LIFE project DANAH Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in NATURA 2000 gebieden in Vlaanderen

LIFE-project DANAH ________________________________________________

LIFE project DANAH Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in NATURA 2000 –gebieden in Vlaanderen

TECHNISCH EINDRAPPORT 30/09/2010

LIFE 03 NAT/B/000024 Data Project Project location

Vlaams gewest, BELGIË

Project start date:

01/09/2003

Project end date:

31/12/2009 - Extension date: 30/06/2010

Total Project duration (in months)

64 maanden - Extension months 82 maanden

Total budget

€ 15.322.373,00 goedgekeurde begroting € 12.359.368,54 uitgegeven

EC contribution:

€ 6.555.658,00 maximale bijdrage van begroot bedrag € 5.287.337,86 van totale uitgaven

(%) of total costs

42,78%

(%) of elibible costs

42,78%

Data Beneficiary Name Beneficiary

Agentschap voor Natuur en Bos, Vlaamse Overheid

Contact person

Ir. Filiep Cardoen

Postal address

Koning Albert II Laan 80, 1000 – Brussel, België

Visit address

Koning Albert II Laan 80, 1000 – Brussel, België

Telephone

+32 2 5537683 – direct +32 2 5537684

Fax:

+32 2 5537685

E-mail

[email protected]

Project Website

www.danah.be

1

LIFE 03 NAT/B/000024


Inhoudsopgave Samenvatting en Executive summary………………………………………………………………………4 Projectrapport A.

INLEIDING .............................................................................................................................................. 9 I. ALGEMENE PROJECTINFORMATIE......................................................................................................................... 9 II. HABITATTYPEN (BIJLAGE 1 VAN DE HABITATRICHTLIJN {EN BERN- CONVENTIE RESOLUTIE N°4 (1996)}) DIE DOOR HET PROJECT WORDEN BEOOGD: .................................................................................................................11 III. ALGEMENE INLEIDING ....................................................................................................................................13

B.

PROJECTOVERZICHT ..........................................................................................................................16 I. TABEL VAN DE VERDEELBARE PRODUCTEN ..........................................................................................................16 II. TECHNISCHE ACTIVITEITENVERSLAGEN [VOORTGANGSVERSLAGEN, TUSSENTIJDSE VERSLAGEN, EINDVERSLAG] ..17 III. TABEL VAN DE “MIJLPALEN” VAN HET PROJECT ................................................................................................18 IV. UITVOERINGSKADER LIFE-PROJECT ................................................................................................................21 V. VERTRAGINGEN EN WIJZIGINGEN IN DE PLANNING .............................................................................................24 VI. OVERZICHT VAN DE RESULTATEN VAN DE ACTIES .............................................................................................27 VII. FINANCIEEL OVERZICHT.................................................................................................................................29

C. GEDETAILLEERDE RAPPORTERING VAN DE ACTIVITEITEN ....................................................30

1)

Voorbereidende acties, uitwerken van beheerplannen en/of actieplannen ............................30 A1/ Inventarisatie en analyse uitgangssituatie..................................................................................................... 30 A2/ Geïntegreerde beheersplannen voor deelgebieden ...................................................................................... 31 A3/ Werkplanning en uitvoeringsplannen ............................................................................................................. 34 A4/ Inventarisatie en analyse van knelpunten inzake recreatief (mede)gebruik............................................. 35 A5/ Handhaving ........................................................................................................................................................ 35 A6/ ‘GIS-natuur’-tool voor gebruik van de LIFE sites opvolging natuurbeheer / militair................................ 36 A7/ Het opstellen van richtplannen ........................................................................................................................ 37 B/ Aankopen van voormalige militaire domeinen................................................................................................. 37

2)

