De digitale uitdaging in Europa

De digitale uitdaging in Europa Bijdrage van de Commissie voor de Europese Raad van 24 en 25 oktober 2013

BIJDRAGE VAN DE COMMISSIE AAN HET IN OKTOBER 2013 TE HOUDEN DEBAT VAN DE EUROPESE RAAD OVER DE DIGITALE ECONOMIE Moderne elektronische-communicatiediensten en onlinediensten, waaronder e-overheid, zijn belangrijke aanjagers van verandering voor onze economieën en samenlevingen. Zij helpen om de groei, de werkgelegenheid, de productiviteit, bezuinigingen op de overheidsuitgaven alsmede het welzijn van de consument te bevorderen, en zij bieden nieuwe mogelijkheden voor persoonlijke ontplooiing. Daarnaast zijn zij op zichzelf genomen ook belangrijke economische sectoren. De digitale economie kan het Europese bedrijfsleven helpen om te groeien, de bedrijven van morgen voorzien van infrastructuur en de groei van startende bedrijven bevorderen. Zelfs in een periode met hoge werkloosheid schept internet vijf nieuwe banen voor elke twee banen die verloren gaan.1 Tegen 2020 kan Europa het bbp met 4 % laten stijgen door de snelle ontwikkeling van de digitale eengemaakte markt te stimuleren; onze overheidsinstanties zouden hun kosten met 15 tot 20 % kunnen verlagen door over te stappen op e-overheid2. De eengemaakte markt en de digitale economie versterken elkaar. Het is veel gemakkelijker om goederen en diensten op internet te kopen, maar het is ook duidelijk dat de eengemaakte markt niet goed werkt en dat de fragmentatie kosten veroorzaakt. De telecommarkt in Europa werkt niet naar behoren. In tegenstelling tot de EU beschikken de Verenigde Staten en China wel over eengemaakte telecommunicatiemarkten met respectievelijk 315 miljoen en 1,35 miljard klanten die gebruikmaken van drie of vier binnen hetzelfde kader werkende aanbieders. De telecommarkten van Europa zijn daarentegen nog steeds sterk verspreid over de verschillende lidstaten. Europese bedrijven zijn op internet geen grote spelers. Niet-Europese internetplatforms als Google, Apple, Amazon en Baidu zijn leiders in de interneteconomie en behoren tevens tot de grootste bedrijven ter wereld. Europa is in het verleden wel toonaangevend geweest en beschikt nog steeds over een aantal ondernemingen die wereldwijd actief zijn op het gebied van informatie- en communicatietechnologie (ICT). Europa heeft innovaties geleverd op het gebied van gezondheidszorgtoepassingen, technologieën met betrekking tot slimme steden, elektronische overheidsdiensten en open gegevens. Europa heeft talrijke mogelijkheden om de groei en het concurrentievermogen te bevorderen, maar raakt nu op achterstand ten opzichte van andere wereldwijde leiders op dit gebied. Europa heeft ingrijpende maatregelen nodig om door te starten in deze sector, die van cruciaal belang is. Op de voorjaarsbijeenkomst van de Europese Raad in 2013 werd benadrukt hoe belangrijk de digitale eengemaakte markt voor de groei is en werd de Commissie opgeroepen concrete maatregelen te presenteren om zo spoedig mogelijk een digitale eengemaakte markt tot stand te brengen. Om ervoor te zorgen dat dit werkelijkheid wordt, moeten er vóór het einde van dit parlementaire mandaat wettelijke maatregelen worden vastgesteld. De Commissie heeft een verordening voorgesteld, waarmee een groot aantal belemmeringen voor de eengemaakte markt op het gebied van telecommunicatie worden weggenomen. Ook over een aantal andere wetgevingsvoorstellen die rechtstreeks van belang zijn voor de digitale economie – variërend van online-betaaldiensten tot regels inzake gegevensbescherming – dienen de medewetgevers een beslissing te nemen. Deze voorstellen zijn opgenomen in de bijlage bij deze tekst. De voorstellen zijn erop gericht de hieronder beschreven specifieke problemen op de digitale eengemaakte markt aan te pakken. 1 2

"Internet Matters", McKinsey 2011. "Public Services Online", INSIGHT-verslag voor de Europese Commissie over benchmarks inzake e-overheid, ISBN 978-92-79-299490.

1

1. Bevorderen van het gebruik van elektronische handel en diensten De langetermijndoelstelling van de Europese Unie is waarborgen dat bedrijven en consumenten, net als op hun lokale markten, op internet kunnen kopen en verkopen en dat alle diensten, informatie, administratieve formaliteiten en creatieve inhoud online beschikbaar zijn. Het potentieel van onlinediensten dient ten volle te worden benut bij het nastreven van de Europa 2020-doelstellingen. Elektronische handel Elektronische handel groeit snel in een aantal lidstaten. Gemiddeld groeide de waarde van deze sector in de periode 2011-2012 met 20 %3. Elektronische handel over grenzen heen is in de EU echter nog niet goed ontwikkeld. Van de consumenten heeft in 2012 45 % iets op internet gekocht, maar slechts 11 % deed dat over de grens.4 Deze belemmering voor de ontwikkeling van de eengemaakte markt wordt steeds ernstiger, naarmate de economie afhankelijker van internet wordt. Voor het mkb biedt elektronische handel de mogelijkheid om activiteiten ook buiten de nationale en regionale grenzen te ontplooien, maar de uitdagingen en de concurrentiedruk nemen hierdoor ook toe. Handelaars maken melding van moeilijkheden en hogere kosten als gevolg van verschillen in het belastingen contractenrecht, hogere kosten voor levering over de grens en door leveranciers opgelegde beperkingen met betrekking tot grensoverschrijdende transacties5. Meer elektronische handel zou de consument een voordeel van rond de 204 miljard euro opleveren (1,7 % van het Europese bbp) als elektronische handel 15 % van de verkoop in de detailhandel zou uitmaken en als de belemmeringen voor de eengemaakte markt zouden zijn weggenomen6. In haar actieplan inzake elektronische handel7 van 2012 heeft de Commissie vijf prioriteiten vastgelegd om de resterende belemmeringen ten aanzien van de ontwikkeling van digitale diensten weg te nemen: – – – – –

wettelijke voorschriften ontwikkelen om het grensoverschrijdende aanbod van onlineproducten en -diensten te bevorderen; informatie over aanbieders en consumentenbescherming verbeteren; betrouwbare en efficiënte betaal- en leveringssystemen waarborgen; misbruik doeltreffender bestrijden en geschillen beter oplossen; breedbandnetwerken uitrollen en geavanceerde technologische oplossingen verspreiden.

