Lighting the cities. De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese Steden versnellen. Juni Digitale Agenda voor Europa

Lighting the cities De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese Steden versnellen Juni 2013

Digitale Agenda voor Europa

Europese Commissie Directoraat-generaal Communicatienetwerken, Inhoud en Technologie Photonics B-1049 Brussel [email protected]

EUROPESE COMMISSIE

De steden verlichten De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese steden versnellen

Juni 2013

JURIDISCHE MEDEDELING Noch de Europese Commissie, noch enig persoon die optreedt namens de Commissie is verantwoordelijk voor al het mogelijke gebruik van de informatie in deze publicatie.

Europe Direct is een dienst die u helpt antwoorden te vinden op uw vragen over de Europese Unie. Gratis telefoonnummer (*):

00 800 6 7 8 9 10 11 (*) Bepaalde providers van mobiele-telefoondiensten bieden geen toegang tot 00 800 nummers of brengen deze gesprekken in rekening.

Meer informatie over de Europese Unie kunt u vinden op internet (http://europa.eu). Bibliografische gegevens kunt u vinden aan het eind van deze publicatie. Luxemburg: Publications O ffi ce of the European Union, 2013 ISBN 978-92-79-28466-3 doi:10.2759/96173 © Europese Unie, 2013 Overname is toegestaan mits de bron wordt vermeld.

Gedrukt in België GEDRUKT OP CHLOOR-VRIJ GEBLEEKT PAPIER (ECF)

3

INHOUD

VOORWOORD

5

COLOFON

6

1. INLEIDING

7

2. WAAROM NU OVERGAAN OP INTELLIGENT SSL WAARBIJ DE BURGER CENTRAAL STAAT? 9 Waarom NU overgaan op SSL? 10 Een gunstige Europese beleidscontext 11 Voorbeelden van Europese steden die met SSL pionieren 13 Andere voorbeelden van steden die met SSL pionieren 19 3. VOORBEREIDING VAN DE OVERGANG OP SSL 20 Streven naar verandering — Overgaan op een stedelijke verlichtingsstrategie 20 De Status Quo beoordelen — De business case plannen en bouwen 20 Met belanghebbenden in zee gaan, actief burgers erbij betrekken en lokale innovatie bevorderen 21 4. DE OVERGANG OP SSL REALISEREN De markt afzoeken naar SSL producten van goede kwaliteit Veiligstellen van de financiering SSL inkopen De inkopers en de andere gemeenteambtenaren trainen Het inzetten van SSL-technologie Exploitatie en onderhoud Evaluatie van de invloed en meting van de prestaties

24 24

5. GEBRUIKMAKEN VAN ERVARING Bereikte resultaten en ervaringen doorgeven Kennis delen via verenigingen en praktijkgemeenschappen

31 31 32

6. VERDER GAAN MET SSL: SLIMME STEDEN

33

7. AANBEVELINGEN OM VOORUITGANG TE BOEKEN

35

BIJLAGE - EU Taskforce voor Solid State Lighting voor steden

37

27 28 29 30 30

5

VOORWOORD door Neelie Kroes Vicevoorzitter van de Commissie voor de Digital-agenda voor Europa De Europese Unie heeft zichzelf het ambitieuze doel gesteld om de energieefficiëntie met 20% te hebben verhoogd in 2020. Verlichting is goed voor ongeveer 50% van het elektriciteitsverbruik in steden. Europese steden kunnen dus een belangrijke rol spelen bij het verminderen van de koolstofvoetafdruk door een grootschalige inzet van zeer innovatieve en milieuvriendelijke LED-verlichtingsoplossingen. De LED-verlichtingstechnologie is volwassen geworden en kan zowel steden als burgers voordelen bezorgen. Deze technologie biedt beter beheersbaar licht van hogere kwaliteit en verbeterde visuele prestaties en verbetert de sfeer en veiligheid van stedelijke omgevingen. Bovendien zal LED-verlichting onze steden 'groener' maken door tot 70% van de energie voor verlichting te besparen en de kosten terug te dringen in vergelijking met de bestaande verlichtingsinfrastructuren. De aanschaf en inzet van innovatieve verlichtingsinfrastructuren op gemeentelijk niveau biedt ook de mogelijkheid om lokale innovatie, groei en werkgelegenheid te stimuleren. De grotere uitrol van intelligente LED-verlichtingssystemen in steden zal deel uitmaken van het creëren van duurzame slimme steden: steden waar innovatie op het gebied van verlichting nauw verweven is met andere slimme stadsnetwerken (communicatie-, hernieuwbare energie-, bouw- of verkeersbeheersystemen). Dit is de ideale manier om dynamisch aanpasbare, geoptimaliseerde verlichtingsdiensten te bieden aan burgers en bedrijven. Dit rapport geeft richtlijnen over hoe LED-verlichting het beste kan worden ingezet in Europese steden. Het richt zich met name op steden die hun eerste LED-verlichtingsprojecten nog overwegen of beperkte ervaring hebben op dit gebied. De richtlijnen zijn opgesteld door een speciale EU taskforce voor de verlichting van Europese steden, met nauwe betrokkenheid van verschillende Europese steden, energiedistributiebedrijven, de verlichtingsindustrie en financiële instellingen met ervaring in LED-verlichtingsprojecten. Dit rapport maakt deel uit van mijn Digitale Agenda voor het Europese vlaggenschipinitiatief. Het is een vervolg op het groenboek van de Commissie met de titel 'De toekomst verlichten', waarin Europese steden als potentiële leidende markten voor het versnellen van de verdere verspreiding van innovatieve LED-verlichtingsoplossingen zijn aangewezen. Ik ben blij met dit rapport en ik hoop dat het een stimulans voor Europese steden zal blijken te zijn om hun ervaringen, resultaten en geleerde lessen met het inzetten van LEDverlichting met heel Europa te delen.

6

De s t e d e n v e r l i ch t e n — De ve r s p r e i d i n g va n i n n o va t i e ve ve r l i ch t i n g i n Eu r o p e se st e d e n

ve r sn e l l e n

DANKWOORD De Europese Commissie wil alle leden van de EU Taskforce voor Solid State Lighting voor steden (zie Bijlage) bedanken, evenals Martin Goodwin, voor hun bijdragen aan dit rapport

7

1. INLEIDING Europese gemeenten proberen steeds vaker de efficiëntie te verbeteren en de kosten te verlagen voor het leveren van diensten aan hun burgers, vooral in tijden van bezuinigingen die Europa nu doormaakt. Openbare verlichting vertegenwoordigt een aanzienlijk aandeel van hun totale elektriciteitskosten en is goed voor maximaal 60% van dat budget.

Dit rapport is gericht op besluitvormers in Europese steden die verantwoordelijk zijn voor de infrastructuren voor binnen- en buitenverlichting. Het is gericht op steden die de inzet van hun eerste SSL overwegen, en op steden die al enige ervaring hebben en zouden profiteren van meer informatie.

De goedkeuring en toepassing van nieuwe technologieën, zoals Solid State Lighting (SSL) op basis van light-emitting diodes (LED) biedt grote mogelijkheden om deze uitdaging aan te gaan.

De Europese Unie heeft zich een ambitieus

SSL is de meeste innovatieve doel gesteld: tegen 2020, energie voor openbare verlichting met ten minste 20% te verlichtingstechnologie op de markt. Het reduceren. biedt licht van hoge kwaliteit en visuele prestaties, terwijl aanzienlijke Dit doel zal worden bereikt door de massale inzet van Solid State Lighting-oplossingen in besparingsmogelijkheden worden Europa. geboden, lichtvervuiling in steden wordt verminderd en innovatie in de verlichtingsen bouwsector wordt gestimuleerd. In combinatie met intelligente lichtbeheersystemen kan SSL tot 70% aan elektriciteit voor verlichting1 besparen en energie- en onderhoudskosten aanzienlijk verminderen in vergelijking met de huidige verlichtingsinstallaties. Een aantal Europese steden heeft al SSL ingezet en geprofiteerd van de voordelen ervan vergeleken met traditionele verlichtingstechnologieën. Zij rapporteren een verhoogde verlichtingsefficiëntie, een energiebesparing tot 50-60% en de daaruit voortvloeiende aanzienlijke kostenbesparingen en lagere onderhoudskosten. SSL is al rijp genoeg om gerechtvaardigd te worden op grond van een gezonde business case gebaseerd op total cost of ownership (TCO)2. Bovendien maakt het een creatieve plaatsing van verlichting mogelijk om de culturele esthetiek te versterken en de veiligheid en het welzijn van de burger te bevorderen. Dit rapport is gericht op besluitvormers in Europese steden die verantwoordelijk zijn voor hun infrastructuren voor binnen- en buitenverlichting. In het rapport worden de bevindingen gepresenteerd van een Taskforce voor steden 3 die door de Europese Commissie is opgericht met als doel een stappenplan te bieden voor het bereiken van een bredere inzet en een grote uitrol van nieuwe op SSL gebaseerde verlichtingstechnologieën voor steden in heel Europa. http://www.photonicsz1.org/download/Photonicsz1StrategicResearchAgenda_aktualisierte_Neu auflage.pdf 2 Total cost of ownership (TCO) is een boekhoudkundig concept dat de totale kosten van eigendom, exploitatie en onderhoud van een installatie weergeeft; TCO staat ook bekend als volledige life-cycle costing calculation (LCC). 3 De leden van deze Taskforce worden aan het eind van dit rapport vermeld

8

De steden verlichten — De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese steden versnellen

 Er zijn meer dan 90 miljoen traditionele lantaarnpalen in Europa en meer dan 75% van de installaties zijn ouder dan 25 jaar.  Een wijdverbreide toepassing van SSLtechnologie in EU-steden biedt enorme mogelijkheden voor energiebesparing.

Het rapport is bedoeld om duidelijke richtlijnen te geven voor de beste manier om SSL uit te rollen en behandelt de volgende onderwerpen:  Waarom SSL-technologie nu overwogen dient te worden  Hoe een business case kan worden gemaakt en de financiering kan worden veiliggesteld  Hoe SSL-apparatuur moet worden gespecificeerd en aangeschaft  Hoe sociale acceptatie van SSLtechnologieën kan worden gewaarborgd

Europese steden hebben het potentieel om een belangrijke leidinggevende markt te worden voor innovatieve LEDverlichtingsoplossingen, zoals aangegeven in het Groenboek van de Commissie 'De toekomst verlichten'4 gepubliceerd in december 2011 als onderdeel van de Digitale Agenda voor Europa vlaggenschip initiatief5 in het kader van de Europa 2020-strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei. Dit rapport richt zich tot die steden die hun eerste inzet van SSL overwegen en op steden die al enige ervaring hebben, maar zouden profiteren van meer informatie. Er wordt ook verwacht dat dit rapport van waarde zou kunnen zijn voor het informeren van lokale, regionale en nationale overheidsorganisaties, alsmede voor de bredere SSL-gemeenschap. Er worden aanbevelingen gegeven voor de wijze waarop een stad zou kunnen starten met het inzetten van SSL, vanaf het opstellen van een stedelijke verlichtingsstrategie en de ontwikkeling van de business case door vaststelling van de directe kostenbesparingen en een TCO-analyse voor de langere termijn tot de belangrijke activiteit van het in zee gaan met lokale bedrijven en burgers om de beste vooruitzichten voor acceptatie en succes te waarborgen.

