0
Literatuuronderzoek naar domoticapakketten
Auteur: Ing. J.J. van der Veen, Jo-Janneke van der Veen Usability
Augustus 2013
1
Inhoudsopgave Samenvatting........................................................................................................................................... 3 Inleiding ................................................................................................................................................... 4 Samenvattingen van onderzoeken en documentatie over domotica(pakketten) .................................. 5 Domoticapakketten binnen organisaties ............................................................................................ 5 Domotica @ woonstichting Leyakkers ............................................................................................ 5 Domotica in de bestaande woning een evaluatie ........................................................................... 6 Domotica?….we zullen wel moeten..! ............................................................................................. 6 Monitor Toekomst Thuis ................................................................................................................. 7 Seniorencomplex Woldleite ............................................................................................................ 8 De invoering en toepassing van domotica .......................................................................................... 8 Domotica succesvol invoeren binnen de organisatie...................................................................... 8 Functiewijzer domotica voor zelfstandig wonende ouderen .......................................................... 9 Inzet domotica valt of staat met draagkracht onder zorgprofessionals ......................................... 9 Praktisch model voor ICT-platformen bij welzijn en zorg op afstand ........................................... 10 Domotica in de langdurige zorg .................................................................................................... 10 Verkennende onderzoeken naar langer zelfstandig wonen met behulp van domotica ................... 10 Verkennend onderzoek bekendheid en behoefte thuistechnologie in Zwolle en Kampen .......... 10 In eigen omgeving oud worden ..................................................................................................... 11 Keuzewijzers voor domotica ............................................................................................................. 12 Handig bij zelfstandig .................................................................................................................... 12 Domoticatoets ............................................................................................................................... 12 Conclusie ............................................................................................................................................... 13 Aanbevelingen ....................................................................................................................................... 16 Literatuurlijst ......................................................................................................................................... 17 Bijlage 1 ................................................................................................................................................. 19 Het aanbod van de domoticapakketten door leveranciers............................................................... 19
2
Samenvatting Platform GEEF en partners hebben een project dat gaat over het ontwikkelen van zodanige domoticapakketten dat mensen met diverse zorgvragen zo goed mogelijk ondersteund worden bij het zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Op hun website wordt het als volgt omschreven: "Het gebruik van geselecteerde, geteste, gevalideerde en gestandaardiseerde pakketten van domotica door - alle - adviseurs/medewerkers van woningcorporaties en zorgorganisaties in hun klantcontacten." De vraag van platform GEEF en daarmee de hoofdvraag van dit rapport is als volgt; “Welke domoticapakketten zijn er momenteel beschikbaar en waaraan moeten deze pakketten voldoen om aan te sluiten bij kwetsbare mensen met diverse zorgvragen zodat zij langer zelfstandig kunnen wonen?” Concluderend kan worden gesteld dat er weinig te vinden is over het aanbod van domoticapakketten door woningcorporaties en zorgaanbieders. Met name over prijzen, inhoud en de grootte van de afname is weinig tot niets te vinden. Een reden hiervoor zou het beoogde concurrentievoordeel van het bezitten van deze informatie kunnen zijn. Daar het de bedoeling is dat er met behulp van de uitkomsten van dit onderzoek domoticapakketten zullen worden opgeleverd die aansluiten bij de eindgebruikers, is er in deze literatuurstudie verder gekeken dan alleen het aanbod en evaluatie van huidige domoticapakketten. Er zijn namelijk bepaalde behoeften bij ouderen ten aanzien van het langer zelfstandig wonen waar domotica een oplossing voor zou kunnen zijn. Zo hebben eindgebruikers behoefte aan veiligheid, comfort van wonen en sociale contacten. Er kan dus worden gesteld dat domoticapakketten bij deze behoeften aan dienen te sluiten. Echter is het de vraag of het beter is om vanuit pakketten te kijken, of vanuit de individuele behoeften van de gebruikers. Elk mens is verschillend, zowel in kennis en kunde over elektronica en de manier waarop zij daarmee willen werken. Er bestaat een zogenaamde domoticatoets, hiermee kan gekeken worden welke behoeften een gebruiker heeft en welke domotica daar eventueel een oplossing in zou kunnen zijn. Let wel: een oplossing bestaat alleen als de gebruiker dit ook als zodanig ervaart. Vandaar dat er niet productgericht maar vraaggericht met domotica omgegaan dient te worden (Kester & Bakker, 2005; Schouw, Corpeleijn, & Poiesz, 2003). Alleen dán kan domotica daadwerkelijk een oplossing bieden in het langer zelfstandig wonen. De aanbevelingen die voortkomen uit dit literatuuronderzoek beschrijven het belang van een basispakket met betrekking tot domotica die afhankelijk van de vraag van de eindgebruiker kan worden uitgebreid met uitbreidingspakketten. Het betrekken van de eindgebruikers tijdens het invoeren van de domotica kan zorgen voor een hogere mate van gebruiksvriendelijk en tevredenheid over de producten. Ook na de invoering dient er bij de eindgebruikers een vinger aan de pols te worden gehouden: werken de producten nog naar behoren, zijn de gebruikers nog tevreden of lopen zij tegen problemen aan? Daarnaast is het raadzaam om aandacht te besteden aan het stappenplan van Vilans voor het succesvol invoeren van domotica in een organisatie (Vilans, n.d.). 3
Inleiding Ouderen willen graag zo lang mogelijk zelfstandig en het liefst in hun eigen huis blijven wonen. Deze behoefte bestaat niet alleen bij de ouderen, maar ook bij de overheid. Het langer zelfstandig wonen kan onder andere worden bewerkstelligd door domotica. Voor het woord domotica zijn verschillende definities, echter is de volgende het meest sluitend (zoals beschreven door Het Domotica Platform Nederland (“Projecten - Domotica - Ontwikkelen domotica pakketten,” 2013)) “Domotica omvat alle apparaten en infrastructuren in en rond woningen, die elektronische informatie gebruiken voor het meten, programmeren en sturen van functies ten behoeve van bewoners en dienstverleners.” Platform GEEF en partners hebben een project dat gaat over het ontwikkelen van zodanige domoticapakketten dat mensen met diverse zorgvragen zo goed mogelijk ondersteund worden bij het zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Op hun website wordt het als volgt omschreven: "Het gebruik van geselecteerde, geteste, gevalideerde en gestandaardiseerde pakketten van domotica door - alle - adviseurs/medewerkers van woningcorporaties en zorgorganisaties in hun klantcontacten." De vraag van platform GEEF en daarmee de hoofdvraag van dit rapport is als volgt: “Welke domoticapakketten zijn er momenteel beschikbaar en waaraan moeten deze pakketten voldoen om aan te sluiten bij kwetsbare mensen met diverse zorgvragen zodat zij langer zelfstandig kunnen wonen?” De bijbehorende zoekvragen & deelvragen zijn:
Welke domoticapakketten worden er anno 2013 aangeboden? Uit welke producten bestaan de domoticapakketten? Wie biedt die pakketten aan? Wie zijn de doelgroepen van de domoticapakketten? Op welke punten verschillen de pakketten van elkaar? Hoe groot is de afname van deze domoticapakketten? In welke mate sluiten de producten van de pakketten aan bij de eindgebruikers (kwetsbare mensen)? Zorgt het gebruik van domotica(pakketten) tot langer zelfstandig wonen? Hoeveel kosten de verschillende pakketten? Zijn (potentiële) gebruikers bereid om zelf een deel te financieren?