In april van dit jaar is er een verslag gepubliceerd over de stand van zaken met betrekking tot de uitvoering van het actieplan. In het kader van het Actieplan Ondernemerschap 2020 zijn er specifieke maatregelen gepresenteerd om het aanbod aan elektronische diensten uit te breiden. Deze maatregelen zijn erop gericht de in het digitale tijdperk vereiste vaardigheden te versterken en webondernemers aan te moedigen.

3

"Europe B2C E-Commerce and Online Payment Report 2013", Ecommerce Europe, geciteerd in het werkdocument van de diensten van de Commissie "The consumer conditions scoreboard. Consumers at home in the single market", SWD(2013) 291 final, juli 2013. 4 Communautaire enquête van Eurostat betreffende het ICT-gebruik door gezinnen en individuele personen. 5 Flash Eurobarometer 359. 6 "Consumer market study on the functioning of e-commerce”, Civic Consulting (2011) – studie in opdracht van het Uitvoerend Agentschap voor gezondheid en consumenten namens DG SANCO. 7 Mededeling van de Commissie "Een coherent kader voor een groter vertrouwen in de digitale eengemaakte markt voor elektronische handel en onlinediensten", COM(2011) 942 final.

2

Elektronische betalingen Elektronische betalingen zijn van wezenlijk belang om de digitale eengemaakte markt doeltreffend te laten functioneren. De kosten, het gemak en de beveiliging van de onlinebetaling zijn doorslaggevende factoren bij de beslissing om iets te kopen op een website. In 2009 kocht 35 % van de internetgebruikers niet op internet omdat zij twijfels hadden over de beveiliging van betalingen8. Het exploiteren van betalingssystemen is tevens een veelbelovende economische sector. De onbenutte vraag naar mobiele betalingen in de EU is geraamd op rond de 50 miljard EUR in 20129. Lidstaten die betaling met elektronische middelen (overschrijving, automatische afschrijving, bankpas) boven bepaalde bedragen verplicht hebben gesteld, hebben geconstateerd dat het gebruik van nietcontante betalingsmethoden kan helpen om fraude en belastingontduiking te voorkomen. De EU-markt voor betalingen wordt echter gekenmerkt door fragmentatie en hoge kosten. Volgens ramingen van de Europese Centrale Bank bedragen de maatschappelijke en private kosten voor betalingen in de EU 1,2 % van het bbp, oftewel 156 miljard euro per jaar10. Gevolg gevend aan haar Groenboek over kaart-, internet- en mobiele betalingen11 heeft de Commissie een nieuwe betalingsdienstenrichtlijn voorgesteld en een voorstel inzake multilaterale interbancaire tarieven (MIF's) gedaan. De voorstellen zijn gericht op het wegwerken van resterende belemmeringen, zoals ontoereikende harmonisering, gebrekkige concurrentie voor kaart- en internetbetalingen en een gebrek aan prikkels voor technische standaardisering, bijvoorbeeld voor mobiele betalingen. De voorstellen leggen strenge veiligheidseisen op aan alle betalingsdienstaanbieders, met name voor onlinetransacties. Het is van groot belang dat de medewetgevers zich spoedig over beide voorstellen buigen, zodat deze in de eerste helft van 2014 kunnen worden aangenomen. Bovendien zal de Commissie de richtlijn elektronisch geld herzien, hetgeen kan leiden tot verdere maatregelen om het regelgevingskader voor betalingen te verbeteren. De dienstenrichtlijn Het is verder cruciaal voor de onlinemarkten van Europa dat de dienstenrichtlijn doeltreffend ten uitvoer wordt gelegd. Met name het één-loketsysteem kan voordelen opleveren die veel verder gaan dan de bepalingen van de dienstenrichtlijn. Deze loketten bieden informatie over de wettelijke en administratieve eisen voor dienstverleners die in hun eigen land of in het buitenland activiteiten willen ontplooien. Bedrijven kunnen verder alle officiële formaliteiten regelen via één loket op internet. De lidstaten moeten hun inspanningen vergroten om hun loketten te verbeteren, zodat deze uitgebreide e-overheidsdiensten aan bedrijven bieden. Hierdoor zullen zowel het bedrijfsleven als overheidsdiensten minder tijd en geld kwijt zijn. Toegankelijke en transparante informatie over de manier waarop men op de eengemaakte markt zijn rechten kan uitoefenen, is een van de bouwstenen van efficiënte e-overheidsdiensten. De lidstaten moeten investeren in elektronische portalen die als één loket voor de burgers en bedrijven dienen en deze koppelen aan relevante EU-portalen zoals Uw Europa.

8

Eurostat-enquête onder huishoudens (2009), geciteerd in de mededeling van de Commissie inzake elektronische handel. "The 2011-2016 Outlook for Mobile Payment (mobile Money) Services in Africa, Europe & the Middle East", Icon Group Internationale gegevens met betrekking tot de Amerikaanse dollar voor het jaar 2011 zijn omgezet tegen 1,3 dollar/EUR. 10 "The social and private costs of retail payment instruments. A European perspective" door Heiko Schmiedel, Gergana Kostova en Wiebe Ruttenberg, European Central Bank Occasional Paper Series (2012), geciteerd in de effectbeoordeling van het voorstel van 2013 voor een richtlijn betreffende betalingsdiensten en het voorstel voor een verordening inzake multilaterale interbancaire tarieven (MIF's). 11 COM(2011) 941 definitief. 9