De praktische aspecten van de selectie en inkoop van SSL-onderdelen worden behandeld, met bijzondere nadruk op de praktische aspecten van het waarborgen van financiële steun en training van de inkopers van de stad met betrekking tot de belangrijkste kwesties bij het specificeren van deze nieuwe verlichtingstechnologie. Het bespreekt ook hoe ervaringen van SSL-implementaties kunnen worden benut om de voordelen binnen Europa te maximaliseren door resultaten en geleerde lessen te communiceren en door gemeentelijke verenigingen en praktijkgemeenschappen te vormen. Op de middellange en langere termijn zullen SSL-oplossingen met elkaar worden verbonden en dynamisch interacteren met andere stadsinfrastructuren, zoals ICT en

sensornetwerken, energie, inrichting, mobiliteit en beheersystemen voor openbare verlichting, maar ook systemen voor hernieuwbare energie. Dit zal steden in staat stellen om dynamisch aangepaste optimale lichtomstandigheden bij een minimaal energieverbruik te bieden en uiteindelijk een bijdrage te leveren aan energieneutrale gebouwen en wijken. De inzet van energiebesparende SSL, in combinatie met slimme sensoren voor het detecteren van omgevingsomstandigheden, aanwezigheid en lichtopbrengst, kan de eerste stap zijn voor de realisatie van dit soort slimme steden. 4

COM (2011) 889 definitief op 15 december 2011

5

http://ec.europa.eu/digital-agenda

9

2. WAAROM NU OVERGAAN OP INTELLIGENT SSL WAARBIJ DE BURGER CENTRAAL STAAT? Openbare verlichting kan goed zijn voor maximaal 60% van de elektriciteitskosten van een gemiddelde gemeente. Straatverlichting is verantwoordelijk voor het grootste deel hiervan en hier bieden SSL-oplossingen in het algemeen energiebesparing tot 60% ten opzichte van kwikdamplampen, en in sommige gevallen tot 20% ten opzichte van high-pressure sodium (HPS) lampen.

Factoren die de invoering van Intelligente SSL in steden bevorderen  De noodzaak om de kosten voor de publieke dienstverlening te verlagen  Aanzienlijke (tot 70%) energiebesparing en langere levensduur verlichting  Betere lichtkwaliteit zichtbaarheid en lichtvervuiling  Meer

creativiteit

en minder bij

De veel langere levensduur van SSL verlichtingsontwerpen en meer functionaliteit verlaagt ook de onderhoudskosten. In combinatie met energiebesparing  Grotere veiligheid en beveiliging op straat betekent dit dat gemeenten in veel  De toenemende verstedelijking zal gevallen de kosten van een hogere niveaus van duurzaamheid basisinstallatie voor straatverlichting vereisen met LED's en zonder netwerk binnen  Netwerkverlichting zal een integraal zes tot tien jaar kunnen terugverdienen 6. onderdeel van de toekomstige Smart City Naast energiebesparingen en lagere uitmaken onderhoudskosten biedt SSL ook andere voordelen in termen van een betere klantenservice vanwege de superieure regelbaarheid van lichtkleur, intensiteit (dimmen) 7, en richting. Bij buitenverlichting, bijvoorbeeld, biedt SSL een betere zichtbaarheid en minder lichtvervuiling, vanwege de zeer grote uniformiteit van dekking, kleurkwaliteit en aanpasbaarheid. Uit een recent onderzoek 8 bleek dat burgers voor openbare verlichting de voorkeur gaven aan het witte licht van SSL boven de kleur van de conventionele straatverlichting, en dat SSL grotere zichtbaarheid en een groter gevoel van openbare veiligheid bood. Een goed verlichte stad is een veiligere en comfortabelere stad, en de ontwerpcreativiteit die SSL biedt, draagt bij aan de verbetering van stadsomgevingen. Veel steden maken tegenwoordig gebruik van SSL-systemen met toegevoegde slimme besturing voor dynamische veranderingen van verlichtingsniveaus in reactie op specifieke behoeften. Naast de bovengenoemde voordelen kunnen dergelijke 'intelligente' verlichtingssystemen tot 70% energie 9 besparen. Ze bieden de mogelijkheid van communicatie tussen lampen en bediening op afstand, resulterend in een totaal systeem met dimbare verlichtingselementen, geavanceerde verlichtingsbesturing en individuele monitoring van verlichtingselementen.

6

Er is voorspeld dat met de inzet van LED-technologie de prijzen ongeveer hetzelfde zullen zijn als bij standaardlampen in vier jaar tijd. Bron: .StreetSMART» in Traffic Technology Today, January 2010, http://viewer.zmags.com/ publication/6e26c868#/6e26c868/38

7

De levensduur van LED's neemt toe wanneer de stroom wordt verminderd, waardoor ze ideaal zijn voor slimme besturing 8 LIGHTSAVERS programma. .Lighting the clean revolution», http://thecleanrevolution.org/publications/ lighting-the-clean-revolution-the-rise-of-leds-and-what-it-means-for-cities 9 E-street voorspelt een jaarlijkse besparing van 64% op het energieverbruik van straatlantaarns door de introductie van slimme straatverlichtinging in Europa, www.e-streetlight.com

10

D e s t e d e n v e r l i c h t e n - D e ve r sp r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e se S t e d e n

v e r sn e l l e n

Een belangrijke factor hierbij is het besturingssysteem en de interactie met andere netwerken (bijvoorbeeld communicatie, sensing of verkeersmonitoring) voor een echt geïntegreerd licht- en energiebeheer. Zo kan intelligente SSL ook potentiële voordelen bieden voor weggebruikers en de verkeersveiligheid (LED -lampen kunnen knipperen of van kleur veranderen om een noodsituatie aan te geven). Ook is aangetoond dat een SSL-systeem met dynamische aanpassing van kleur en intensiteit op school de leerprestaties aanzienlijk verbetert 10. Ten slotte moet de bijdrage voor de verlichtingsesthetiek en het gebruik ervan om de culturele identiteit van een stad te versterken niet te worden onderschat. Een voorbeeld hiervan is de 11. toepassing het te Stadhuis vanop Brussel De waarde van voorLED-verlichting gemeenten ombij over schakelen SSL omvat derhalve meer dan een kosten-batenanalyse waarbij hogere inkoopkosten worden afgezet tegen de aanzienlijke besparingen op energie en een langere levensduur. Hoewel het positieve resultaat van een dergelijke analyse essentieel is voor elke beslissing om te investeren in SSL, dienen ook andere aspecten in aanmerking te worden genomen, namelijk die voortvloeien uit het grotere aspecten die functionaliteitspotentieel en de maatschappelijke voordelen van Waarom nu overgaan op SSL? intelligente SSL-verlichting.  SSL is een volwassen technologie en

hoogwaardige verlichtingselementen zijn commercieel verkrijgbaar  SSL-projecten zijn vaak economisch bij een volledige kostenberekening over de levensduur van de verlichtingsinstallatie  In een digitaal verlichtingssysteem vormen LED's de meest efficiënte lichtbron. Ze bieden een lange levensduur (meer dan 50.000 uur) en besparingen tot 70% ten opzichte van conventionele lichtbronnen  Er is ervaring met het inzetten van SSL – veel Europese steden voeren geleidelijk intelligente SSLverlichtingsoplossingen in  De inzet van SSL biedt mogelijkheden voor het stimuleren van de lokale economie door interactie met lokale bedrijven  Er is al een gunstige Europese beleidscontext voor het faciliteren van de overgang op SSL

10

Waarom NU overgaan op SSL? De voordelen van de inzet van SSLtechnologie zijn duidelijk, maar de vraag blijft waarom gemeenten nu deze weg zouden moeten inslaan, vooral als de budgetten voor voorzieningen krap zijn en nieuwe investeringen nauwlettend onder de loep worden genomen. De reden is in wezen dat dit een technologie is waarvoor de tijd is aangebroken — de technologie heeft een mate van rijpheid bereikt die een serieuze overweging rechtvaardigt. Hoogwaardige verlichtingsartikelen zijn commercieel verkrijgbaar en veel steden hebben SSL-projecten waarvan kan worden aangetoond dat ze economisch zijn op basis van de berekening van de levenscycluskosten (LCC) 2,12.

Zie b.v. Barkmann et al (z009), 'Effectiveness of dynamic lighting in Hamburg schools', www.ubpherten.de/UKE-

11 12

http://www.luciassociation.org/new-sound-and-light-show-in-brussels-belgium.html Een berekening van de levenscycluskosten (LCC) dekt alle kosten over de l evenscyclus van de installatie (investering, exploitatie, onderhoud en kosten) einde levenscyclus.

11 Ervaring neemt gestaag toe door wijdverbreide proefprojecten in heel Europa, die een solide verzameling van beste praktijken voor ontwerp, financiering, inkoop en implementatie oplevert. Combineer dit met een groeiende op energie-efficiëntie gerichte regelgeving (zie het volgende hoofdstuk), en er ontstaat een dwingende reden voor het inzetten van SSL. Er zijn nog enkele obstakels voor de bredere inzet van SSL, in het bijzonder 13:  Beperkte kennis van de grote voordelen van SSL bij veel gemeentelijke verlichtingsafdelingen en verlichtingsontwerpers. Voor het inzetten van een nieuwe technologie is het nodig dat gebruikers bekend worden gemaakt met de voordelen ervan ten opzichte van conventionele oplossingen en dat kost tijd en moeite.  De initiële investeringskosten voor SSL zijn veel hoger dan voor conventionele verlichting, zodat een berekening van totale kosten eigendom (TCO) vereist is om het volledige potentiële economische voordeel vast te stellen.  Een grote variatie in productkwaliteit en in de betrouwbaarheid van door leveranciers van SSL verstrekte informatie, en een gebrek aan gedeelde informatie over prestaties van geteste SSL-producten. In hoofdstuk 3 van dit rapport wordt besproken hoe deze hindernissen kunnen worden overwonnen.