Eenmalig beheer ..............................................................................................................................37 C1/ Maaien van vergraste vochtige heide, met afvoeren en verwijderen van maaisel................................... 37 C2/ Maaien van vergraste droge heide, met afvoeren en verwijderen van maaisel ....................................... 39 C3/ Heideherstel ....................................................................................................................................................... 40 C4/ Plaggen ............................................................................................................................................................... 42 C5/ Maaien trilveenvegetaties en afvoeren van maaisel ..................................................................................... 43 C6/ Uitgraven van verlande turfkuilen ................................................................................................................... 44 C6/ Uitgraven van verlande turfkuilen ................................................................................................................... 44 C10/ Verwijderen exoten ten behoeve van kwaliteitsvol bos ............................................................................. 50 C11/ Hermeandering van de Weerijs ..................................................................................................................... 51

4) Terugkerend biotoopbeheer (begeleidingsbeheer) ............................................................................52 D1/ Nabegrazing ....................................................................................................................................................... 52

5) Bewustmaking van het publiek en verspreiding van de resultaten .................................................54 E1/ Communicatie met (mede)gebruikers ............................................................................................................ 55 E2/ Sensibilisering en vorming van eigen personeel ........................................................................................... 58 E3/ Communicatie en sensibilisering ruime publiek............................................................................................. 60 E4/ Internationaal studiemoment........................................................................................................................... 68 E5/ Layman’s report ................................................................................................................................................. 71

6) Algemene projectuitvoering ..................................................................................................................72 F1/ LIFE-team DANAH ............................................................................................................................................. 72 F2/ Wetenschappelijke monitoring van het natuurherstel .................................................................................. 72

2


LIFE-project DANAH ________________________________________________ F3/ Steering committee: adviescommissie............................................................................................................ 73 F4/ Externe accounting............................................................................................................................................ 73

D. EVALUATIE ..................................................................................................................................................74 E. COMMENTS FINANCIEEL RAPPORT....................................................................................................92 F. BIJLAGEN .....................................................................................................................................................95

Lijst met tabellen TABEL 1: HABITATTYPEN PER MILITAIR DOMEIN ....................................................................................................11 TABEL 2: TOENAME VLAAMSE HABITATOPPERVLAKTE ONDER IDEALE HERGROEI NA HET LIFE-PROJECT DANAH. .......................................................................................................................................................................14 TABEL 3: VERDEELBARE PRODUCTEN .....................................................................................................................16 TABEL 4: TECHNISCHE ACTIVITEITENVERSLAGEN ..................................................................................................17 TABEL 5: MIJLPALEN VAN HET PROJECT .................................................................................................................18 TABEL 6: OVERZICHT VAN DE RESULTATEN ...........................................................................................................27 TABEL 7: OVERZICHT VAN DE TOTALE UITGAVEN PER BUDGETONDERDEEL ............................................................29