Dit rapport is een overzicht van literatuur (onderzoeken en andere documentatie) die aansluit bij de hoofdvraag over domoticapakketten.
4
Samenvattingen van onderzoeken en documentatie over domotica(pakketten) De relevante documentatie over domoticapakketten is hieronder per document (hetzij een onderzoeksrapport of een internetbron) in een samenvatting weergeven.
Domoticapakketten binnen organisaties Domotica @ woonstichting Leyakkers Een evaluatie en onderzoek naar de een standaard domoticapakket bij woonstichting Leyakkers.(Janssen, 2010) Samenvatting: Woonstichting Leyakkers heeft in 2002 in samenspraak met een zorgleverancier en een technisch adviesbureau een standaardpakket domotica ontwikkeld. Dit pakket voorziet in personenalarmering, een elektronisch voordeurslot, deur/videotelefonie en een huisautomatiseringssysteem. Leyakkers wil de opmerkingen van zorgverleners, bewoners en eigen medewerkers over de functionaliteit en het gebruik van domotica inzichtelijk krijgen en oplossen. Uit de evaluatie van het huidige basispakket domotica blijkt dat deze niet optimaal is. Op basis van de ingevulde lijsten, de verschillende visies en ervaringen, zijn er twee nieuwe pakketten domotica samengesteld. Eén pakket voor PG woningen en één pakket voor extra-/intramurale appartementen. In de twee basispakketten zijn de volgende functies opgenomen: Extra-/intramuraal: Deurvideo Actieve personenalarmering Brandalarmering Alarmstand Automatische zonwering PG:
Brandalarmering Uitluistersysteem Automatische zonwering Automatische oriëntatieverlichting bij ‘s nachts opstaan Automatische verlichting badkamer Automatische oriëntatieverlichting hal Deurstand-signalering of bewegingsmelders bij deur Dag/nacht schakelen kamer
Daarnaast zijn er in de pakketten nog vele voorzieningen optioneel. In deze pakketten staan vooral de functies en niet de techniek centraal. Buiten het functioneel pakket van eisen, zijn er nog andere aspecten welke belangrijk (kunnen) zijn bij het invoeren van een domotica pakket. Te denken valt aan afspraken rondom cameragebruik en het markeren van geschakelde stopcontacten.
5
Domotica in de bestaande woning een evaluatie Evaluatie van het project Lidwinahof waarin woningcorporatie Domein met een aantal partners een project heeft uitgevoerd voor domotica in de bestaande bouw (Schouw et al., 2003). Samenvatting: Uit de evaluatie blijkt dat domotica als duurzaam product gevoerd kan worden: ouderen waarderen het zeer, zijn voor specifieke functies bereid de kosten te betalen en er is interesse om het extra energiegebruik te beperken. Om onnodige kosten en een ’overkill’ aan ongewenste functionaliteiten te voorkomen is een vraaggestuurd aanbod noodzakelijk. Het extra energiegebruik kan beperkt worden door lager energiegebruik van de apparatuur en door energiebesparende functionaliteiten toe te voegen. Als domotica vraaggestuurd wordt aangeboden, kan het bijdragen aan het geschikt maken van de bestaande woningvoorraad voor het groeiende aantal ouderen dat zelfstandig wil blijven wonen. Een grote meerderheid van de bewoners geeft aan te denken door domotica en de bijbehorende diensten langer in hun woning te kunnen blijven wonen. Domotica?….we zullen wel moeten..! De oogst van zeven jaar woontechniek (Oomen, 2013) Samenvatting: Het pakket domotica dat al bij de bouw van een woning wordt aangebracht, is in de loop der jaren kleiner geworden. Dit komt doordat bewoners geen of amper gebruik maken van domotica waar ze niet om gevraagd hebben. Volgens het rapport kan men veel beter de appartementen de goede uitgangspositie geven: ze zo opleveren dat domotica er makkelijk in en ook weer makkelijk uit kan, afgestemd op de wensen van de opeenvolgende bewoners. Of valide mensen hun zelfstandigheid verlengen met domotica verdient volgens dit rapport nader onderzoek. Wel wordt de volgende aanbeveling gegeven: bouw je een appartementencomplex, zorg dan voor beeldintercom met de entree beneden. Kunnen zien wie er beneden aanbelt, geeft bewoners een gevoel van veiligheid, iets wat vermoedelijk (!) zelfstandigheid bevordert. Volgens de respondenten van dit onderzoek is ‘zorgalarmering’ bij uitstek de domotica om mensen langer zelfstandig te laten wonen. Een overzicht van de vier domotica-projecten Aalten, ‘De Kattenberg’ 28 appartementen, gereedgekomen in 2003 Informatie: De Woonplaats Domotica Toegang: kaartjes (bewoners, externen) Beveiliging: brandmelders, rookmelders Afstandsbediening: verlichting Automatische verlichting Optie: persoonsalarmering Harderwijk, ‘De Bogen’ 78 appartementen, gereedgekomen in 2006 Domotica Toegang: druppel, beeldintercom Beveiliging: brandmelders 6