Een gunstige Europese beleidscontext De huidige Europese beleidscontext is met name gunstig voor de inzet van LED verlichting van hoge kwaliteit in binnen- en buiteninstallaties. Het groenboek 'De toekomst verlichten 14 legde de basis voor de algemene invoering van hoogwaardige SSL in Europa. Een verlichtingsinstallatie (vooral in de niet-residentiële sector) is een van de belangrijkste elementen bij de berekening van de energieprestatie van een gebouw, zoals vereist door de Europese richtlijn Energieprestatie van gebouwen 14 (EPBD). De recente EU-richtlijn betreffende energie-efficiëntie15 verplicht EU-lidstaten om gebouwen van de centrale overheid in overeenstemming met de minimumeisen inzake energieprestaties van de EPBD te renoveren, en moedigt de toepassing van energiebeheersystemen aan. Overheden worden ook gevraagd uitsluitend producten, diensten en gebouwen met hoge scores wat betreft energieprestatie te kopen, in overeenstemming met de energie-etikettering16 en Ecodesign17. Richtlijnen die de overgang op LED-verlichting van hoge kwaliteit in residentiële binnen- en buiteninstallaties ook krachtig ondersteunen. 13

14 15 16 17

Andere hindernissen met betrekking tot de verspreiding van SSL zijn uitvoerig beschreven in het groenboek van de Commissie 'De toekomst verlichten'. DIR 201/31/EU Richtlijn 2012/27/EU van het Europees Parlement en de Raad van 25 oktober 2012 Verordening 874/2012 EU van 12 juli 2012 Verordening 1194/2012 van 12 december 2012 met betrekking tot LED's, een completering van en aanvulling op de Verordeningen 244/2009/EG en 245/2009/EG .

12

D e s t e d e n v e r l i c h t e n — De v e r s p r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e s e s t e d e n

v e r sn e l l e n

De nieuwe EU-verordening voor de energie-etikettering van elektrische lampen en verlichtingsartikelen omvat expliciet LED-lampen en -modules. In de verordening worden twee nieuwe energieklassen, A+ en A ++ gedefinieerd (waaraan voornamelijk LED's voldoen). De geleidelijke uitfasering van inefficiënte gerichte lampen wordt tegen september 2016 verwacht, waarna uitsluitend klasse B of hoger overblijven, zodat de superieure energie-efficiëntie van LED's kan worden benadrukt. De kwaliteit van de lampen zal worden gewaarborgd door de nieuwe regelgeving inzake ecologisch ontwerp voor gerichte lampen en LED's, die de eerdere verordeningen voor niet-gerichte en professionele lampen completeert en aanvult. Ten slotte bestaan er criteria in het kader van groene overheidsopdrachten (GPP) 18voor binnen- en straatverlichting en verkeerslichten. Deze criteria voorzien in state-of-the-art specificaties voor verlichtingsproducten en -diensten met een beperkt milieu-effect gedurende de hele levenscyclus, die overheden in de EU-lidstaten zouden kunnen overwegen bij de aankoop van dergelijke goederen.

18

Groene overheidsopdrachten (GPP) is een vrijwillige regeling op EU-niveau. Het is een proces waarbij overheidsdiensten ernaar streven om goederen, diensten en werken aan te schaffen die een beperkte invloed op het milieu hebben tijdens hun gehele levenscyclus . Zie COM(2008) 400.

13 Voorbeelden van Europese steden die met SSL pionieren Representatieve Europese ervaringen met implementaties van geïllustreerd door de volgende samenvattingen van case studies 19:

Birmingham (UK) 20

SSL

worden

SSL in Birmingham  90.000 straatlantaarns

Dit is de grootste gemeentelijke inzet van LED's  in Europa tot nu toe en omvat 90.000 straatlantaarns. Er is een effectieve strategie voor openbare verlichting geïmplementeerd met  (i) slimme netwerkregelingen waardoor bij dageraad en schemering de lichtniveaus worden  gedimd en dynamisch verlichtingsopbrengstbeheer voor vermindering van lumen; en (ii) een  real-time monitoringsysteem dat verzameling van prestatiegegevens met een daarop gebaseerde optimalisatie van verlichtingsErvo or regeling mogelijk maakt.

een verwachte energiebesparing van 50% die leidt tot een vermindering van de jaarlijkse exploitatiekosten met £2m Een levensduur van 100.000 uur Onderhoudsbesparingen waren een belangrijke factor bij de keuze voor SSL De hele operatie wordt gefinancierd door middel van een 25-jarig Private Finance Initiative contract Erna

Het zal mogelijk zijn om het lichtniveau van afzonderlijke verlichtingsunits af te stemmen op de vastgelegde behoeften, waardoor een aanzienlijke vermindering van het energieverbruik wordt gerealiseerd.

Afbeelding 1: De impact van LED-inzet in Birmingham «© de gemeente Birmingham en lndal1WRTL)

19

20

Meer informatie over een aantal van deze projecten en andere LED-proefprojecten in Europese steden worden vermeld op de website van het EU PLUS project http://www.luciassociation.org/Articles-best-practices.html. http://birminghamnewsroom.com/ 2012 /07 /city-is-shining-thanks-to- 10000 -eco-friendly-leds/

14

D e s t e d e n v e r l i c h t e n — De v e r s p r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e s e s t e d e n t e

v e r sn e l l e n

21 22

http://www.luciassociation.org/eindhoven-the-netherlands.html Courtesy PLUS project and LUCI Association (http://www.luciassociation.org/plus)

Eindhoven (Nederland) 21

 SSL-installaties in Eindhoven

Eindhoven maakt gebruik van speciale lichteffecten  In sportruimtes met hoge lichtniveaus voor vele buitenruimten en openbare ruimten, met zonder hinderlijke schitteringen en verspilling van licht, zoals bij inbegrip van gebouwen, parken en kunstwerken, conventionele verlichting waardoor de stad de onderscheiding van 'City of Light' verdient. Eindhoven heeft sensor-geactiveerde verlichtingssystemen geïnstalleerd, die het  Het Catharinaplein wordt verlicht met een innovatief SSL-ontwerp waarbij lichtniveau dimmen als er geen fietsers of gebruik wordt gemaakt van 'zwevende' voetgangers aanwezig zijn, waardoor de kosten verlichtingselementen met een dalen. De stad is nauw verbonden met Philips, minimum aan lantaarnpalen, teneinde waarvan het hoofdkantoor in deze stad is gevestigd, een sfeervolle uitstraling te bieden en extra openbare ruimte voor burgers te en er zijn derhalve veel SSL-demonstratie-installaties creëren aanwezig.

Een innovatieve inzet van SSL in Eindhoven is het gebruik van kleur om veiligheidsinformatie te bieden en milieu-effecten te verminderen. In de trottoirs zijn gekleurde lampjes geïnstalleerd als extra veiligheidsindicatoren die voetgangersen fietsersoversteekplaatsen in de stad beter aangeven, en op landelijke fietspaden is een groene verlichting met een lage intensiteit geïnstalleerd om de zichtbaarheid te verbeteren en het effect op de lokale fauna te minimaliseren.

Afbeelding 2: Brugverlichting in Eindhoven 22 (© Stad Eindhoven)

15

Hódmezővásárhely (Hongarije) In 2010 en 2011 werden meer dan 6000 nieuwe LED-straatverlichtingselementen in de stad Hódmezővásárhely geïnstalleerd. De behaalde energiebesparing is 35% en de nieuwe verlichtingsoplossing is nagenoeg onderhoudsvrij. Door de nieuwe SSL-oplossing zijn het verlichtingsniveau, het algehele visuele comfort en het gevoel van veiligheid aanzienlijk toegenomen.

Afbeelding 3: Kaszap Road, vervanging van HPS door LED (© Gemeente Hódmezővásárhely, TungsramSchrèder)

Mechelen (België) De stad Mechelen heeft meer dan 10.000 straatlantaarns geïnstalleerd met een totaal elektriciteitsverbruik van meer dan 4,4 miljoen kWh per jaar. In het centrum van de stad is de traditionele straatverlichting tussen april en juni 2012 in fasen vervangen door 577 innovatieve, hoogwaardige LED-verlichtingsunits in meer dan 90 straten. LED-verlichting heeft tot grote verbeteringen geleid op het gebied van veiligheid, milieu en algemene sfeer. De nieuwe verlichtingsunits leiden tot een verwachte energiebesparing van 37% en hebben een veel langere levensduur (ca. 60.000 uur). Het geïnstalleerde systeem is toekomstbestendig en kan gemakkelijk worden opgewaardeerd om gelijke tred te houden met de snelle ontwikkeling van LEDtechnologie, waardoor extra energiebesparingen mogelijk worden. Het project werd uitgevoerd door de Vlaamse exploitant van het regionale elektriciteitsdistributienetwerk , Eandis. Afbeelding 4: De straatverlichting in Mechelen (© Philips Lighting)

16

De st eden ver l ic ht en — De ver spr e id ing va n inno vat ie ve ver lic ht ing in E ur o pese st eden ver s ne lle n

Lyon (Frankrijk) 23

Lyon is een belangrijke culturele stad die SSLverlichting heeft omarmd voor het verlichten van haar historische stedelijke omgeving. Lyon is een goede illustratie van hoe SSL kan voldoen aan diverse verlichtingsvereisten door verlichtingsontwerpen te kiezen die afgestemd zijn op verschillende delen van de stad en hun respectieve functionaliteiten. Deze innovatieve benadering maakt gebruik van de grote flexibiliteit van LED's de de stad verschillende verlichtingsidentiteiten geeft. Daarnaast heeft Lyon het ontwerp van de verlichting aangepast bij oversteekplaatsen voor voetgangers, bushaltes, etc. om mensen met visuele en fysieke handicaps te helpen.

SSL in Lyon  50% energiebesparing bij gerenoveerde Guillotière Brug

 Op Place Bellecours wordt 130.000 kWh per jaar bespaard  Bij de voetgangersbrug de Passerelle Saint Vincent wordt met nabijheidssensoren het licht gedimd tot 10% als de brug niet wordt gebruikt  Organiseert het jaarlijkse Lyon Festival of Lights en gebruikt door lichtkunstenaars ontworpen LEDverlichtingsinstallaties – LEDverlichtingselementen gebruiken een tiende van de energie en gaan 20 keer langer mee

Afbeelding 5: Het centrum van Lyon Djaoui)

23 24

de

http://www.luciassociation.org/lyon.html Courtesy PLUS project (http://www.luciassociation.org/plus) and LUCI Association

20.

(© Lyon, M.

17

Tilburg (Nederland)

SSL in Tilburg

Tilburg investeert sinds 2008 in SSLstraatverlichting. Tegenwoordig is 15% van de 44.000 lichtpunten voorzien van LED-verlichting. Bij een renovatieproject werden natriumlampen vervangen door nieuwe lichtpunten met LEDverlichting. In combinatie met het dimmen van verlichtingsniveaus tot 60% 's nachts werd een vermindering van het elektriciteitsverbruik van meer dan 65% bereikt. Tilburg heeft in totaal een energiebesparing van 13% gerealiseerd sinds 2008 en verwacht in 2015 20% besparing te realiseren.

