikkeld en gebruikt binnen de pilot loverboys? 3 Welke best practices en welke belemmeringen zijn te onderkennen vanuit deze methoden?

2

In opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie. Justitie richt zich niet alleen op het aanpakken en straffen van de daders, maar wil het verschijnsel mensenhandel ook structureel bemoeilijken. Door voldoende drempels op te werpen moet voorkomen worden dat anderen de plek van de daders snel in kunnen nemen. De bestrijding van mensenhandel en de Task Force maken onderdeel uit van het Programma Versterking Aanpak Georganiseerde Misdaad. In dit programma heeft de minister van Justitie, mede namens zijn collega s van BZK en Financiën, gemeld dat gerichte maatregelen getroffen moeten worden om de voedingsbodem voor misbruik en uitbuiting aan te pakken (http://bronnen.politieacademie.politie.nl/cd/ToolkitMensenhandel/index1a.htm). 3

2

1.5

Begrippenkader Loverboys Onder loverboys wordt hier verstaan: mensenhandelaren die vrouwen en/ of mannen doelbewust emotioneel afhankelijk maken door (de belofte van) het aangaan van een liefdesrelatie en hen vervolgens - via dwang, (dreiging met) geweld of andere feitelijkheid, afpersing, fraude, misleiding, misbruik van uit feitelijke omstandigheden voortvloeiend overwicht, misbruik van een kwetsbare positie van deze vrouwen of mannen uit te buiten, veelal in de prostitutie. Loverboyactiviteiten De term activiteiten beperkt zich hier tot de activiteiten van loverboys welke gericht zijn op de uitbuiting. Onder activiteit valt iedere feitelijkheid en varieert dus van (handelingen die leiden tot) het aangaan van een liefdesrelatie tot afpersing en het misbruik maken van een kwetsbare positie. Methode Onder methode wordt in dit onderzoek verstaan: een methode van onderzoek, een doelstelling welke volgens een bepaalde werkwijze kan worden bereikt, de manier waarop bijvoorbeeld zicht kan worden gekregen op loverboys, hun activiteiten en hun slachtoffers. Slachtofferschap De beleving van slachtofferschap speelt een cruciale rol. Wanneer iemand zichzelf niet als slachtoffer beschouwt, zal er geen initiatief worden genomen om bijvoorbeeld een aangifte te doen bij de politie. Anderzijds wordt door de omgeving van een vermeend slachtoffer soms (te) snel het stempel loverboy gezet. Binnen dit onderzoek verstaan wij onder slachtofferschap het slachtoffer zijn van uitbuiting door een dader welke dit doel bereikt door de methodieken te hanteren zoals omschreven bij het begrip loverboys.4 Aanpakken Onder aanpakken wordt hier verstaan een interventie gericht op zowel dader als slachtoffer; in strafrechtelijke zin (aanhouden, opmaken proces-verbaal en eventueel ontnemen wederrechtelijk verkregen voordeel), bestuurlijk (het opstellen van bestuurlijke rapportages), fiscaal (het opleggen van aanslagen), tegenhouden ( stukmaken door daders te confronteren) en preventief (het geven van voorlichting en het ontwikkelen van een mediastrategie).

1.6

Reikwijdte en beperkingen van het onderzoek Geen onderzoek is volledig of brengt de werkelijkheid volledig in beeld. Dit onderzoek en onderhavige rapportage is daar geen uitzondering op en pretendeert ook niet volledig te zijn. Resultaten vanuit de pilot en de daarbinnen uitgevoerde onderzoeken zijn slechts beperkt generaliseerbaar. De belangrijkste beperkingen van het onderzoek binnen de pilot zijn: (strafrechtelijke) onderzoeken komen op diverse wijzen tot stand en verschillen onderling (soms) sterk in omvang, complexiteit en gepleegde strafbare feiten;

4

Doelbewust emotioneel afhankelijk maken door (de belofte van) het aangaan van een liefdesrelatie en; dwang, (dreiging met) geweld, afpersing, fraude, misleiding, misbruik van uit feitelijke omstandigheden voortvloeiend overwicht, misbruik van een kwetsbare positie. 3

de vorming, samenwerking en informatiedeling binnen de keten mensenhandel is in ontwikkeling; (nog) het meest wordt gebruik gemaakt van politie-informatie waardoor vooral die zaken onder de aandacht komen welke de politie belangrijk acht; het concept netwerkend opsporen5 wordt nog onvoldoende toegepast, informatie en kennis van partners zijn nog onvoldoende beschikbaar waardoor er (nog) geen sprake is van intelligence .6 1.7

Leeswijzer Na deze inleiding volgt eerst in het tweede hoofdstuk de methodologische verantwoording. Hierin is naast een kort theoretisch kader beschreven welke methoden van onderzoek leiden tot de beantwoording van de onderzoeksvragen. In het startdocument van de pilot zijn een groot aantal onderwerpen, doelstellingen en beoogde resultaten weergegeven. In onderhavige rapportage komen deze onderwerpen dan ook terug in de beschrijving. Op verschillende plaatsen in de rapportage zijn onderwerpen toegelicht met een korte beschrijving van praktijkcases uit de pilot. Deze zijn in een kader geplaatst. Het internet speelt een belangrijke rol bij de problematiek. In hoofdstuk 3 staat het internet centraal. Aansluitend zijn in hoofdstuk 4 de in de pilot gehanteerde methoden beschreven met de daarbij bevonden best practices en knelpunten. Deze zijn te beschouwen als de resultaten en conclusies vanuit de pilot. De laatste paragraaf is gewijd aan de beeldvorming en discussie rondom het thema. De uit de rapportage voortgekomen aanbevelingen vormen het sluitstuk van deze rapportage.

5

Netwerkend opsporen gaat uit van een brede aanpak van een probleem waarbij uiteenlopende partijen, ook buiten de politie, een bijdrage leveren om een probleem aan te pakken; beter benutten van kennis binnen èn buiten. 6 Het proces om van informatie naar intelligence te komen is thans wel in ontwikkeling. Zie ook hoofdstuk 5, conclusies en aanbevelingen. 4

2

Methodologische verantwoording Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden zijn als onderzoeksmethoden gebruikt: literatuuronderzoek, het afnemen van interviews en dossieronderzoek.

2.1

Literatuuronderzoek Eerder werd al aangegeven dat er rondom loverboys veel literatuur voorhanden is. Dit schept de mogelijkheid om meer en gericht inzicht te krijgen in het probleem. Wat zijn loverboys en loverboymethoden? In hoeverre is door anderen onderzoek verricht naar het fenomeen en zijn daaruit belangrijke inzichten te verkrijgen? Met literatuuronderzoek is gestart, aanvankelijk om meer inzicht te krijgen, later om onderzoeksbevindingen (bijvoorbeeld vanuit de dossiers) beter te kunnen verklaren.

2.2

Interviews Specifiek gericht op de pilot loverboys zijn sleutelpersonen geïnterviewd met betrekking tot de verkregen inzichten vanuit ingezette methodieken. Als aanvulling zijn interviews van belang om gegevens en antwoorden te kunnen vinden die niet (of slechts gedeeltelijk) uit dossier- en literatuuronderzoek kunnen worden gevonden.

2.3

Dossieronderzoek Binnen dit onderzoek zijn dossiers onderzocht met betrekking tot (loverboy) onderzoeken in de periode van de pilot. Binnen deze dossiers is door de pilot bekeken in hoeverre het mogelijk is om zicht te krijgen op slachtoffers en daders en in hoeverre daders strafrechtelijk te vervolgen zijn voor het artikel mensenhandel. De dossiers kennen verschillende ontstaanswijzen zoals: een signaal vanuit het Controleteam Prostitutie en Mensenhandel [CPM]; een signaal op basis van informatie van ketenpartners7; de opbouw van een PGA dossier8 waarin eerder informatie werd gestapeld ; eigen (digitaal) onderzoek. Beperking van deze methode van onderzoek is dat het ontstaan van een dossier sterk afhangt van factoren als aangiftebereidheid, registratiebereidheid en het bewustzijn van de noodzakelijkheid informatie te delen. In die zin beschrijven deze dossiers slechts een deel van de werkelijkheid.

2.4

Theoretisch kader Juridisch De belangrijkste taak van de politie is nog steeds het opsporen van strafbare feiten om daders vervolgens te kunnen laten vervolgen door het Openbaar Ministerie. Kijkend naar de hier gebruikte definitie van loverboys vallen de handelingen, welke al of niet in combinatie met elkaar leiden tot uitbuiting, onder het artikel mensenhandel. In artikel 273f9 van het Wetboek van Strafrecht is de uitbuiting van een ander strafbaar gesteld als een misdrijf tegen de persoonlijke vrijheid (Cleiren & Nijboer, 2007). 7

Zie paragraaf 4.2 Dossier persoonsgerichte aanpak. 9 Zie bijlage A artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht. 8

5

Criminologisch Wanneer vanuit criminologisch oogpunt naar het fenomeen loverboys wordt gekeken, zijn er verschillende verklarende theorieën en fenomenen van toepassing. Op macroniveau zijn volgens de routine activities theorie drie ingrediënten nodig om een strafbaar feit -in dit geval mensenhandel- te kunnen laten plaatsvinden. Er moet sprake zijn van een gemotiveerde dader, een aantrekkelijk doelwit en het ontbreken van adequaat toezicht (Lissenberg, Ruller & Van Swaaningen, 2001). Vanuit bovengenoemde kaders is binnen de pilot loverboys gekeken naar de problematiek. In paragraaf 4.5 worden aan de hand van dit kader de drie (f)actoren toegelicht. Ook de daarbij naar voren gekomen knelpunten in de opsporing zijn daarbij beschreven.

6

3

Loverboys en het internet In dit hoofdstuk staat het internet centraal. Het is bijna een feit van algemene bekendheid dat vanaf het introduceren van de term loverboy een verschuiving heeft plaatsgevonden naar het internet en nieuwe social media als Facebook, Twitter, Hyves, Sugababes, PartyPeeps2000, Partyflock, TMFchatbox, Marokko.nl, MSN etcetera. Waar er aanvankelijk nog toezicht kon worden georganiseerd nabij of op het schoolplein, is er op het snel veranderende internet nagenoeg sprake van een totaal ontbreken daarvan. Immers, de gemotiveerde dader zal net als het potentiële slachtoffer nog aanwezig zijn, daar waar het adequaat toezicht ontbreekt. De activiteiten van een loverboy zijn onder te verdelen in drie fasen; de grooming, inlijving en instandhouding. De fase grooming begint feitelijk met het maken van een selectie, in dit geval op het internet. Dit wordt ook wel hawking genoemd; het rondcirkelen als een havik boven de prooi, het zoeken binnen profielen, foto s en tekst om vervolgens een slachtoffer prooi te selecteren (Zanetti, 2009). De potentiële slachtoffers zijn jonge mensen, een groep die is opgegroeid met het internet. Uit recent onderzoek blijkt dat 91% van de jongeren in Nederland actief is op sociale netwerken (CBS, 2011). Zie hier de mogelijkheden voor het ontstaan van strafbare feiten als mensenhandel en grooming10 als zelfstandig delict. Bij dit onderwerp rijzen vragen wie er allemaal verantwoordelijkheid draagt als het om het internet gaat. Naast betrokkenen als scholen, de overheid en ouders valt zeker ook te denken aan de faciliteerders als webhosters die de digitale faciliteiten scheppen (Maan, 2011).

3.1

Internet In de aanloop van de pilot loverboys heeft onder andere het door Zanetti (2009) verricht onderzoek een belangrijke rol gespeeld. Er lijkt immers sprake van een verschuiving in de problematiek van het schoolplein naar het internet (Van der Beek, 2010; Zanetti, 2009). Het gaat dan vooral over de wijze waarop potentiële slachtoffers worden geronseld. Aan de inzet van het internet door mensenhandelaren kleven kansen maar ook belemmeringen; er zijn geen grenzen meer (Zanetti, 2009) waardoor (onder andere) een competentieprobleem kan ontstaan in de opsporing. Onderzoeken worden over het algemeen geografisch verdeeld naar waar het delict zich afspeelde. Nu dit lang niet altijd duidelijk meer is, rijst de vraag wie er verantwoordelijk is voor de opsporing. Met het internet zijn wel mogelijkheden ontstaan om als opsporingsorganisatie andere middelen aan te wenden en zodoende zaken op het spoor te komen of signalen van mensenhandel te detecteren. Naast het feit dat er digitale sporen worden achtergelaten door de dader (Van Beek, 2010), is er de mogelijkheid om als politie op het internet een andere identiteit aan te nemen, met als doel gesprekspartner te worden en informatie te krijgen. Deze methode is wel gehouden aan wet- en regelgeving daaromtrent11 (Coolen, persoonlijke communicatie, februari 2012). Het aannemen van een andere identiteit is iets wat op het internet bijna gebruikelijk is. Zoals ook in het onderzoek van Zanetti (2009) gehanteerd, is binnen de pilot het internet ingezet als middel om breder inzicht te krijgen in de problematiek maar ook om kansen en bedreigingen te leren onderkennen. Aan de pilot is een internetrechercheur toegevoegd om het internetonderzoek handen en voeten te geven. In de volgende paragrafen worden deze kort besproken12. 10

Grooming is het (al of niet) online benaderen van (vooral) minderjarigen door ouderen met als doel seksueel contact en fysiek misbruik van de minderjarige, strafbaar gesteld bij artikel 248e van het Wetboek van Strafrecht. 11 Procedure gegevensvergaring online communities (kamerstukken II 1998-1999, 26 671, nr 3. p. 35) 12 De uitwerking van de gehanteerde methoden van onderzoek en informatievergaring zijn, indien van toepassing en relevant, apart beschreven en als bijlage beschikbaar. 7

3.2

Chatsessies Met het doel te onderzoeken wie - en op welke wijze - men het (chat)gesprek zou aangaan met minderjarige meiden, is gedurende een aantal maanden ingelogd op de website www.chatplaza.nl waarbij de internetrechercheur een profiel aannam van een meisje tussen de 11 en 16 jaar oud, welke deelnam aan deze chatgesprekken. Uit de sessies met de ruim 200 gesprekspartners die reageerden en een chatsessie begonnen met de gefingeerde minderjarige deelneemster13, is gebleken dat deze bijna allemaal op zoek waren naar een seksueel contact met de minderjarige in persoon of via (en met gebruikmaking van) de chatsessie. Met ongeveer 30 gespreksdeelnemers werd een vervolgafspraak gemaakt op MSN14 waarbij opgemerkt dat meestal al na een aantal minuten van www.chatplaza.nl werd overgegaan op MSN. Bijna 100 procent van deze gesprekken, zowel die via www.chatplaza.nl als via MSN waren seksueel gericht. Uiteindelijk werd in vier van de contacten overgegaan tot het maken van een fysieke afspraak en werden ook vier verdachten aangehouden. Deze vier aangehouden mannen waren ten tijde van de chatsessies tussen de 49 en 63 jaar oud. Allen hadden een Nederlandse etniciteit en een vaste relatie. Twee van hen hadden ook kinderen. Allen hadden zij een betaalde dienstbetrekking; als trambestuurder, architect, applicatiebeheerder en één als systeembeheerder. Niet is gebleken dat zij een ander doel voor ogen hadden dan zelf een seksueel contact aan te gaan met de (verondersteld) minderjarige. Het gestelde doel werd wel behaald; geconstateerd werd echter dat vooral mannen met een pedoseksuele voorkeur deelnamen om contact te leggen en een afspraak te maken. Op de website www.vraaghetdepolitie.nl15 werd twee keer actief een chatsessie gehouden waarbij vragen konden worden gesteld over loverboys en werden beantwoord door rechercheurs uit de pilot. In een tijdbestek van ongeveer anderhalf uur meldden zich respectievelijk 75 en 34 bezoekers en deelnemers aan deze chats. Met twee deelnemers is daarna nog een aparte afspraak gemaakt. In één geval ging het om huiselijk geweld, in het andere geval om jeugdproblematiek. Beiden werden verwezen naar het politiebureau in hun woonplaats. Over het algemeen reageerden volwassenen en bezorgde ouders met vragen over loverboys. Tijdens de tweede chatsessie werden geen signalen van mensenhandel ontvangen.