3

De Commissie heeft onlangs nog twee mededelingen met betrekking tot de dienstenrichtlijn aangenomen, een over gereglementeerde beroepen en een over de resultaten van een peer review over verplichtingen inzake rechtsvorm en aandeelhouderschap. E-overheid Door slim gebruik van ICT door overheidsdiensten kunnen de kosten van overheden met 15 tot 20 % worden teruggedrongen. Voor het leveren van hoogwaardige diensten in een periode van begrotingsconsolidatie zijn aanzienlijke hervormingen nodig. Nieuwe technologie, waaronder cloud computing, kan deze verandering ondersteunen. In dat verband moet de EU op grond van de nieuwe aanbestedingsrichtlijnen tegen 2018 ook volledig overstappen op elektronische aanbesteding. Als er in de hele EU wordt overgestapt op e-facturering voor openbare aanbestedingen, zou dat volgens ramingen een besparing van 2,3 miljard euro opleveren12. Naar verwachting wordt de aanvankelijke investering in de meeste gevallen binnen twee jaar terugverdiend. Een aantal lidstaten (Denemarken, Zweden en Finland13) gebruiken al e-facturen. Deze zijn echter gebaseerd op nationale normen, die voor het merendeel niet interoperabel zijn. De Commissie heeft een voorstel ingediend voor een richtlijn inzake elektronische facturering bij aanbestedingen om het gebruik van e-facturering te bevorderen. Dit voorstel dient spoedig door het Europees Parlement en de Raad te worden aangenomen. Overeenkomstig de aanbeveling van de Commissie dienen er nationale actieplannen te worden uitgestippeld om de eind-tot-eind e-aanbesteding te bevorderen. ICT-normen zijn een noodzakelijke voorwaarde om de interoperabiliteit van ICT-systemen en diensten te waarborgen. De Commissie heeft onlangs het Europese normalisatiesysteem gemoderniseerd om ervoor te zorgen dat dit sneller en inclusiever wordt. Tevens heeft zij een Europees multi-stakeholderplatform inzake ICT-normalisatie opgericht. Online-inhoud en licenties Internet wordt door mensen overal voor het overgrote deel gebruikt voor toegang tot muziek, films, televisieprogramma's, boeken en onlinekranten. Europa telt een aantal wereldwijde leiders in de creatieve sector, en dit deel van de economie was in 2010 in de EU goed voor 280 miljard euro en rond de 6,7 miljoen banen14. Met name in deze sector zijn de huidige beperkingen van de eengemaakte markt echter zichtbaar. De burgers begrijpen niet waarom zij niet op legale wijze online toegang kunnen krijgen tot creatieve content overal in Europa. Inhoud wordt op geografische gronden geblokkeerd: men mag iets vanaf zijn locatie niet bekijken. De eengemaakte markt werkt hier dus duidelijk niet. Deze belemmeringen inzake auteursrechten moeten worden aangepakt. De Europese Commissie heeft een voorstel voor een richtlijn inzake collectief rechtenbeheer ingediend; het aannemen hiervan dient voor het Europees Parlement en de Raad een prioriteit te zijn. Verder heeft de Commissie een dialoog met de belanghebbende partijen (“Licences for Europe”) georganiseerd, waarbij door het bedrijfsleven aangedragen oplossingen worden bepaald en uitgevoerd om belemmeringen voor de eengemaakte markt alsmede voor het vrije

12

Extrapolatie door de Commissie, geciteerd in de mededeling van de Commissie "Eind-tot-eind e-aanbesteding ter modernisering van het openbaar bestuur", COM(2013) 453 final. 13 Oostenrijk en Italië met ingang van 2014. 14 Verslag van de Europese Commissie over het Europese concurrentievermogen in 2010, SEC(2010) 1276 final, geciteerd in de mededeling van de Commissie over een eengemaakte markt voor intellectuele-eigendomsrechten, COM(2011) 287 definitief.

4

verkeer en gebruik van auteursrechtelijk beschermde inhoud weg te nemen. Parallel hiermee

rondt de Commissie de lopende herziening van het EU-kader voor auteursrechten af. Zij baseert zich hiervoor op marktstudies, effectbeoordelingen en wetgevingsactiveiten, zodat zij in 2014 kan besluiten of het passend is de daaruit voortvloeiende wetgevingshervorming in te dienen. Digitale technologieën zijn volledig geïntegreerd in de manier waarop mensen communiceren, werken en handel drijven, maar deze technologieën worden nog niet ten volle benut in de Europese onderwijsen opleidingsstelsels. De Europese Commissie heeft een mededeling over het openstellen van onderwijs gepresenteerd, waarin wordt gepleit voor een betere integratie van ICT in de onderwijsen opleidingsstelsels, zodat digitale vaardigheden worden bevorderd die in onze digitale maatschappij nodig zijn. Er worden concrete maatregelen genomen ter bevordering van open leeromgevingen die innovatie onder instellingen, docenten en leerlingen aanmoedigen. Verder dient het potentieel van open onderwijsmiddelen te worden benut en dient de digitale infrastructuur te worden verbeterd, met name wat betreft de connectiviteit en interoperabiliteit, zodat er nieuwe zakelijke mogelijkheden ontstaan. Consumentenvertrouwen, cyberbeveiliging en gegevensbescherming Om ervoor te zorgen dat de consumenten en gebruikers meer vertrouwen in onlinediensten krijgen, dienen de medewetgevers de voorstellen van de Commissie inzake een alomvattende modernisering en versterking van de EU-voorschriften inzake gegevensbescherming spoedig aan te nemen. De consumenten en de EU-burgers in het algemeen moeten vertrouwen hebben in digitale apparatuur en diensten als cloud computing. Om dat doel te bereiken, moeten er gemoderniseerde en efficiëntere regels inzake gegevensbescherming worden toegepast. De voorstellen van de Commissie inzake gegevensbescherming voorzien in waarborgen dat de EUregels inzake gegevensbescherming altijd van toepassing zijn als de persoonlijke gegevens van EU-burgers worden verwerkt, ongeacht de locatie van de server en ongeacht de cloud waarin persoonlijke gegevens worden opgeslagen. Cyberbeveiliging is niet alleen van essentieel belang voor de traditionele sectoren met kritieke infrastructuur (bijvoorbeeld energie), maar ook voor bedrijven die van internet afhankelijk zijn om zaken te doen. Veel gebruikers voelen er momenteel weinig voor om dergelijke diensten te gebruiken, omdat zij zich zorgen maken over de beveiliging.