 Er is een duidelijke strategie om te investeren in LED-straatverlichting  Er worden jaarlijks ongeveer 1.750 LED-verlichtingselementen geïnstalleerd  Sinds 2008 is een energiebesparing van 13% gerealiseerd  Sinds medio 2012 worden in elk LED-verlichtingsproject slimme bedieningen geïmplementeerd  Werd in 2011 beloond met de EU Green Light Award

Afbeelding 6: Nieuwe LED-verlichting in Tilburg «© Philips Lighting)

18

De st eden ver l ic ht en — De ver spr e id ing va n inno vat ie ve ver lic ht ing in E ur o pese st eden ver s ne lle n

Albertslund en de bredere regio Kopenhagen (Denemarken) De gemeente Albertslund, gelegen in de bredere regio Kopenhagen, heeft een nieuw lichtplan goedgekeurd, dat uitsluitend op LED-technologie is gebaseerd. Het plan omvat de ontwikkeling en het testen van verschillende straatverlichtingsontwerpen en op Wi-Fi gebaseerde slimme regelsystemen. De laatste jaren heeft de stad in nauwe samenwerking met ontwerpers en fabrikanten bijgedragen aan de uitvinding van diverse buitenlampen; opmerkelijk is de bekroonde «A-lamp». Momenteel is de eerste fase van een "Scandinavisch Lighting en Fotonica Science Park» in ontwikkeling in Albertslund, met de 'Danish Outdoor Lighting Lab"(DOLL) als drijvende kracht. Kopenhagen, de Europese Groene Hoofdstad 2014, zal € 40 miljoen investeren om tegen 2015 21.000 straatlantaarns en verkeerslichten te vervangen door SSL.

Afbeelding 7. Albertslund straatverlichting «© Albertslund)

19

Andere voorbeelden van steden die met SSL pionieren Veel andere Europese steden zetten tegenwoordig intelligente SSL-verlichting in of ervaren het nut ervan in proefprojecten25,26. Voorbeelden zijn onder meer Amsterdam, Boedapest, Dresden, Gent, Göteborg, Leipzig, Nice, Norden, Stockholm, Stuttgart, Tallinn, etc. Sommige Euroepse overheden stimuleren de overgang op SSL door stedelijke proefen demonstratieprojecten te ondersteunen27. De Europese Commissie ondersteunt diverse proefprojecten via haar Kaderprogramma voor concurrentievermogen en innovatie (CIP). Het gaat daarbij om LED-verlichting voor binnen- en buitenverlichting in steden28 (LED4ART29, ILLUMINATE30, LITES31). Buiten Europa onderzoeken ook verschillende andere landen de voordelen van SSL middels door de staat gesteunde R&D-initiatieven en proefprojecten die bijdragen aan een beter begrip van de praktische aspecten van de gemeentelijke SSLimplementaties. Bij het LightSavers programma8 werd informatie van case studies van een consortium van 12 grote steden verspreid over vier continenten verzameld. Deze informatie was gebaseerd op veldtests van 27 LED-producten in een reeks van 15 proefprojecten.

25

26 27

28 29 30 31

http://iet.jrc.ec.europa.eu/energyefhciency/publication/led-projects-and-economic-testcases-europe PLUS website: www.luciassociation.org/plus E.g., http://www.photonikforschung.de/forschungsfelder/led-leitmarktinitiative/kommunen-inneuem-licht http://www.cip4led.eu http://www.led4art.eu http://www.illuminateproject.eu http://www.lites-project.eu

20

De steden verlichten — De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese steden versnellen

3. VOORBEREIDING VOOR DE OVERGANG OP SSL Streven naar verandering - Een stadsverlichtingsstrategie opstellen De strategie voor de inzet van SSL dient deel uit te maken van een algemene stadsverlichtingsstrategie en gebaseerd te zijn op een duidelijk inzicht in de  Ontwikkel het economische argument om verlichtingsvereisten en eventuele de investering te rechtvaardigen, met inbegrip tekortkomingen van de bestaande van een analyse van het rendement op de investering en de levenscycluskosten verlichtingsinfrastructuur. Er dient een gedetailleerd technisch plan en de  Stel vast wie de belangrijkste bijbehorende business case(s) te worden belanghebbenden zijn, inclusief burgers ontwikkeld, met een duidelijk idee van  Maak een database van SSL-testresultaten of wat de nieuwe SSL-implementatie zou schrijf je in op een dergelijke database moet bieden op zowel de korte als de langere termijn. Het Europese ESOLi project32 heeft een illustratieve catalogus van beste praktijken33 opgeleverd, gebaseerd op SSLimplementaties in heel Europa, waarin de ervaringen met betrekking tot een heel scala van gemeentelijke verlichtingsvereisten worden samengevat en die richtlijnen biedt aan nieuwe gebruikers. Een breder perspectief van de inzet van SSL wordt geleverd door en.lighten34, een internationale organisatie die wordt gesponsord door de VN: er werd een uitgebreide toolkit geproduceerd, "Achieving the Global Transition to Energy Efficient Lighting"35, die een leidraad biedt voor landen die overwegen over te gaan op SSL.

Belangrijke stappen voor de planning van SSL-implementaties

De Status Quo beoordelen — De business case plannen en bouwen Het economische argument ontwikkelen De beoordeling van de volledige economische waarde van een SSL-project en vervolgens het veiligstellen van de noodzakelijke kapitaalinvestering vereist de toepassing van standaard analysetechnieken. Deze instrumenten zijn op grote schaal gebruikt in de sector van de energie-efficiëntie en kunnen eenvoudig worden toegepast op SSL. Ze zijn gebaseerd op de concepten TCO 2 en LCC12 en bieden een realistischer inschatting van de economische waarde op de lange termijn voor de eigenaar van het SSL-systeem. Een voorbeeld van de LCC-benadering van groene overheidsopdrachten (GPP), voor binnen- en buitenverlichting is uitgewerkt in de inkoopcriteria voor Verlichtingsproducten van de Zweedse Milieubeheerraad 36, die ook links heeft met een verlichtingsrekentool. 32

http://www.esoli.org

33 34 35 36

http://www.esoli.org/images/stories/Download/ESOLi_Best_practice_catalogue_EN_12O426.pdf http://www.enlighten-initiative.org http://www.enlighten-initiative.org/portal/CountrySupport/Toolkit/tabid/79O82/Default.aspx http://www.msr.se/en/green_procurement/criteria/Office/Lighting-products en http://www.msr.se/en/ green_procurement/criteria/Street-and-property/Outdoor-lighting

21 De LCC moet worden aangevuld met het effect op onderhoudskosten, de mogelijke verplaatsing van verlichtingselementen en de opleiding van personeel. Het Duitse Energy Agency Deno heeft een soortgelijke aanpak laten zien. Het bedrijf verstrekt online-hulpmiddelen voor het plannen, organiseren, financieren en uitvoeren van de overgang op SSL, zowel voor binnen- als buitentoepassingen37. Deze analyse dient ook betrekking te hebben op de financiële gevolgen van de veranderingen in onderhoudsschema's, mogelijke verplaatsing of vervanging van verlichtingselementen (voor het optimaliseren van verlichtingsomstandigheden), en de benodigde trainingen voor medewerkers, zodat een volledig beeld wordt gegeven. Een praktisch voorbeeld hiervan is de eerder genoemde implementatie in Birmingham City20 Een idee van het gamma van SSL-verlichtingsapparatuur en de prestaties ervan kan worden verkregen door raadpleging van hetzij informatie van leveranciers of, nog beter, databases die gebaseerd zijn op testresultaten die door gemeenten zijn verzameld. De Belgische energiedistributeur EANDIS, bijvoorbeeld, die de overgang naar SSL straatverlichting coördineert voor veel Vlaamse gemeenten, heeft samen met andere Belgische netbeheerders testresultaten van een groot gamma onderdelen verzameld, en deze database kan online worden geraadpleegd38. De steden Boedapest39 (Hongarije) en Tallinn40 (Estland) hebben ook gegevens verzameld in proefprojecten op het gebied van LED-technologie. Andere gevallen van Beste Praktijken worden vermeld in de PLUS Showcase database19.

De Zweedse Milieubeheerraad heeft Inkoopcriteria voor Verlichtingsproducten opgesteld op basis van LCC12.

In zee gaan met belanghebbenden, burgers actief erbij betrekken en lokale innovatie promoten Voor elke geplande inzet van SSL in gemeenten is betrokkenheid van belanghebbenden en burgers essentieel voor het veiligstellen van de maatschappelijke acceptatie van SSL door lokale ingezetenen en voor het bieden van nieuwe zakelijke kansen op lokaal niveau. Een dergelijke betrokkenheid zou een belangrijke factor in alle fasen van het proces moeten zijn, vanaf de initiële planfase tot en met systeemevaluatie na implementatie.

Belanghebbenden waarmee moet worden samengewerkt bij de inzet van SSL  Lokale burgers, winkeliers  Gemeentelijke diensten  Onderzoeksorganisaties van de (Verlichtings-)Industrie en lokale onderzoeksorganisaties  Energiebedrijven  Beroepsverenigingen bij steden van de bijdragen die bedrijven in de verlichtingssector al kunnen leveren en hun bijbehorende groeipotentieel.

Lokaal economisch ontwikkelingsbeleid zou profiteren van een betere bekendheid http://www.lotse-strassenbeleuchtung.de en http://www.lotse-innenbeleuchtung.de http://www.synergrid.be/index.cfm?PageID=17536 39 http://www.luciassociation.org/the-liberty-bridge-budapest hungary.html 37 38

40

http://www.luciassociation.org/led-test-street-project-tallinn.html

22

D e s t e d e n v e r l i c h t e n — De v e r s p r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e s e s t e d e n

v e r sn e l l e n

Steden zouden dan beter de lokale verlichtingssector kunnen ondersteunen om te innoveren en meer banen te genereren. Steden hebben er ook veel voordeel bij als ze nauwer samenwerken, in het bijzonder met hun universiteiten en het hoger onderwijs, om lokale cursussen en expertise in verlichtingsontwerpen en -techniek te organiseren Concreet gezegd kan op de volgende wijze betrokkenheid worden verwacht:

 Planningsfase: Een vroegtijdige samenwerking met alle belanghebbenden door middel van lokaal overleg in de definitiefase van het totale verlichtingsconcept. Dat zal matigend werken op natuurlijk conservatisme, dat anders zou kunnen leiden tot ongerechtvaardigde zorgen over 'nieuwe technologie'41. Vroegtijdige betrokkenheid Elke business case voor SSL dient een van de lokale industrie en de lokale analyse van maatschappelijke voordelen te onderzoekspartijen zal bijdragen aan de omvatten beste planning en aan technologische innovatie. Dit kan ook vereisen dat er  Verbeterde veiligheid voor burgers algemene informatie wordt gegeven en  Culturele of esthetische verbeteringen educatieve maatregelen worden genomen  Verbeteringen op de werkplek - leren om een beter begrip van SSL te bieden, zorgomgevingen en op die wijze de bekendheid te vergroten en een breder begrip van de  Veranderde percepties van burgers van hun leefomgeving voordelen van SSL te waarborgen. Er kunnen ook waardevolle kansen zijn voor  Meer toeristen voor de stad en interactie met lokale verlichtingsbedrijven bezoekers voor de lokale handel aantrekken om nieuwe zakelijke mogelijkheden te bevorderen die gepaard kunnen gaan met een geplande inzet van SSL.

 Implementatiefase: Belanghebbenden duidelijke informatie bieden over de geplande tijdschema's en de werkelijke geboekte vooruitgang zal positieve betrokkenheid waarborgen en zal waarschijnlijk de acceptatie door de gemeenschap van eventuele verstoringen of vertraging tijdens de implementatie doen toenemen.