3



Samenvatting en Executive Summary Samenvatting Het doel van het LIFE-project DANAH was geïntegreerd natuurherstel op NATURA 2000 gebieden gelegen binnen militaire domeinen in Vlaanderen. De militaire domeinen van Vlaanderen zijn een onmisbare schakel in de NATURA 2000-netwerken van West-Europa omdat de afgesloten situatie van de gebieden van de militaire overheid en de reguliere uitoefening van de militaire functie het behoud van de natuurwaarden tot gevolg heeft. Militaire domeinen bezitten over heel Europa een uitzonderlijke natuurwaarde die door correct terreinbeheer gevrijwaard kon worden voor de toekomst. Door de aanwezige natuurwaarden van regionaal en Europees belang zijn de militaire domeinen in Vlaanderen dan ook een onmisbare schakel in de ontwikkeling van het ecologisch netwerk van natuurgebieden in West-Europa, en zijn dan ook met reden opgenomen in de NATURA 2000netwerken (11% van de oppervlakte van de Speciale BeschermingsZones SBZ in Vlaanderen). Het project had als begunstigde het Agentschap voor Natuur en Bos van het Vlaams gewest, en als partner het federale Ministerie van Landsverdediging (Defensie), met de LIFE unit van de Europese commissie als co-financierder. De domeinen onder actief militair gebruik hebben allen een prioritaire militaire functie die op zich zeer divers is: schietvelden voor artillerie en luchtmacht, vliegvelden, munitiedepots, logistieke centra naast landduinen, beekvalleien, heiden, moerassen en bossen. Voor een correct beheer van de militaire domeinen die in 2006 opgenomen werden in het NATURA2000-netwerk als kraamkamers van biodiversiteit heeft Defensie zich geëngageerd voor een duurzaam beheer van de hoge natuurwaarden. In 1999 sloot Defensie hiervoor een samenwerkingsovereenkomst, het zogenaamde “Samenwerkingsprotocol voor Natuur- en Bosbeheer op militaire domeinen”, af met het Agentschap voor Natuur en Bos (voormalig Afdeling Natuur en Afdeling Bos en Groen van de Vlaamse overheid). Dit engagement werd in 2007 geactualiseerd en aangevuld met concrete bepalingen voor uitvoering en opvolging. Om duurzaam milieubeheer in te bouwen in het beheer werd tevens bij Defensie een interne milieustructuur opgezet. Het LIFE-project DANAH, ontstaan in de schoot van dit protocol, had als centrale doelstelling de instandhouding van zeldzame habitats en soorten door natuurherstel en door planning en uitvoering van geïntegreerd en gecoördineerd beheer. Omwille van de uitgestrektheid van de domeinen is grootschalig en duurzaam natuurbeheer nodig, om herstel en instandhouding van habitats en soorten van Europees belang te verzekeren. Grootschalige natuurherstelwerkzaamheden wegens achterstallig beheer moesten leiden tot een optimale uitgangssituatie voor een duurzaam beheer van deze uitzonderlijke militaire gebieden. Het militaire gebruik van deze domeinen blijft hierbij de prioritaire functie. Diverse planningsacties moesten het terreingebruik en natuurbeheer optimaal op elkaar afstemmen. Daarnaast werden ook oude in onbruik geraakte militaire infrastructuren verwijderd zodat natuurherstel op deze locaties mogelijk gemaakt werd. Al de acties zijn begeleid door een geconcerteerde communicatiestrategie zowel voor het brede publiek als voor het eigen personeel van de protocolpartners, om zo een draagvlak en ondersteuning te verzekeren voor de duurzame bescherming van de aanwezige habitats en soorten. 4