In de EU-strategie inzake cyberbeveiliging komen deze kwesties aan bod, en een richtlijn inzake netwerken informatiebeveiliging voor de hele EU moet nog door de medewetgevers worden goedgekeurd. Hetzelfde geldt voor de voorgestelde verordening inzake elektronische identificatie en vertrouwensdiensten voor elektronische transacties in de interne markt. Ook op het gebied van het consumentenrecht is er vooruitgang geboekt: door de onlangs vastgestelde richtlijn betreffende alternatieve geschillenbeslechting kunnen consumenten zich tot hoogwaardige instanties voor alternatieve geschillenbeslechting wenden met betrekking tot contractuele geschillen met handelaren, waarbij het niet van belang is of zij iets al of niet op internet, en in hun eigen land of over de grens hebben gekocht. Daarnaast biedt de verordening betreffende onlinebeslechting een EU-breed onlineplatform voor geschillen die voortkomen uit onlinetransacties. De lidstaten dienen ervoor te zorgen dat beide instrumenten tijdige en op ambitieuze wijze ten uitvoer worden gelegd. Europa moet ook een veilige en betrouwbare omgeving voor cloud computing creëren. De Commissie heeft daarom een cloud computing-strategie gepresenteerd met maatregelen

5

om het vertrouwen met betrekking tot de ontwikkeling van cloudgebaseerde diensten in Europa te vergroten en de beveiliging daarvan te verbeteren. De EU moet ook blijven deelnemen aan het bredere, wereldwijd gevoerde debat over het beheer van internet. Er wordt gewerkt aan een strategische EU-benadering van internetgerelateerde beleidsterreinen met de doelstelling een blauwdruk te leveren voor een mondiaal model dat gebaseerd is op dialoog, respect voor diversiteit en samenwerking op verschillende internetgerelateerde gebieden. Belastingen De verschuiving naar een digitale economie zorgt ook voor problemen op het gebied van belastingen. Volgens de traditie werd er op winsten belasting geheven in het land waarin de activiteiten fysiek zijn ontplooid, en gewoonlijk was dat ook het land waar de klant woont. Er wordt steeds meer op internet verkocht en daarom is er nieuwe benadering nodig om te voorkomen dat er mazen op belastinggebied en fiscale arbitrage ontstaan. Het éénloketsysteem voor btw voor onlinediensten zal in 2015 van start gaan en een eenvoudig, op het bedrijfsleven afgestemd instrument bieden, waarmee wordt gewaarborgd dat de btw wordt betaald op de verblijfplaats van de klant. Digitale bedrijven kunnen verder gemakkelijker agressieve belastingplanningtechnieken toepassen, waarvan alle multinationals gebruik kunnen maken. De EU levert een actieve bijdrage aan het werk dat de OESO op het gebied van grondslaguitholling en winstverschuiving verricht, met name om oplossingen voor de digitale economie te ontwikkelen. De Europese Commissie kan met de coördinatie helpen en bijdragen aan het overleg aan de hand van technische analysen en mogelijke oplossingen, alsmede overeengekomen standpunten bij de OESO promoten. Binnen de EU wordt er veel vooruitgang geboekt bij het implementeren van het actieplan inzake belastingfraude en belastingontduiking, dat initiatieven omvat om de problemen aan te pakken die in de digitale economie worden geconstateerd. Dit is met name het geval met betrekking tot de gemeenschappelijke geconsolideerde heffingsgrondslag voor de vennootschapsbelasting (CCCTB) en de herziening van de richtlijnen betreffende de vennootschapsbelasting. Er dient prioriteit te worden gegeven aan het aannemen van het voorstel voor het bijwerken van de richtlijn interest en royalty's. De Commissie zal verder binnenkort haar voorstel presenteren voor de richtlijn inzake moedermaatschappĳen en dochterondernemingen die maatregelen met betrekking tot hybride structuren omvat.

2. Bevorderen van investeringen Om ervoor te zorgen dat de Europese bedrijven en consumenten beschikken over de diensten die zij in het digitale tijdperk nodig hebben, moet er meer worden geïnvesteerd in de modernste communicatie-infrastructuur en -netwerken. De gemiddelde snelheid voor mobiele data is in Europa maar de helft van die in de Verenigde Staten.15 In Europa worden investeringen in draadloze 4G-communicatie bemoeilijkt door belemmeringen op regelgevingsgebied en door de langzame en inconsistente toewijzing van spectrum. Netwerken in de Verenigde Staten, Korea en Japan hebben samen 88 % van de mobiele 4G-abonnementen van de wereld, Europa heeft maar 6 %. Ook wat betreft vaste netwerken loopt Europa achter op de internationale concurrenten: de uitrol van glasvezelnetwerken gaat langzamer en de

15

"The state of the Internet", Akamai (vierde kwartaal 2012), Cisco VNI Mobile Forecast (2013).

6

gemiddelde breedbandsnelheden liggen lager. In Korea is 58 % van de huizen aangesloten op een glasvezelnetwerk en in Japan is dat 43 %, maar in Europa slechts 5 %. Deze achterstand is met name zorgwekkend, omdat nieuwe digitale ontwikkelingen snelle, betrouwbare en alomtegenwoordige connectiviteit vereisen. E-mails en eenvoudige websites maken geleidelijk plaats voor internet- en breedbandtelefonie, het delen van bestanden, games en video's. Voor de volgende generatie technologie (cloud computing, 3D-printen, egezondheid, e-overheid, slimme steden, HD-tv en tele-aanwezigheid, "big data", "connected" auto's etc.) zijn in heel Europa meer bandbreedte en naadloze diensten nodig. In veel huishoudens is al gebleken dat er bij gelijktijdig gebruik van meerdere diensten behoefte aan meer bandbreedte is en de kwaliteit sterk kan dalen. Het regelgevingsklimaat dient gunstige voorwaarden te creëren, zodat de hele sector in snelle netwerken investeert, en de concurrentie te bevorderen bij de overgang van traditionele (op koper gebaseerde) technologie naar glasvezelnetwerken. De Commissie heeft binnen het huidige regelgevingskader inzake telecommunicatie een aanbeveling aangenomen die is gericht op (1) het bevorderen van stabiele, kostengebaseerde toegangsprijzen voor "traditionele" kopernetwerken, (2) het versterken van de concurrentie voor toegangvragende partijen door hen gelijkwaardige toegang tot de netwerken van gevestigde aanbieders te geven, en (3) het afschaffen van prijsregulering met betrekking tot hogesnelheidsbreedbandnetwerken, als er aan alle toepasselijke voorwaarden is voldaan (met name strikte naleving van het non-discriminatiebeginsel met betrekking tot toegangsinput, en aanmerkelijke concurrentie door alternatieve infrastructuren). Deze aanbeveling vormt in combinatie met de voorgestelde verordening inzake de Europese eengemaakte markt voor elektronische communicatie een reeks evenwichtige maatregelen om de eengemaakte telecommunicatiemarkt te stimuleren en investeringen te bevorderen. Begin 2013 heeft de Commissie verder een voorstel gedaan voor een verordening om de kosten van de aanleg van elektronische hogesnelheidscommunicatienetwerken omlaag te brengen 16, teneinde vier hoofdproblemen aan te pakken:    

ervoor zorgen dat nieuwe of gerenoveerde gebouwen voorbereid zijn voor snelle breedband; openstellen van de toegang tot passieve infrastructuur, zoals bestaande kabelgoten, palen, masten en antenne-installaties; een einde maken aan de ontoereikende coördinatie van civiele werken; vereenvoudigen van ingewikkelde en langdurige vergunningsprocedures.