 Evaluatiefase: Feedback proberen te krijgen van de belanghebbenden over de resultaten van de implementatie alsmede het totale proces zelf. Dit houdt ook in dat informatie over de effectiviteit van het nieuwe SSL-systeem wordt verspreid wat betreft lichtkwaliteit, energie-efficiëntie en de impact op de samenleving of het lokale bedrijfsleven. Er zouden initiatieven kunnen worden genomen waardoor een dergelijke dialoog met de belanghebbenden kan worden geïnitieerd en ondersteund door de gemeente, zoals forumvergaderingen, vertegenwoordiging in planningscommissies, artikelen in de lokale pers en op gemeentelijke websites, en bekendheidsenquêtes.

41

In eerdere SSL case studies is dit niet een belangrijk punt geweest.

23

Basisstappen voor het opstellen van een op de burger gerichte verlichtingsstrategie

 Evaluatie: Hoe groot is het bestaande verlichtingssysteem, welke mogelijkheden heeft het en zijn er grote tekortkomingen?

 Visie: Waar wilt u met uw verlichtingssysteem naartoe? Zijn er specifieke doelen, zowel kwantificeerbare als minder tastbare ?

 Zonering Zijn de eisen m.b.t. verlichting verschillend in de verschillende zones waarin inzet is gepland?

 Veranderingen: Wat dient er specifiek te worden geïmplementeerd om van uw huidige systeem over te gaan op de gewenste verlichtingsvisie ?

 Planning Ontwikkel een strategische planning voor de inzet in een periode van vijf of tien jaar, waardoor deze veranderingen kunnen worden doorgevoerd. Geef aandacht aan aanvullende milieu-vraagstukken, zoals recycling van oude verlichtingselementen.

 Betrokkenheid belanghebbenden: Hoe kunt u de belangrijkste belanghebbenden en met name de burgers erbij betrekken?

24

De steden verlichten - De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese Steden versnellen

4. DE OVERGANG OP SSL REALISEREN De markt afzoeken naar SSL-producten van goede kwaliteit Er is nu een groot gamma van commerciële SSL-producten beschikbaar en hun aantal neemt gestaag toe. De Het SSL-systeem en de leverancier selecteren keuze van verlichtingselementen en andere bijbehorende apparatuur vereist De financiering van initiële investeringen een gedetailleerde evaluatie van de veiligstellen specifieke verlichtingsbehoeften bij de Aanschaf en installatie van het SSL-systeem voorgestelde implementatie. Het snelle Herziene onderhoudsprocedures tempo van de veranderingen in de SSLvaststellen technologie en productaanbiedingen maakt het steeds moeilijker om de markt De overgang monitoren en de strategie te overzien, en het is wenselijk wanneer nodig periodiek updaten of herzien onafhankelijk advies in te winnen over Een database van SSL-testresultaten apparatuur die voldoet aan de minimale samenstellen of op een bestaande prestatievereisten. database inschrijven

Belangrijke stappen voor de overgang op een SSL-systeem      

 Deelnemen aan een bestaand ondersteunend netwerk, bv. EUROCITIES, het netwerk van grote Europese steden, de Lighting Urban Community International Association (LUCI), etc.

Fabrikanten in de EU zijn niet verplicht om hun producten door onafhankelijke testlaboratoria te laten goedkeuren. De EU Eco-Design verordeningen voor LED-verlichtingsproducten 42 bieden echter methoden om prestatieverwachtingen vast te stellen. De nationale autoriteiten van de EUlidstaten zijn verantwoordelijk voor het toezicht op de markt en voor het controleren van de naleving van de EUregelgeving.

Er zijn enkele websites gelanceerd door verlichtingsprofessionals, de verlichtingssector of testlaboratoria die productinformatie bieden over een groot gamma van LEDverlichtingsproducten, zoals de LED Lamp & LED Fixture Locators43 of whichledlight.com44.

Financiering veiligstellen Hoewel de kosten beginnen te dalen, vormt het relatief hoge niveau van de initiële investeringskosten in vergelijking met conventionele technologieën nog steeds een grote uitdaging voor de inburgering van SSL in steden, zelfs als het SSL-project deze kosten op papier zou kunnen terugbetalen tijdens de levensduur van de investering

door de bereikte energiebesparing en lagere onderhoudskosten. Als verspreiding van SSL onder gemeenten moet worden versneld, dienen alternatieve financieringsmodellen te worden overwogen. Gedelegeerde Verordening (EU) Nr 874/2012 ; Verordening (EU) Nr 1194/2012 http://www.ledfixturelocator.com en http://www.ledlamplocator.com 44 http://www.whichledlight.com 42 43

25

Overheidsfinanciering De meeste bronnen van overheidsfinanciering die beschikbaar zijn voor verlichtingsprojecten worden op nationaal niveau beheerd (hoewel sommige uit de EU en andere buitenlandse donoren afkomstig zijn), en de financieringsvoorwaarden verschillen per EU-lidstaat. De fondsen zijn over het algemeen niet specifiek voor SSL, maar worden meestal gegeven in samenhang met milieuen energiebesparingskwesties. Op EU-niveau bestaan twee belangrijke regelingen. Het European Energy Efficiency Fund45 (EEEF) is een publiek-privaat samenwerkingsverband dat snelle en flexibele, op de markt gebaseerde financiering biedt voor investeringen in commercieel levensvatbare, aan de publieke sector gerelateerde energie-efficiëntie en hernieuwbare energie, met name in stedelijke omgevingen. Projecten omvatten energiebesparende maatregelen in gebouwen en de modernisering van de lokale openbare infrastructuur, met inbegrip van energie-efficiënte openbare buitenverlichting. De beoogde begunstigden van het Fonds zijn gemeentelijke, regionale en lokale overheden, alsmede entiteiten die namens hen optreden, zoals lokale energiebedrijven als bedrijven die energiediensten verlenen (ESCO's). De EEEF biedt zowel schuldinstrumenten als eigenvermogensinstrumenten, en investeringen dienen doorgaans tussen de € 5 miljoen tot € 25 miljoen te bedragen. Een andere bron van financiering is het Europese Local Energy Assistance (ELENA) programma46, een gezamenlijk initiatief van de Europese Commissie en de Europese Investeringsbank (EIB). ELENA, dat door de EIB wordt beheerd en door het Intelligent Energy Europe programma47 wordt gefinancierd, richt zich op lokale en regionale overheden. Het dekt maximaal 90% van de kosten van technische bijstand (TB) die nodig is voor het voorbereiden, implementeren en financieren van projecten op het gebied van energie-efficiëntie of hernieuwbare energie, en zou een investering van ten minste 20 maal de TB-kosten moeten mobiliseren. Informatie over de financieringsbronnen die beschikbaar zijn in een aantal Europese landen is verzameld door het ESOLi project32.

Financiëringsmodellen Publiek-private samenwerkingsmodellen voor ondersteunende energiediensten kan een haalbare optie zijn voor besparing op energie- en onderhoudskosten, terwijl tegelijkertijd hoogwaardige verlichtingssystemen worden gegarandeerd. Dit betekent doorgaans financierings- en exploitatieprocedures voor het bieden van specifieke energiediensten aan de eigenaars van de verlichtingssystemen, maar kan ook een kosteneffectieve levering van elektriciteit aan de eigenaar van het systeem omvatten. Er zijn ook modellen voor energiediensten waarin bepalingen zijn opgenomen voor het gebruik van hernieuwbare energie, vervanging van bestaande onderdelen en

systemen, meting en facturering van energie, LCC-evaluatie12 en interfaces met andere klantendiensten.

45 46 47

http://www.eeef.eu http://www.eib.org/products/elena/index http://ec.europa.eu/energy/intelligent

26

D e s t e d e n v e r l i ch t e n — De v e r sp r e i d i n g v a n i n n o v a t i e ve v e r l i ch t i n g i n E u r o p e s e st e d e n

v e r sn e l l e n

Het belangrijkste onderscheidende kenmerk van de meeste energiediensten is dat de Energy Service Company (ESCO)48 het risico draagt van het verlichtings- en installatiebeheer met betrekking tot energie. Deze verantwoordelijkheid biedt de mogelijkheid om winst te maken als de beoogde verbetering van de efficiëntie daadwerkelijk wordt bereikt.

Modellen voor energiediensten Gezien de snelle ontwikkeling van SSLtechnologie, dienen in energiebesparingscontracten specifieke bepalingen te worden opgenomen om ervoor te zorgen dat geïnstalleerde LEDbronnen regelmatig worden vervangen door beter presterende en energie-efficiëntere nieuwe LED-bronnen.

Er zijn drie basismodellen voor de verlening van de energiedienst:

— een zuiver dienstenmodel waarin het verlichtingssysteem eigendom blijft van de overheid. Dit is het eenvoudigste en meest gebruikte model.  Verlichtingscontracten

 Lichtvoorzieningscontracten — een complete overdracht van het systeem aan een particulier bedrijf. De aannemer neemt de volledige verantwoordelijkheid voor de verlichting, met inbegrip van de planning en bouw van het verlichtingssysteem, de financiering en exploitatie, de facturering van het eindproduct, en de inkoop van elektriciteit. Deze laatste functie kan aantrekkelijk zijn als de aannemer een nutsmaatschappij is met toegang tot lage elektriciteitsprijzen. Het zou echter minder aantrekkelijk kunnen zijn voor een gemeente, aangezien zij gedurende de volledige looptijd van het contract aan de aannemer zou zijn gebonden.

 Energieprestatiecontracten (EPC)49 —een combinatie van elementen uit de twee bovengenoemde modellen. De ESCO is verantwoordelijk voor de uitvoering van de energiebesparende maatregelen en de exploitatie en het onderhoud van het verlichtingssysteem. De betaling aan de ESCO is gebaseerd op de werkelijke energiebesparing. EPC heeft een groot potentieel voor de financiering van moderne en energiezuinige straatverlichtingsoplossingen, vooral in gemeenten met een beperkt budget voor investeringen en personeel met een beperkte kennis van straatverlichting. Voor de verlichtingsklant, die ook eigenaar is van het verlichtingssysteem, kan het energiedienstenproject worden gefinancierd op basis van drie verschillende financieringsmodellen (of een combinatie daarvan):  Zelf-financiering — de klant verstrekt de financiering uit eigen middelen  Schuldfinanciering — de klant gaat een lening aan bij een financiële instelling  Financiering door een energiedienstverlener (externe financiering) - de financiering komt van de energiedienstverlener (bv. een ESCO).

48

Energy Service Company (ESCO) levert energiediensten in de vestiging of gebouwen van een gebruiker. ESCO's accepteren hierbij een zekere mate van financieel risico. De betaling voor de geleverde diensten is

49

(geheel of gedeeltelijk) gebaseerd op de realisatie van deze verbeteringen en andere overeengekomen prestatiecriteria. Energieprestatiecontract (EPC) is een contractuele regeling tussen de begunstigde en de aanbieder (normaliter een ESCO) van een voorziening die de energie-efficiëntie verbetert, waarbij de investeringen voor de verwezenlijking van die voorziening worden vergoed in overeenstemming met een contractueel overeengekomen mate van verbetering van de energie-efficiëntie.