Afstandsbediening: screens Automatische verlichting Verder: aan- /uitschakelaar woning Didam, ‘Meulenvelden’ 220 appartementen, gereedgekomen in 2007 Domotica Toegang: sleutelkaart, beeldintercom Beveiliging: brandmelders Afstandsbediening: zonwering Automatische verlichting Verder: Aan- /uitknop woning Optie: persoonsalarmering Culemborg, ‘BonVie’ 83 appartementen, gereedgekomen in 2008 Domotica Toegang: beeldintercom Beveiliging: rookmelders Afstandsbediening: gordijnen, screens Verder: automatisch openende deuren, grote beeldschermen, ‘burenbel’ Monitor Toekomst Thuis Eindrapportage van de pilots in Soest, Utrecht en Woerden(Nouws & Sanders, 2009) Samenvatting: De drie pilots van Toekomst Thuis zijn: 1. Soest Beweging 3.0 (was Amant), Amerpoort (was Amerpoort/Asvz) en Portaal Eemland bieden domotica, woningaanpassingen, personenalarmering en beeldcommunicatie aan, met als doel 55 cliënten te bereiken; 2. Utrecht Aveant en Portaal Utrecht bieden domotica, personenalarmering en beeldcommunicatie aan en willen daar 60 cliënten mee bereiken; 3. Woerden Vierstroomzorgring (was Vierstroom) en woningcorporatie SWW bieden domotica, personenalarmering en beeldcommunicatie aan en willen daar uiteindelijk 100 personen mee bereiken. Het ‘zorg op afstand systeem’ van Pal4 wordt door de meeste respondenten uit Utrecht en Woerden als goed werkend en vrij makkelijk bedienbaar ervaren (zeker met behulp van een toetsenbord en muis). De meeste respondenten geven ook aan dat ze de door hen gewenste functies met plezier gebruiken. Voor velen is het vooral een welkome aanvulling in de dagelijkse dagbesteding. Het systeem draagt voor velen echter niet of nauwelijks bij aan een sterker gevoel van veiligheid omdat het simpelweg geen uitkomst biedt in geval van nood. De personenalarmering ervaart men hierin 7
overigens wel van groot belang en draagt in hoge mate bij aan een gevoel van veiligheid. Het is daarentegen wel prettig dat er een extra, en op den duur steeds beter toegankelijke, vraagbaak is die ze via een beeldverbinding, en dus persoonlijker, kunnen benaderen voor vragen over de gezondheid. Juist bij de cliënten met een zorgvraag voorziet zorg op afstand in een behoefte. Zorg op afstand biedt hen een virtuele aansluiting tot de wereld. Het geeft de cliënt het gevoel erbij te horen. Het maakt de cliënt weerbaarder en, hoewel niet hard te maken, is de indruk dat dit bijdraagt aan het vermogen van de cliënten om langer zelfstandig te blijven wonen. Het ervaren nut van zorg op afstand verschilt per individu. Behalve iemands objectieve gezondheidssituatie is vooral de subjectieve beleving van de eigen situatie, de eigen gezondheid en de bijdrage van zorg op afstand bepalend voor de acceptatie van deze nieuwe technologie. Seniorencomplex Woldleite In Steenwijkerwold staat het seniorencomplex Woldleite (Woonconcept, n.d.). Vier woningen in dit complex zijn voorzien van domotica. Deze zogenoemde ‘slimme woningen’ zijn er in drie soorten, afhankelijk van de woonbehoefte van de gebruiker: Type Zorg - Deze tweekamerwoning biedt bijvoorbeeld veiligheid via een uitgebreid rookmeldersysteem. Zodra de rookmelder afgaat, gaan alle lichten aan en wordt de kookgroep automatisch uitgeschakeld. Ook heeft deze woning een automatische deuropener met afstandsbediening. Verder zijn er in en bij de slaapkamer drie verlichtingspunten aangebracht die 's nachts gaan branden wanneer de gebruiker uit bed stapt. Type Comfort - Deze woning staat in het teken van comfort en woongenot. De thermostaat registreert of de gebruiker in de ruimte aanwezig bent en past hier de temperatuur op aan. Er is voorbereiding aanwezig om een zonnewering elektrisch te bedienen en met de video intercom kan de gebruiker vanuit de huiskamer zien wie er op bezoek komt. Type Zorg & Comfort - Van dit type zijn twee woningen in de verhuur en is een combinatie van de eerder genoemde woningen. De voordeur kan gemakkelijk geopend worden met een afstandsbediening. En wanneer het in de keuken mis gaat, gaat de rookmelder aan en schakelt de kookgroep automatisch uit.
De invoering en toepassing van domotica Domotica succesvol invoeren binnen de organisatie Vilans heeft een stappenplan opgesteld voor woningcorporaties waarmee zij domotica succesvol kunnen invoeren (Vilans, n.d.) Samenvatting: 1. Stel een functioneel programma van eisen op (hier kan Vilans met haar kennis en expertise ondersteuning bieden). 2. Vraag offertes aan. 3. Bewaak het programma van eisen. 4. Besluit welke leverancier u kiest. 5. Voer daadwerkelijk in.