3.3

Lokprofielen Op de websites www.hyves.nl, www.facebook.com, www.tagged.com, www.sugababes.nl, www.pp2g.com en www.partyflock.nl werden tien profielen aangemaakt met meisjesnamen. Op de profielen werden (bestaande) foto s geplaatst van jonge vrouwen met het doel het profiel aantrekkelijk te maken. Op dergelijke profielen worden fotoseries van verschillende momenten geplaatst. De doelstelling was vierledig: onderzoeken of de profielen zouden worden benaderd door potentiële loverboys; onderzoeken hoe mensen zich gedragen op profielsites; onderzoeken of er meer mogelijkheden zijn met een eigen profiel informatie te vinden; onderzoeken hoe dergelijke profielwebsites zijn opgebouwd. 13

Zo werd gebruik gemaakt van de chatnaam Marieke14 waarbij aan de gesprekdeelnemer wordt overgelaten welke interpretatie hij of zij daaraan geeft. 14 MSN is de afkorting van Micro Soft (Microsoft) Network, een algemeen bekende één op één chatvoorziening waarbij alleen de twee deelnemers elkaars berichten kunnen zien en deze kunnen beantwoorden. 15 Deze website valt binnen een project onder de regie van de politie regio Haaglanden, afdeling communicatie. 8

Naar schatting reageerden ruim 300 mannen en werd, na een redelijk onschuldige opening, vaak gevraagd om MSN contact of een Blackberry PIN om nader contact te kunnen hebben. De algemene bevinding vanuit dit onderzoek was dat veel mannen het contact verbraken of niet meer reageerden als geen (reële) afbeelding, webcamsessie of afspraak volgde. Conclusie is dat het plaatsen van een lokprofiel effectief is om contact te krijgen maar de vervolgstap uitblijft omdat geen afbeelding, webcamsessie of afspraak volgde. Gebruikers lijken open te zijn; ongeveer één derde schermt zijn of haar profiel af maar over het algemeen lijken de gebruikers naïef waar het hun privacygevoelige gegevens betreft. Gebleken is dat wanneer men een eigen profiel heeft, meer informatie zichtbaar wordt. Zo kan op afgeschermde profielen van vrienden worden gekeken. Het lijkt een commercieel belang van de webhoster om de nieuwsgierigheid van de gebruiker te gebruiken om een nieuwe inschrijving te realiseren. Het vrienden en vrienden-van-vrienden netwerk kan snel groeien tot honderdduizenden gebruikers. De opbouw van de profielensites bleek divers, evenals de zoekmogelijkheden binnen de websites. Daarnaast zijn de websites behoorlijk dynamisch; de (zoek)mogelijkheden veranderen regelmatig. Geconcludeerd kan worden dat het inzetten van lokprofielen als middel zeer succesvol is, maar wordt beperkt door het ontbreken van vervolgstappen zoals het plaatsen van nieuw beeldmateriaal16. De profielensites zijn succesvol in te zetten binnen onderzoeken naar slachtoffers en verdachten omdat zij veel informatie en foto s bevatten over en van een persoon en zijn of haar periferie. 3.4

Twitteraccount In juni 2011 is vanuit de pilot een Twitteraccount aangemaakt met de naam @PRRTeamLoverboy om ook dit medium te gebruiken in de strijd tegen mensenhandel. De doelstelling van het inzetten van dit medium is tweeledig; ten eerste is het een mogelijkheid de politie laagdrempelig te kunnen bereiken en ten tweede kan het medium dienen om specifieke informatie te delen met zogenaamde volgers . De hoop was erop gevestigd dat vooral jonge mensen het account @PRRTeam Loverboy zouden gaan volgen. Er zijn inmiddels 546 berichten Tweets - verstuurd en een veelvoud daarvan ontvangen. Na zeven maanden bleek dat er 152017 volgers bekend waren. Ongeveer één vijfde betreft jonge mensen die, buiten de politie of het netwerk van de hulpverlening om, de berichtgeving volgt en al of niet reageert. De overige volgers zijn te vinden binnen de politie, het hulpverleningscircuit en andere professionals als de Nationaal Rapporteur Mensenhandel [NRM]. In één geval is een Twitterbericht bekend geworden waarop actie is ondernomen door de pilot. Hier werd voor 5,- de 15-jarige vriendin van de Twitteraar aangeboden voor seksueel contact. Met hem werd een tegenhoudgesprek gevoerd nadat was gebleken dat het bericht tijdens een ruzie was geplaatst. Door de internetrechercheur is Twitter actief gemonitord op termen als loverboy en mensenhandel om op die wijze (meer) informatie te verzamelen en inzicht te krijgen in de inhoud en de wijze van communicatie over de problematiek. Een zoekvraag op woorden als hoer en seks blijken veel meer (maar minder relevante) treffers op te leveren. Bevonden is dat het monitoren van Twitter zeker noodzakelijk is om op de hoogte te blijven van (professionele) informatiestromen. Directe signalen van dader- of slachtofferschap van mensen16

Over de legitimiteit van de bruikbaarheid van te plaatsen bestaand fotomateriaal bestaat nog geen eenduidig beleid (Van Westrienen, persoonlijke communicatie, februari 2012). 17 Peildatum 26 januari 2012 9

handel zijn niet of nauwelijks aangetroffen, belangrijk blijft wel om op de hoogte te blijven wat anderen Twitteren18 met betrekking tot loverboys. 3.5

Monitoren prostitutiewebsites Met de gedeelde ervaring van het CPM betreffend de omgekeerde escort 19 zijn door de internetrechercheur dagelijks de belangrijkste websites gemonitord waarop prostitutie wordt aangeboden. Het gaat om de websites www.kinky.nl www.sexjobs.nl en www.hookers.nl . Bij deze actie is gekeken naar de regio Rotterdam, meer- of minderjarigheid, de tekst van de advertentie en eventuele indicatoren van mensenhandel en/ of gedwongen prostitutie. Signalen zijn doorgeleid voor een controle door het CPM. Vanuit het monitoren van de websites zijn niet direct mensenhandelonderzoeken ontstaan. Wel is er contact gelegd en zijn afspraken gemaakt met faciliterende webhosters. Zij beschikken over informatie waaruit een verdenking zou kunnen ontstaan van minderjarigheid of gedwongen prostitutie. In 4.4.8 wordt hier nader op ingegaan. De websites lijken wel veel informatie te bevatten die in onderzoeken bruikbaar kan zijn. De sites hebben naar eigen opgave tussen de 600.000 en 1.000.000 unieke bezoekers per maand met tussen de 18.000.000 en 27.000.000 zogenaamde pageviews. Er kan bij een (open bronnen)onderzoek worden gezocht op (werk)naam, locatie en leeftijd. Binnen een onderzoek naar mensenhandel werd een advertentie aangetroffen op [ ]. Bij een latere doorzoeking van een woning van één van de verdachten werd de setting van de advertentiefoto aangetroffen; dezelfde bank, vloerbedekking en raambekleding. Er werd via de mail gereageerd op een verdachte advertentie op de website [ ]. Uit de tekst was op te maken dat het hier mogelijk om een minderjarige prostituee ging. Er werd een afspraak gemaakt waarna bleek dat de vrouw meerderjarig was maar sterk werd getwijfeld aan de vrijwilligheid. Met de vriend van de vrouw werd een tegenhoudgesprek gevoerd. De vrouw werd advies gegeven en hulp aangeboden vanuit de pilot. Naast deze specifiek op internet gerichte onderwerpen worden hierna de methoden van onderzoek en daarbij opgedane ervaring besproken. Het volgende hoofdstuk omvat ook de bevindingen en conclusies vanuit de pilot.

18 19

Zie bijlage D. Zie voor toelichting ook paragraaf 4.4.3 10

4

Bevindingen; conclusies en (best) practices In het startdocument 20 zijn drie hoofdlijnen benoemd welke leidend zouden moeten zijn in de ontwikkeling van interventiestrategieën. Deze hoofdlijnen, intelligence (4.1), ketensamenwerking (4.2) en persoonsgerichte aanpak (4.3), zijn hier overgenomen en samen met aanverwante onderwerpen uitgewerkt naar de resultaten van de pilot loverboys. Daarna volgen de best practices (4.4) en de knelpunten (4.5).

4.1

Intelligence Het startdocument vermeldt: Binnen de Eenheid Vreemdelingen Politie [EVP] is een informatieknooppunt van de Regionale Informatie Organisatie [RIO] ingericht, dat zorg draagt voor het verzamelen, stroomlijnen, verwerken en analyseren van de interne en externe informatiestromen. Door de samenhang en nauwe samenwerking met de EVP is in de afgelopen jaren een informatiegestuurde organisatie opgebouwd. Wanneer de term intelligence wordt gebruikt is er kennelijk meer dan informatie alleen. In hun beschrijving van Intelligence Led Policing geven Kop en Klerks (2010) een heldere uitleg van het begrip intelligence en hoe zich intelligence verhoudt tot informatie: Data vormen de brede basis van de piramide en bestaan uit feiten en gegevens die door mensen zijn vastgelegd. Data zijn nodig maar op zichzelf onvoldoende. Niet geïnterpreteerde data zijn dode materie en hebben verder geen enkele waarde. Pas wanneer dat in een context worden geplaatst en geïnterpreteerd, is er sprake van informatie. Wanneer er inzichten en verbanden ontstaan op basis van deze informatie, dit wordt gecombineerd met andere informatie en is eigengemaakt , is er sprake van kennis. Kennis genereert begrip, iets dat men weet en kan toepassen, het is waardevol maar lastig vast te leggen . Kennis is namelijk meer dan informatie; want het is informatie die is gewogen en gewaardeerd, gecombineerd met meer subjectieve elementen zoals attitude en ervaring van een politiemedewerker. Echte kennis laat zich moeilijk in systemen vatten. Tot slot is intelligence dan het sluitstuk van deze hiërarchie. Informatie wordt, door de kennis die al beschikbaar is, actiegericht gemaakt (Kop & Klerks, 2010, p. 8). De definitie van intelligence zoals door Kop en Klerks (2010) gehanteerd, wordt hier overgenomen en luidt: geanalyseerde informatie en kennis op grond waarvan beslissingen over de uitvoering van de politietaak worden genomen. Aan de pilot loverboys is onder andere een informatierechercheur toegevoegd vanuit de Regionale Informatie Organisatie [RIO]. Blijkens de genoemde startnotitie is deze belast met de verzameling van alle beschikbare informatie (en die van ketenpartners). Samen met de kennis van de zedenexpertise, de analist en de (internet) rechercheurs moet uiteindelijk intelligence ontstaan op basis waarvan actiegerichte beslissingen kunnen worden gemaakt. In de volgende paragrafen zijn onderwerpen beschreven die verband houden met informatie en intelligence; binnen de pilot is gezocht naar alternatieve wijzen van informatievergaring.

20

Loverboys zijn laffe boys opgesteld binnen de Eenheid Vreemdelingen Politie onder verantwoording van het diensthoofd RRD / portefeuillehouder mensenhandel F.M. Visser. 11

4.1.1

Meld Misdaad Anoniem [MMA] Informatie kan op diverse manieren bij de politie bekend raken. De ondergrens is een verstrekking vanuit de stichting M21 waarbij niet gewogen informatie (anonieme melding) wordt verstrekt via de RIO. Uit de halfjaarlijkse cijfers (1e helft 2011) van de stichting M blijken er landelijk 36 meldingen te zijn gedaan over gedwongen prostitutie en/ of mensenhandel. Hoewel soms successen worden vermeld, geeft uitgevoerd onderzoek naar het rendement van de campagne Schijn bedriegt een somberder beeld. In het (meet)jaar 2006 kwamen er 120 meldingen binnen bij de stichting M. De oproep aan het publiek - onder andere met behulp van geplaatste banners op de website www.hookers.nl was dwangsituaties binnen de prostitutie te melden. Onder andere door een gebrekkige en niet eensluidende registratie22 bij de politie bleek het resultaat lastig meetbaar. Uiteindelijk werd vastgesteld dat drie personen werden aangehouden voor mensenhandel; strafrechtelijk onderzoek was in ieder geval gestart. Volgens de onderzoekers ligt de belangrijkste verklaring voor het magere rendement van de landelijke campagne in de te lage prioriteit die de politiekorpsen aan mensenhandel geven (Bovenkerk & Pronk, 2007). Binnen Rotterdam Rijnmond heeft de campagne wel resultaten opgeleverd die het sombere beeld nuanceren; er werden 15 meldingen ontvangen met als resultaat: 3 controles door de vreemdelingenpolitie waarbij 15 vreemdelingen zijn staande gehouden en in bewaring werden gesteld; 1 slachtoffer werd aangetroffen dat werd gezocht binnen een mensenhandelonderzoek in een andere regio; 1 aangifte van mensenhandel; 3 meldingen vormden een basis voor een escortcontrole en; 1 melding is meegenomen in een projectvoorstel voor een te starten opsporingsonderzoek (Custers, persoonlijke communicatie, februari 2012). De binnengekomen meldingen van de stichting M worden centraal ontvangen per regio waarvoor zij bestemd lijken. Vanuit de RIO wordt actief gemonitord op meldingen vanuit stichting M. Hier worden de melding onderzocht op trefwoorden als mensenhandel, loverboy, mensensmokkel, illegaliteit, prostitutie, etcetera. Wanneer er een treffer is, wordt deze melding al of niet (in overleg) veredeld verstrekt aan het CPM en indien van toepassing doorgeleid aan de pilot. In situaties dat binnen een melding meerdere onderwerpen spelen is de verstrekking soms lastig en landt de melding op de verkeerde plek dan wel op meerdere plekken. In 99% gaat het echter goed (Valk, persoonlijke communicatie, november 2011). Binnen de pilot werd via de informatierechercheur vanuit stichting M één melding ontvangen omtrent gedwongen prostitutie, loverboys of iets met een onderwerp dat daaraan verwant is. Met het vermeende slachtoffer is direct een intakegesprek gehouden waarna bleek dat het hier niet ging om een loverboy dan wel het in de prostitutie brengen of houden middels loverboymethodieken.

21

Stichting M. draagt bij aan een veilige, betrouwbare en menswaardige samenleving. Zij doet dit met actieve steun van burgers, bedrijfsleven en overheid. Hierdoor neemt de maatschappelijke, sociale en economische schade door misdaad af. Op 29 november 2011 ontleend aan: http://www.meldmisdaadanoniem.nl/mactueel/nieuws/mijlpaal-van-100000-anonieme-tips-bereikt/ 22 Zie ook paragraaf 4.3. 12

4.1.2

Social Networksites Naast het raadplegen van verschillende informatiebronnen23 is gekeken of er ook kennis kon worden opgebouwd rondom het onderwerp vanuit gebruikers van social networksites. Vanuit verschillende (strafrechtelijke) onderzoeken en uit het netwerk van de internetrechercheur bleken een aantal websites populair en te worden gebruikt door jonge mensen. Onder andere is dat de website www.tagged.com die - zoals deze zelf aangeeft - als social networksite bedoeld is om te socialiseren met nieuwe mensen door het spelen van spellen, het delen van interesses en het bekijken van elkaars profielen. De site is gericht op kinderen van 13 jaar en ouder. Bij onderzoek van geplaatste profielen op www.tagged.com blijkt dat er een aantal (minderjarige) meisjes een behoorlijk seksueel getint profiel plaatsten, soms met vermelding van hun PIN24. Om te onderzoeken in welke mate en op welke wijze er contact werd gezocht met jonge meisjes via het internet door jongens en/ of mannen met ongewenste (seksuele) voorstellen of zelfs met het aanbod voor hen te gaan werken in de prostitutie, werd een selectie gemaakt van meisjes om deze actief te benaderen. Het doel van een dergelijke actie was om meer inzicht te krijgen in de wijze van communiceren van deze potentiële slachtoffergroep (onder andere het gebruik van een mogelijk fictieve identiteit), eventuele verdachten loverboys en achterliggende motivatie van meiden om een dergelijk profiel te plaatsen, hun bekendheid met hulpverlening etc. Na de selectie te hebben gemaakt werd via de PING contact gezocht en getracht fysiek een afspraak te maken om zodoende in contact te komen. Vervolgens was het plan deze meiden onder toezegging van anonimiteit te interviewen. Gedurende een aantal weken is actief contact gezocht met de gebruikers van de genoemde PIN nummers. In totaal werden 28 profielen via bovengenoemde wijze benaderd. Uit de daaruit volgende contacten is het niet gelukt te komen tot een afspraak voor een interview. In eerste instantie werd wel gereageerd en werd aangeboden een gesprek te hebben op een door hen gekozen plaats of een politiebureau, al of niet samen met een vriend of vriendin. In tweede instantie werd de afspraak vaak afgezegd; geen tijd, school of andere afspraken belemmerden het doorgaan ervan. Het idee was dat de benaderde personen wantrouwend waren en niet zomaar afspraken. Wanneer de communicatie anoniem bleef, en geen foto of iets dergelijks werd gestuurd, werd het contact verbroken. Vaak werd aangegeven dat men wel bereid was een vragenlijst te beantwoorden wanneer deze zou worden gestuurd via de PING.

4.1.3

Blackberry PIN op profielsite Met het doel te onderzoeken op welke wijze en met welke intentie een profiel op een profielsite wordt benaderd, is door de internetrechercheur een profiel geplaatst voorzien van een Blackberry PIN ID. Om te ervaren wat er gebeurt wanneer een BlackBerry PIN nummer wordt geplaatst op een profiel is dit gedaan bij de website www.tagged.com; een Amerikaanse profielensite waarop veel Nederlanders actief zijn. Het PIN nummer werd geplaatst bij een profiel van een jonge vrouw, speciaal voor dit doel aangemaakt. Binnen twee weken had het profiel 220 vrienden . Van deze 220 vrienden hadden ook 81 mensen het aangemaakte profiel toegevoegd op hun BB PIN. Dat is een percentage van 37%.