27

SSL inkopen De meeste gemeenten vinden het inkoopproces voor SSL heel uitdagend. SSL is een nieuwe technologie met eigenschappen die heel anders kunnen zijn dan die van de vertrouwde, traditionele verlichtingssystemen. Vanuit het gezichtspunt van de inkoper is het vaak onduidelijk welke specificaties moeten worden gevraagd. Aan de aanbodkant zijn er grote verschillen in productkwaliteit en betrouwbaarheid van de verstrekte informatie. Hoewel het aantal kwalitatief hoogwaardige producten gestaag toeneemt, zijn er nog steeds slecht presterende producten op de markt, die een slechte gebruikerservaring kunnen veroorzaken, waardoor de reputatie van SSL technologie in zijn algemeen wordt ondermijnd. De ervaring die is opgedaan in uitgebreide studies bij verschillende Europese SSLtestlocaties leert dat minimale prestatievereisten moeten worden vastgesteld en toegepast om een betere acceptatie en verbetering van SSLInkoopspecificaties moeten goed worden verlichtingselementen te waarborgen. doordacht, zodat ze kunnen leiden tot de Deze SSL-specifieke prestatievereisten selectie van verlichtingsoplossingen van hoge dienen te worden geformuleerd in kwaliteit op basis van een vergelijkende overeenstemming met de bestaande beoordeling van de prestaties van de LED-verlichtingsnormen of pre-normen aangeboden SSL-oplossingen. van Europese (CEN, CENELEC) of internationale (IEC, CIE) normalisatieinstellingen. In 2011 publiceerde de IEC twee pre-normen voor prestatievereisten voor LEDmodules en LED-verlichtingselementen, samen met de testmethoden en omstandigheden om naleving aan te tonen50. Deze criteria kunnen samen met de specificatie van de minimale prestatievereisten voor het voorliggende project worden gebruikt als basis voor het SSL-bestek. De inkoper zou moeten eisen dat de productspecificaties met betrekking tot de SSL-prestatie worden bepaald in overeenstemming met de desbetreffende IEC-specificaties. De inkoper kan er ook voor kiezen om een verificatie van de prestatieclaims door een onafhankelijke derde te eisen als onderdeel van de aanbesteding. Verschillende organisaties, waaronder Europese en nationale verenigingen in de verlichtingsbranche en netbeheerders die verantwoordelijk zijn voor openbare verlichting, hebben instrumenten en richtlijnen voor de selectie ontwikkeld om nieuwe kopers van SSL-systemen51 te helpen. Een nationaal gefinancierd Duits project waarbij de verlichtingsindustrie, onderzoeksorganisaties en een geaccrediteerd testlaboratorium52 zijn betrokken, ontwikkelt gestandaardiseerde kwaliteitscriteria voor de vorming van een prestatiekwaliteitslabel voor LED-lampen53. 50 51

IEC/PAS 62717 en IEC/PAS 62722 https://www.theilp.org.uk/documents/led-product-specifications/led-spec-2012v2.pdf, http://www.celma.org/archives/temp/CELMA_TF Apples Pears(KR)009_CELMA Guide quality criteria LED_luminaires_ performance_Sept2011_FINAL.pdf http://www.esoli.org/images/stories/Download/ESOLi_Best_practice_catalogue_Ap pendix_EN_120426.pdf http://www.lotse-strassenbeleuchtung.de, http://www.synergrid.be/download.cfm?fileId=C4_11_3_Specifications_for_lighting_equipment_with_LED_v032012.pdf

,

51 53

VDE Pruf- und Zertifizierungsinstitut gGmbH http://www.aif.de/ fileadmin/user_upload/aif/service/mediathek_PDF/Projektflyer_2012/Projektflyer_LED_W eb.pdf

28

D e s t e d e n v e r l i c h t e n - D e ve r sp r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e se S t e d e n

v e r sn e l l e n

De regelgeving met betrekking tot overheidsopdrachten in de Europese De Europese Commissie heeft onlangs een Unie staat toe dat selectie-, gunnings- en reeks milieu-criteria voor groene uitsluitingscriteria worden opgenomen in overheidsopdrachten voor binnen- en een openbare aanbesteding. Deze straatverlichting gepubliceerd". kunnen worden gebruikt om te voorkomen dat beslissingen over de aanschaf alleen op basis van prijzen worden genomen, en ze kunnen aldus de weg vrijmaken voor de aanschaf van innovatievere verlichtingsinstallaties die door SSLtechnologie worden geboden. Aanbesteders zouden punten moeten kunnen toekennen aan de aspecten die het belangrijkste zijn voor hun specifieke behoeften. Daarnaast kunnen EU-lidstaten en overheden op vrijwillige basis de regeling voor groene overheidsopdrachten (GPP)54 implementeren voor de aanschaf van goederen, diensten en werken met een beperkt milieu-effect gedurende hun levenscyclus.

Voor het veranderen van de patronen van investeringen in en toepassing van SSL is het essentieel dat personeel op de verlichtingsafdelingen van de gemeenten geschoold is.

De inkopers en de andere gemeenteambtenaren trainen 28

Veel architecten en technische consultants missen de specifieke kennis van en ervaring met SSL en de geavanceerde verlichtingsconcepten en ontwerpmogelijkheden ervan. Daarom adviseren ze hun klanten vaak dat aanbestedingen uitsluitend op eenvoudige functionaliteit zouden moeten worden gebaseerd, waarbij het uitgewerkte ontwerp en de technische specificaties van het systeem aan de aannemers of leveranciers worden overgelaten. Dit heeft vaak tot gevolg dat de keuze van de aannemer uitsluitend op kosten wordt gebaseerd zonder goed rekening te houden met andere relevante aspecten, zoals opwaardeermogelijkheden55, levenscycluskosten12, kwaliteit, milieuvriendelijkheid of maatschappelijke voordelen. Er is momenteel een gebrek aan gedegen, op bewijs gebaseerde kennis binnen Europese gemeenten van hoe de planning van de verlichting zou moeten worden geïmplementeerd, en van goed opgeleid personeel dat gespecialiseerd is in de inkoop van SSL-verlichtingssystemen. Het ESOLi project32 heeft een illustratief voorbeeld van een geschikt programma voor SSL-inkooptraining56 opgesteld.

54

55

56

http://ec.europa.eu/environment/gpp/pdf/criteria/street_lighting.pdf http://ec.europa.eu/environment/gpp/pdf/criteria/indoor_lighting.pdf Om gelijke tred te houden met de snelle ontwikkeling van de LED-technologie is het misschien wenselijk om bijvoorbeeld opwaardeerbaarheid van verlichtingselementen te eisen, zodat LED-modules periodiek kunnen worden vervangen door beter presterende modules van de volgende generatie http://www.esoli.org/images/stories/Download/Training_Summary_of_required_skills_111019_EN.pdf

29

Het inzetten van SSL-technologie Gespecialiseerde dienstverleners zouden normaliter het implementatieproces van de technologie op zich nemen, zodat monitoring van de voortgang en de controle van de kwaliteit en volledigheid van de uitbestede diensten de primaire rol van de gemeente zou zijn tijdens de inzet van SSL. De verificatie zou betrekking hebben op het aantal en de locatie van verlichtingselementen, optische prestaties en energie-efficiëntie. Bepaalde prestatiematen, zoals levensduur en zelf-aanpassing, kunnen alleen na een langdurige periode van exploitatie worden geverifieerd. Om dit aspect te dekken zijn geschikte garantieovereenkomsten met de SSL-aannemer vereist. Bij succesvolle inzetstrategieën wordt het volgende in aanmerking genomen:

 Prioritering: Breng de eerste installaties aan waar deze het meest directe voordeel bieden. Installeer geen nieuwe verlichting waar het niet nodig is, maar implementeer SSL als een integraal onderdeel van alle nieuwe infrastructuurprojecten. Kies een aantal "demonstratieprojecten" met een grote zichtbaarheid om de voordelen van SSL te presenteren aan de gemeenschap.

 Compenserende voordelen: Kies het verlichtingsontwerp dat het meest effectief voldoet aan de specifieke verlichtingstaak, balansfunctie, esthetiek, energieefficiëntie en zuinigheid. Een goede verlichting kan tegen een relatief lage investering een grote invloed hebben op het welzijn van burgers en hun culturele percepties versterken.

 Oplossingen die goed zijn afgestemd op de behoeften van gebruikers: Stem het het lokale verlichtingspatroon af op de behoeften van lokale bedrijven en recreatieve activiteiten van de burger.  Gebruik verbeterde verlichting om burgers te stimuleren meer gebruik te maken van niet-gemotoriseerd vervoer door aantrekkelijke, goed verlichte wandelen fietspaden te bieden.

 Milieu-effect: Vervang en recycle lampen op kwikbasis om het milieu-effect van gevaarlijke stoffen te verminderen, en gebruik verlichtingsontwerpen die naar boven gerichte lichtemissies minimaliseren om lichtvervuiling te verminderen. Verdere suggesties voor het optimaliseren van de inzet van SSL worden gepresenteerd in de PLUS Mainstream Guide57.

57

http://www.luciassociation.org/images/stories/PDF/plus%2Omainstream%2Oguide.pdf

30

D e s t e d e n v e r l i c h t e n - D e ve r sp r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e se S t e d e n

v e r sn e l l e n

Exploitatie en onderhoud De zeer lange levensduur die door SSL-systemen wordt geboden — meer dan 50.000 uur — brengen nieuwe uitdagingen voor gemeenten met zich mee op het gebied van onderhoud. Over het algemeen zijn er zeer aanzienlijke kostenbesparingen op onderhoud, aangezien er met SSL-verlichtingsarmaturen geen behoefte meer zal zijn aan het frequent vervangen van lampen, dat anders vereist zou zijn vanwege de beperkte levensduur van conventionele lampen. Dit voordeel zou enigszins kunnen worden geneutraliseerd, omdat de lampen vaker moeten worden schoongemaakt, met name bij locaties als drukke wegen waar sprake is van een hoge mate van vervuiling. Het vermogen van intelligente SSL verlichting om zichzelf te testen en aan te passen tijdens de levensduur zal een aanzienlijk effect hebben op onderhoudsbehoeften, en dat geldt ook voor verlichting in een netwerk dat automatisch fouten van verlichtingselementen meldt. Een andere onderhoudskwestie die in aanmerking moet worden genomen is de unificatie van verlichtingselementen of LED-modules om het aantal varianten dat in voorraad wordt gehouden voor vervanging te minimaliseren. Indien tijdens de planningsfase in een dergelijke standaardisatie kan worden voorzien, is een aanzienlijke besparing op operationele kosten mogelijk.