Naar verwachting levert de uitvoering van deze verordening aanzienlijke voordelen op, aangezien dit 80 % van de kosten van de uitrol van snel breedband uitmaakt. Het aannemen ervan dient daarom ook voor de medewetgevers een prioriteit te zijn. Private investeringen in telecominfrastructuur moeten aantrekkelijker worden, niet op de laatste plaats voor institutionele beleggers. De besparingen van overheden, bedrijven en huishoudens moeten op een effectieve en efficiënte manier worden gekanaliseerd. Dit kan met medewerking van verschillende intermediairs (bijvoorbeeld banken, verzekeraars en pensioenfondsen) en door middel van directe toegang tot de kapitaalmarkten. Het aantrekken van financiering op lange termijn is van centraal belang om structurele economische hervormingen te ondersteunen en tot een langdurige tendens van economische groei terug te keren.

16

COM(2013) 147 final.

7

Op 20 maart 2013 heeft de Commissie een Groenboek over de langetermijnfinanciering van de Europese economie goedgekeurd. Hiermee worden er belangrijke bouwstenen voor toekomstige investeringen in netwerken aangereikt, hetgeen ook bijdraagt tot de bredere doelstelling om het economische herstel te stimuleren. Door EU-steun te combineren met publieke of private investeringen kunnen er grotere bedragen naar belangrijke projecten gaan. De Connecting Europe Facility voorziet samen met de Europese Investeringsbank in een kader voor de ontwikkeling van financiële instrumenten voor publieke en private investeringen in gebieden met een achterstand wat betreft private investeringen in breedband. Bij individuele projecten kan het initiatief inzake projectobligaties in het kader van Europa 2020 een bijdrage leveren om institutionele beleggers deel te laten nemen aan de financiering van nieuwe netwerken. De structuur- en investeringsfondsen zullen deze investeringen verder aanvullen.

3. Een open internet waarborgen Open en niet-discriminerende toegang tot diensten is essentieel op internet. 'Netneutraliteit' houdt in dat alle eindgebruikers open toegang tot internet hebben en dat alle elektronischecommunicatiegegevens die door een netwerk gaan, gelijk moeten worden behandeld. Uit een recent verslag van het Orgaan van Europese regelgevende instanties voor elektronische communicatie (Berec) blijkt dat veel consumenten ermee worden geconfronteerd dat bepaalde internetdiensten worden geblokkeerd. Voor aanbieders van inhoud is een punt van zorg dat aanbieders van internettoegang discriminerend te werk gaan en de voorkeur geven aan eigen inhoud. Een aantal lidstaten hebben daarom nationale maatregelen inzake netneutraliteit ingevoerd of overwegen dat te doen (België, Duitsland, Frankrijk, Nederland en Slovenië). Uiteenlopende manieren om dit probleem aan te pakken, kunnen echter tot nog meer marktfragmentatie leiden. De door de Commissie voorgestelde verordening tot vaststelling van maatregelen inzake de Europese interne markt voor elektronische communicatie17 biedt oplossingen waarmee de netneutraliteit wordt gewaarborgd, en is met name gericht op:    

het handhaven van het beginsel van open toegang tot internet voor eindgebruikers; het verbieden van het blokkeren of afknijpen van diensten en/of toepassingen, behalve in een zeer beperkt aantal, objectief gezien gerechtvaardigde omstandigheden (bijvoorbeeld op last van een rechtbank of bij criminele activiteiten); het waarborgen van transparantie, zodat de consumenten weten welke bandbreedte en snelheid zij krijgen en gemakkelijker naar een andere aanbieder kunnen overstappen; waarborgen dat de consumenten naar behoefte een abonnement kunnen nemen op hoogwaardige diensten (bijvoorbeeld bandbreedte voor tv-diensten), waaronder de aan andere klanten beloofde internetsnelheden echter niet mogen lijden.

4. Een einde maken aan de gefragmenteerde telecommarkt In de jaren negentig van de vorige eeuw had Europa wat betreft ICT een sterke positie die mede te danken was aan een concurrentiebevorderend EU-telecommunicatiekader en werd 17

Voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van maatregelen inzake de Europese interne markt voor elektronische communicatie en om een connectief continent tot stand te brengen alsmede tot wijziging van Richtlijnen 2002/20/EG, 2002/21/EG en 2002/22/EG en Verordeningen (EG) nr. 1211/2009 en (EU) nr. 531/2012, COM(2013) 627 final.