23

Bijvoorbeeld het zoeken op (werk)namen op prostitutiesites welke bekend geworden zijn uit verhoorsituaties in operationele onderzoeken. 24 De BlackBerry telefoon heeft een uniek PIN ID nummer welke het mogelijk maakt via het softwareprogramma BlackBerry messenger kostenloos over het internet te kunnen communiceren. Deze communicatie wordt in de volksmond pingen genoemd. 13

In de gemonitorde communicatie was een samenspel zichtbaar tijdens de contacten tussen www.tagged.com en BB PIN. Deelnemers verwezen in hun Tagged berichten naar hun BB PIN berichten en andersom. Door dit samenspel lijkt het er op dat sneller op een afspraak wordt aangestuurd. Het idee hierbij is dat de deelnemer frequenter en makkelijker gebruik maakt van de mobiele telefoon dan van een personal computer. De afspraken zijn door de internetrechercheur afgehouden. 4.1.4

Brainstormsessie met deskundigen In september 2011 is door de pilot een brainstormsessie belegd. Er werd deelgenomen door de politie (pilot), het openbaar ministerie (mensenhandelofficier van justitie en de cybercrime-officier van justitie) en digitale experts van het Korps Landelijke Politie Diensten [KLPD] en het Nederlands Forensisch Instituut [NFI]. De doelstelling was het bespreken en bediscussiëren wat qua opsporing en informatievergaring mogelijk en toegestaan is op het internet. Tijdens de sessie bleek dat de deelnemers uiteenlopend dachten over de vooral juridische- (on)mogelijkheden. Als concreet resultaat werden drie methoden van onderzoek benoemd die verder uitgewerkt en onderzocht zullen gaan worden: 1. Uitwerken van de foto-eigenschappen (Exchangable Image File Format [EXIF] specificatie) Foto s gemaakt met digitale camera s of telefoons krijgen automatisch bepaalde informatie mee. Aan de hand hiervan kan onderzocht worden met welke hardware de foto gemaakt is, wanneer de foto gemaakt is en, indien er een GPS-optie25 op de hardware aanwezig is, is ook zichtbaar waar de foto gemaakt is. Bij onderzoek en navraag blijkt dat websites als www.kinky.nl, www.sexjobs.nl en www.marktplaats.nl deze EXIF-informatie uit de foto-eigenschappen verwijderen voordat de foto op de website wordt geplaatst. Vanuit een overleg met de webhoster van dergelijke websites bleek dat deze informatie toegankelijk zou kunnen worden gemaakt. 2. Ontwikkelen van een crawler Een crawler is een robot die zelf de voorgeprogrammeerde websites bezoekt en de informatie verzamelt en opslaat die op het onderzoekmoment beschikbaar is. Voordelen zijn dat dit proces automatisch en methodisch gaat en het bezoek van de robot aan de site kort is en niet opvalt, mits goed geprogrammeerd. In overleg met de afdeling Digitale Opsporing van de politie Rotterdam Rijnmond wordt deze methode nader uitgewerkt. 3. Ontwikkelen van een analysetool Om alle data uit de twee bovenstaande onderzoeksmethoden goed te verwerken moet er een metaanalyse worden uitgevoerd. De hoeveelheid data kan dermate groot zijn dat de standaard analyse het niet zal kunnen verwerken. Meerdere software komt in aanmerking om te gaan gebruiken. In overleg met de afdeling Digitale Opsporing van de politie Rotterdam Rijnmond wordt dit vervolgd.

4.2

Ketensamenwerking In de regio Rotterdam is al geruime tijd sprake van samenwerking tussen een aantal ketenpartners op het gebied van mensenhandel. De EVP neemt daarin deel vanuit de politie en inmiddels is de keten gewend om informatie te delen en een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het item mensenhandel te dragen. Deelnemers in deze keten zijn het Regionaal Informatie en Expertise Centrum [RIEC], de Directie Veiligheid van de gemeente Rotterdam, de overige gemeenten uit de regio Rijnmond, Jeugdzorg, Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers [COA], de GGD, Humanitas Prostitutie Maatschappelijk 25

Global Positioning System. 14

Werk [PMW], de Belastingdienst, het Openbaar Ministerie, de Sociale Inlichtingen en Opsporings Dienst [SIOD], de Arbeidsinspectie [AI] 26, Reclassering Nederland en de politie (EVP en RIO). Op deze bestaande structuur heeft de pilot meegelift en maakt gebruik van de informatiedeling en samenwerking. Met een frequentie van 10 bijeenkomsten per jaar wordt ten aanzien van ingebrachte casuïstiek gekeken of de partners informatie hebben en wie van de partners een interventie of andere actie onderneemt. Iedere ketenpartner kan casuïstiek inbrengen welke vanuit de eigen taakstelling relevant lijkt. De casuïstiek beperkt zich niet tot loverboys maar is mensenhandelbreed; (jeugd) prostitutie en overige (arbeid) uitbuiting maken hiervan ook deel uit (Van der Schilt, persoonlijke communicatie, november 2011). Op peildatum 1 maart 201227 bleken er in de keten 20 casussen ingebracht en besproken. Dit betroffen casussen waarbij loverboyachtige methodieken aan de orde leken of waarbij in de signalen sprake was van loverboys (De Goede, persoonlijke communicatie, januari 2012). Negen van deze casussen zijn in behandeling (geweest) en ingebracht door het CPM. Vanuit de onderzochte data in het casussysteem blijkt in negentien gevallen geen sprake van een (geregistreerde) interventie. In veel gevallen is wel de hulpverlening ingezet. De meeste casussen beschikken over slechts beperkte (extra) informatie van de partners. In enkele gevallen bleek geen sprake van mensenhandel, een aantal casussen zijn nog in behandeling. 4.2.1

Registratie en leidende rol voor het RIEC Het RIEC heeft een initiërende en leidende rol ten aanzien van het casusoverleg van de keten mensenhandel. Zij organiseert, notuleert en registreert in eerste aanleg de bijeenkomsten, gemaakte afspraken en monitort de voortgang van de dossiers (Van der Schilt, persoonlijke communicatie, november 2011). Om in praktische zin informatie te kunnen delen en te registreren is het registratiesysteem van het RIEC toegankelijk gemaakt voor de deelnemende ketenpartners. Dit systeem werkt inhoudelijk prima maar is gebruiksonvriendelijk voor partners buiten het RIEC. Het inloggen op de beveiligde omgeving, het invoeren en bevragen van de vastgelegde informatie vraagt zeer veel tijd. Om goed voorbereid en ingelezen deel te kunnen nemen aan het casusoverleg van de keten mensenhandel is het raadplegen van het systeem echter wel noodzakelijk. De bewerkelijkheid van dit systeem wordt (als ICT probleem) als sterk belemmerend ervaren (Snaterse en Van der Schilt, persoonlijke communicatie november 2011). Aan de andere kant zouden partners elkaar ook buiten de formele overlegmomenten kunnen (of moeten) opzoeken om samenwerking te bevorderen. Dit gebeurt regelmatig binnen de keten; in relatie tot de pilot is daarvan mogelijk te weinig frequent sprake geweest (Custers, persoonlijke communicatie, februari 2012). Zo kan bijvoorbeeld het registratiesysteem beter en sneller worden benaderd bij het RIEC. Als nadeel daarvan wordt vaak de onmogelijkheid benoemd het eigen systeem te kunnen raadplegen (De Goede, persoonlijke communicatie, januari 2012). Dat een centrale mogelijkheid tot registreren een absolute must is voor het doen slagen van een gezamenlijke (keten) aanpak, bleek ook uit een eerdere evaluatie van de proeftuin overige uitbuiting in de regio Zuid Holland Zuid (Minderhoud, 2011). Ook uit de evaluatie van een proeftuin mensenhandel in Alkmaar kwam naar voren dat bijvoorbeeld één centrale mailbox en de inzet van een informatieanalist of coördinator een behoorlijke bijdrage kan leveren aan een gezamenlijke bewustwording en aanpak van mensenhandel (Kool, Van Sprang & Bosland, 2012).

26

Tegenwoordig vormen de deelnemers SIOD en AI in combinatie met de Inspectie Werk en Inkomen [IWI] de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid [Inspectie SZW]. 27 In de periode vanaf 1 april 2010. 15

4.2.2

Bruikbaarheid van de informatie De bruikbaarheid van informatie die in bezit is van andere partners dan de politie is niet altijd even helder op het operationeel niveau van het casusoverleg. Er wordt wel gesproken over diverse convenanten maar er blijkt soms onduidelijkheid over de formele bruikbaarheid binnen een strafrechtelijk onderzoek. Wanneer dergelijke informatie van buiten wordt gebruikt in een strafrechtelijk onderzoek is het vooral van belang om in het strafrechtelijk dossier precies aan te geven waar en wanneer de informatie is ontvangen en wat daarmee vervolgens is gebeurd; transparantie in het dossier zodat de rechter in een later stadium de rechtmatigheid ervan kan toetsen. Het kan hier gaan om het stapelen van feiten die door partners zijn geregistreerd.

4.2.3

Bewustwording Voor een goede samenwerking en informatiedeling zoals bij een programmatische aanpak is het van belang dat er voor de verstrekkende partner enig belang is. De taakverdeling en doelstelling moet duidelijk zijn, evenals wie iets gaat oppakken en wie verantwoordelijk is voor een dossier. Onduidelijkheid over begrippen, zoals bijvoorbeeld de bestuurlijke rapportage, kan ook het proces verstoren (Verhoeven, Van Gestel & De Jong, 2011). Uit persoonlijke communicatie over dit proces blijkt dat de ketendeelnemers vanuit de politie enthousiast zijn. Zij zien in toenemende mate dat ingebrachte casussen worden opgepakt door de diverse ketenpartners. Zo veredelt de politie signalen om vervolgens strafrechtelijk onderzoek in te kunnen stellen en pakken andersom ketenpartners casussen op die voor de politie en het openbaar ministerie te weinig opsporingsindicatie opleveren maar wel tot een bepaalde interventie kunnen leiden. Deze bewustwording en groeiende gezamenlijke verantwoordelijkheid wordt als belangrijk winpunt gezien; de keten draagt daadwerkelijk en concreet bij aan de aanpak van mensenhandel. Ketenpartners weten elkaar inmiddels ook buiten de formele overleggen goed te vinden (Snaterse en Van der Schilt, persoonlijke communicatie, november 2011). Het is echter wel van belang om dit proces te intensiveren en, behalve hetgeen nu op operationeel niveau gebeurt, ook breder aandacht te ontwikkelen voor belangen van andere partners. Op die wijze zal bereidheid om informatie te delen groter worden (De Goede, persoonlijke communicatie, januari 2012). Vanuit de jeugdhulpverlening werd in de keten een casus ingebracht waarbij een signaal was onderkend door de jeugdhulpverlening dat een minderjarig meisje in de prostitutie werkzaam zou zijn. Bij de jeugdhulpverlening waren al gesprekken gevoerd met een familielid. Hierna is contact opgenomen door rechercheurs van het CPM met de betreffende instantie. Uit getuigenverhoor en nader onderzoek, onder andere van een in beslaggenomen telefoon, bleek het signaal te kunnen worden onderbouwd. Hierop is een strafrechtelijk onderzoek ingezet waaruit meerdere verdachten en slachtoffers bekend werden. De verdachten werden aangehouden en de andere slachtoffers benaderd.

4.2.4

Ontwikkeling en inzet van mediastrategieën (auteur par. 4.2.4: L. Berenpas, communicatieadviseur) Aangezien uit het onderzoek van Zanetti (2009) naar voren kwam dat het internet veel vaker gebruikt wordt bij het werven van slachtoffers (het zogenaamde groomen) dan gedacht, hebben de communicatieadviseurs van de ketenpartners de opdracht gekregen een strategie te ontwikkelen om het bewustzijn op dit gebied bij potentiële slachtoffers, hun ouders en leerkrachten te vergroten. In deze paragraaf wordt hierop ingegaan.

16

Campagne loverboys 2.0 Allereerst is in samenwerking met bureau Keesie een campagne ontwikkeld. Deze moest aantrekkelijk en begrijpelijk zijn en aanzetten tot nadenken. Belangrijk was ook dat de campagne niet te ver van de doelgroep zou staan, zodat ze zou kunnen denken dat overkomt mij niet . Omdat de nadruk ligt op het ronselen van meisjes via internet is de campagne getiteld loverboys 2.0 . Het primaire doel is voorlichting geven en bewustwording kweken. Hoe herken je een loverboy en wat kun je er (zelf) tegen doen? Per doelgroep luidt de boodschap: Jongeren Blijf uit de handen van een loverboy. Wees bewust van de activiteiten van een loverboy en herken de signalen. (Potentiële) slachtoffers Wij (ketenpartners) nemen het probleem heel serieus. Schaam je niet, maar praat erover en zoek hulp/doe aangifte. Ouders of verzorgers, familie jongeren/(potentiële) slachtoffers Hou je kind/dochter uit handen van een loverboy. Wees bewust van de loverboyactiviteiten en herken de signalen (op internet). Weet wat je kind doet en praat met hen over de gevaren (van internet). De campagne richt zich op meisjes van 12 tot 18 jaar. We maken ze bewust van de werkwijze van loverboys en geven ze kennis om zich te wapenen. Daarnaast laten we ze nadenken over de mogelijke dubbele boodschappen: lover-boy-friend. Is hij een boyfriend of een loverboy? Onder het motto sisters unite wordt de doelgroep aangesproken op haar vrouw-zijn met als insteek hun gemeenschappelijke vijand ; de loverboys. Er is voor gekozen de boodschap richting de jeugd niet via (een van de) ketenpartners over te brengen maar via een persoon die de doelgroep aanspreekt en dat is de Rotterdamse rapster Reshmay geworden. Reshmay, die onder andere ambassadrice is van YourWorld en dansles op scholen geeft, draagt het onderwerp een zeer warm hart toe. In de uitingen richting de jeugd zijn bewust geen afzenders te zien. Fase 1: Scholentour De campagne is gestart met een scholentour. Reshmay heeft speciaal voor deze campagne de rap loverboys zijn laffe boyz 28 geschreven. Hierbij is ook een videoclip gemaakt waarin Rotterdamse meiden figureren. In samenspraak met de jeugdcoördinatoren, buurtagenten en de GGD zijn scholen in de Rotterdam geselecteerd waar Reshmay in de pauze haar lied ten gehore brengt. Ze wordt daarbij begeleid door een dansgroep. Na afloop van het optreden gaat Reshmay met de meiden in gesprek over het onderwerp loverboys en dan met name de gevaren van internet. Voor de doelgroep is een site gemaakt waarop zij door middel van videoboodschappen tips krijgen in hun strijd tegen loverboys. Tijdens de scholentour deelt Resmay visitekaartjes uit aan de meiden met daarop de inloggegevens van de speciale geheime site en muntjes van US (United Sisters) 010 Don t .. with US die je als uiting van verbondenheid aan je telefoon, tas, ketting, of iets dergelijks kunt hangen. We zijn de campagne als een guerrilla-actie begonnen. Pas na de eerste scholentour, op 17 december 2010, hebben we tijdens een persbijeenkomst laten weten wat de campagne inhoudt. De reden hier28

zie bijlage E met de tekst van deze rap. 17

van is dat onze primaire doelgroep, de jeugd tussen 12 en 18 jaar, verrast moest zijn door het optreden. Naar aanleiding van de persbijeenkomst is er heel veel publiciteit aan de campagne gegeven, onder andere door Metro, Jong010, RTL-4, NOS, Telegraaf, Volkskrant en Trouw. Lesmateriaal Op alle Rotterdamse scholen is persoonlijk een pakket afgeleverd met lesmateriaal waarmee de leraren in hun lessen aan de slag kunnen gaan. Ook zit er campagnemateriaal in het pakket en een brief voor de ouders. Fase 2: uitingen op openbare plekken In fase 2 (17 januari -17 februari 2011) vindt de verdere uitrol van de tekstuele uitingen plaats, die de doelgroep laat nadenken over de boodschappen die ze hebben gekregen. Op verschillende openbare plekken zijn ze op spiegelstickers te lezen, toegespitst op de locatie en de activiteit. Denk daarbij aan paskamers, damestoiletten in uitgaansgelegenheden en kleedkamers van sportscholen. Meiden richten spontaan een Hyvespagina en Facebookpagina op naar aanleiding van de campagne. Radiospot FunX

Voor FunX, in de Randstad de best beluisterde radiozender door jongeren, hebben we een radiospot ontwikkeld, waarin Reshmay meiden waarschuwt en verwijst naar haar site voor de clip en preventietips. Er staat een redactioneel artikel op hun site (450.000 unieke hits per maand) en ze draaien het nummer 'loverboys zijn laffe boyz' op de radio. Flyeren In de weekenden van februari 2011 worden door meiden in het centrum van Rotterdam visitekaartjes aan leeftijdgenoten uit de doelgroep uitgedeeld met de inlogcode van de site. Thema-avond EO De EO besteedt op 30 maart 2011 een 75 minuten durend programma (voor en door jongeren) aan loverboys op internet29. Tijdens deze thema-avond gaat de EO in op een nieuwe generatie loverboys. Via internet weten loverboys tot wel drie keer sneller het vertrouwen te winnen van meisjes dan vroeger via het schoolplein. Maar hoe weet je of die aardige en geïnteresseerde jongen een loverboy is? Samen met jongeren, deskundigen en slachtoffers kijkt de EO naar de werkwijze van deze nieuwe generatie loverboys. Hoe zijn ze te herkennen? Hoeveel geven jongeren 'bloot' op internet? En hoe voorkom je in handen te vallen van een loverboy? De thema-avond op 30 maart is een vervolg van een in mei 2010 uitgezonden documentaire 'Mijn loverboy' en gaat dieper op het thema in. Het doel is om jongeren te laten nadenken over hun grenzen en wat ze kunnen doen om zichzelf te beschermen. Onder andere Reshmay en Jean Custers van het Controleteam Prostitutie en Mensenhandel komen in de uitzending aan het woord. Vanuit de pilot heeft de internetrechercheur binnen de uitzending van de EO een afspraak geënsceneerd waarbij een undercover presentatrice in contact was met een potentiële loverboy. De uitzending werd door het publiek gewaardeerd met een 7,9. Via de internetsite van de politie kwam de volgende reactie binnen van een mevrouw uit Den Haag: Hoi, Ik ben erg gecharmeerd over de rol van de politie in het aanpakken van loverboys en de positieve "jonge" manier waarop het gepresenteerd wordt in de media. Dat zijn fantastische visitekaartjes die wij te zien kregen bij http://www.eo.nl/loverboys! groetjes, Sharda. 29

op 10 augustus 2011 is deze uitzending herhaald. 18

Informatie voor ouders In deze fase is er ook voor ouders informatie beschikbaar gekomen op een speciale site. Met behulp van deze informatie kunnen ze de dialoog met hun kind over het onderwerp aangaan. Op plekken voor volwassenen zijn poster opgehangen met teksten als Wat doet jouw dochter op internet? Dit is onder andere ondersteund door artikelen in de huis-aan-huisbladen in de regio en middelen van ketenpartners en items in TV Veilig van TV Rijnmond. Ook is er kennis uitgewisseld geweest met digivaardig.nl. Fase 3 (november-december 2011): social media Uit onderzoek blijkt dat het ronselproces steeds meer via internet plaatsvindt. Internet is (ook) de plek om informatie te zoeken. Maar ook om anderen te ontmoeten en (anoniem) te praten over dingen waar ze mee zitten. In deze fase zijn de meiden in de doelgroep benaderd via Hyves en goSupermodel. Binnen deze social sites was het mogelijk doelgroepgericht banners te plaatsen. Op deze banners stonden wisselend de volgende teksten (tussen haakjes staat het aantal bezoeken aan de site gemeld): Staat je webcam nu aan? (524 bezoeken) Wat verdient een loverboy? (403 bezoeken) Wat is een loverboy 2.0? (412 bezoeken) Hoe sta ik op mijn profielfoto? (559 bezoeken) Heb jij meer dan 200 vrienden Hyves? (339 bezoeken) Hoe herken je een slachtoffer van een loverboy? (56 bezoeken) Wanneer de meiden op de banner klikten, kwamen ze op de op 10 maart 2011 gestarte site www.vraaghetdepolitie.nl. Op deze site staat meer informatie over hoe je een loverboy herkent, wat je ertegen kunt doen en wie je kunt inschakelen als je slachtoffer bent geworden. Tijdens deze fase is er in samenwerking met www.vraaghetdepolitie.nl en Habbo-hotel een aantal chatsessies georganiseerd met internetrechercheurs uit de pilot over het onderwerp loverboys. Facts - zo n 1000 meiden bereikt met de scholentour - meer dan 800 vrienden op Hyves - bijna 400 vrienden op Facebook - de videoclip is ruim 16.000 keer bekeken - Campagnematerialen zijn afgeleverd bij 90 scholen in Rotterdam - Airplay op FunX De eerste 3 weken van februari is er bannering geweest op Hyves: - Banner videoclip: 229.000 keer bekeken - Poll hoe loverboys hun slachtoffers het makkelijkste vinden: 167.200 keer bekeken, 734 op gereageerd - Eind 2010 (november/december, dus na deel 1 van de campagne) is het aantal meldingen van meiden bij Humanitas met 30% gestegen. De campagne zal zeker mee hebben gespeeld met deze stijging.