Evaluatie van de invloed en meting van de prestaties Het monitoren van de werking van een nieuwe SSL-installatie is belangrijk voor het genereren van gegevens over de totale verlichtingsprestatie en gebruikersacceptatie. Deze gegevens kunnen worden gebruikt om het algehele succes in vergelijking met de oorspronkelijke plannen te evalueren en lopende operationele prestaties te monitoren. Monitoring zal ook benchmarkgegevens opleveren, op grond waarvan latere verbeteringen van de prestaties kunnen worden gemeten. Een zeer beperkt aantal particuliere Europese bedrijven heeft faciliteiten voor tests en demonstraties op grotere schaal opgericht voor het testen van verlichtingsontwerpen in een stedelijke omgeving. Het Philips Outdoor Lighting Application Centre (OLAC) 58 in Lyon is een dergelijke faciliteit. De dochteronderneming SITECO van OSRAM exploiteert een testcentrum voor buitenverlichting in Traunreut, waar LED-straatverlichtingselementen kunnen worden beproefd onder praktijkomstandigheden 59 . De LED-presentatie van de Duitse energieleverancier RWE in Kaarst bij Düsseldorf is ook zo'n voorbeeld daarvan60. Verwacht mag worden dat in de komende jaren onafhankelijke faciliteiten voor het onpartijdig testen van SSL-onderdelen in praktijkomstandigheden worden opgericht in reactie op de bredere inzet van

deze technologie. Deze zouden in het ideale geval virtuele testfaciliteiten moeten bieden, waarmee gemeenten technologie kunnen demonstreren aan besluitvormers, politici en groepen burgers.

58 59 60

http://www.newscenter.philips.com/main/standard/about/news/press/article-15312.wpd http://www.siteco.com/en/light/lighting-test-area.html http://www.kaarst.de/C12578AF003D5B97/files/rwe_infoflyer_led_park_driesch.pdf/Sfile/rwe_infoflyer_led_park_dri-esch.pdf

31

5. GEBRUIKMAKEN VAN ERVARING Bereikte resultaten en ervaringen doorgeven Het delen van goede praktijken en toepasbare kennis onder besluitvormers en praktijkmensen is een belangrijke manier om invloed uit te oefenen op beslissingen met betrekking tot verlichting. Het zal duidelijk zijn dat verbetering van Europese en nationale besluitvorming die ten grondslag ligt aan stragieën voor SSL-implementatie alleen mogelijk is als beproefde succesvolle voorbeelden van verlichtingsoplossingen kunnen worden getoond, gebaseerd op gedegen documentatie en analyse van alle relevante aspecten (investeringen, onderhoud, energiekosten, levenscyclusberekeningen, etc.). Dit kan een tegenwicht vormen voor het feit dat gemeenten in veel landen onder druk staan om economisch haalbare oplossingen op de korte termijnte verkiezen boven verlichtingsoplossingen voor de langere termijn die duurzamer en milieuvriendelijker zijn. En het biedt de mogelijkheid om de potentiële voordelen te benadrukken van door de EU opgelegde acties, die gezamenlijke, grensoverschrijdende activiteiten, ondersteunen, in overeenstemming met efficiënte maatregelen voor de verspreiding van resultaten en beste praktijken. Er kunnen verschillende niveaus van verslaglegging worden overwogen, afhankelijk van de lokale praktijken, maar deze kunnen variëren van jaarverslagen die aan politici worden verstrekt, maandelijkse rapporten voor verlichtingsafdelingen en real-time monitoringverslagen voor onderhoudstechnici tot gemakkelijk toegankelijke on-line nieuwsbrieven voor burgers. Activiteiten in het kader van de verspreiding van kennis en goede praktijken dienen gericht te zijn op:  Verlichtingsplanners en -personeel op technische en milieu-afdelingen van gemeentes  Lokale burgers  Besluitvormers op nationaal en regionaal niveau  Verlichtingsprofessionals, adviserende ingenieurs, lichtontwerpers en architecten  Andere organisaties, NGO's en de verlichtingsindustrie Er kan een gamma van nieuwe verspreidingsmogelijkheden worden ingezet op Europees en nationaal niveau, met inbegrip van:  Registratie en verzameling van gemeentelijke verlichtingsprojecten op basis van beste praktijken  Publiceren op het Internet  Gepubliceerde jaarboeken van recente case studies  Presentaties op relevante beurzen (Light & Building 61 , LumiVille62 ) en conferenties (EU-gecoördineerd, Europese NGO's)  Introductie van nieuwe Europese prijzen 63 om tot voorbeeld dienende gemeentelijke LED-verlichtingsprojecten te belonen (er kunnen bijvoorbeeld prijzen komen voor het 'Gemeentelijke LED-verlichtingsproject van het jaar' of de 'LED-verlichtingsstad van het Jaar')  Deelnemen aan bestaande netwerken van steden die kansen bieden voor de verspreiding en de presentatie van beste praktijken 61

62 63

http://light-building.messefrankfurt.com/frankfurt/en/besucher/messeprofi l.html http://www.capurba.com/lumiville/en Kan worden geïnspireerd op de bestaande onderscheidingen zoals de LUX Awards

(http://www.luxawards.co.uk/)

32

D e s t e d e n v e r l i c h t e n — De v e r s p r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e s e s t e d e n

v e r sn e l l e n

De verspreidingstaak zou moeten worden georganiseerd als een gezamenlijke actie van een Europese overkoepelende organisatie en regionale/nationale netwerken of clusterorganisaties.

Kennis delen via verenigingen en praktijkgemeenschappen Meer in het algemeen zijn er mogelijkheden voor wederzijdse ondersteuning van gemeentes door de vorming van praktijkgemeenschappen en gedeelde middelen. Hiervan zijn er reeds verschillende opgericht, bijvoorbeeld EUROCITIES 64, het netwerk van meer dan 130 grote Europese steden die kennis en informatie met betrekking tot een breed scala van beleidsterreinen delen, waaron der energieefficiëntie maatregelen, of LUCI 65, de internationale vereniging van steden gericht op stadsverlichting die in 2002 door de stad Lyon is gecreëerd en nu 65 gemeenten wereldwijd bij elkaar brengt. Europese projecten zoals ESOLi (Energy Saving Outdoor Lighting) 32 of PLUS (Public Lighting Strategies for Sustainable Spaces) bieden ook dergelijke mogelijkheden. Binnen het PLUS-project, bijvoorbeeld, heeft LUCI een nuttige stadsverlichtingsdatabase van beste praktijken opgebouwd, die toegankelijk is via de PLUS website26. Om deze verspreidingsacties te bevorderen, biedt de EU financiering voor samenwerkingsprojecten binnen haar meerjarig kaderprogramma voor onderzoek en innovatie66.

www.eurocities.eu www.luciassociation.org 66 Bijvoorbeeld, het Intelligent Energy Europe programma, gericht op het ondersteunen van het beleid van energie-efficiëntie van de EU, http://ec.europa.eu/energy/intelligent 64 65

33

6. VERDER GAAN MET SSL: SLIMME STEDEN Toepassing van SSL zal resulteren in 'groenere' gebouwen en openbare ruimtes die aanzienlijk minder elektriciteit gebruiken, waardoor mogelijkheden worden geboden om naleving van de EU-richtlijn van 2010 met betrekking tot 'bijna energieneutrale gebouwen'67 te realiseren, evenals de EU-richtlijn van 2012 voor de bevordering van energie-efficiëntie15. Energiebesparingen vormen echter slechts de eerste stap, en intelligente verlichting door middel van SSL in combinatie met zowel sensoren en digitale processoren als zonnecellen, zal een essentiële activerende technologie vormen voor Smart Cities. Het EU Smart Cities-initiatief zal deze ontwikkeling ondersteunen door middelen uit de ICT-, energie- en transportsectoren bij elkaar te brengen en zich te concentreren op de implementatie van leidende demonstratieprojecten. Er wordt momenteel een Smart Cities stappenplan ontwikkeld en het initiatief zal deels worden gefinancierd in het kader van het nieuwe onderzoeksen innovatiekaderprogramma voor de periode 2014-2020, Horizon 202068. Een aantal belangrijke ontwikkelingen zal invloed hebben op de toekomstige inzet van SSL in steden: Intelligente Verlichtingssystemen: Digitale regeling biedt nu al de mogelijkheid om verlichtingsapparaten afzonderlijk te regelen en biedt een directe communicatie tussen verlichtingsapparaten en hun directe omgeving. Dit biedt mogelijkheden voor verbeterde regelmethoden en granulariteit van lichtregelsystemen, zoals gebruikersinterfaces voor handmatige en automatische aanpassingen in reactie op de

aanwezigheid van daglicht, de bezettingsgraad of de tijd van de dag.

Slimme steden en gemeenschappen Europees innovatiepartnerschap  Een nieuw partnerschap tussen de Europese Commissie, het bedrijfsleven en de Europese steden om de ontwikkeling van slimme technologieën in steden te stimuleren door middelen uit de energie-, transport- en ICT-sectoren bijeen te brengen.  De regeling richt zich op de implementatie van leidende demonstratieprojecten  De regeling zal volledig operationeel zijn onder "Horizon 2020"

Adaptieve verlichting: SSL kan direct regelbaar, aangepast en aanpasbaar licht leveren op basis van de behoeften of de gewenste stemming van de gebruikers. Dynamische verlichting kan worden gebruikt om betere onderwijsresultaten, productievere werknemers en een betere gezondheid, veiligheid en kwaliteit van leven te realiseren.

Gezondheid & Welzijn: De kwaliteit en het type verlichting kan de gezondheid en het welbevinden van mensen beïnvloeden. Goede sfeerverlichting kan ontspannend, kalmerend of stimulerend werken. Verlichting die zich automatisch kan aanpassen om te voldoen aan individuele behoeften zal grote voordelen bieden, met name voor ouderen en zieken, maar ook voor studenten en werknemers.

Geïntegreerde verlichting en Zonne-energiesystemen & Netwerkverlichting: De verhoogde intelligentie in verlichtingssystemen zal integratie met andere

stadssystemen, zoals energie-, faciliteits- of mobiliteitssystemen mogelijk maken voor het optimaliseren van de egalisering, opwekking, levering en monitoring van energie 67

Richtlijn 2010/31/EU van 19 mei 2010 betreffende de energieprestatie van gebouwen

68

http://ec.europa.eu/research/horizon 2020 /index_en.cfm

34

D e s t e d e n v e r l i c h t e n — De v e r s p r e i d i n g va n i n n o va t i e v e ve r l i c h t i n g i n E u r o p e s e s t e d e n

v e r sn e l l e n

Slimme verlichting biedt ook een data-netwerk, waardoor informatieuitwisseling tussen de verschillende stedelijke netwerken mogelijk wordt gemaakt, bijvoorbeeld wat betreft onderhoudsbehoeften. Het lichtnet kan direct worden gebruikt om lokale burgerdatanetwerken aan te vullen, waardoor de infrastructuur voor draadloze communicatie voor de hele stad wordt geboden.