8

gestimuleerd door investeringen in innovatie en normen. Deze voorsprong is om een aantal redenen geleidelijk verdwenen: het beleid is niet voldoende aangepast, sectoren hebben de mogelijkheden van internet niet goed benut en de belemmeringen op onze eengemaakte markt zijn niet goed aangepakt. Wij hebben wel een interne markt van 500 miljoen mensen, maar door de gefragmenteerde regelgeving worden EUtelecomaanbieders, dienstverleners en innovatieve startende ondernemingen vaak geconfronteerd met 28 aparte markten. De kosten van het ontbreken van een concurrerende eengemaakte markt voor elektronische communicatie kunnen volgens ramingen oplopen tot 110 miljard euro per jaar (0,9 % van het bbp)18. De consumenten merken vooral dat er geen EU-telecommarkt is door de roamingkosten die zij moeten betalen als zij over een nationale grens binnen de EU gaan en hun mobiele telefoon gebruiken. Door een gebrek aan transparantie en concurrentie kunnen consumenten en bedrijven slechts uit een beperkt aantal aanbieders kiezen, waardoor de kosten nog hoger worden. Voor de aanbieders is de gefragmenteerde markt nadelig, omdat de telecomsector hierdoor in heel Europa wordt belemmerd bij het uitrollen van diensten die voorbereid zijn voor netwerken van de volgende generatie ("NGN-ready"). Voor mobiele diensten gelden zeer uiteenlopende spectrumregelingen. Exploitanten van zowel vaste als mobiele netwerken worden geconfronteerd met uiteenlopende interpretaties van de EU-wetgeving. Deze problemen moeten allemaal op Europees niveau worden aangepakt. Om hoogwaardige grensoverschrijdende communicatie voor burgers en bedrijven te waarborgen, moeten telecomaanbieders hun activiteiten kunnen ontplooien op een open en naadloze eengemaakte markt. Om te investeren in snelle breedbandnetwerken hebben zij zekerheid, consistentie en concurrentie nodig. De aanbieders moeten gemakkelijker grensoverschrijdend kunnen werken, onder meer door één machtigingsregeling, beter op elkaar afgestemde regels voor de toewijzing van spectrum, meer samenhang bij de toegang tot vaste breedbandnetwerken en interconnecties met gewaarborgde, consistente kwaliteit. Op deze eengemaakte telecommarkt mogen consumenten en bedrijven niet worden geconfronteerd met te hoge kosten voor bellen of roaming in het buitenland, en zij moeten worden beschermd door regels inzake netneutraliteit die een open en innovatief internet waarborgen, terwijl de ontwikkeling van gespecialiseerde diensten wordt bevorderd. Om deze redenen heeft de Commissie een verordening tot vaststelling van maatregelen inzake de Europese interne markt voor elektronische communicatie19 voorgesteld. Deze nieuwe verordening bouwt voort op het bestaande EU-regelgevingskader en is met name gericht op:   

één machtiging om elektronische communicatie in de hele EU aan te bieden. Momenteel moeten telecomaanbieders voor elke lidstaat waarin zij actief zijn, een afzonderlijke machtiging hebben en moeten zij zich dikwijls aan uiteenlopende nationale regels houden; de coördinatie van de toewijzing van spectrum voor mobiele/draadloze diensten, met name om de tijdschema's en specifieke machtigingsvoorwaarden op elkaar af te stemmen zodat aanbieders gemakkelijker tegelijkertijd in verschillende landen actief kunnen zijn; meer samenhang in de manier waarop nationale regelgevende instanties werken, met een uitbreiding van de Europese dimensie om de coherentie van de eengemaakte markt te waarborgen.

Het voorstel houdt verder aanzienlijke voordelen voor consumenten en bedrijven in, waaronder: 18

"Steps towards a truly Internal Market for e-communications", verslag uit 2011 door Ecorys NL in opdracht van de Europese Commissie. 19 Voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van maatregelen inzake de Europese interne markt voor elektronische communicatie en om een connectief continent tot stand te brengen alsmede tot wijziging van Richtlijnen 2002/20/EG, 2002/21/EG en 2002/22/EG en Verordeningen (EG) nr. 1211/2009 en (EU) nr. 531/2012, COM(2013) 627 final.

9

 ongerechtvaardigde verschillen tussen de prijs van binnenlandse en buitenlandse (binnen  

de EU) gesprekken zijn niet meer toegestaan; kosten voor binnenkomende gesprekken tijdens roaming worden onmiddellijk afgeschaft en er worden maatregelen genomen waardoor alle roamingkosten geleidelijk verdwijnen; burgers en bedrijven krijgen de vrijheid om ongeacht hun locatie diensten aan te schaffen, waardoor de concurrentie toeneemt en de gemiddelde telecomgebruiker meer keuze krijgt;

dit voorstel dient met de hoogste prioriteit te worden aangenomen. Tegelijkertijd dient de uitvoering van het bestaande kader te worden verbeterd (met name door een betere samenwerking tussen de lidstaten op administratief niveau).

Bijlagen: Bijlage 1 – Belangrijkste voorgestelde EU-wetgeving Bijlage 2 – Belangrijkste feiten en cijfers

10

Bijlage 1 – Belangrijkste voorgestelde EU-wetgeving Actie

Wat heeft de Commissie bijgedragen?

Wat is de volgende stap?

ELEKTRONISCHE-COMMUNICATIENETWERKEN

Maatregelen om de eengemaakte markt voor elektronische communicatie te voltooien

Wetgevingsvoorstel

Maatregelen om de kosten van hogesnelheidsbreedbandinfrastructuur omlaag te brengen

Wetgevingsvoorstel

Maatregelen om de netwerken informatiebeveiliging te waarborgen

Wetgevingsvoorstel

Connecting Europe Facility

Wetgevingsvoorstel

09/2013 Politiek akkoord vereist tegen maart 2014 03/2013

02/2013

Politiek akkoord vereist tegen maart 2014


10/2011

Naar verwachting binnenkort politiek akkoord

ELEKTRONISCHE HANDEL EN DIENSTEN

Elektronische identificatie en vertrouwensdiensten

Wetgevingsvoorstel

06/2012

Politiek akkoord vereist (onderdeel van de Single Market Act I)

Collectief rechtenbeheer

Wetgevingsvoorstel

07/2012

Naar verwachting politiek akkoord tegen eind 2013

E-facturering voor openbare aanbestedingen

Wetgevingsvoorstel

06/2013

Politiek akkoord vereist tegen maart 2014 (onderdeel van de Single Market Act II)

Algemene verordening gegevensbescherming

Wetgevingsvoorstel

01/2012


Multilaterale interbancaire tarieven

Wetgevingsvoorstel

07/2013


Richtlijn betalingsdiensten

Wetgevingsvoorstel

07/2013


Stand van zaken:

Op schema

Meer inspanningen vereist

Geen of weinig vooruitgang

11

Bijlage 2 – Belangrijke feiten en cijfers* 1. Digitale economie: belangrijke bron voor groei en banen Grote delen van de wereldeconomie zijn nu digitaal Aandeel van ICT-sector in totale bruto toegevoegde waarde (2011 of laatst beschikbare jaar) KR JP CH US UK EU IT FR DE CA 0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