19

Vanuit de query30 werd een mutatie bekend in een gemeente buiten Rotterdam, dat een meisje van 16 jaar via haar Hyves een uitnodiging had ontvangen om te worden gefotografeerd voor een albumcover. Door kennis te hebben genomen van een televisieprogramma met betrekking tot loverboys had de melder (en vader van het meisje) contact gezocht met de politie. Er werd actie ondernomen door de politie waarna het uitnodigende profiel verdween, Inmiddels werden wel namen, telefoonnummers en de profielgegevens bekend bij de politie. 4.3

Persoonsgerichte aanpak In deze paragraaf staat de persoonsgerichte aanpak centraal. Als eerste wordt besproken wat daaronder wordt verstaan en hoe dit binnen de pilot gestalte heeft gekregen. Het gaat dan vooral over de (wijze van) registratie van onderzoeken. Hierna volgt een overzicht van de onderzoeken die zijn verricht binnen de pilot. Vervolgens zal het monitoren van loverboys en tegenhouden als interventie aan de orde komen. Als derde hoofdlijn wordt in de startnotitie gesproken over de persoonsgerichte aanpak. Het gaat daarbij om de opgebouwde dossiers binnen de pilot. Op basis van signalen worden dossiers samengesteld van potentiële loverboys.( ) Deze dossiers worden actief gemonitord vermeldt de startnotitie. Deze dossiers verschillen onderling sterk in hoeveelheid verifieerbare informatie, complexiteit en opsporingsindicatie. Alle dossiers zijn digitaal geregistreerd met een code. Deze code begint met 17 (korps Rotterdam Rijnmond) LOV (verwijzing naar loverboy) en een volgnummer. Deze dossiers zijn bekeken waarbij de rol van het internet op welke wijze dan ook is onderzocht en is getracht te komen tot een verdenking31 van overtreding van artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht: mensenhandel. Ook is gekeken naar de mogelijkheden om dit doel te bereiken door het stapelen van informatie welke bekend is bij ketenpartners. Hierdoor wordt breder naar het probleem gekeken dan alleen door de strafrechtelijke bril. Naar de methodiek stapelen van informatie als aanpak van loverboys is eerder ook onderzoek gedaan. Het stapelen als methode wordt soms gekwalificeerd als oude wijn in nieuwe zakken (De Graaf, 2010). De bruikbaarheid en effectiviteit valt ook nog eens te betwijfelen, informatie en kennis wordt vastgelegd in systemen buiten de bedrijfsprocessensystemen en raakt meer versnipperd, minder of zelfs helemaal niet raadpleegbaar voor andere opsporingsambtenaren (Gevaert, persoonlijke communicatie, 2011; De Graaf, 2010). De stapeling van informatie is als methode niet verder ontwikkeld. Dit houdt ook verband met de wijze van registratie bij de politie in het algemeen en deze afdeling32 in het bijzonder. De bestemde bedrijfsprocessensystemen BVH en BVO worden niet of oneigenlijk gebruikt (Snaterse en Gevaert, persoonlijke communicatie, januari 2012). Er bestaan nogal wat bestanden buiten de systemen BVH en BVO, zoals bestanden met gegevens in de Microsoft Officeprogramma s Word en Excel. Vaak blijken deze gegevens niet verwerkt in BVO of BVH. Veel van de opgemaakte processen-verbaal soms ook de verhoren blijken te worden geregistreerd in Word. De bestanden zijn niet algemeen toegankelijk en RIO kan deze oneigenlijke bronbestanden vaak niet eens benaderen. Daarnaast horen verklaringen van betrokkenen en getuigen in principe thuis in BVH. Wanneer gericht opsporingsonderzoek aanvangt, dienen informatie, bevindingen en entiteitkaarten te worden geregistreerd in BVO (Snaterse, persoonlijke communicatie, januari 2012).

30

Zie hiervoor nader paragraaf 4.4.14 conform artikel 27 van het Wetboek van Strafvordering 32 Regionale Recherche Dienst, Eenheid Vreemdelingen Politie. 31

20

4.3.1.0

Overzicht verricht onderzoek in de context van de pilot Na bovengenoemde bevindingen, volgt hierna een overzicht van de binnen de pilot verrichte onderzoeken. Kijkend naar de periode waarbinnen de pilot actief is geweest, kan worden geconstateerd dat een aantal al bekende methoden, gewoon doorgang hebben gevonden. Het gaat dan vooral om de escortcontroles (hotelprocedure33) en de omgekeerde escort 34. In samenspraak met de pilot leidde dat bij het CPM tot zes strafrechtelijke onderzoeken. In enkele gevallen speelde ook het internet daarbij een rol. In totaal werden bij deze onderzoeken 21 verdachten geïdentificeerd en werden 15 slachtoffers bekend. Van deze 15 slachtoffers bleken er 14 minderjarig. overzicht onderzoeken buiten pilot

14 1 21 6

0

aantal onderzoeken

5

10

15

geïdentificeerde verdachten

20

meerderjarig slachtoffer

25

minderjarig slachtoffer

(bron: Controleteam Prostitutie & Mensenhandel Rotterdam Rijnmond) overzicht onderzoeken binnen pilot 68 70 60 50 40

28 24

30

17 20

11

10

10 0 aantal onderzoeken totaal

overdracht andere instantie

geen opsporingsindicatie

tegenhoudgesprek

projectmatig onderzoek

aangehouden verdachten

(bron: pilot loverboys zijn laffe boys )

33 34

Zie paragraaf 4.4.2 Zie paragraaf 4.4.3 21

Binnen de pilot zijn in totaal 68 onderzoeken verricht. In tien onderzoeken bleek sprake van dusdanige opsporingsindicatie dat deze een projectnaam kregen en ook projectmatig werden onderzocht. In 24 van de onderzoeken vond een overdracht plaats naar een andere (opsporings)instantie. In 11 onderzoeken werd met de vermeende verdachte (loverboy) een tegenhoudgesprek gevoerd (zie paragraaf 4.3.2). Binnen de 10 verrichte projectmatige onderzoeken werden 8 slachtoffers bekend waarvan er 6 minderjarig bleken. In totaal werden 17 verdachten aangehouden, en werden er negen na de in verzekeringstelling voorgeleid aan de rechter-commissaris. Op dit moment is nog geen informatie bekend over de afhandeling door de arrondissementsrechtbank Rotterdam. Binnen de 68 onderzoeken zijn in totaal 42 personen als betrokkene geïdentificeerd waarvan een deel als verdachte kon worden aangemerkt. Naast de 42 geïdentificeerde personen lukte het in 28 gevallen niet personen te identificeren. Het aantal betrokken personen / verdachten binnen een onderzoek liep sterk uiteen en varieerde van 1 tot 6. Binnen de pilot heeft de toegenomen aandacht voor de loverboyproblematiek geleid tot meer (strafrechtelijke) onderzoeken. Dit heeft invloed gehad op de beschikbare capaciteit. Een ander effect is dat de beoogde resultaten 20 onderzoeken waarvan 8 strafrechtelijk en 12 tegenhouden en verstoren zijn behaald (Coolen, persoonlijke communicatie, januari 2012). totaal betrokken personen

24% 36%

40%

geïdentificeerde personen

niet geïdentificeerde personen

aangehouden verdachten

(bron: pilot loverboys zijn laffe boys )

Met betrekking tot alle 42 in beeld gekomen betrokken personen35 is onderzoek verricht langs de definitie die het Centraal Bureau voor de Statistiek [CBS] hanteert van allochtoon: wanneer betrokken persoon zelf of één van de ouders is geboren buiten Nederland is deze allochtoon. Gebleken is dat dit in 41 van de 42 gevallen aan de orde was36. Opgemerkt moet worden dat de personen zelf vaak in Nederland zijn geboren. Een verder onderzoek naar specifieke etniciteit heeft niet plaatsgevonden. Ook is onderzocht in hoeverre in de 68 onderzoeken sprake was van toepasbaarheid van de gestelde definitie van een loverboy; ( ) het doelbewust emotioneel afhankelijk maken door (de belofte van) het aangaan van een liefdesrelatie ( ). Gebleken is dat dit 15 van de 68 onderzoeken mogelijk het geval is geweest.

35

het gaat hier dus om zowel verdachten conform artikel 27 van het Wetboek van Strafvordering als betrokkenen die hieraan niet voldeden. 36 Opvallend is dat bij (verder buiten beschouwing gelaten) onderzoeken waarbij sprake was van pedoseksuele mannelijke verdachten (paragraaf 3.2) het hier in alle gevallen (n=4) ging om autochtone Nederlandse mannen. 22

definitie loverboy

22%

78%

valt binnen de definitie

overige onderzoeken

(bron: pilot loverboys zijn laffe boys )

Analyse gebruik internet door loverboys Om een oordeel te vormen over de mate waarin internet een hulpmiddel voor loverboys is teneinde slachtoffers te benaderen dan wel uit te buiten, is een analyse gemaakt van de opsporingsonderzoeken welke in 2010, 2011 en 2012 door het pilotteam loverboys zijn uitgevoerd. Aangezien het internet een volledig geaccepteerd hulpmiddel is in het dagelijks leven, is er specifiek gekeken naar die vormen van internetgebruik welke verband houden met de elementen uit de definitie van een loverboy. In totaal is er een aantal van 68 onderzoeksdossiers bekeken. Dit betreft onderzoeken welke in de periode april 2010 t/ m februari 2012 hebben gelopen. Per opsporingsonderzoek is bekeken of in het betreffende onderzoek internet is gebruikt in relatie tot: a) het leggen van contacten en het onderhouden van een relatie tussen het slachtoffer en de loverboy, b) dwang, afpersing en/of fraude, uitgevoerd door een loverboy gericht op het slachtoffer, c) daadwerkelijke uitbuiting. Schematisch ziet het internetonderzoek er als volgt uit: Internetgebruik loverboy-onderzoeken

Relatieontwikkeling en onderhoud

Waaronder: - contact leggen via MSN - Hyvescontact - Netlog

Dwang, afpersing en fraude

Waaronder: - afsluiten lening onder naam slachtoffer - plaatsen naaktfoto s

Uitbuiting

Waaronder: - prostitutieadvertenties op internet - gedwongen contacten via Facebook

23

In 21 van de in totaal 68 onderzoeken komt internet voor als hulpmiddel dat daadwerkelijk verband houdt met loverboypraktijken. Dit is dus in 31% van de gevallen. In 3 onderzoeken is internet als hulpmiddel naar voren gekomen, echter is onduidelijk gebleven op welke manier het is ingezet. Als we kijken naar de rubrieken zoals ze hierboven zijn benoemd, levert dit het volgende beeld op: Internet gebruikt voor: Relatieontwikkeling en onderhoud Dwang, afpersing en fraude Uitbuiting Onbekend 4.3.1.1

Aantal zaken: 9 7 5 3

Percentage t.o.v. het totaal: 38% 29% 21% 12%

Monitoren De gecodeerde 17LOV dossiers hebben in een aantal (n=10) gevallen geleid tot projectmatig strafrechtelijk onderzoek. Deze onderzoeken zijn voorzien van een nieuwe onderzoekscodenaam zoals bijvoorbeeld Cornell, Bazille en Meton. Dit betreft - zoals binnen de Regionale Recherche Dienst gebruikelijk onderzoekscodenamen welke geen enkele associatie hebben met het betreffende onderzoek. In beide gevallen, dus zowel de 17LOV dossiers als de dossiers die tot daadwerkelijk strafrechtelijk onderzoek hebben geleid, zijn gemonitord door de informatierechercheur. Concreet komt dat neer op het aanmaken van één of meerdere abonnementen in Blueview37 en het volgen van de betrokken personen loverboys in Amazone. In Blueview zijn vanuit de dossiers verdachten en slachtoffers, maar ook telefoonnummers en locaties gekoppeld. Blueview is een systeem dat dagelijks wordt gevoed vanuit in gebruik zijnde bedrijfsprocessensystemen bij de 26 politieregio s. Wanneer bijvoorbeeld een persoon (waarop een abonnement loopt ) in Groningen wordt gecontroleerd, is deze mutatie de volgende dag zichtbaar voor de abonnementhouder op die persoon (of ander gegeven). In dit geval ontvangt de informatierechercheur een e-mailbericht dat er een hit is op een bepaald abonnement. Vervolgens moet binnen Blueview de meest recente mutatie worden gezocht met betrekking tot die persoon of gegeven. Een nadeel dat is gelegen in het systeem Blueview, is dat wanneer ook maar even een registratie wordt benaderd waaraan de betrokken persoon is gekoppeld, dat (ook) zonder wijzigingen aan te brengen in de registratie, een melding wordt gedaan aan de abonnementhouder. Dit genereert veel werk waaruit geen resultaat kan worden gehaald (Gevaert, persoonlijke communicatie, november 2011). Door alle betrokken personen en relevante gegevens uit de dossiers te koppelen aan een Blueviewabonnement, is dit voor de informatierechercheur tot een niet (meer) uit te voeren taak geworden. Hierop is de selectie abonnementen aangepast en zijn alleen de dossiers gemonitord die een strafrechtelijk onderzoek inhielden en de actuele 17LOV dossiers. Een anders doordachte selectie is niet gemaakt, de reden is vooral gelegen in de bewerkelijkheid ervan (Gevaert, persoonlijke communicatie, november 2011). Betrokken personen daders, verdachten en slachtoffers - zijn ook ingevoerd in Amazone38. Dit systeem volgt de ingevoerde personen binnen de politieregio Rotterdam Rijnmond en dan alleen in het bedrijfsprocessensysteem Basis Voorziening Handhaving [BVH]. Het is dus zo dat dit een 100% overlap heeft met Blueview met dien verstande dat Blueview pas een dag later een eventuele treffer laat zien. 37

Blueview is een applicatie waarin alle gegevens uit de landelijke politiesystemen samengebracht zijn en waarin diverse zoekmogelijkheden bestaan. 38 Amazone is net als Blueview een applicatie die het zoeken automatiseert. Het verschil met Blueview is dat Amazone alleen het BVH registreert. 24

Er zijn wel resultaten geboekt met deze acties in Blueview en Amazone maar niet concreet te benoemen in cijfers of onderzoeken. Het is meer een attentiesignaal geweest dan een echte bijdrage in de vorm van nieuwe informatie (Gevaert, persoonlijke communicatie, november 2011). 4.3.1.2

Monitoren op het internet Met betrekking tot de binnen de pilot bekend geworden of geïdentificeerde loverboys, is gekeken naar de mogelijkheden om deze personen te monitoren op het internet. Los van het gegeven of er sprake was van een verdenking van bewijsbare strafbare feiten. Het idee was om te onderzoeken of en in hoeverre de internetactiviteiten zichtbaar konden worden gemaakt door een open bronnen onderzoek. Bij een eventueel verdacht internetgedrag zou kunnen worden ingezet op het actief volgen van deze persoon in chatboxen of chatsites. Vanuit de pilot is gebleken dat het onmogelijk is een persoon te volgen of te monitoren op internet. In de communicatie zit geen structuur en het gaat om enorme hoeveelheden dataverkeer. Het blijft bij een globaal zicht van waar of waarmee een identiteit actief is of actief lijkt. Daarbij wordt door degene die monitort de selectie gemaakt waar gekeken wordt; op welke website, in welke chatbox of in welke community.39 Daarnaast blijft het zo dat niets is wat het lijkt (Westrienen, persoonlijke communicatie, januari 2012). Onbekend is wie er op dat moment gebruik maakt van een bepaalde identiteit. De enige mogelijkheid om een natuurlijk persoon te monitoren op internet is wanneer tegen die persoon een bijzondere opsporingsbevoegdheid wordt ingezet als (internet)tappen of het opnemen van vertrouwelijke communicatie [OVC]40. Maar ook dan bestaat de mogelijkheid dat het subject op een andere plaats communiceert hetgeen de inzet van OVC devalueert. Of er wordt gebruik gemaakt van een ander IP adres dan de aansluiting die uit politieonderzoek bekend geworden is. Dit zijn dan nog eens tijdrovende onderzoeksmethoden en kunnen slechts in bepaalde gevallen worden toegepast, in geval van OVC langs een streng beslissingsregime van de Centrale Toetsings Commissie. De wet- en regelgeving is geschreven op de offline wereld. Ondanks de aanpassingen en de cybercrimewetgeving blijft onduidelijk wat wel of niet mogelijk is (Den Haak-Luijk, 2010). Aan de andere kant is het incidenteel wel mogelijk gebleken slachtoffers te monitoren, althans contact te houden via social media als Twitter. Op die wijze werd inzichtelijk wat een slachtoffer bezig hield over de procedure van aangifte en haar welzijn.