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Specifieke instrumenten werden ontwikkeld als werkkader en richtlijnen voor de Lokale Natuur- en Bosbeheercommissies opgezet onder het protocol: richtplannen, beheerplannen met monitoringrichtlijnen, protocolbijlage rond handhaving, ontwerp voor interne richtlijn rond gebruik door derden, GIS-tool met handleiding en communicatieproducten. Grootschalig natuurbeheer verdeeld over 11 acties werd uitgevoerd over 752 percelen variërend in grootte tussen 0,01ha en 57ha, voor een oppervlaktesom van 3996ha van de totale protocoloppervlakte van 9400ha. Dit beheer bestond zowel uit eenmalig als recurrent, zogenaamd inhaalbeheer met complexe acties als heideherstel, plaggen, venherstel, maaien van turfkuilen, exotenverwijdering en herstel van turfkuilen. Ook hydrologische maatregelen als hermeandering van beken en herstel van een natuurlijk grondwaterregime werden uitgevoerd. Er werden 2 domeinen overgedragen naar het Vlaams gewest tijdens de projecttermijn (Molenheide en Vloethemveld), en een inventaris gemaakt van andere domeindelen die in verkoop zijn. Voor de communicatie over de projectdoelstellingen werden infoborden, publicaties in de media van de partners, een website en tentoonstellingen opgebouwd. De doelstellingen en de visie van NATURA2000 werden geïntegreerd in een trainingsprogramma bij de partner Defensie, dat samen met de interne campagne ‘Forces in Nature’ zorgde voor de sensibilisatie rond natuur en milieu van het militair personeel. Om de voortgang van het project te delen met betrokken experts van over heel Europa werden twee internationale symposia georganiseerd. Het LIFE-project DANAH heeft dankbaar kunnen verder bouwen op de hoge natuurwaarde van militaire domeinen en het protocol voor de samenwerking tussen de partners. LIFEproject DANAH is tot nu het grootste natuurbeheerproject, zowel naar oppervlakte als budget van het project, dat ooit mocht genieten van Europese LIFE-steun. Door de uitvoering van het project werd voor bijna 4000ha natuurherstel uitgevoerd binnen 9400ha protocolgebied verdeeld over 12 militaire domeinen in vier van de vijf provincies in Vlaanderen. Een algemeen begrip van de natuurwaarde van militaire domeinen en van het nut van LIFE-project DANAH werd ervaren bij het grote publiek en bij het personeel van de projectpartners Defensie en ANB. Een meer geïntegreerde samenwerking binnen het protocol en een nieuw dynamisch elan zijn rechtstreekse gevolgen van de uitvoering van LIFE-project DANAH. Daarnaast werd ook een verhoogde expertise rond grootschalig beheer van gedegradeerde NATURA2000 habitats en soorten verzameld en gedeeld met een breed publiek van experten en leken. Dit eindrapport geeft een overzicht van de realisaties en de uitdagingen van het LIFE-project DANAH. In de Inleiding worden de redenen voor de noodzaak van het LIFE-project DANAH, de doelstellingen voor de beoogde habitats en oorzaken voor de achteruitgang toegelicht en de socio-economische context van de projectgebieden beschreven. In het deel Projectoverzicht wordt beschreven wat de werkmethode was samen met de acties en werkplanning van aanbesteding tot oplevering. In het deel Rapportering van activiteiten en resultaten wordt per actie de ondernomen taken en outputs beschreven. Kwantitatief qua oppervlakte, termijn en bestede budgetten en personeelsinzet (meer uitgebreid in het financieel eindrapport) wordt beschreven hoe de resultaten tegemoet komen aan de initiële projectdoelstellingen. 5


LIFE-project DANAH ________________________________________________ In een deel Evaluatie en conclusies wordt een beoordeling gedaan van de projectprocessen, het projectmanagement, de projectinvloed op habitatbehoud en –beleid en de succesindicatoren op lange termijn. In een deel Financiële commentaar wordt met behulp van een overzicht van de projectkosten per budgetonderdeel een duidelijk verband aangetoond tussen de technische activiteiten en de effectieve kosten uit het financieel eindrapport. In het deel Bijlagen worden detailrapporten, communicatieproducten, partnerinformatie en relevante kaarten bijgevoegd.

Executive Summary The aim of the LIFE project DANAH was integrated natural restoration in the NATURA 2000 areas on the military areas in Flanders. The military domains of Flanders are a vital link in the Natura 2000 network of Western Europe because the situation of the closed areas of the military government and the regular exercise of the military functions have been maintaining the natural values. Military sites across Europe have an exceptional nature which can be protected for the future by appropriate management. By the presence of natural values of regional and European importance on the military areas in Flanders they consitute a vital link in the development of the ecological network of natural protected areas in Western Europe, and are also therefore included in the NATURA 2000 network (11% of special protection areas SPA in Flanders). The beneficiary of the project was the Agency for Nature and Forest of the Flemish government, and the partner the Federal Ministry of Defence (Defence), with the LIFE Unit of the European Commission as co-funder. The domains in active military use all have a priority military function and are in itself very diverse: zones for artillery fire and air fields, airfields, ammunition depots, logistics centers near inland dunes, river valleys, moors, marshes and forests. For the proper management of military areas that were included in the Natura 2000 network in 2006 as nursery areas for biodiversity, Defence has committed to a sustainable management of these natural values of high importance. In 1999 Defence signed a cooperation agreement for this management objective, the "Cooperation Protocol for Nature and Forest in military domains”, with the Agency for Nature and Forests (former Division of Nature and Division of Forest & Green Spaces of the Flemish government). This commitment was updated in 2007 and supplemented with specific provisions for implementation and monitoring. To integrate environmental sustainability into the management of Defence an internal environmental structure was also established. The LIFE project DANAH, developed on the basis of this Protocol, had as its central objective the preservation of rare habitats and species by nature restoration and by planning and implementation of integrated and coordinated management. Because of the vastness of the domains extensive nature management is necessary to ensure restoration and conservation of habitats and species of European interest. Large-scale nature restoration measures due arrears of management should lead to an optimal baseline for a sustainable management of 6