8
Functiewijzer domotica voor zelfstandig wonende ouderen Dit document is onderdeel van de Toolkit zorg met ICT van Vilans, ActiZ en TNO (Vilans, TNO, & Actiz, 2012) en is terug te vinden bij stap 3 van de toolkit. Hier staat informatie voor de werkgroep die het Functioneel programma van eisen opstelt (Evers, Van der Leeuw, & Thie, 2012) Samenvatting: Vilans heeft in haar project 5 doelgroepen voor domotica onderscheiden. Aan de hand van die groepen kan een domoticapakket worden afgestemd. De doelgroepen zijn als volgend ingedeeld: Functiegroep 1 richt zich op veiligheid. Bij zelfstandig wonende ouderen zonder of met een lage AWBZ-indicatie is een gevoel van onveiligheid bij de oudere zelf en/of bij de familie de meest voorkomende reden dat de mogelijkheid om zelfstandig te blijven wonen toch ter discussie komt te staan. Functiegroep 2 beslaat Domotica functies voor communicatie, welzijnsdiensten en participatie. De functiegroepen 1 en 2 zijn gericht op basis domoticafuncties voor de brede doelgroep ouderen die nog weinig of geen zorg nodig hebben vanuit de AWBZ. Functiegroep 3: Domotica functies voor mensen met chronische ziekten zoals COPD, hartfalen en diabetes. Functiegroep 4: Domotica functies voor mensen met somatische klachten. Functiegroep 5: Domotica functies voor cliënten die te maken krijgen met dementie en/of de ziekte van Parkinson. In het document (Evers et al., 2012) staat beschreven welke domotica functies bij de functiegroepen horen. Inzet domotica valt of staat met draagkracht onder zorgprofessionals Weblog van Johan van der Leeuw senior programma medewerker kwaliteit en innovatie ouderen zorg van Vilans (Van der Leeuw, 2011). Samenvatting: Ouderen kijken positiever tegen domotica aan dan zorgprofessionals. Bij de implementatie van domotica is het belangrijk dat er bij de zorgprofessionals draagvlak is gecreëerd. Een reden voor het ontbreken van draagvlak bij de zorgprofessional zou de achterstand aan kennis kunnen zijn. Tevens wordt vaak privacy als argument tegen domotica gebruikt. Dit is volgens van der Leeuw een wankel argument, want wat is meer belastend: een camera die in geval van een noodsituatie beelden registreert of een verpleegkundige die een paar keer per nacht in je kamer komt? Wat volgens van der Leeuw de belangrijkste reden is van het ontbreken van draagvlak, is de technologie aversie. Zorgprofessionals werken graag met mensen en niet met techniek. Vandaar, zo sluit van der Leeuw zijn stuk, dient men de zorgprofessional al vanaf het begin van de besluitvorming over domotica te betrekken.
9
Praktisch model voor ICT-platformen bij welzijn en zorg op afstand Een whitepaper opgesteld door Nictiz en anderen (Nictiz, 2012). Samenvatting: Deze whitepaper geeft inzicht in de mogelijkheden van ICT-platformen voor welzijn en zorg op afstand. De diensten voor eindgebruikers kan men verdelen in vier categorieën: gemaksdiensten, welzijnsdiensten, veiligheid- en bewakingdiensten, behandeling- en verzorgingsdiensten. Daaronder liggen de meer technische functies en de netwerkfuncties. Organisaties die betrokken zijn bij de oriëntatie op een ICT-oplossing voor zorg op afstand kunnen het hier beschreven model gebruiken als praktisch handvat: voor discussie om gezamenlijk te bepalen hoe men welzijn en zorg op afstand wil inzetten; als basis voor het opstellen van use cases voor het gebruik van welzijn en zorg op afstand; als basis voor een pakket van eisen; om na te denken over de aansluiting op andere organisaties en hun informatiesystemen. Domotica in de langdurige zorg Inventarisatie van technieken en risico’s. Handreiking voor risicobeheersing door zorgaanbieders (Hilbers-Modderman & De Bruijn, 2013). Samenvatting: Het onderzoek maakt duidelijk dat de aard van de zorg verandert door de inzet van domotica. Voor een verantwoord gebruik beveelt het RIVM zorginstellingen daarom aan een duidelijke visie te formuleren hoe zij de zorg met ondersteuning van domotica levert en hoe daarmee de levenskwaliteit van de cliënten wordt verbeterd. Het is belangrijk dat zorginstellingen een risicoanalyse van de technologie maken en beheersmaatregelen implementeren. Hiervoor wordt in dit rapport een handreiking geboden. Een standaardoplossing kan echter niet gegeven worden omdat risicoanalyse en -beheersing op de specifieke vereisten van de zorgorganisatie moeten zijn toegesneden. Aanbevolen wordt om deze taken binnen de zorginstelling te coördineren en de praktijkervaring van zorgmedewerkers als input te benutten. In dit rapport wordt een tweedeling in de domotica gemaakt, namelijk toezichthoudende technologie en ondersteunende technologie. Onder toezichthoudende technologie vallen de volgende apparaten; uitluistermicrofoon, de bedsensor, valdetector en technologieën om cliënten te lokaliseren en toegang tot ruimten te reguleren. Onder ondersteunende technologie vallen systemen voor de automatische beïnvloeding van de leefomgeving en systemen voor de ondersteuning van mensen met een beperking. In bijlage 5 van bovengenoemd rapport staat een overzicht van deze indeling gekoppeld aan producten. Daarnaast is er een uitgebreide inventarisatie van de risico’s en maatregelen van domotica in de langdurige zorg beschreven.