4.3.2

Tegenhouden als concept In de lijn van de doelstelling voorkomen en stoppen loverboyactiviteiten werd in 11 onderzoeken en/of dossiers een zogenaamd tegenhoudgesprek met een verdachte gevoerd. Het concept tegenhouden werd al in 2001 in politieland gelanceerd als alternatieve strategie in de strijd tegen diverse vormen van overlast en (georganiseerde) criminaliteit. Binnen de pilot is de selectie gemaakt op die onderzoeken welke strafrechtelijk niet haalbaar waren om deze aan te bieden aan het openbaar ministerie. In de meeste gevallen was er onvoldoende of geen bewijs dan wel was geen sprake van een aangifte of verklaringbereidheid bij een vermeend slachtoffer. Op het laatstgenoemde onderwerp wordt in paragraaf 4.5.2 nader ingegaan. Met betrekking tot het feitelijke tegenhoudgesprek werd geen specifiek protocol of afspraak gevolgd; er is door de individuele rechercheurs in een -twee op één- gesprek in de 39

Binnen (bijvoorbeeld) een chatbox kan er worden gekozen om in een aparte kamer te communiceren met anderen, ook wel een community genoemd. 40 Alleen toegestaan wanneer het gestelde (strafvorderlijke) doel op geen enkel andere wijze kan worden bereikt. 25

meeste gevallen verteld dat de politie hen in het oog had en vermoedde dat er sprake was van een loverboy. Van de gesprekken werd telkens proces-verbaal opgemaakt (Van Veelen, persoonlijke communicatie, oktober 2011). Niet gebleken is dat personen met wie een tegenhoudgesprek werd gevoerd recidiveerden, althans voor zover dit bekend is geworden binnen de pilot. Dergelijke gesprekken zijn binnen de pilot ook gevoerd met slachtoffers en verontruste ouders . Het tegenhoudgesprek heeft ook een keerzijde; het brengt potentiële verdachten ook meer op de hoogte in hoeverre zij ongemoeid hun gang kunnen gaan. Naast tegenhoudgesprekken passen in het concept tegenhouden ook onderwerpen als het uitnodigen, volgen en benaderen van (de omgeving van (verdachte)) personen. De genoemde mogelijkheden zijn echter niet verder ontwikkeld in de pilot. 4.4

(Best) practices Naast het internet en de methoden rondom intelligence, ketensamenwerking en persoonsgerichte aanpak, is er binnen de pilot gezocht naar manieren om dichter op de problematiek te komen met als doel het ontwikkelen van methoden om interventie te kunnen plegen. In de volgende paragraaf worden deze (best) practices benoemd. In paragraaf 4.5 komen daarna aan aantal knelpunten aan de orde zoals deze binnen de pilot zichtbaar(der) zijn geworden.

4.4.1

Ministerie van buitenlandse zaken Met het doel te onderzoeken of er mogelijk in het buitenland meisjes of jonge vrouwen gedetineerd zijn, werd contact gelegd met het ministerie van buitenlandse zaken. Het idee houdt in dat jonge meiden en vrouwen mogelijk worden uitgebuit middels de loverboymethoden waarbij de slachtoffers bijvoorbeeld als drugskoerier te werk zijn gesteld. De afdeling Consulair Affairs and Migration Policy Department van bedoeld ministerie ondersteunt de ambassades en consulaire vestigingen in de landen waar Nederlanders zijn gedetineerd. De ondersteuning vanuit de diverse ambassades is divers, gaat nooit over de vermeende gepleegde feiten maar voornamelijk over contact met het thuisfront en financiële hulp. Buiten Nederland zijn op dit moment41 ongeveer 2500 personen met de Nederlandse nationaliteit gedetineerd, waarvan 300 vrouwen. Op verzoek is een overzicht gecreëerd waarin kenmerken als leeftijd, woonplaats en het delict waarvan zij worden verdacht zijn opgenomen. Uit dit overzicht blijkt dat er op peildatum 26 januari 2012 negen vrouwen uit de regio Rotterdam in het buitenland zijn gedetineerd en bekend bij de Nederlandse vertegenwoordigingen in België, Brazilië, Dominicaanse Republiek, Jamaica, Venezuela, Turkije en Spanje. In alle gevallen ligt een verdovende middelendelict ten grondslag aan deze detentie. Zoals aangegeven gaat het bij de registratie en de eventuele hulp om het hier en nu. Derhalve lijkt nader onderzoek van belang om te voorkomen dat anderen slachtoffer worden van mensenhandel; te denken valt aan het interviewen van gedetineerden.

4.4.2

Chauffeurs uit de escortcontrole Een aantal jaren is nu door het CPM in Rotterdam ervaring opgedaan met zogenaamde escortcontroles. Hierbij worden door de toezichthouder42vanuit een hotelkamer of tijdelijk in gebruik genomen woning, prostituees besteld . Deze hotelkamercontrole is de geëigende manier om de niet locatie 41

Peildatum 18 november 2011 Op basis van artikel 177 van de Gemeentewet zijn hier aangewezen als toezichthouder: de politieambtenaren van het CPM. 42

26

gebonden prostitutiesector te kunnen controleren en te handhaven43. Wanneer de prostituee deze zogenaamde escortservice uitvoert en zich meldt, wordt zij gecontroleerd door rechercheurs van het CPM. Ook de eventuele chauffeur door wie de prostituee is gebracht wordt onderworpen aan een controle. Deze controle richt zich, op basis van artikel 5 van de Algemene Wet Bestuursrecht, op de vergunningsplicht voor escortbedrijven en de daarbij gestelde voorwaarden. De focus ligt op: de aanwezigheid van de vergunning en de naleving van de vergunningsvoorwaarden; het achterhalen van de identiteit van de aanbieder van de escortdienst; het vaststellen of een buitenlandse prostituee in Nederland rechtmatig arbeid mag verrichten; het controleren van de chauffeur (mogelijk) in dienst bij de aanbieder van de escortdienst; het vaststellen van meerderjarigheid van de prostituee (CPM, 2011). Deze controles werken preventief en zijn gericht op het normaliseren en behouden van inzicht in de prostitutiebranche en het vroegtijdig opvangen van mogelijke signalen van mensenhandel44. De informatie die voortkomt uit deze bestuurlijke controles en niet leiden tot een verdenking en/ of een strafrechtelijk onderzoek, kan niet worden gedeeld ten behoeve van opsporing van mensenhandel. Het zou bij gebruik van op deze wijze verkregen gegevens kunnen leiden tot een ernstig vormverzuim omdat er sprake zou kunnen zijn van misbruik van bevoegdheden: detournement de pouvoir. Vanuit de controles welke leidden tot een strafrechtelijk onderzoek is een overzicht tot stand gebracht met de bij die onderzoeken betrokken chauffeurs. Het idee is om deze personen te monitoren in Blueview, bij ketenpartners en/ of hen als informatiebron aan te wenden. Tot op heden heeft dit nog geen concreet resultaat opgeleverd; pas na een langere periode kan worden bezien of dit idee effect heeft. 4.4.3

Omgekeerde escort Door gebruik te maken van een open bronnenonderzoek, vooral van het internet maar ook van kranten, zijn advertenties geanalyseerd waarin prostitutie wordt aangeboden45. Wanneer uit de advertenties inhoudelijk dan wel uit de context 46 lijkt dat er sprake zou kunnen zijn van slachtofferschap van mensenhandel of bijvoorbeeld van minderjarigheid van de aangeboden prostituee, wordt deze bezocht door rechercheurs. Alleen vanuit de advertenties kan niet worden vastgesteld of er sprake is van legale- dan wel illegale prostitutie. De situatie van de op deze wijze gecontroleerde prostituees loopt uiteen. Er zijn thuiswerkers aangetroffen die van oorsprong in een vergunde seksinrichting bekend waren, thuiswerkers waarvan moeilijk vast te stellen was of er sprake was van bedrijfsmatigheid47, zogenaamde thuiswerkers die met meerdere personen prostitutie aanboden in één woning alsmede thuiswerkers welke vanuit een andere dan hun eigen woning prostitutie aanboden. In de afgelopen periode is een aantal minderjarigen (n=44) op deze wijze gecontroleerd en uit de prostitutie gehaald . Ingeval van een minderjarige die werkzaam is als prostituee zal altijd een strafrechtelijk onderzoek volgen tegen degene(n) die haar prostitueert dan wel in de prostitutie houdt. Vanuit de pilot is nauw samengewerkt met het CPM om bij dergelijke signalen van loverboys direct actie te kunnen ondernemen en de persoon of personen die zich hierbij strafbaar maken aan mensenhandel te identificeren, uit de anonimiteit te halen en waar mogelijk te vervolgen. Deze methode lijkt succesvol, mogelijk mede omdat er vrijwel direct kan worden gereageerd en een afspraak wordt gemaakt met de prostituee. Deze procedure is gebaseerd op hetzelfde beleid als de zogenaamd escort- of hotelcontrole. Uit de navolgende casus komt wel naar voren dat niet elk incident of signaal zomaar past in deze werkwijze. 43

De inhoudelijk werkwijze staat vermeld in de regeling Handhaven Op Niveau [HON]. Aanwijzing mensenhandel 2008A022 in werking getreden op 1 januari 2009. 45 Zie hiervoor ook paragraaf 4.4.8, de rol van faciliterende webhosters. 46 (werk)namen komen bijvoorbeeld eerder voor in mensenhandelonderzoeken. 47 In dat geval is de prostituee vergunningplichtig. 44

27

Het gaat dan vooral om de juridische basis op grond waarvan de identiteit van een vermeend slachtoffer of verdachte kan worden vastgesteld en worden gecontroleerd of er sprake is van (gedwongen) prostitutie of mensenhandel. Bij het monitoren van een website waarop prostitutie wordt aangeboden, treffen rechercheurs een advertentie aan met een foto. Uit de advertentietekst blijkt dat de prostituee welke in Rotterdam wordt aangeboden 18 jaar is en wordt geadverteerd met het volgende bijschrift: geil hoerig sletje 18 1.61 45 kilo slank cup B halflang haar doet alles klein van postuur gewillig. Op de geplaatste foto s staat een meisje afgebeeld met halflang blond haar met direct naast haar/ tegen haar aan een manspersoon. Op één van de foto s houdt deze man de BH van het meisje vast en lijkt dit naar beneden te trekken. Het gezicht van het zo te zien erg jong - meisje is onherkenbaar gemaakt. Op basis van een aantal indicatoren; 18 jaar, doet alles en de bij de advertentie geplaatste foto s werd deze advertentie als verdacht aangemerkt. Verdacht in de zin dat er sprake zou kunnen zijn van minderjarigheid van de aangeboden prostituee of gedwongen prostitutie en/ of een loverboy. De vraag die rijst gaat over de wijze waarop de politie contact kan leggen en vaststellen of hier sprake is van misstanden als benoemd. Zoals toegepast bij de hotelkamercontrole is er regelgeving op basis waarvan de politie (hier: rechercheurs van het CPM) vanuit haar toezichthoudende taak een (bestuurlijke controle) kan uitvoeren en een afspraak maakt voor een bezoek aan deze specifieke prostituee. Na het contact en controle kan een opsporende taak aan de orde zijn wanneer er sprake is van minderjarigheid, duidelijke signalen van mensenhandel of andere omstandigheden. Deze trajecten - bestuur- en strafrecht - zijn dus nevengeschikt en complementair48. In principe zou het mogelijk zijn op grond van artikel 2 van de Politiewet hulp verlenen aan hen die deze behoeven een onderzoek in te stellen en eventueel binnen te treden in een woning. Wanneer veel duidelijker dan in deze casus sprake zou zijn van een strafbaar feit (minderjarigheid evident, gedwongen prostitutie, doorlaatverbod bij mensenhandel49) zou direct sprake zijn van opsporingsbevoegdheden, dwangmiddelen en maatregelen. Terug naar de casus. Er werd contact opgenomen met de webhoster van de website waarop de advertentie geplaatst was. Daar bleek dat dezelfde advertentie opgevallen en in onderzoek was. Met de webhoster is een onderzoek ingesteld waarbij, met een vordering van de officier van justitie50 , gegevens werden verstrekt omtrent de adverteerder, IP en e-mailadressen maar bijvoorbeeld ook de EXIF gegevens van de geplaatste foto s51. Op die wijze kunnen (digitale) sporen leiden tot identificatie van verdachten. Informatie op het internet (en dergelijke advertentiewebsites) is zeer vluchtig; advertenties die nu online staan en raadpleegbaar zijn, kunnen door een adverteerder met de mobiele telefoon worden gewijzigd, verwijderd of met andere informatie opnieuw worden geplaatst. Het is van belang snel te reageren. Na de overweging op welke grond een controle plaats zou vinden bleek de advertentie inderdaad al verdwenen. De advertentie is wel veiliggesteld zoals deze online heeft gestaan. 4.4.4

Registratie Van de mogelijk van mensenhandel verdachte personen, bekend geworden vanuit onderzoeken, zijn de personalia aangeleverd aan de RIO. Het doel is om binnen BVH aan de entiteitkaart van die perso(o)n(en) een attentie en aandachtsvestiging te koppelen. Op die manier wordt bij het bevragen of registreren van deze persoon een link gelegd naar de tekst in die betreffende aandachtsvestiging. Vervolgens kunnen de relevante gegevens (doelbinding) in het kader van het opbouwen van een informa48

Handhaving in de escortbranche regeling Handhaven Op Niveau, gemeente Rotterdam. Artikel 126ff van het Wetboek van Strafvordering. 50 Artikel 126nd van het Wetboek van Strafvordering. 51 Zie paragraaf 4.1.4 49

28

tiepositie worden verwerkt op basis van artikel 10, 1e lid van de Wet Persoons Gegevens [WPG]. In dit themaregister mensenhandel draagt de verwerking van de gegevens bij aan het vormen van intelligence met betrekking tot mensenhandel. 4.4.5

Bestuurlijk traject Binnen de pilot hebben zich geen onderzoeken voorgedaan waarbinnen een bestuurlijk traject kon worden ingezet tegen een persoon of organisatie. Vanuit de uit de pilot opgedane ervaring zullen bevindingen worden gerapporteerd aan relevante organisaties en partijen. Zo zal specifieke casuïstiek worden ingebracht in een bestuurlijke rapportage aan bijvoorbeeld het RIEC en het Ministerie van Veiligheid en Justitie.

4.4.6

Meekijken in chatboxcommunicatie Met het doel informatie te vergaren en mogelijk signalen op te vangen van mensenhandel -loverboysis het idee ontstaan onder een pseudoniem deel te nemen in verschillende chatboxen. Het is echter niet mogelijk gebleken om op deze wijze gerichte informatie te verzamelen of signalen op te vangen. Als deelnemer wordt namelijk ongericht gezocht in ongestructureerde communicatie. Meer succes lijkt te kunnen worden verwacht van een vorm van netwerkend opsporen waarbij bijvoorbeeld moderators een rol kunnen spelen om signalen en informatie te herkennen die voorhanden is op de websites en in chatboxen52.

4.4.7

Kamer van Koophandel Het idee bestond om medewerkers van de Kamer van Koophandel voor te lichten over signalen van mensenhandel welke zij tegen kunnen komen bij hun werkzaamheden. Uit communicatie met het RIEC bleek echter dat er een project vanuit het RIEC liep dat daarin voorzag. De signalenlijst mensenhandel is inmiddels ingeburgerd bij de medewerkers van de kamer van Koophandel.