LIFE-project DANAH ________________________________________________ this extraordinary military areas. The military use of these areas remains the priority function. Various planning actions were needed to match and coordinate land use planning and conservation management in an optimal way. Besides, old obsolete military infrastructure in these locations were removed to enable restoration of the natural habitats. All the actions are accompanied by a concerted communication strategy both for the general public and for employees of the Protocol partners to provide awareness and support to ensuring the sustainable protection of existing habitats and species. Specific tools were developed as a working framework and guidelines for the Local Nature and Forestry Commissions established under the Protocol: master of directive plans, management plans with monitoring guidelines, protocol annex about enforcement, internal guidelines concerning the use by third-party, GIS tool with manual and communication products. Large-scale nature restoration and arrears management was carried out in 11 actions on 752 lots ranging in size between 0.01 ha and 57ha, for a total surface of 3996ha of the 9400ha area under the protocol. These management actions included both single and recurrent measures, so-called catch-up management with complex actions such as heath restoration, sod cutting, fen restoration, mowing of peat pits, removal of exotic vegetation and restoration of peat pits. Also hydrological measures as re-meandering of streams and restoration of natural groundwater regime were executed. Two domains were transferred to the Flemish region during the project period (Molenheide and Vloethemveld), and an inventory has been compiled of the parts in other domain that are for sale. For communicating the project objectives information boards, publications in the media of the partners, a website and exhibitions were developed. The objectives and vision of Natura 2000 were integrated into a training programme at the Defence, together with the internal campaign, "Forces in Nature" resulted in raising awareness on the nature and environment of military personnel. To share the progress of the project with relevant experts from all over Europe, two international symposia were organised. The LIFE projectDANAH could gratefully build on the high nature of military areas and the protocol on cooperation between the partners. DANAH Life project is till now the largest nature conservation project, both in size and budget of the project, that could enjoy European LIFE support. By implementing the project nearly 4000 ha of nature restoration was performed within 9400ha of the Protocol area spread over 12 military sites in four of the five provinces in Flanders. A general understanding of the nature value of military areas and the benefits of LIFE project DANAH was experienced by the general public and on the staff of the project partners Defence and ANB. A more integrated cooperation under the Protocol and a new dynamic momentum are direct consequences of the implementation of LIFE project DANAH. Besides, also an increased expertise in large-scale management of degraded Natura 2000 habitats and species was collected and shared with a wide audience of experts and laymen. This final report provides an overview of the achievements and challenges of the LIFE project DANAH. The Introduction explains the reasons for the necessity of the LIFE project DANAH and the objectives for the target habitats and the reasons for their decline, and describes the socioeconomic context of the project areas. 7


LIFE-project DANAH ________________________________________________ The section LIFE Project Framework describes the working method with the actions and work planning of procurement to delivery. In the part of Reporting activities and results, tasks and outputs are described for each action undertaken. How the results meet the initial project objectives is given quantitatively in terms of area and budgets (more extensively in the final financial report). In the section on Evaluation and conclusions an assessment is made of the project processes, project management, the project's impact on habitat and conservation policies and successful long-term indicators. In the section Financial comments a relation is given between the technical activities and the effective cost of the final financial report based on the overview of the project costs for each budget item. The part Annexes includes detailed reports, communication products, partner information and relevant maps.