Verkennende onderzoeken naar langer zelfstandig wonen met behulp van domotica Verkennend onderzoek bekendheid en behoefte thuistechnologie in Zwolle en Kampen Verkennend onderzoek onder oudere senioren (70-plus) in de plaatsen Zwolle, Kampen en IJsselmuiden geeft zicht op de bekendheid, gebruiksbehoefte en voordelen van thuistechnologie onder deze doelgroep en de mogelijkheden dit verder uit te bouwen. Uitgevoerd door Atrivé in opdracht van de gemeente Zwolle (Lahuis & Blokland, 2012). Samenvatting: Bekend: Een derde van de 70-plussers heeft wel eens van thuistechnologie of domotica gehoord. Hoewel het begrip thuistechnologie niet bij alle 70-plussers bekend is, maken zij 10
in de praktijk vaak wel gebruik van afzonderlijke technische toepassingen. Hierbij gaat het met name om automatische verlichting bij voor- of achterdeur, een programmeerbare thermostaat, een videofoon of personenalarmering met opvolging door de thuiszorg. Behoefte: Er is vooral behoefte aan technologie op het gebied van veiligheid, comfort en energiebesparing. Dit zijn tevens de drie gebieden die ook hoog scoren als het gaat om de technologie die 70-plussers reeds in hun bezit hebben. De inzet van thuistechnologie als middel voor sociaal contact en zorg op afstand is mogelijk wat meer onbekend bij senioren. Persoonlijke kenmerken zijn van invloed op het bezit en de behoefte aan thuistechnologie. Zo is er bijvoorbeeld bij senioren met een lichamelijke beperking (zelf of hun partner) sprake van een grotere behoefte. Langer thuis wonen: Ruim 80% van de 70-plussers wil in de huidige woning blijven wonen. De meerderheid van hen is van mening dat thuistechnologie (mogelijk) helpt om er te blijven wonen. In eigen omgeving oud worden Op initiatief van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) en het Nationaal Initiatief Duurzame Ontwikkeling (NIDO) is er onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van domotica in seniorenwoningen (Kester & Bakker, 2005). Samenvatting: Zoals beschreven door ECN (ECN, n.d.): In het kader van dit programma hebben ouderen, woningcorporaties, zorginstellingen, onderzoekers en consultants zich de afgelopen drie jaar verdiept in de praktische uitwerking van het toepassen van domotica in de ouderenhuisvesting. De focus was daarbij gericht op het in beeld brengen van de voorwaarden en mogelijkheden van duurzame toepassing van de informatie- en communicatietechnologie en diensten. Het programma omvatte onderzoek naar voorbeeldprojecten, discussiebijeenkomsten met betrokkenen en onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van domotica. De slotbevindingen zijn hoopgevend, maar beslist niet eenduidig. De praktijk laat zien dat implementatie van domotica, zeker op grote schaal, complex is. Maar mits doordacht ingevoerd, kan domotica wezenlijk bijdragen aan het op duurzame wijze langer zelfstandig blijven wonen van ouderen. De belangrijkste aanbevelingen uit het programma zijn: 1. Maak bij het aanbieden van domotica gedifferentieerde pakketten. 2. Bied deze vraaggestuurd aan. 3. Zorg dat de bewoner begeleiding op maat krijgt. 4. Beperk het extra energiegebruik en geef hierover vooraf goede voorlichting. 5. Kijk vooruit bij het aanbieden van woningen en diensten.
11
Keuzewijzers voor domotica Handig bij zelfstandig Hulpmiddelengids veilig en zelfstandig wonen voor mensen met geheugenproblemen en dementie opgesteld door de gemeente Amsterdam dienst wonen, zorg en samenleving.(Gemeente Amsterdam, n.d.) Samenvatting: Deze gids kan gebruikt worden als een keuzewijzer bij het bepalen welk hulpmiddel een oplossing zou kunnen zijn voor mensen met geheugenproblemen en dementie. De hulpmiddelen zijn ingedeeld per ruimte in huis. Per hulpmiddel wordt aangegeven voor welke situatie het een oplossing biedt, wat de werking is, een prijsindicatie en waar het te verkrijgen is. Het gaat in deze gids om hulpmiddelen die...: …de veiligheid bevorderen, zoals fornuis-knopbeschermers, een vloeralarm of een doorgangmelder …helpen om dingen niet te vergeten (zoals de praatknop) …het gebruiksgemak van apparaten bevorderen (zoals fototelefoon of een eenvoudige afstandsbediening) …helpen om zaken te onthouden (zoals speciale kalenders en klokken) …achteraf helpen zoals een sluitervinder of een SOS-armband Domoticatoets In de provincie Gelderland werd het programma ‘Thuisgeven in Gelderland’ uitgevoerd. Als onderdeel van dit programma is ervaring opgedaan met ICT en domotica en is een domoticatoets ontwikkeld (provincie Gelderland, n.d.) Samenvatting: Domoticatoets is een website waarop een test staat om te bepalen welke domotica het best bij iemand zijn situatie past. De vragen zijn opgesteld in vier domeinen, namelijk: thuis gezond zijn, thuis slim communiceren, thuisgemak genieten en thuis veilig zijn. Iemand die interesse heeft in domotica in eigen woning, kan van één of meerdere domeinen de toets invullen. Het resultaat van de test is een persoonlijk advies met daarin de verschillende domotica oplossingen, inclusief prijsindicatie.