9%

Bron: Europese Commissie, OESO

Alle sectoren zijn afhankelijk van ICT ICT-uitgaven per activiteitencategorie (% van totale uitgaven aan ICT in 2012) Bouw Natuurlijke rijkdommen Energie & nutsbedrijven Onderwijs en opleiding Horeca & vrijetijdssector Groothandel & distributie Detailhandel Consumenten

Gezondheidszorg

Vervoer

Verwerkende industrie

Diensten

Financiële diensten Overheid

Telecom

* Indien beschikbaar zijn gegevens voor Kroatië opgenomen in de EU-cijfers

Bron: OESO

Steeds meer IT-banen Aantal ICT-werkers in de EU (miljoen) ICT-productie

Niet-ICT-sectoren

ICT-diensten

8 7

Miljoen banen

6 5 4 3 2 1 0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Bron: Europese Commissie

ICT draagt sterk bij tot productiviteitskloof met VS Groei van de arbeidsproductiviteit in EU en VS (jaargemiddelde over twee perioden) ICT-bijdrage (ICT-investeringen, productie en gebruik, %)

Andere bijdragen (%)

2006-2011

2001-2005

1.1 0.7 0.5

0.3 0.9

0.9

EU

VS

0.6

0.7

EU

VS Bron: The Conference Board

ICT-sector heeft groeiend aandeel aan Europese economie Evolutie van bruto toegevoegde waarde van de ICT-sector in EU (index 2000 = 100) ICT-sector

totale economie

170 160

Index 2000=100

150 140 130 120 110 100 90 80 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011


Dit aandeel verschilt naargelang van de lidstaat Aandeel van ICT-productie en -diensten in totale bruto toegevoegde waarde in EU (2011) LT PL AT ES CY PT EL BE DE FR SI IT NL LV DK EU RO CZ FI SK MT BG UK SE HU EE IE

ICT-diensten ICT-productie

0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%


Nieuwe technologieën scheppen nieuwe kansen Potentieel van cloud computing voor Europese economie tegen 2020

Startende ondernemingen = 400 000 nieuwe kmo's in 2016

EU bbp = cumulatieve impact van 940 miljard EUR tussen 2015 en 2020

Cloud computing

80% van de organisaties die op cloud computing overstappen verlagen hun kosten met 10-20%

Bronnen: IDC en F. Etro

Digitale economie kan Europees bbp tegen 2020 met minstens 4% verhogen Groei van bbp door digitale economie in EU 114 112

EU bbp Index 2010=100

110 108 106 104 102 100 98 2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

Bron: Copenhagen Economics

2. Een dynamische sector in een uitdagende omgeving

10 Europese ICT-ondernemingen behoren tot wereldtop-50 maar geen daarvan tot top 10 Leidende ICT-ondernemingen naar omzet (2012) Positie

Naam

Land

1

SAMSUNG ELECTRONICS

KR

2

APPLE

US

3

FOXCONN

TW

4

NIPPON TELEGRAPH AND TELEPHONE

JP

5

AT&T

US

6

HEWLETT PACKARD

US

7

VERIZON COMMUNICATION

US

8

HITACHI

JP

9

INTERNATIONAL BUSINESS MACHINE

US

10

CHINA MOBILE COMMUNICATION

CN

13

TELEFONICA

ES

14

DEUTSCHE TELEKOM

DE

16

VODAFONE GROUP

UK

22

FRANCE TELECOM

FR

33

NOKIA

FI

34

TELECOM ITALIA

IT

36

VIVENDI

FR

43

LM ERICSSON

SE

44

ROYAL PHILIPS

NL

47

BT GROUP

UK

Bron: Fortune Global 500

NB: TABEL BIJGEWERKT OP 7 OKTOBER 2013

Internet-boom levert inkomsten op maar Europese bedrijven blijven achter Gecombineerde omzet van wereldtop-50 van ICT-ondernemingen (miljoen EUR) Europa, Midden-Oosten, Afrika

Amerika

Azië, Pacific

1 000 000 900 000 800 000 700 000 600 000 500 000 400 000 300 000 200 000 100 000 0 2008

2009

2010

2011

2012 Bron: Bloomberg

Telecomsector: slinkend relatief aandeel van EU Trends in inkomsten voor telecomdiensten naar geografisch gebied EU

VS

Japan

China

Rest van de wereld

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2007

2008

2009

2010

2011

2012

Bron: European Information Technology Observatory

EU heeft het moeilijk met de uitrol van 4G… 4G-abonnementen in de wereld (2013) Latijns-America

Midden- & Oost-Europa

Noord-Amerika

Afrika - Midden-Oosten

West-Europa

Azië/Pacific

2%

2% 6% 8%

42%

40% Bron: IDATE

… en mist de boot voor Web 2.0 Web 2.0* octrooiaanvragen (2008-12) *tweede generatie internet, gericht op gebruikers om samen te werken en informatie en inhoud online te delen

Canada 66 Canada Bahama's 11 Bahamas Zuid-Korea Korea 12 12 Japan 88 Japan

VS 170 170 US

Australië 3 3 Australia Singapore 2 Singapore China 11 China India 1 1 India Finland Finland 8 8 Frankrijk4 4 France Zweden 3 3 Sweden Zwitserland Switzerland 33 Italië 22 Italy UK 1 Verenigd Koninkrijk 1 Duitsland 1 1 Germany


3. Internetgebruik: dekking en kwaliteit zijn belangrijk Internet wordt door de meesten gebruikt maar er zijn verschillen in de EU Internetgebruik door EU-burgers (2012) internetgebruik

mobiel gebruik van internet

100 90 80

% personen

70 60 50 40 30 20 10 0 SE NL LU DK FI UK DE BE FR AT EE IE SK EU CZ LV HU ES MT SI LT HR PL CY PT IT EL BGRO Bron: Europese Commissie

Hogesnelheidsverbindingen in glasvezel zijn in Europa minder talrijk dan elders Basisbreedband en hogesnelheidsbreedband over glasvezel (penetratie eind 2012) Basisbreedbandlijnen

Glasvezellijnen

40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

EU

Japan

VS

Zuid-Korea Bron: Europese Commissie, OESO

Sterke verschillen in penetratiegraad in EU Breedbandpenetratie in de EU (aansluitingen per 100 personen, 2013)

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 RO PL BG SK IT PT HU LV EL IE AT ES CZ CY LT SI EE EU FI LU MT SE BE UK DE FR DK NL