4.4.8

Webhosters Vanuit de pilot is contact gezocht met een aantal webhosters. Dergelijke faciliteerders van op prostitutie gerichte websites beschikken vermoedelijk over informatie, bijvoorbeeld gemeld door bezoekers van deze websites via een misbruikknop . Webhosters controleren hun eigen websites door deze te laten monitoren door zogenaamde moderators. Uit de gesprekken bleek de bereidheid tot het delen van informatie vanuit een integere bedrijfsvoering. Er wordt vanuit deze bedrijven wel een gemis ervaren. Zij weten niet waar zij met eventuele meldingen naar toe moeten, het internet heeft geen duidelijke grenzen. Er is behoefte aan één aanspreekpunt, één loket . Door de webhosters werd vervolgens aangegeven dat het niet wenselijk was om uiteindelijk natuurlijke personen (en werknemers van het bedrijf) verantwoordelijk te laten zijn omtrent een eventuele verstrekking van informatie. Op dit moment is bij hen de mogelijkheid in onderzoek om hiervoor een juridisch medewerker of juridische afdeling aan- of in te stellen. Inmiddels werden diverse zaken door de webhosters gemeld. Zo werd een reactie van een prostitueebezoeker waarin werd aangegeven dat het in een bepaald geval om gedwongen prostitutie zou gaan, gedeeld met de pilot in Rotterdam. De melding bleek thuis te horen bij de politie Limburg. Op basis van 52

Zie paragraaf 4.4.8 29

deze melding werd, in combinatie met een eerdere MMA melding, met de betreffende prostituee een intakegesprek gehouden door het controleteam prostitutie en mensenhandel aldaar. De vrouw in kwestie bleek net de leeftijd van achttien jaren te hebben bereikt. Naar aanleiding van verdacht chatverkeer werd inmiddels informatie gedeeld en stelden webhosters de informatie beschikbaar voor een ander onderzoek. Deze werd direct op de juiste plaats van opsporingsonderzoek gebracht. Een terugkoppeling met de verstrekker zal plaatsvinden. 4.4.9

Voorlichtingsfilm Naar aanleiding van bestaande voorlichtingsfilms is gekeken naar de mogelijkheid een film te laten maken gericht op ouders en kinderen met betrekking tot de bewustwording van de gevaren van social media. Gebleken is dat er binnen de rijksbrede aanpak loverboyproblematiek reeds door het ministerie van Veiligheid en Justitie een initiatief genomen was om een dergelijke film te (laten) ontwikkelen. Vanuit de pilot heeft inmiddels voeding plaatsgevonden aan de ontwikkelaars en makers van deze film.

4.4.10 Deelnemen op forums www.kinky.nl en www.hookers.nl Vanuit de pilot werden een tweetal gmail-accounts aangemaakt om actief te kunnen deelnemen op de forums van een aantal websites waarop prostitutie wordt aangeboden. Op deze forums worden door de klanten (en afnemers van prostitutie) recensies achtergelaten van door hen bezochte prostituees of hun bevindingen rondom de contacten. Onderzocht wordt of er vanuit deze berichten signalen naar voren komen die duiden op strafbare feiten als minderjarigheid (jeugdprostitutie) en mensenhandel. Het idee zou kunnen worden gekoppeld aan de ontwikkeling van een crawler zoals beschreven in paragraaf 4.1.4. Het nadeel daarvan lijkt echter dat een crawler zoekt op vaste data en gegevens; een regelmatig handmatig onderzoek bleek bovendien niet enorm arbeidsintensief omdat alleen de nieuwste berichten kunnen worden geselecteerd voor een onderzoek. Het gaat er bij deze manier van onderzoek om de berichtgeving te interpreteren en tussen de regels door te lezen. 4.4.11 Ontwikkelen van een App Samen met een multimediabedrijf is de mogelijkheid onderzocht om een dadergerichte App53 te ontwikkelen. Het idee was om een App in de vorm van een game te maken met een Rotterdamse setting, waarin de gebruiker zich zou kunnen ontwikkelen als crimineel. Uiteindelijk zou de gebruiker de status van pooier kunnen verdienen waarna via de App aan de gebruiker zou worden bekendgemaakt dat hij een spel had gespeeld en dat het slachtoffer ook zijn zus zou kunnen zijn geweest. Vanwege de zeer hoge ontwikkeling- en onderhoudskosten54 is het idee niet nader uitgewerkt en is de App niet ontwikkeld. 4.4.12 Fiscaal traject Binnen de periode van de pilot zijn geen signalen of onderzoeken bekend geworden waarin een fiscaal traject mogelijk zou zijn om de activiteit(en) van een geïdentificeerde loverboy te stoppen of te verstoren. 53 54

Een App is een klein te downloaden programma voor een smartphone, een applicatie . Door deze factoren ook niet mogelijk binnen de pilot te ontwikkelen. 30

4.4.13 Onderzoek aan eigenschappen van digitale (foto)opnames In paragraaf 4.1.4 is verslag gedaan van de zogenaamde EXIF gegevens op basis waarvan vervolgonderzoek mogelijk is naar de herkomst van fotografische opnamen. Deze (bijvoorbeeld) door webhosters gebruikte fotografische opnamen wordt door hen bewerkt zodat de EXIF gegevens niet meer zichtbaar zijn. Webhosters kunnen dus beschikken over gegevens die van belang zijn in de opsporing van mensenhandel. Een nader onderzoek door de afdeling Digitale Opsporing vindt plaats. Ook dient een juridische verkenning plaats te vinden met betrekking tot de bruikbaarheid van dergelijke en op die wijze verkregen informatie. 4.4.14 Onderzoeken van indicatoren vanuit een query Met de doelstelling informatie te halen uit het bedrijfsprocessensysteem van de politie, is een zoekvraag ontwikkeld die dagelijks de vraag aan het systeem stelt in welke vastgelegde registraties het woord loverboy is vermeld. Op deze wijze wordt dagelijks een overzicht automatisch geprint van de registraties waarin het woord loverboy is vermeld. Deze query is vanaf 1 februari 2011 ingezet. Het resulteerde in 509 treffers55. Daarbij moet worden vermeld dat het eigenlijk aantal treffers 534 bedroeg maar er altijd sprake is van dubbeltellingen; van alle treffers gaat het om in totaal 509 unieke registraties. Een groot voordeel van deze methode is dat de systemen automatisch worden gelezen met de zoekvraag die is gesteld. Nadeel is dat iedere treffer meegenomen wordt en ook de binnen de pilot vastgelegde gegevens bijvoorbeeld een verhoor in het overzicht komt te staan. Gebleken is dat het doorzoeken van de gevonden registraties tijdrovend werk is, meestal vanwege de omvang van de registratie in het systeem. Hierdoor ontstond binnen de pilot een capaciteitsprobleem en is aan het onderzoek van de gevonden registraties een lagere prioriteit gegeven. Wel zijn er een aantal concrete onderzoeken voortgekomen uit deze bevraging. Belangrijk te vermelden is dat de invoer in het bedrijfsprocessensysteem door politieambtenaren leidend is; zij muteren een bepaald incident of gebeurtenis soms vanuit een onderbuikgevoel waarbij wordt vermeld dat (bijvoorbeeld) vermoedelijk sprake is van een loverboy. Dit geeft wel aan dat de problematiek lastig is te verwoorden of concreet is te benoemen, met als gevolg dat (binnen deze methode) veel gegevens en data bekend worden die nader onderzocht moeten worden om deze tot informatie te kunnen verheffen. 4.4.15 Ontwikkelen van een quickscan signalenlijst Op basis van de bestaande signalenlijst mensenhandel, de signalenlijst loverboys van de GGD Rotterdam en ervaringen binnen de periode van de pilot loverboys, is een compacte quickscan signalenlijst ontwikkeld56. Hierin zijn signalen opgesomd die kunnen wijzen op slachtofferschap van mensenhandel waarbij sprake kan zijn van loverboymethodieken. Daarnaast zijn ketenpartners, in- en externe applicaties en (internet)bronnen opgesomd waar informatie en/of signalen kunnen worden gevonden. Deze lijst kan dienen als weeginstrument en checklist. Op basis van nieuwe inzichten of ervaringen kan deze lijst up to date worden gehouden.

55 56

Periode 1.2.2011 t/m 27.2.2012 (13 maanden). Zie bijlage B. 31

4.4.16 Ontwikkelen van een checklist artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht Als hulpmiddel bij het opmaken van een proces-verbaal mensenhandel, maar ook om te gebruiken als ondersteuning bij de verhoren van getuigen, aangevers en verdachten, is een checklist 57 opgesteld waarin het (mensenhandel)artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht is uitgewerkt en de bestanddelen zijn beschreven. 4.5

Knelpunten inhoudelijk Op basis van de binnen de pilot uitgevoerde onderzoeken, de toegepaste methoden van (opsporings)onderzoek, informatievergaring en informatiedeling kunnen ook een aantal inhoudelijke en procesmatige knelpunten worden aangegeven waar het gaat om de aanpak van deze verschijningsvorm van mensenhandel. Zo zijn er knelpunten te benoemen met betrekking tot de dader, het slachtoffer en het toezicht. Daarna volgt een opsomming van algemene knelpunten en een weergave betreffende de beeldvorming rondom loverboyproblematiek.

4.5.1

De dader De dader -loverboy- werd hier eerder in een definitie gevat. Het is echter niet zo simpel om een sluitende omschrijving van de loverboy te geven of om er een profiel van te beschrijven. In de veelheid aan literatuur lopen de meningen hierover ook behoorlijk uiteen. De methodiek die deze dader - mensenhandelaar- toepast om zijn doel te bereiken is eenvoudiger te benoemen. Deze is dan ook in de in dit onderzoek gehanteerde definitie opgenomen. Bovendien zijn de verzamelde kenmerken veelal gedestilleerd uit politie- en hulpverleningsdossiers en beschrijven slechts een deel van de werkelijkheid (Doornbos, 2006; Van der Krabben 2010). Om zomaar op basis van een signaal of beperkte informatie bij de daders (of verdachten) te komen en een onderzoek te starten, is in de praktijk lastig gebleken en blijkt uit het volgende voorbeeld (Coolen, persoonlijke communicatie, december 2011): In het politiesysteem is een mutatie opgenomen waarin melding wordt gemaakt van problemen rondom een minderjarig meisje. Zij heeft een (fout) vriendje die door de melder wordt getypeerd als een loverboy. Op basis van de zoekvraag (query) die vanuit de pilot loverboys dagelijks automatisch wordt gesteld, komt deze mutatie naar voren en wordt geprint in de projectruimte. Heel vaak echter blijken er van deze - mogelijke - loverboy geen gegevens bekend bij andere partners, de belastingdienst of het bestuur. De informatie uit de mutatie kan dan slechts worden veredeld met eventueel aanwezige gegevens die bij de politie bekend zijn. Wanneer de verdenking van mensenhandel niet (nader) kan worden onderbouwd heeft het onderzoek wel de status loverboy maar voldoet niet aan criteria om in het casusoverleg te worden aangeboden en gaat het in eerste instantie zonder eigenlijk resultaat het archief in. De informatie blijft bestaan en kan worden gestapeld maar een zichtbaar resultaat blijft tot op heden uit. Vanuit de ervaringen binnen de pilot kan worden opgetekend dat het zeer van belang is eerst te weten wat het probleem is, hoe de problematiek eruit ziet, voordat enige vorm van interventie kan worden ingezet. Ook de pilot begon met de vraag wat is een loverboy? zoals eerder in de inleiding benoemd. Niet in de laatste plaats binnen de pilot bleek behoefte naar beantwoording van die vraag. Kijkend naar bepaalde mogelijke kenmerken van daders zoals genoemd in uiteenlopende onderzoeken (Bo57

Zie bijlage C. 32

venkerk, 2006; Van Dijk & Terpstra, 2005; Terpstra et al., 2005 in Van der Krabben, 2010; Van Bergen, 2011) te weten: allochtone Nederlandse jongemannen (2e generatie migranten) leeftijd tussen 20 en 30 jaar geen goede relatie met ouders sociaal vaardig (manipulatief) weinig toekomstperspectief lage of niet afgeronde opleiding bekend met het crimineel milieu externe locus of control (de schuld bij een ander leggen) weinig respect naar vrouwen materieel vertoon (uiterlijk, mooie auto) lijkt het een bijna onmogelijke opdracht daders te kunnen vinden op basis van deze kenmerken. Een voordeel in Rotterdam Rijnmond is dat signalen en zaken waarbij er sprake zou kunnen zijn van loverboyachtige methoden worden geregistreerd met een unieke code. Het is echter binnen de bij de politie in gebruik zijnde systemen als BVH en BVO58 niet mogelijk op deze kenmerken te zoeken en er een natuurlijk persoon bij te vinden. Ook is het onmogelijk op de gehanteerde methodieken van een loverboy te zoeken in deze (of andere) systemen. Hooguit kan er een zoekvraag worden toegepast in de tekstvelden59. 4.5.2

Het slachtoffer Het slachtoffer alsmede de beleving van slachtofferschap spelen bij deze strafbare feiten een belangrijke rol. Het Nederlandse woord slachtoffer - heeft een sterke duiding in zich dat iemand daadwerkelijk slachtoffer is. De verwachting - bij politie en hulpverlening - dat iemand slachtoffer is, is dan ook bij veel uitgevoerde strafrechtelijke onderzoeken aanwezig. Omdat over het algemeen voor de strafrechtelijke vervolging een aangifte nodig is van het slachtoffer, streeft de politie ernaar deze binnen te halen (Van Veelen, persoonlijke communicatie, december 2011). Uit onderzoek van verschillende auteurs blijkt de praktijk hiervan soms ingewikkeld. De afhankelijkheidsrelatie die kan bestaan tussen slachtoffer en dader vormt bijvoorbeeld een belemmering bij het herkennen van slachtofferschap (Bovenkerk & Pronk, 2007). Doornbos (2006) deed eerder onderzoek naar de aangiftebereidheid bij slachtoffers van loverboys. In haar onderzoek beschrijft Doornbos gebruik te hebben gemaakt van het slachtofferbeslissingsmodel van Greenberg en Ruback. Dit model benoemt drie stadia. In het eerste stadium labelt het slachtoffer hetgeen is gebeurd als een misdrijf (of niet). Wanneer één en ander als een (gepleegd) misdrijf wordt erkend, volgt vaak angst voor herhaald slachtofferschap en het gevoel van onrechtvaardigheid; stadium twee. De beslissing van een slachtoffer omvat het derde stadium: het zelf oplossen, niets doen, cognitief revalueren of naar de politie gaan en aangifte doen. Bij het cognitief revalueren herhaalt het slachtoffer de stadia en volgt een herwaardering van de feiten. Soms wordt de werkelijkheid veranderd om zichzelf te kunnen stabiliseren. Ook kan een slachtoffer zichzelf de schuld gaan toerekenen (Doornbos, 2006; Van de Velde, 2009). Uit jurisprudentieonderzoek van Damen (2011) betreffend de bewijsproblematiek blijkt onder andere sterk dat een aangifte of belas-

58 59

Basis Voorziening Handhaving en Basis Voorziening Opsporing. Zoals genoemd in het voorbeeld. 33

tende verklaring leidt tot meer veroordelingen. Zo kan steunbewijs worden gevonden aan de hand van de aangifte en kan deze de onvrijwilligheid van het slachtoffer aangeven (Damen, 2011). Uit verrichte onderzoeken, maar ook vanuit de literatuur (Bovenkerk, 2004; Terpstra & Van Dijke, 2005) komt een beeld naar voren dat ook slachtoffers van loverboys60 niet zijn te vatten in één profiel. Zo zijn niet alle slachtoffers naïef en weerloos (Van der Krabben, 2010 p.14). Binnen de onderzoeken welke zijn verricht in de periode na 1 april 2010 wordt een zelfde bevinding gedaan. De aangeefsters bleken soms niet of nauwelijks bereid een aangifte te doen of verklaringen af te leggen tegen een vermeende loverboy. De achtergrond van deze beslissingen loopt uiteen; er zijn voorbeelden dat een slachtoffer als minderjarige van 15 jaar zich prostitueerde om luxe kleding te kunnen kopen en / of te voorzien in de harddrugsverslaving van haar (biologische) moeder. Daarnaast zijn er slachtoffers in beeld gekomen die voldeden aan het klassieke beeld van een slachtoffer van een loverboy (Slooter, persoonlijke communicatie, december 2011). De bevinding van Doornbos (2006) lijken in die zin zichtbaar in de praktijk binnen de pilot. Op basis van de vele gesprekken die zijn gevoerd is een beeld ontstaan van waarom slachtoffers wel of niet naar de politie gaan en aangifte doen. In de eerste plaats werd duidelijk dat een deel van de slachtoffers niet naar de politie gaat, omdat zij de gebeurtenissen niet labelen als een misdrijf. Daarnaast is er een groep slachtoffers die er lang over doet om de acties van de loverboy te labelen als misdrijf. De volgende stap in het beslissingsmodel wordt hierdoor uitgesteld, met als gevolg dat ook de eventuele stap naar de politie wordt uitgesteld. Als slachtoffers het misdrijf wel labelen als zodanig, bepalen zij vervolgens de ernst er van. Uit het onderzoek blijkt dat slachtoffers van loverboys het misdrijf ervaren als zeer ernstig. Dit komt door de gedwongen prostitutie, het geweld, het feit dat zij dachten veilig te zijn bij hun vriend en de grote emotionele gevolgen hiervan, namelijk vooral angst voor wraak, maar ook het gevoel onrechtvaardig behandeld te zijn, schaamte en schuldgevoelens. Slachtoffers nemen dan ook een beslissing met als doel vooral deze angst te verminderen. In sommige gevallen doen zij aangifte (in de hoop dat de politie hen kan beschermen door de loverboy op te pakken), in vele andere gevallen doen zij juist geen aangifte (omdat zij bang zijn, bang voor wraak en dat de politie hen niet zal kunnen beschermen). De verwachting of de politie de angst kan verminderen is afhankelijk van eerdere ervaringen met de politie, bijvoorbeeld tijdens de eerste gesprekken. Om deze reden zijn vervelende ervaringen van slachtoffers, zoals lang wachten en loze beloftes, factoren die een rol spelen bij de aangiftebereidheid. Daarnaast worden verwachtingen beïnvloed door de sociale omgeving van het slachtoffer. Vooral ouders hebben veel invloed. (citaat Doornbos, 2006) Vanuit onderzoek is bekend dat onder andere de bejegening door de politie van invloed kan zijn op de aangifte- dan wel verklaringbereidheid van slachtoffers (o.a. Doornbos, 2006; Monpellier, 2009). De bejegening van aangevers/ slachtoffers kan zijn beïnvloed door een mechanisme waarbij de schuld of aanleiding wordt gezocht bij dit slachtoffer. Het idee zij zal het er wel naar hebben gemaakt stelt anderen gerust; het zondebokken van het slachtoffer, het blaming the victim, kan invloed hebben op de aangiftebereidheid, zeker wanneer een aangeefster deze houding van de politie bemerkt. 4.5.3