Geïntegreerde

verlichting en fotovoltaïsche zonne-energiesystemen: Verlichtingssystemen en fotovoltaïsche zonne-energiesystemen zullen steeds meer worden geïntegreerd in pakketten voor slimme gebouwen (bijvoorbeeld als "Smart Windows») om dynamisch aangepaste optimale lichtomstandigheden te bieden bij een minimaal energieverbruik en uiteindelijk bij te dragen tot energieneutrale gebouwen en wijken. Wireless Sensor Fusion: Sensor fusion, waarbij veel verschillende soorten sensoren en gedistribueerde intelligentie binnen het verlichtingssysteem worden gecombineerd, zal vele nieuwe toepassingsgebieden openen. Sensoren kunnen de optimale belichting bepalen door het gebruik, de temperatuur, het energiebeheer, de hoeveelheid daglicht of de aanwezigheid van RFID-tags te monitoren. Hoewel het enkele jaren zal duren voordat sommige van deze ontwikkelingen kunnen worden geïmplementeerd, zijn andere met belangrijke functies, die al worden onderzocht in lopende proefprojecten, op een veel kortere termijn beschikbaar 69. 69

http://www.eumayors.eu/IMG/pdf/Covenant_of_Mayors_Case_Study_Albertslund-2.pdf

35

7. AANBEVELINGEN OM VOORUITGANG TE BOEKEN Er moeten nog verschillende problemen worden opgelost om gemeenten verder te helpen bij een grootschalige inzet van SSL. Om deze problemen aan te pakken, wordt een aantal aanbevelingen gedaan:

i.

Richt Europese Kopersconsortia of Gebruikersfederaties op en ondersteun de ontwikkeling van specificaties en testfaciliteiten: Richt Europese Kopersconsortia op om technische informatie en ervaringen met betrekking tot specifieke SSL-projecten te delen, waardoor een schat aan waardevolle veldervaringen en productgegevens wordt opgebouwd en daardoor de inzet van innovatieve en kwalitatief goede SSL wordt versneld. Dergelijke consortia zouden het testen van onderdelen kunnen coördineren door een keten van Europese testfaciliteiten op te zetten en collectieve inkoop te bevorderen, waarbij uniforme specificaties worden gewaarborgd die tot volumekortingen leiden.

ii. Financieringsinitiatieven

op Europees niveau: Er dienen innovatieve financieringsstrategieën voor grootschalige SSL-implementaties te worden ontwikkeld om kostenbarrières voor installaties te overwinnen. Regelingen dienen de Europese Commissie, de nationale regeringen, organisaties voor financiële investeringen (nationale en Europese banken), en leveranciers van verlichting erbij te betrekken door financiële modellen te bieden die geschikt zijn voor verschillende implementatieprojecten, zoals het initiatief voor de Inkoop door Overheden van Innovatieve Oplossingen70, gericht op het vergroten van de aanvaarding van innovatieve producten en diensten door de markt.

iii. Inkoopmandaten op Europees niveau: Het versterken van inkoopkracht op Europees en nationaal niveau door het verplicht stellen van wijzigingen in de openbare aanbestedingsprocedures zal ertoe bijdragen dat SSL-technologie actief wordt gestimuleerd voor verlichtingsprojecten in gebouwen en op straat.

iv. Het trainen van de inkopers: Het aanbieden van specifieke trainingen voor overheidsinkopers met betrekking tot de implementatie van SSL-gunstige verlichtingsinkoopprocessen zal bijdragen aan de versnelling van de overgang op SSL-verlichting.

v. Voorlichting van burgers: Veel aandacht moet worden besteed aan de voorlichting van burgers, omdat dit essentieel zal zijn voor de acceptatie van SSL. Dit kan het beste geschieden in samenwerking met de industriële belanghebbenden, sponsoren voor energie-efficiëntie en de nationale en lokale overheden. SSL-demonstraties voor verhoging van de bekendheid in samenwerking met lokale R&D en leveranciers zouden een effectief middel zijn om dit te bereiken. Er is ook een sterke behoefte om de potentiële kopers vertrouwd te maken met de SSL-technologie, waarbij inkoop, specificaties, verificatie, en de kans op energie-efficiëntie en kostenbesparingen op onderhoud zouden moeten worden behandeld.

vi. Gateway Demonstraties voor de overgang naar Smart Cities: Er zijn grote technologische demonstraties nodig om intelligente, onderling gekoppelde SSLverlichtingsoplossingen te tonen die in samenwerking met gemeenten zijn geïmplementeerd. Dergelijke 'Lighthouse' of 'leidende' projecten dienen expliciet de potentiële commerciële voordelen te tonen die een stad in de EU zal genieten als deze overgaat op een slimme-stad-benadering71. 70

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/policy/public -procurement/index_en.htm

36

De s t e d e n v e r l i ch t e n — De ve r s p r e i d i n g va n i n n o va t i e ve ve r l i ch t i n g i n Eu r o p e se st e d e n

ve r sn e l l e n

vii. Slimme specialisatie en promotie van innovatieve SSL-verlichtingsoplossingen: Neem grote demonstratie- en inkoopacties met betrekking tot innovatieve SSLverlichtingsoplossingen op als onderdeel van de regionale specialisatiestrategieën (nieuw cohesiebeleid), waardoor wordt gewaarborgd dat het grote potentieel voor innovatieve toekomstige SSL kan worden gerealiseerd, terwijl het innovatiepotentieel van het lokale en regionale bedrijfsleven wordt gepromoot 72.

viii. De

invoering van normen voor SSL-verlichting en open verlichtingsarchitectuur: De invoering van minimale prestatienormen voor SSL kan de aanvaarding van producten van goede kwaliteit stimuleren. De extra overstap naar open verlichtingsarchitectuur zal de inzet van intelligente SSLverlichtingssystemen ondersteunen.

Echte voordelen zullen pas concreet worden als alle actoren die in het rapport zijn vermeld actief betrokken zijn bij het aanvaarden en implementeren van de in dit rapport voorgestelde aanpak en aanbevelingen. De Europese Commissie zal in nauwe samenwerking met de EU-steden en -lidstaten blijven werken aan een verdere promotie van de implementatie van deze aanbevelingen. Daarbij zal zij elk beschikbaar kader (Standaardisation, Horizon 2020 68, the new Cohesion funds72, etc.) gebruiken om de inzet van Solid State Lighting in Europese steden te vergemakkelijken, zodat deze de enorme economische en sociale voordelen die verbonden zijn aan deze technologie kunnen benutten.

http://ec.europa.eu/energy/technology/initiatives/smart_cities_en.htm http://s3platform.jrc.ec.europa.eu; http://ec.europa.eu/regional_policy/what/future/proposals_2014_2020_en.cfm 71

72

37

BIJLAGE - EU Taskforce voor Solid State Lighting voor steden 37



Niels Carsten Bluhme, gemeente Albertslund, Denemarken



Alexandre Colombani, LUCI Association - Lighting Urban Community International



Benedicte Collard, SIBELGA, België



Jo De Coninck, Gent, België



Otmar Franz, LightingEurope Industry Association (Osram)



Kalle Hashmi, Energimyndigheten, Zweden



Petter Hafdell, Swedish Transport Administration, Zweden



Andreas Lorey, EnBW Regional AG, Duitsland



Flemming Madsen, Danish Lighting Network



Stephanie Mittelham, Lighting Europe Industry Association



Jorge Muñoz Estrada, Malaga, Spanje



Gloria Piaggio, Genua, Italië



Sabine Piller, Berliner Energieagentur, Duitsland



Koen Putteman, EANDIS, België



Vesiallik Reio, Tallinn Municipal Engineering Services Department, Estland



Manuel Salazar Fernández, Malaga, Spain



Daniel Senff, VDI, Duitsland



Dana Skelley, Transport for London, Verenigd Koninkrijk



Bruno Smets, Philips Lighting, Nederland



Juergen Sturm, Lighting Europe Industry Association



Simone Tani, Florence, Italië



Sandy Taylor, gemeenteraad Birmingham, Verenigd Koninkrijk en Eurocities



André ten Bloemendal, Lighting Europe Industry Association (NLA Nederlandse Licht Associatie),



Nederland



Anthony van de Ven, Eindhoven, Nederland



Jos van Groenewoud, Tilburg, Nederland



Rob Van Heur, LABORELEC, België



Kees van Meerten, LightingEurope Industry Association (Philips Lighting)



Torsten Weissenfels, KfW, Duitsland



Vince Zaymus, BDK Budapest Flood and Public Lighting Ltd, Hongarije

De Digitale Agenda voor Europa, waarin de Europese strategie voor een florerende digitale economie tegen 2020 werd uiteengezet, werd gepubliceerd in mei 2010. Deze Digitale Agenda omvat twee acties op het gebied van verlichting, beide onder Pillar VII: ICT voor maatschappelijke uitdagingen (Digitale technologieën hebben een enorm potentieel om ons dagelijks leven te verbeteren en maatschappelijke uitdagingen aan te pakken. De Digitale Agenda richt zich op het vermogen van ICT om het energieverbruik te verlagen, het leven van ouder wordende burgers te ondersteunen, een revolutie teweeg te brengen in de gezondheidszorg en betere openbare diensten te leveren. ICT kan ook de digitalisering van het Europese culturele erfgoed stimuleren door online toegang voor iedereen te bieden). 1. Nieuw rapport "De steden verlichten — De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese steden versnellen" gepubliceerd In vervolg op het groenboek "De toekomst verlichten" heeft de Commissie in 2012 een speciale Taskforce opgericht die, in nauwe samenwerking met de Photonics Unit, concrete ervaringen met de toepassing van LED-verlichting in Europese steden, heeft verzameld. Het nieuwe rapport met een voorwoord van de vicevoorzitter van de Commissie, Neelie Kroes, is het resultaat van het werk van deze Taskforce. Het geeft concrete richtlijnen die steden en gemeentelijke diensten kunnen helpen om een toekomstgerichte, duurzame stadsverlichtingsstrategie te ontwikkelen en implementeren en over te stappen op LED-verlichting.

Europese Commissie De steden verlichten – De verspreiding van innovatieve verlichting in Europese steden versnellen Luxemburg: Office des publications de l’Union européenne 2012 — 37 pp. — 14,8 x 21 cm ISBN 978-92-79-28466-3 doi:10.2759/96173

HOE EU-PUBLICATIES TE VERKRIJGEN Gratis publicaties: • bij de EU Bookshop (http://bookshop.europa.eu); • bij de vertegenwoordigingen en delegaties van de Europese Unie. U kunt hun contactgegevens verkrijgen op het internet (http://ec.europa.eu) of door een fax te sturen naar +352 2929-42758. Betaalde publicaties: • bij de EU Bookshop (http://bookshop.europa.eu); Betaalde abonnementen (bijvoorbeeld de jaarlijkse reeks van het Publicatieblad van de Europese Unie en de jurisprudentie van het Hof van Justitie van de Europese Unie): • via een van de verkoopkantoren van het Bureau voor publicaties van de Europese Unie (http://publications.europa.eu/others/agents/index_en.htm).

KK-30-13-250-EN-C

978-92-79-28466-3