12
Conclusie De centrale vraag in dit rapport was als volgt: “Welke domoticapakketten zijn er momenteel beschikbaar en waaraan moeten deze pakketten voldoen om aan te sluiten bij kwetsbare mensen met diverse zorgvragen zodat zij langer zelfstandig kunnen wonen?” Om deze vraag te beantwoorden wordt eerste elke deelvraag beantwoord. Welke domoticapakketten worden er anno 2013 aangeboden? Wanneer er wordt gezocht naar het huidige aanbod aan domoticapakketten vindt men veelal pakketten van leveranciers (zie bijlage 1). Het vinden van informatie over pakketten die zorgaanbieders en/of woningcorporaties leveren aan hun klanten is moeilijk. Wanneer er onderzoeken of documentatie van een zorgaanbieder of woningcorporatie beschikbaar zijn, wordt zelden de daadwerkelijke inhoud van het domoticapakket toegelicht. Over de wijze waarop pakketten worden aangeboden is weinig bekend. Stichting Leyakkers biedt twee soorten pakketten aan, een standaard pakket voor intra- en extramurale klanten en een pakket speciaal voor de psychogeriatrie. Een andere aanbieder van pakketten is woningcorporatie Domein, deze biedt in verschillende vestigingen pakketten aan die zich richten op comfort. De inhoud van dit pakket verschilt per vestiging. Bij sommige vestigingen bestaat er bij dat pakket nog uitbreiding met persoonsalarmering. Uit welke producten bestaan de domoticapakketten? De inhoud van de domoticapakketten staan beschreven in de eerder genoemde samenvattingen, met name die van stichting Leyakkers en woningcorporatie Domein geven uitleg over de inhoud van de pakketten. De domoticapakketten uit de gevonden bronnen hebben veelal (al dan niet) standaard een vorm van persoonsalarmering, een elektronisch voordeurslot, deur/videotelefoon, rookmelders en automatische verlichting. Wie biedt die pakketten aan? Doordat de gevonden documentatie veelal eindrapporten van pilotprojecten zijn is er niet één aanbieder van de domotica. Het is in dat geval een samenwerking van vele partijen zoals woningcorporaties, provincies of gemeenten en zorgaanbieders. Over de vraag wie de leverancier of fabrikant van de pakketten is is weinig bekend. Er wordt hier in de gevonden documentatie niets over geschreven. Wel zijn er allerlei leveranciers en fabrikanten die domoticapakketten leveren, deze zijn terug te vinden in bijlage 1. Een uitgebreidere lijst van fabrikanten is opgesteld door M. Duijf.1 Wie zijn de doelgroepen van de domoticapakketten? Vilans heeft een indeling van doelgroepen gemaakt, echter is niet te vinden dat deze doelgroepen ook zo door de aanbieders worden gedefinieerd. De doelgroepen van de gevonden pakketten zijn de oudere klanten van een woningcorporatie of zorgaanbieder. Er is soms een uitbreidingspakket mogelijk die zich richt op zorg, door middel van persoonsalarmering. Die uitbreiding zou geschikt zijn 1
Voor een overzicht aan aanbieders van domotica, zie document domotica in de langdurige zorg, door M. Duijf (Duijf, 2011)
13
voor mensen met een beperking of handicap. Daarnaast heeft stichting Leyakkers ook een pakket speciaal voor mensen met een psychogeriatrisch ziektebeeld. Op welke punten verschillen de pakketten van elkaar? Het is niet altijd duidelijk van welke merken of aanbieders de onderdelen afkomstig zijn, echter is de functionaliteit veelal overeenkomstig. De producten gaan met name in op de behoefte aan een gevoel van veiligheid en comfort. Hoe groot is de afname van deze domoticapakketten? Deelnemers aan de projecten lijken niet scheutig te zijn met informatie over de grootte van de daadwerkelijke afname. De documentatie waarin de pakketten duidelijk worden toegelicht, zijn vooral evaluaties van pilots. Tijdens een pilot wordt er vaak een beperkte hoeveelheid producten van een leverancier afgenomen. Het is niet vindbaar welke producten men na de pilot daadwerkelijk heeft doorgevoerd en aan hoeveel mensen deze producten zijn verstrekt. In welke mate sluiten de producten van de pakketten aan bij de eindgebruikers (kwetsbare mensen)? Het blijkt dat een oplossing in de vorm van domotica veelal pas wordt geaccepteerd wanneer het voorziet in een vraag, behoefte of probleem dat door de eindgebruikers ervaren wordt. Zo blijkt dat er vooral behoefte is aan een gevoel van veiligheid, persoonsalarmering is daarvoor een oplossing (Kuipers, 2012) net als het hebben een beeldverbinding bij de voordeur. Pal4 blijkt goed aan te sluiten bij de gebruikers, welke aangeven dat het product goed werkt en makkelijk te bedienen is. Zorgt het gebruik van domotica(pakketten) tot langer zelfstandig wonen? Hierover is geen wetenschappelijke bevestiging. Wel blijkt dat gebruikers, wanneer zij een gevoel van veiligheid ervaren, denken daardoor langer zelfstandig te kunnen blijven wonen. Dit gevoel van veiligheid wordt met name vergroot door producten die zich richten op persoonsalarmering. Tevens kan een vorm van camerabeveiliging bij de deur hier mogelijk aan bijdragen. Hoeveel kosten de verschillende pakketten? In het document ’handig zelfstandig’ wordt bij elk (domotica)product een prijs indicatie gegeven. Over de verdere kosten van de gevonden pakketten is weinig duidelijk. Het is dus niet duidelijk hoeveel een pakket kost omdat de kosten van een pakket niet alleen de som van de producten is, maar ook de achterliggende dienst en installatie. Zijn (potentiële) gebruikers bereid om zelf een deel te financieren? Uit het onderzoek van Moerdijk blijkt dat ongeveer 70% van de ouderen bereid is bij te dragen aan de kosten voor een domoticapakket binnen de servicekosten, mits deze verhoging beperkt blijft. De mate van bereidheid tot betaling neemt toe, naarmate zij verwachten daadwerkelijk baat te hebben bij de toegepaste functies, dan wel verwachten dat dit op korte termijn het geval zal zijn. 44 procent van de ondervraagde ouderen was bereid was tot een bijdrage van €25 per maand. (Van Dam & Van der Horst, 2004) Concluderend kan worden gesteld dat er weinig te vinden is over het aanbod van domoticapakketten door woningcorporaties en zorgaanbieders. Met name over prijzen, inhoud en de grootte van de 14
afname is weinig tot niets te vinden. Een reden hiervoor zou het beoogde concurrentievoordeel van het bezitten van deze informatie kunnen zijn. Daar het de bedoeling is dat er met behulp van de uitkomsten van dit onderzoek domoticapakketten zullen worden opgeleverd die aansluiten bij de eindgebruikers, is er in deze literatuurstudie verder gekeken dan alleen het aanbod en evaluatie van huidige domoticapakketten. Er zijn namelijk bepaalde behoeften bij ouderen ten aanzien van het langer zelfstandig wonen waar domotica een oplossing voor zou kunnen zijn. Zo hebben eindgebruikers behoefte aan veiligheid, comfort van wonen en sociale contacten. Er kan dus worden gesteld dat domoticapakketten bij deze behoeften aan dienen te sluiten. Echter is het de vraag of het beter is om vanuit pakketten te kijken, of vanuit de individuele behoeften van de gebruikers. Elk mens is verschillend, zowel in kennis en kunde over elektronica en de manier waarop zij daarmee willen werken. Er bestaat een zogenaamde domoticatoets, hiermee kan gekeken worden welke behoeften een gebruiker heeft en welke domotica daar eventueel een oplossing in zou kunnen zijn. Let wel: een oplossing bestaat alleen als de gebruiker dit ook als zodanig ervaart. Vandaar dat er niet productgericht maar vraaggericht met domotica omgegaan dient te worden (Kester & Bakker, 2005; Schouw et al., 2003). Alleen dán kan domotica daadwerkelijk een oplossing bieden in het langer zelfstandig wonen.