Het toezicht Vanuit het klassieke beeld van de loverboy die met een dure auto langs het schoolplein rijdt, is nog wel te verzinnen hoe de mate van toezicht kan worden versterkt om strafbare feiten en slachtofferschap te 60

Mensenhandelaren die de methodieken hanteren van de loverboy (zie definitie). 34

voorkomen. Gezien de bevinding dat er een verplaatsing aan de orde is naar de digitale wereld van het internet, is tijdens de pilot geen duidelijk(er) beeld ontstaan hoe daar het toezicht georganiseerd zou kunnen worden. Het internet is onbegrensd en grenzeloos (Zanetti, 2009) waarbij direct de vraag opkomt wie er verantwoordelijk is voor dit toezicht, als dat al te organiseren zou zijn. Zoals eerder aangegeven is vanuit de pilot gebleken dat het onmogelijk is een persoon te volgen of te monitoren op internet. Het blijft bij een globaal zicht van waar of waarmee een identiteit actief is of actief lijkt. Daarbij wordt door degene die monitort de selectie gemaakt waar gekeken wordt; op welke website, in welke chatbox of in welke community. Daarnaast blijft het zo dat niets is wat het lijkt . Onbekend is wie er op dat moment gebruik maakt van een bepaalde identiteit (Van Westrienen, persoonlijke communicatie, februari 2012). De enige mogelijkheid om een natuurlijk persoon te monitoren op internet is wanneer tegen die persoon een bijzondere opsporingsbevoegdheid wordt ingezet als (internet)tap of het opnemen van vertrouwelijke communicatie [OVC]. Maar ook dan bestaat de mogelijkheid dat het subject op een andere plaats communiceert hetgeen de inzet van OVC devalueert. Of er wordt gebruik gemaakt van een ander IP adres dan de aansluiting die uit politieonderzoek bekend geworden is. Dit is dan nog eens een tijdrovende onderzoeksmethode en kan slechts in bepaalde gevallen worden toegepast, soms langs een streng beslissingsregime van de Centrale Toetsing Commissie [CTC]. Zonder een actuele verdenking van een ernstig strafbaar feit is de inzet van dergelijke bevoegdheden onmogelijk. Een en ander is niet binnen de pilot onderzocht maar gebaseerd op ervaringen vanuit eerdere rechercheonderzoeken (Coolen, persoonlijke communicatie, januari 2012). 4.5.4

De opsporing Bij de opsporing van mensenhandel gepleegd door loverboys of verdachten die gebruik maken van deze methodieken, valt op dat de politie geneigd is direct te zoeken naar verdachten die zich schuldig maken of hebben gemaakt aan mensenhandel, om zodoende een bewijsbare zaak te kunnen overdragen aan het openbaar ministerie. In de meeste gevallen wordt de link gezocht naar een vorm van (gedwongen) prostitutie of een minderjarig slachtoffer. Bij een minderjarig slachtoffer is de bewijslast eenvoudig te leveren puur door de minderjarigheid van het slachtoffer. Minderjarigheid is een objectief gegeven. Niet alleen in de literatuur (Bovenkerk & Pronk, 2007; Doornbos, 2006; Van Bergen 2011) maar ook in operationele onderzoeken komt het voor dat (potentiële) slachtoffers - voordat zij worden uitgebuit in de prostitutie - verdovende middelen moeten smokkelen of bijvoorbeeld telefoonabonnementen moeten afsluiten. In feite zou het gedwongen laten smokkelen van verdovende middelen uitbuiting in de zin van artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht kunnen opleveren. Uit een operationeel onderzoek bleek echter dat dan eerder de keuze wordt gemaakt het Opiumwetdelict ten laste te leggen in plaats van mensenhandel. De bewijslast voor mensenhandel is bewerkelijker; bovendien vallen de opgelegde (of verwachte) straffen vaak hoger uit bij het Opiumdelict. Bij een dergelijke combinatie van een verdenking van mensenhandel en de Opiumwet, mag echter niet aan het belang van het slachtoffer van mensenhandel voorbijgegaan worden (Roodnat, persoonlijke communicatie, november 2011). Het moment waarop de politie interventie pleegt in een onderzoek laat een verscheidenheid zien in welke fase een (potentieel) slachtoffer zich bevindt. De onderkenning van slachtofferschap speelt een belangrijke rol (Van Bergen, 2011; Doornbos, 2006). Bovendien is het delict mensenhandel te typeren als een typische haalzaak ; min of meer een verborgen delict waarvan zelden spontaan aangifte wordt gedaan. Daarnaast gaat het bij mensenhandel niet zomaar om één delict of een te benoemen gebeurtenis. Veel meer is het een proces waarbinnen allerlei gebeurtenissen in samenhang met elkaar één en ander tot mensenhandel maakt (Verhoeven, Van Gestel & De Jong, 2011). Iets dat bovendien de op35

sporing bemoeilijkt is de wijze van registratie. Door verschillende ketenpartners (politie, Prostitutie Maatschappelijk Werk [PMW], GGD, etc.) en de maatschappij wordt de problematiek benaderd vanuit een andere invalshoek. Dat begint al met de definitiebepaling: wat is nu een loverboy? De diverse benaderingen en wijzen van registreren bemoeilijken het proces van samenwerking met partners en zetten de opsporing soms zelfs op het verkeerde been (Van Bergen, 2011). 4.5.5

Knelpunten procesmatig Binnen de pilot is een aantal keer gesproken over de voortgang en de door de rechercheurs weergegeven knelpunten. Over het algemeen werd ervaren dat de voortgang van de verrichte onderzoeken en de te ontwikkelen alternatieve methoden en werkwijzen, werd beïnvloed door bedrijfsinterne factoren, verschillende interpretatie van doelstellingen, in- en externe communicatie en slachtofferproblematiek.

4.5.5.1

Bedrijfsinterne factoren De pilot werd opgebouwd door 6 (al aanwezige) FTEs 61 uitgebreid met 5 FTEs 62 tot een totaal van 11 personeelsleden. De aanpak van de problematiek vereist specifieke kennis. Deze moest eerst worden opgebouwd en geleerd. Door diverse bedrijfsinterne factoren telde de pilot gedurende de twee jaren een groter aantal FTEs (n=22). Vanuit andere opsporingsteams is telkens geanticipeerd om voldoende mensen in de pilot te behouden, maar dergelijke wisselingen houden ook in dat er kennis moest worden overgedragen.

4.5.5.2

Interpretatie van doelstellingen De verwachting binnen de pilot was dat (gelet op de gestelde doelen) vaker en meer verdergaande opsporingsmethoden zouden worden ingezet om de juridische grenzen op te zoeken. Langdurige (meer klassiek ingerichte) strafrechtelijke onderzoeken en de soms beperkte mogelijkheden van het openbaar ministerie, gaven op momenten een terughoudendheid in de inzet van verdergaande opsporingsmethoden. Dit doorkruiste de wil om meer grensverleggend op zoek te gaan naar nieuwe methoden om zodoende aan de voorkant te komen van de loverboyproblematiek. Dit haperen van de inzet van verdergaande methoden komt ook naar voren in onderzoek naar de verkenning en bestrijding van de online wereld van de kinderporno (Den Haak-Luijk, 2010). In het onderzoek van Den Haak-Luijk (2010) wordt voorgesteld duidelijkheid te scheppen op drie terreinen: wetgeving (bevoegdheden), wetenschap (nader onderzoek van internetactiviteiten) en via uitgelokte jurisprudentie.

4.5.5.3

In- en externe communicatie Binnen de pilot werden een aantal casussen doorgeleid vanuit andere opsporingseenheden binnen en buiten de politieregio Rotterdam. In een aantal gevallen ontstond twijfel over de juistheid of volledigheid van de geregistreerde gegevens in de desbetreffende casussen. Vanuit vervolgonderzoek bleek bijvoorbeeld dat het verhaal anders in elkaar zat dan aanvankelijk geregistreerd, informatie ontbrak of onvolledig was. De lijn van de casus was daardoor moeilijk te volgen en correctie of bijstelling kostte veel tijd. 61

1 projectleider, 1 coördinator, 3 rechercheurs, 1 administratief rechercheur. 1 internetrechercheur, 1 informatierechercheur, 1 operationeel analist, 1 zedenrechercheur, 1 algemeen rechercheur. 62

36

Specifieke casussen worden besproken in een casusoverleg op operationeel niveau. Binnen de pilot was de wil er om, met verkregen informatie uit de keten waarmee een onderzoek kon worden opgestart of nader onderbouwd, aan de slag te gaan. De verwachting vanuit de pilot was hooggespannen waardoor de resultaten vanuit de keten mensenhandel als mager werden beoordeeld. Van belang is te weten wat de (on)mogelijkheden zijn van deelnemers in de keten. Ook kennis van gesloten convenanten tussen deelnemers en de praktische werkwijze van informatiedeling lijkt van invloed op genoemde verwachtingen (Coolen, persoonlijke communicatie, december 2011). 4.5.5.4

Slachtofferproblematiek In verschillende onderzoeken werd persoonlijkheidsproblematiek onderkend bij aangeefsters / slachtoffers. Soms bleek het lastig in contact te komen of het contact te onderhouden. Ook bleken aangiften niet altijd volledig of consistent waardoor de verificatie van bepaalde details -en daarmee de opsporing- werd bemoeilijkt. In een later stadium van de pilot werd in onderzoeken gebruik gemaakt van de expertise van een gedragsdeskundige ten aanzien van de aangeefster. Slachtofferproblematiek leidde in enkele gevallen ook tot problemen in relatie tot de opvang van een slachtoffer. Met een 19 jarig meisje was een intakegesprek gehouden waaruit het vermoeden ontstond dat zij onder bedreiging van geweld langere tijd was geprostitueerd. Zij bleek ook al een tijd onder behandeling van een psychiater. Vanwege de persoonlijkheidsproblematiek, bovenmatig blowen, signalen van voorgenomen suïcide en gedragsproblemen had zij haar huidige huisvesting bij de [ ] moeten verlaten. Om haar in de juiste opvang geplaatst te krijgen werd een beoordeling verricht door een psychiater die schizofrenie en borderline symptomen diagnosticeerde. De acute noodzaak van een verplichte opname in verband met suïcidesignalen werd niet gezien. Via de crisisopvang dreigde zij na een paar dagen weer op straat te worden gezet. Bij een hernieuwde poging van de politie om het meisje te plaatsen als slachtoffer mensenhandel, bleek zij vermoedelijk zwanger. Om te mogen worden geplaatst in de beoogde opvang mocht zij niet zwanger zijn. Na bemiddeling en tussenkomst van [ ] kon zij uiteindelijk op een zogenaamd noodbed. In de tussentijd werd via Comensha getracht een meer structurele opvang geregeld te krijgen. De verwachting was dat er spoedig een aangiftegesprek zou kunnen volgen. Na een aantal dagen in de opvang te hebben verbleven beek zij echter te zijn weggelopen. Op dit moment weet niemand waar zij zich bevindt.

37

5

Beeldvorming, discussie en aanbevelingen Nadat in de voorgaande hoofdstukken de bevindingen zijn weergegeven, volgt in dit laatste hoofdstuk een aantal onderwerpen die van belang zijn om de problematiek goed te kunnen schetsen. Eerst wordt de beeldvorming besproken met de daaruit voortkomende discussie. Het sluitstuk van de rapportage betreft de aanbevelingen die kunnen worden gedaan aan de hand van de eerder vermelde bevindingen.

5.1

Beeldvorming en discussie Wellicht is de voornaamste bevinding niet te kwalificeren als best practice of knelpunt. Rekening houdend met de beperkingen van dit onderzoek en haar beperkte generaliseerbaarheid, lijkt er sprake van behoorlijk sturende beeldvorming rondom de loverboyproblematiek . Voor een deel is dat gelegen in de term loverboy. Discussie over deze terminologie is even oud als de problematiek die ermee verband houdt (Van der Krabben, 2010; Doornbos, 2006). Halverwege de negentigerjaren werd de term geïntroduceerd in een onderzoek van de politie Utrecht. Onduidelijk is gebleven waar precies de term vandaan komt, mogelijk is deze zelfs door de slachtoffers gebezigd (Doornbos, 2006). De term suggereert iets liefelijks en duidt op een bijna exclusief Nederlands verschijnsel maar gaat tegelijkertijd over een op één na oudste beroep: dat van souteneur (Van der Krabben, 2010). Het enige dat deze mensenhandelaar onderscheidt is diens werkwijze (Bovenkerk & Pronk, 2007). Vanuit de bevindingen van de pilot kan worden gesteld dat het zeer lastig bleek om aan de voorkant van het probleem te komen (zie ook Bovenkerk & Van San, 2011, p. 186; ( ) the police face extraordinary difficulties in tying to arrest these new-style pimps). Dit aan de voorkant komen was de rode draad bij de gestelde doelen van de pilot. Zowel op het gebied van informatie en intelligence, ketensamenwerking en persoonsgerichte aanpak was het moeilijk om zaken te concretiseren, de vermeende loverboy te personifiëren en uiteindelijk een mensenhandelonderzoek strafrechtelijk in te zetten. Ondanks de gedreven inzet van (informatie) rechercheurs en andere betrokkenen kwam regelmatig de vraag aan de orde of de loverboy wel bestond en waarom de politie er met alle expertise, kennis en inzet niet in slaagde het ene na het andere strafrechtelijk onderzoek te draaien. Auteurs als Bovenkerk et al. (2006, in Verwijs et al., 2011) spreken van morele paniek en lijken daar in ieder geval één spijker op zijn kop te slaan. Het gaat daarbij om de onderkenning van het probleem; wat is er aan de hand, hoe ernstig zijn de feiten en wat is de maatschappelijke impact ervan? Volgens de auteurs ontstaat de morele paniek naar aanleiding van ernstige incidenten die een impact hebben binnen een (risico)samenleving63 (vergelijk Beck (1992) in Van de Velde, 2011) die alle denkbare morele risico s wil afdekken: Naar aanleiding van één of meer incidenten ontstaat maatschappelijke verontwaardiging over een nieuw sociaal vraagstuk: in dit geval loverboys en hun slachtoffers. Het vraagstuk is extra gevoelig omdat het betrekking heeft op jeugd en seksualiteit. De kwestie krijgt in de loop der tijd toenemende aandacht van professionals en experts; media en politiek volgen. Men zoekt naar pakkende definities en er wordt nader onderzoek gedaan. Het probleem wordt steeds verder uitvergroot, waarna er (preventie)

63

Een onveiligheidsgevoel van de burger en de angst om slachtoffer te worden van criminaliteit kan als gevolg leiden tot beleidsontwikkeling van repressie naar preventie. 38

beleid wordt ontwikkeld en speciale hulpprogramma s worden opgezet. Het proces lijkt zichzelf steeds verder te versterken (de zgn. amplificatiespiraal). Ook met dit onderzoek zitten wij middenin dit proces. Het is ons inziens daarom van belang terug te keren naar wat loverboys in de kern zijn: mensenhandelaren die een specifieke verleidingstechniek hanteren. In het verlengde daarvan is het slachtofferschap van loverboy niet zozeer een op zichzelf staand probleem, maar veeleer een symptoom van een meeromvattende problematiek die samenhangt met de kwetsbaarheid van het slachtoffer (Verwijs et al., 2011 p.32). Ook Garnier (2009) signaleert een toenemende trend mogelijk samenhangend met de toenemende aandacht voor de loverboyproblematiek. Garnier inventariseerde en onderzocht de in Nederland bekende projecten gericht op preventieve interventie. Deze bleken voornamelijk gericht op risicomeiden, slachtoffers en scholen. Er bleek weinig sprake van samenhang tussen de projecten of deling van de bevindingen. De bewijsproblematiek bij de strafrechtelijke aanpak (zie ook: Damen, 2011) houdt volgens Garnier (2009) verband met een lage aangifte- en verklaringbereidheid en soms complexe slachtofferproblematiek. Bovenkerk en Van San (2011) concludeerden op basis van breed onderzoek recent nogmaals dat er wel sprake is van een bepaalde vorm van mensenhandel de methode van de loverboy- maar dat het fenomeen een voorbeeld is van een victimization industry waarbij stereotype slachtoffers en daders makkelijk passen: ( ) there is a great horror story that everyone knows, scholars systematize the stereotype and provide it with a label of scientific authenticity. The entire case is a good example of a victimization industry with innocent and unsuspecting girls in the role of suitable victims and second-generation immigrant criminals as suitable folk devils (Bovenkerk & Van San, 2011, p. 198). Dit zijn ook de (zij het algemene) beelden die uit verricht onderzoek binnen de pilot naar voren komen; de loverboy is gewoon een mensenhandelaar die bepaalde handelingen verricht om een ander uit te buiten. Daarbij hebben wij te maken met de persoon van de dader en die van het slachtoffer en de vaak met hen verbonden persoonlijkheidsproblematiek. Bovendien vergroot alle aandacht het probleem dat zich lang niet zo makkelijk laat definiëren. 5.2