Gebruik van elektronische handel door burgers neemt toe maar in verschillende mate Ontwikkeling van elektronische handel in EU* % personen

50 40 30 20 10 0 2007

2008

2009

2010

2011

2012

Gebruik van elektronische handel in EU* (2012) 80

% personen

70 60 50 40 30 20 10 0 SE DK UK LU DE NL FI FR AT IE BE SK EU MT SI CZ ES PL LV HU EE HR PT CY EL LT IT BU RO * Gebruik over laatste 12 maanden


Internetverkoop neemt toe, met verschillen tussen lidstaten Percentage van Europese ondernemingen die online verkopen (2012)

% ondernemingen

30

25

20

15

10

5

0 SE DK CZ BE IE HR DE NL UK FI LT EU LU MT PT SI ES SK EE FR AT HU PL CY EL LV RO BG IT Bron: Europese Commissie

Kmo's zijn minder gewend om online te verkopen Percentage van Europese kmo's en grote ondernemingen die online verkopen Kmo's

Aandeel van internetverkoop in omzet van online verkopende kmo's in EU (2011)

Grote ondernemingen Overheer send

40

% ondernemingen

35

Zeer klein

30 25 Belangrijk

20 15

Klein

10 5 0 2010

2011

2012


4. Fragmentatie: een groot struikelblok voor EU De EU is nog geen eengemaakte digitale markt Voornaamste kenmerken van digitale markten in de VS, de EU en China

330 Belangrijkste aanbieders: 6 Regelgevingskaders: 1 Klanten*:

Klanten*: Belangrijkste aanbieders: Regelgevingskaders:

510 +/- 40 28

1400 3 Belangrijkste aanbieders: Regelgevingskaders: 1 Klanten*:

*miljoen Bron: Europese Commissie

Verschillen in prijzen voor elektronische communicatie zijn niet gebonden aan verschillen in algemeen prijzenniveau Index van prijzen: communicatiediensten vergeleken met gemiddelde prijzen (2012, EU = 100, koopkrachtpariteiten) Gemiddeld prijsniveau

Prijzen van communicatiediensten (vast, mobiel, internet)

160 140 120 100 80 60 40 20 0 SE DK FI LU CY DE AT LT FR EE UK IE IT SI BE LV HR NL PL MT RO PT BG EL CZ ES HU SK Bron: Europese Commissie

Europese telecomaanbieders nog sterk gericht op thuismarkten Inkomsten van grootste EU-telecomaanbieders op nationale, EU- en niet-EU-markten (Q3 2012) Nationale markt

EU-markt (niet-nationaal)

Niet-EU-markt

100% 80% 60% 40% 20% 0%

Bron: Europese Commissie gebaseerd op financiële rapporten van aanbieders

EU-burgers zijn weinig geneigd over de grens te kopen Internetaankopen door EU-burgers volgens vestigingsplaats van verkoper (2012)

% van online kopende personen

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Nationale verkopers

Verkopers uit andere EUlanden

Verkopers uit rest van de wereld


5. Overheid speelt sleutelrol in het creëren van juist klimaat E-overheid wordt meer en meer normale zaak Elektronische interactie tussen burgers en overheidsinstanties* 100

% personen die het internet hebben gebruikt over de laatste 12 maanden, in 2012

90

% personen

80 70 60 50 40 30 20 10 0 DK SE FI FR NL EE SI LU AT LV IE ES RO BE DE EL PT EU HU MT LT SK CY UK BU PL CZ HR IT Bron: Europese Commissie

Meer open overheid levert veel voordelen op De impact van een open overheid

Meer productiviteit

Besparingen: 15-20% kostendaling voor overheidsinstanties

Gebruiksvriendelijk voor burgers

Minder administratie en rompslomp

Open overheid

Meer groei: 40 miljard EUR per jaar stijging dankzij overheidsinformatie

Bron: Mc Kinsey, E. Brynjolfsson, L. Hitt, H. Kim

Meer gebruik van elektronische aanbesteding moet ook grotere winst opleveren Gemiddeld gebruik van e-aanbesteding door lidstaten (waar beschikbaar, 2011)* *Waarde van elektronisch verrichte aanbestedingen gedeeld door totale waarde van overheidsopdrachten

AT BE CY CZ DE DK EE ES FI FR

BG EL HU LU SI

RO

IE PT SE UK

0% 0%

0-10% 0-10%

10-50% 10-50%

IT MT PL

LT Above 50% Meer dan 50%

Level of up-take

Niveau van gebruik Bron: Europese Commissie

Veiligheid is essentieel voor ontwikkeling van digitale economie Internetgebruikers in EU die aarzelen om bepaalde onlinediensten te gebruiken (2010)

Securityom concerns keptheeft individual from providing personal Bezorgdheid beveiliging een persoon belemmerd om information to online communities persoonlijke informatie te verstrekken aan onlinegemeenschappen Bezorgdheid om beveiliging een persoon belemmerd om Security concerns keptheeft individual from ordering or buying goods servicesgebruik for private use goederen of diensten voor or particulier te bestellen of aan te kopen concerns kept individual carryingom out BezorgdheidSecurity om beveiliging heeft een persoonfrom belemmerd bankingbankverrichtingen activities te doen Bezorgdheid beveiliging een persoon belemmerd om Securityom concerns kept heeft individual from downloading online online-inhoud te downloaden content Bezorgdheid om beveiliging heeftindividual een persoon om Security concerns kept frombelemmerd communicating tewith communiceren met overheidsdiensten public administrations

0

5

10

15

20

25

30

35

% of internet users Bron: Europese Commissie

Nieuwe banen vereisen nieuwe vaardigheden, er zijn veel vacatures Digitale banen: vacatures en afgestudeerden (aantallen) Vacante digitale banen

Nieuwe ICT'ers

1 000 000 900 000 800 000 700 000 600 000 500 000 400 000 300 000 200 000 100 000 0 2011

2012

2013

2014

2015 Bron: Empirica

Aanleren van ICT-vaardigheden aan bevolking blijft prioriteit Niveau van computervaardigheden in EU (2012, % personen in leeftijd 16-74)

Hoog niveau 26%

Matig niveau 25%

Geen kennis 33%

Laag niveau 16%


De digitale uitdaging in Europa

Recommend Documents