15
Aanbevelingen Kijkend naar de eerder gevonden documentatie en onderzoeken, zijn de volgende aanbevelingen opgesteld:
Bied een basis-/standaardpakket aan dat inspeelt op de behoefte van de ouder wordende medemens (veiligheid, comfort en sociale contacten) (Van der Veen, 2013).
Kijkend naar andere pakketten zouden in het basispakket de volgende producten opgenomen kunnen worden; de mogelijkheid tot persoonsalarmering, een camera bij de voordeur, brandmelders en elektronisch voordeurslot.
Gebruik een gestandaardiseerd formulier voor eventuele uitbreiding van het basispakket. Deze uitbreidingsmogelijkheden dienen op het basispakket aan te sluiten, zowel vanuit ICT oogpunt als vanuit de lay-out. Een dergelijke test is opgesteld door de provincie Gelderland en heet domoticatoets (provincie Gelderland, n.d.).
Stel een programma van eisen op, voor zowel het basispakket als de eventuele uitbreidingen en volg het verder stappenplan van Vilans (Vilans, n.d.).
Betrek de uiteindelijke gebruikers bij de invoering van de domotica (Van der Veen, 2013).
Houd ook na de invoering van de domotica regelmatig een vinger aan de pols bij de eindgebruikers. Check of alle domotica voldoende functioneert maar check bovendien of de eindgebruikers nog tevreden zijn met de producten en of zij nog andere problemen in het dagelijks leven ervaren waar domotica een oplossing voor zou kunnen zijn. Dit kan gedaan worden door het gestandaardiseerde formulier.
16
Literatuurlijst
Duijf, M. (2011). Domotica in de extramurale zorg. Leeuwarden. ECN. (n.d.). Onderzoeksprogramma “In eigen omgeving oud worden”. Retrieved August 8, 2013, from http://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/date/2005/05/11/boekje-zelfstandig-blijven-met-domoticavan-ecn-en-nido/ Evers, H., Van der Leeuw, J., & Thie, J. (2012). Functiewijzer domotica voor zelfstandig wonende ouderen (pp. 1–28). Utrecht. Gemeente Amsterdam. (n.d.). Handig bij zelfstandig (pp. 1–72). Amsterdam. Hilbers-Modderman, E. S. M., & De Bruijn, A. C. P. (2013). Domotica in de langdurige - inventarisatie van technieken en risico’s (pp. 1–106). Huisvannu. (n.d.). Categorieën Domotica. Retrieved August 8, 2013, from http://huisvannu.nl/webshop?vmcchk=1 Janssen, A. (2010). Domotica @ woonstichting Leyakkers (pp. 1–69). Rijen. Kester, J., & Bakker, E. J. (2005). In eigen omgeving oud worden (pp. 1–43). Leeuwarden. Kuipers, H. (2012). Adviesrapport (pp. 1–17). Lahuis, A., & Blokland, A. (2012). Verkennend onderzoek bekendheid en behoefte thuistechnologie in Zwolle en Kampen eindrapportage (pp. 1–66). Houten. Nictiz. (2012). Praktisch model voor ICT-platformen bij welzijn en zorg op afstand (pp. 1–16). Den Haag. Nouws, H., & Sanders, L. (2009). Monitor Toekomst Thuis (pp. 1–88). Amersfoort. Oomen, H. (2013). “ Domotica …? We zullen wel moeten …!” (pp. 1–27). Arnhem. Projecten - Domotica - Ontwikkelen domotica pakketten. (2013). Retrieved August 5, 2013, from http://www.platformgeef.nl/index.php/projecten/94-domotica provincie Gelderland. (n.d.). Domoticatoets. Retrieved August 9, 2013, from www.domoticatoets.nl Schouw, J., Corpeleijn, M., & Poiesz, E. (2003). Domotica in bestaande seniorenwoningen: Evaluatie project Lidwinahof; Poeple, Planet, Profit (p. 33). Leeuwarden. Van Dam, Y. Van, & Van der Horst, H. (2004). “ Een woning van nu voor ouderen van nu ” (pp. 1–29). Leeuwarden. Van der Leeuw, J. (2011). Inzet domotica staat of valt met draagkracht onder zorgprofessionals Kenniscirkel Domotica voor Wonen en Zorg. Retrieved August 8, 2013, from
17
http://www.vilans.nl/Pub/Home/Home-Weblog/Johan-van-der-Leeuw/Inzet-domotica-staat-ofvalt-met-draagkracht-zorgprofessionals.html Van der Veen, J. J. (2013). Zelfregie en langer zelfstandig wonen Een overzicht van de bestaande onderzoeken (pp. 1–15). Groningen. VD Tillaart Domotica. (n.d.). Pakketten. Retrieved from http://www.vdtillaartdomotica.nl/pakketten.html Vilans. (n.d.). Domotica succesvol invoeren binnen de organisatie. Retrieved August 4, 2013, from http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/zorg op afstand/Domotica_ succesvol_ invoeren_ organisatie.pdf Vilans, TNO, & Actiz. (2012). Toolkit Zorg met ICT. Retrieved August 8, 2013, from http://www.kcwz.nl/toolkit_zorg_met_ict Woonconcept. (n.d.). Unieke woningen in Steenwijkerwold. Retrieved August 8, 2013, from http://www.woonconcept.nl/ik-zoek/woonruimte/seniorenwoningen/unieke-woningen-insteenwijkerwold/
18