Aanbevelingen Hoewel onderhavige rapportage een beschrijvend karakter heeft, kunnen aan de hand van de opgedane ervaringen in de pilot loverboys een aantal aanbevelingen worden benoemd. Deze aanbevelingen kunnen dienen als basis ter verbetering van de aanpak van mensenhandel in het algemeen en loverboys als methodiek in het bijzonder. In deze laatste paragraaf komen de aanbevelingen aan de orde. De aanbevelingen zijn gerubriceerd aan de hand van onderwerpen gerelateerd aan de drie hoofdlijnen intelligence, ketensamenwerking en persoonsgerichte aanpak. De aanbevelingen gerelateerd aan het internet zijn apart genoemd. Daarnaast is een aantal meer algemene aanbevelingen gedaan. Intelligence Intelligence is nog geen begrip dat is ingeburgerd. Het gaat bij intelligence om meer dan informatie alleen. Er zijn binnen de pilot verschillende methoden verkend om informatie en kennis van buiten naar binnen te halen. Voor een deel speelt daarbij ook het internet een rol. Het mobiliseren van ver39

schillende partijen rondom het probleem loverboys om vervolgens netwerkend op te gaan sporen moet ontwikkeld worden. Binnen de pilot is het slechts in beperkte mate gelukt meer kennis en informatie omtrent het onderwerp te ontginnen. De aanbevelingen in het kader van intelligence luiden: stroomlijn en monitor de meldingen via de stichting M (Meld Misdaad Anoniem) beter, laat deze centraal beheren door de RIO en neem alle signalen in behandeling; betrek externe partners bij het proces; intensiveer contacten met webhostbedrijven die over kennis en informatie beschikken en onderzoek de mogelijkheden om hiermee de opsporing van mensenhandel te optimaliseren; organiseer hiervoor één loket en aanspreekpunt binnen de politie64; zorg voor een eenduidige registratie van signalen en informatie aangaande mensenhandel/loverboys in de daartoe bestemde bedrijfsprocessensystemen zodat deze ook een bouwsteen worden van intelligence; verricht nader onderzoek naar mogelijkheden de scheidslijn tussen bestuursrecht en strafrecht te vervagen en vergaarde kennis en informatie te kunnen gebruiken voor de opbouw van intelligence. Ketensamenwerking Ondanks het gegeven dat de ketensamenwerking in Rotterdam al gestalte heeft gekregen, is het van belang dit te intensiveren en te verbeteren. Op papier zijn de meeste onderwerpen beschreven maar het is niet als vanzelf dat dit de gewenste resultaten of initiatieven oplevert. Het overleg op tactisch maar ook operationeel niveau moet een middel zijn en niet een doel. Gebleken is dat er in de periode van de pilot in totaal 20 zaken in de keten zijn ingebracht. Op het gebied van optimalisering van ketensamenwerking worden de volgende aanbevelingen gedaan: verbeter de toegankelijkheid, snelheid en gebruiksvriendelijkheid van het ICT systeem dat de ketenpartners gebruiken voor de deling van informatie; breng sneller en meer signalen en zaken in binnen de keten, dit geldt voor alle deelnemende ketenpartners; geef de ketenregisseur het mandaat hierop partners aan te spreken en zodoende meer verbinding te creëren in die keten; vergroot het inzicht in (soms tegenstrijdig lijkende) belangen van de ketenpartners; vergroot in de keten de kennis omtrent de bruikbaarheid en status van ingebrachte informatie gericht op een gemeenschappelijk doel; voeg voor dit doel een informatieanalist toe aan de keten zodat de informatie kan worden gemaakt tot concretere casuïstiek; onderzoek de mogelijkheden tot het instellen van één centrale mailbox voor signalen die kunnen worden geanalyseerd en veredeld; activeer ketenpartners om slachtoffers en verdachten te monitoren en draag er zorg voor dat die partners dat ook delen in de keten en consequent rapporteren; onderzoek de mogelijkheid een slachtoffer te kunnen laten signaleren door andere dan opsporingspartners.

64

Te denken valt bijvoorbeeld aan het NIK (nationaal informatie knooppunt). 40

Persoonsgerichte aanpak De persoonsgerichte aanpak is binnen de pilot meer geconcentreerd op strafrechtelijke onderzoeken. De methodiek stapelen van informatie om tot een verdenking en een onderzoek te komen, is niet verder ontwikkeld. Deels heeft dit te maken met de wijze van registratie (buiten de daarvoor bestemde systemen) en voor een ander deel dat het stapelen beperkt blijft tot het stapelen van politieinformatie. In het kader van persoonsgerichte aanpak luiden de aanbevelingen als volgt: benader de methodiek stapelen anders; maak gebruik van politiesystemen als Brains en Ibase65 om samenhang te ontdekken in informatie, bijvoorbeeld rondom een persoon; zorg voor een eenduidige registratie in de daartoe bestemde bedrijfsprocessensystemen zodat deze ook een bouwsteen worden van intelligence; ontwikkel het concept tegenhouden nader, pas het in al zijn facetten toe en spits het toe op mensenhandel en loverboys waar strafrechtelijke interventie niet mogelijk lijkt; monitor betrokken personen die bijvoorbeeld als chauffeur of andere betrokkene in beeld zijn gekomen bij onderzoeken en pas op hen het concept tegenhouden toe; verricht nader onderzoek (bijvoorbeeld binnen de keten) naar de (on)mogelijkheden van fiscale en bestuurlijke trajecten; verricht nader dadergericht wetenschappelijk onderzoek om effectieve interventie gericht op daders tot stand te kunnen brengen. Internet Het internet speelt een belangrijke rol. Op basis van de bevindingen van de pilot lijkt het medium vooral een rol te spelen bij het leggen van het (eerste) contact, wat daarna gebeurt op het internet is in ieder geval niet of nauwelijks zichtbaar. Met betrekking tot het internet worden de volgende aanbevelingen gedaan: de wet- en regelgeving is geschreven op de offline wereld waardoor onduidelijkheid bestaat wat wel en niet mogelijk is. Pas wetgeving tijdig aan aan de online wereld (bevoegdheden), verricht nader wetenschappelijk onderzoek naar (loverboy) activiteiten op het internet en draag zorg voor jurisprudentie op dit onderwerp; breidt de capaciteit uit van rechercheurs die kennis hebben van- en bedreven zijn op het internet en social media; ontwikkel lokprofielen en plaats deze op diverse profielensites, maak daarbij gebruik van de kennis van de slachtoffers en verdachten. Neem dit onderwerp mee in de verhoorvoorbereiding; zorg er bij de inzet van lokprofielen voor dat desgevraagd (door de wederpartij) beeldmateriaal kan worden geplaatst of webcamsessies kunnen plaatsvinden. Onderzoek de juridische grens hiervan in de praktijk en borg deze in een protocol; monitor alle websites waarop prostitutie wordt aangeboden. Op die wijze kan veel informatie worden ingewonnen. Ook is deze methode de start van een omgekeerde escort ; wees als politie actief op social media: Twitter, borg de hier verkregen inzichten en volg bekend geworden slachtoffers; onderzoek de mogelijkheid vragenlijsten voor te leggen via social media als Blackberry Messenger met de focus op potentiële slachtoffers die hun PIN plaatsen en gevoelige gegevens prijsgeven; 65

Brains en I-base zijn voorbeelden van systemen om de samenhang in informatie uit verschillende bronnen te onderkennen. 41

laat internetrechercheurs actief chatboxcommunicatie monitoren; leg een rol weg voor bijvoorbeeld webhosters om bepaalde identiteiten en/of personen op het internet te monitoren; ontwikkel met digitaal specialisten een crawler die in combinatie met een analysetool gegevens van het internet (websites) kan verzamelen en analyseren. Als voorbeeld zou een dergelijke toepassing in staat zijn (prostitutierecensie) websites systematisch te onderzoeken; onderzoek nader met digitaal specialisten de mogelijkheden om op internet geplaatste fotografische opnamen en dergelijke te identificeren vanuit de EXIF66 gegevens. Algemeen Naast de hierboven gerubriceerde aanbevelingen zijn een aantal algemene aanbevelingen te benoemen: intensiveer de methode omgekeerde escort en rol deze uit binnen de Nationale Politie; draag zorg voor geschreven beleid inzake deze methode, zoals bij de hotelcontrole ; de rol van de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland (ambassades en consulaten) is aangaande de strafzaken van gedetineerde Nederlanders beperkt. Vergroot de bewustwording bij deze vertegenwoordigers dat gedetineerden slachtoffer kunnen zijn van mensenhandel. Verricht nader onderzoek naar mogelijkheden als het interviewen van gedetineerden; verbeter de query in de systemen en maak deze meer werkbaar, slimmer en minder arbeidsintensief; maak gebruik van de quickscan signalenlijst mensenhandel en blijf deze ontwikkelen; maak gebruik van de checklist met betrekking tot het strafrechtartikel mensenhandel 273f; registreer mensenhandel eenduidig met de ketenpartners; onderken slachtofferproblematiek (stoornissen, aangiftebereidheid etc.) en maak gebruik van gedragsdeskundigen t.a.v. slachtoffers (ook al in een vroeg stadium op internet en social media); zorg als politie voor aangiftebereidheid door een juiste bejegening van een aangeefster/ slachtoffer. Met bejegening wordt het hele proces bedoeld van benaderen, contact maken en onderhouden met het slachtoffer, daarbij rekening houdend met de eerder genoemde slachtoffer- en persoonlijkheidsproblematiek. Verricht nader onderzoek naar de mogelijkheden om hierbij externe experts in te zetten; neem voorgaande aanbeveling expliciet op binnen de opleiding mensenhandel zoals deze door de Nederlandse Politieacademie wordt gedoceerd; zorg er binnen een pilot voor dat in en externe doelen en verwachtingen helder zijn; stel reële doelen die voor alle betrokkenen te overzien en als haalbaar kunnen worden gekwalificeerd; gebruik ondersteunende faciliteiten zoals analyse veel meer tactisch dan operationeel, hiermee kan bereikt worden dat de focus op het probleem wordt gehouden in plaats van in incidentele operationele onderzoeken.

66

Exchangable Image File Format 42

Literatuur Beck, U. (1986). Risk society Towards a new modernity. Uitgeverij: Sage Publications, Londen, 1992. Beek, van der, K. (2010) Het schoolplein van de 21e eeuw. Een onderzoek naar de mogelijkheden voor opsporing van online child grooming. Apeldoorn: Nederlandse Politieacademie, scriptie Wetenschappelijke Expertise en Opsporing, Recherchekunde. Bergen, van, A.M. (2011). Mensenhandel door loverboys. Een verkennend onderzoek naar de aard van de actuele loverboymethode(n), de daders en slachtoffers. Apeldoorn: Nederlandse Politieacademie, scriptie Wetenschappelijke Expertise en Opsporing, Recherchekunde. Bovenkerk, F. & Pronk, G.J. (2007). Over de bestrijding van loverboymethoden. Justitiële Verkenningen, 7 (07), 82-95. Bovenkerk, F, & Van San, M. (2011). Loverboys in the Amsterdam Red Light District: A realist approach to the study of a moral panic. In: Crime Media Culture, 2011, 7(2), 185-199.67 Bovenkerk, F, Van San, M, K., Boone, M., Boekhout van Solinge, M. & Korf, D.J. (2006). Loverboys of modern pooierschap. Amsterdam: Uitgeverij Augustus. Bullens, R.A.R., & Van Horn, J.E. (2000). Daad uit liefde. Gedwongen prostitutie van meisjes. Justitiële Verkenningen, 26 (06), 25-41. Centraal Bureau voor de Statistiek (2011). Nederlandse jongeren zeer actief op sociale netwerken. Geraadpleegd op 18 april 2011 via http://www.cbs.nl/archief. Cleiren, C.P.M., & Nijboer, J.F. (2007). Strafrecht: tekst & commentaar. Deventer: Kluwer. CPM, (2011). Doel, uitleg en bevoegdheden escortcontrole. Intern document CPM gedateerd 25 januari 2012. Damen, F.H. (2011). De bewijsproblematiek van loverboypraktijken. Nijmegen: Radboud Universiteit, Faculteit der Rechtsgeleerdheid. Doornbos, A. (2006). Je beste vriend? Een onderzoek naar de aangiftebereidheid van slachtoffers van loverboys. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit der Sociale Wetenschappen. Garnier, W. (2009). Inventarisatie van (dader)preventie in Nederland bij de aanpak van loverboyproblematiek. Masterthese Psychologie afstudeerrichting Veiligheid en Gezondheid. Enschede: Universiteit Twente en Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandel. Graaf, de, R.J.M. (2010). Aanpak loverboys door stapelen van informatie. Apeldoorn: Nederlandse Politieacademie, scriptie Wetenschappelijke Expertise en Opsporing, Recherchekunde.

67

Op 29 september 2011 ontleend aan: cmc.sagepub.com University Library Utrecht. 43

Haak-Luijk, den L.M., (2010). Undercover child lover. Een onderzoek naar de toepasbaarheid van lokmiddelen in de online wereld in de strijd tegen kinderporno. Apeldoorn: Nederlandse Politieacademie, scriptie Wetenschappelijke Expertise en Opsporing, Recherchekunde. Krabben, van der, L. (2010). De school als reddende institutie? Een kwalitatief onderzoek naar de rol van het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs in de loverboyproblematiek. Universiteit van Utrecht, Faculteit der Sociale Wetenschappen, master Arbeid, zorg en welzijn; beleid en interventies. Kool, M., Van Sprang, M., & Bosland, S., (2012). Faciliteerders van de schone schijn. Alkmaar: Stuurgroep Proeftuin Mensenhandel Alkmaar. Kop, N., & Klerks, P. (2010). Intelligencegestuurd Politiewerk. Apeldoorn: Nederlandse Politieacademie, Lectoraat Recherchekunde. Lissenberg, E., Van Ruller, S. & Van Swaaningen, R. (2001). Tegen de regels IV. Een inleiding in de criminologie. Nijmegen: Ars Aequi Libri. Maan, J. (2011). Grooming, waar ligt de verantwoordelijkheid? In CIA Magazine, Rotterdam, 3 (11), 14-15. Minderhoud, J. (2011). Samen groeien in samenwerken. Eindrapportage proeftuin mensenhandel overige uitbuiting. Openbaar Ministerie Rotterdam-Dordrecht, politie Rotterdam Rijnmond en Zuid Holland Zuid, Z. uitg. Monpellier, M. (2009). De kracht om te spreken: een onderzoek naar het verloop van de aangifte en de strafrechtelijke procedure bij slachtoffers van mensenhandel in Nederland. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Procedure gegevensvergaring online communities. Kamerstukken II, vergaderjaar 1998-1999, 26 671, nr. 3, p. 35. Terpstra, L., & Dijke, A. van (2005). Loverboys: feiten cijfers, een quick scan. Amsterdam SWP. Velde, C.J. van de, (2011). Maffia in Nederland? Bestuurlijke aanpak van georganiseerde criminaliteit. Rotterdam: Erasmus Universiteit, Erasmus School of Law. Velde, R.J. van de, (2009). Oost West thuis best? Een onderzoek naar aangiftebereidheid bij Oost-Europese slachtoffers van uitbuiting in de prostitutie. Apeldoorn: Nederlandse Politieacademie, scriptie Wetenschappelijke Expertise en Opsporing, Recherchekunde. Verhoeven, M.A., Van Gestel, B. & De Jong, B., (2011). Mensenhandel in de Amsterdamse raamprostitutie. Een onderzoek naar aard en opsporing van mensenhandel. Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers. Verwijs, R., Mein, A., Goderie, M., Harreveld, C., & Jansma, A. (2011). Loverboys en hun slachtoffers. Inzicht in aard en omvang problematiek en in het aanbod aan hulpverlening en opvang. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.

44

Zanetti, V. (2010). Op jacht naar loverboys op het internet. Rotterdam, Cahiers Politiestudies, 2 (10), 183-196.

Respondenten

Coolen, M.J.

teamleider pilot loverboys, Eenheid Vreemdelingen Politie, Regionale Recherche Dienst

Custers, J.C.A.

korpsexpert mensenhandel, politieregio Rotterdam Rijnmond

Gevaert, H.

informatierechercheur pilot loverboys, Regionale Informatie Organisatie

Goede, X. de

ketenregisseur mensenhandel, bestuursdienst Rotterdam, Regionaal Informatie en Expertise Centrum [RIEC]

Roodnat, G.G.

teamleider unit migratiecriminaliteit, Eenheid Vreemdelingen Politie, Regionale Recherche Dienst

Schilt, N. van der

coördinator Controleteam Prostitutie en Mensenhandel, Eenheid VreemdelingenPolitie, Regionale Recherche Dienst

Slooter, A.C.

zedenrechercheur pilot loverboys, Eenheid Vreemdelingen Politie, Regionale Recherche Dienst

Snaterse, D.

thematisch informatiemakelaar, informatieknooppunt RIO Eenheid Vreemdelingen Politie, Regionale Recherche Dienst

Valk, W.

informatierechercheur, informatieknooppunt RIO Eenheid Vreemdelingen Politie, Regionale Recherche Dienst

Veelen, C.J. van

coördinator pilot loverboys, Eenheid Vreemdelingen Politie, Regionale Recherche Dienst

Westrienen, J.M.W. van internetrechercheur, Digitale Opsporing en Eenheid Vreemdelingen Politie, Regionale Recherche Dienst

45