Bijlage 1 Het aanbod van de domoticapakketten door leveranciers Wanneer er gekeken wordt naar bestaande domoticapakketten valt op dat elk bedrijf zijn eigen indeling van pakketten hanteert. Daarnaast bieden veel leveranciers op het gebied van domotica de producten niet standaard in pakketten aan. De vele onderdelen aan domotica die zij aanbieden kunnen vervolgens in samenspraak met de afnemer wel tot pakketten leiden. Voorbeelden dit soort bedrijven zijn, e-domotica.com, selfmatic.be, Siemens, digitalehuis.be en domotica-shop.nl. De verschillende bedrijven werken niet alleen met verschillende producten maar ook met verschillende technologische standaarden (zoals ZigBee of Z-Wave), wat ervoor zorgt dat producten van verschillende leveranciers niet per definitie met elkaar kunnen werken. In dit hoofdstuk wordt een aantal van de bestaande domotica pakketten en dan met name de manier van indelen beschreven. De pakketten van de leveranciers die hier beschreven staan, zijn gekozen omdat zij helder de inhoud van hun pakketten op hun website hebben staan. Aanbod van pakketten: Zo biedt de site Huisvannu.nl (Huisvannu, n.d.) domoticapakketten aan op het gebied van veiligheid en comfort. Zij bieden de volgende pakketten aan:
Inbraak Standaard Brandbeveiliging Basis Camera Bewaking Persoonlijke Veiligheid Palliatieve Zorg Dementerende Oudere Licht Gehandicapt met Rolstoel Licht Verstandelijk Gehandicapt Revalidatie Knie of Heup Babykamer Zorg op Afstand
Deze site biedt in elke categorie een basispakket aan die naar smaak van de klant kan worden uitgebreid. Producten die zij zoal aanbieden zijn:
EM6505 Bedieningspaneel (in elk pakket) EM6581 Bewegingsmelder EM6561 Draadloze camera voor binnen EM6570 Deursensor EM6590 Twee rookmelders EM6575 Sirene voor extra lawaai EM6564 Camera voor buiten 19
EM6561 Camera voor binnen Dimmers en Switches Afstandsbediening
Een andere leverancier is vdtillaartdomotica.nl (VD Tillaart Domotica, n.d.), zij biedt een drietal pakketten aan en beschrijven die als volgt: Instap pakket - In dit pakket wordt er rekening gehouden met mogelijke toekomstwijzigingen. Of deze nu met een beperkt budget te maken hebben of met het overbodig vinden van bepaalde mogelijkheden dat maakt niet uit. U laat namelijk nu al loze leidingen leggen zodat er in de toekomst, als u de tijd daar voor rijp vindt, zonder te hakken en te breken meerdere aanpassingen kunnen worden uitgevoerd. Voor mensen die dus nu geen grote investeringen willen doen maar die inzien dat de slimme woning het wonen van de toekomst is. Basis pakket - Het basis pakket bevat meteen veel meer mogelijkheden voor u. Zo kunt u bijvoorbeeld lichtscènes, paniekschakelaars, koppelingen voor verwarming of verkoeling van uw huis aanbrengen. U kunt ervoor kiezen om de knoppen op de muur daarvoor te gebruiken, maar ook de keuze voor een afstandsbediening is aanwezig. Het systeem is vanzelfsprekend ook in de toekomst altijd uit te breiden. Denk daarbij eens aan automatische beregening van uw tuin of wanneer u hulpbehoevend wordt kunt u uw woning makkelijk omtoveren tot een zorgwoning. Deluxe pakket - De naam zegt het al, dit is Luxe! Aansturing via een touchscreen in de muur zorgt ervoor dat u al uw elektrotechnische wensen kunt uitvoeren. Ook energieverbruik wordt door dit systeem makkelijker te controleren en bij te houden. We kunnen immers al bijna met zekerheid zeggen dat gas, water en licht in de toekomst ook fors duurder zullen worden. Zelf in de hand houden wat er wordt verbruikt, zorgt ervoor dat u niet voor verrassingen komt te staan. Wij zorgen ervoor dat u een duidelijke uitleg krijgt, zowel mondeling als schriftelijk in een persoonlijke handleiding zodat het systeem niet ingewikkeld voor u is. Domoticapakketten worden door bedrijven in verschillende categorieën aangeboden. Tevens is er verschil in de manier waarop zij die pakketten indelen. De producten in de pakketten komen in functionaliteit wel overeen. Zo werken veel bedrijven met een vorm van camerabewaking en een bedieningspaneel waarmee de verschillende domotica producten communiceren. De beschreven aanbieders van domotica is een greep uit een groot aanbod aan leveranciers. Dit geldt niet voor de beschreven aanbieders van domotica pakketten, zij waren erg lastig te vinden. Bedrijven zijn veelal weinig helder over de daadwerkelijke prijs van hun producten evenals de grootte van hun afname aan producten. Tevens is bij de leveranciers niet terug te vinden of en hoe de producten daadwerkelijk aansluiten bij de behoeften van de eindgebruikers.
20