8



Projectrapport

A. Inleiding I. Algemene projectinformatie Duur: van 1 september 2004 tot 30 juni 2010 Totaal geraamd budget: 15.322.373 EUR Ligging van de projectgebieden: België, Vlaams Gewest: • Provincie Antwerpen: gemeenten Brasschaat, Wuustwezel, Brecht, Kapellen, Kalmthout, Grobbendonk, Kasterlee, Tielen, Malle, Turnhout, Weelde en Ravels • Provincie Limburg: gemeenten Houthalen-Helchteren, Meeuwen-Gruitrode, Leopoldsburg, Beverlo, Beringen, Hechtel-Eksel en Zonhoven • Provincie Oost-Vlaanderen: gemeente Ursel en Knesselaere • Provincie West-Vlaanderen: gemeenten Houthulst, Staden, Langemark-Poelkapelle en Zedelgem

Situering van de Projectgebieden: De natuurherstelmaatregelen van het LIFE-project DANAH concentreren zich binnen de Natura 2000-gebieden op militaire domeinen: 1. Munitiedepot te Houthulst 2. Vliegveld te Ursel 3. Klein en Groot Schietveld te Brasschaat 4. Oefenterrein te Grobbendonk 5. Vliegveld te Malle 6. Tielen Kamp I en II te Kasterlee 7. Tielenheide te Turnhout 8. Vliegveld te Weelde 9. Schietveld te Houthalen-Helchteren 10. Kamp Beverlo te Leopoldsburg en de voormalige militaire domeinen die tijdens de projectperiode aangewezen werden als Vlaamse natuurreservaten: 11. Vloethemveld te Zedelgem 12. Molenheide te Zonhoven (Bijlage 1)

9



Overzichtskaart:

10



II. Habitattypen1 (Bijlage 1 van de Habitatrichtlijn {en Bern- conventie resolutie n°4 (1996)}) die door het project worden beoogd: De normaal gedrukte habitattypen zijn diegene die aangemeld zijn voor het betrokken habitatrichtlijngebied. De vet en cursief gedrukte habitattypen blijken eveneens voor te komen in de betrokken habitatrichtlijngebieden na overleg met het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB).

Tabel 1: Habitattypen per militair domein Prioriteit Code Naam DOELHABITATTYPEN van de HABITATRICHTLIJN BIJLAGE I 1. Voormalig militair domein ‘Vloethemveld’ te Zedelgem (provincie West-Vlaanderen) 2. Militair domein ‘Munitiedepot’ te Houthulst (provincie West-Vlaanderen) 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europese en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 6230 Soortenrijk heischrale graslanden op arme bodems 9190 Oude zuurminnende bossen met Quercus robur op zandvlakten 3. Militair domein ‘Vliegveld Ursel’ te Ursel (provincie Oost-Vlaanderen) 4030 Droge heide (alle subtypes) 4. Militair domein ‘Groot en Klein Schietveld’ te Brasschaat (provincie Antwerpen) 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europese en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 7110 Actief (hoog)veen 7150 Slenken in veengronden (Rhynchosporion) * 91EO Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus exelsior 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandbodems 5. Militair domein ‘Oefenterrein Grobbendonk’ te Grobbendonk (provincie Antwerpen) 4030 Droge heide (alle subtypes) * 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 6430 Voedselrijke ruigten 6. Militair domein ‘Oefenvliegveld’ te Malle (provincie Antwerpen) 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 1

Prioriteit : Code : Naam :

Aangekruist indien de soort prioritair is volgens Bijlage I van de Habitatrichtlijn NATURA 2000 codes (voor soorten, enkel genoemd in de Bern Conventie resoluties is de corresponderende code gebruikt) Naam van het habitattype volgens de Habitatrichtlijn (of Bern Conventie resolutie) 11


LIFE-project DANAH ________________________________________________ 3110

Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europees en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 7. Militair domein ‘Tielen Kamp I en II’ te Kasterlee (provincie Antwerpen) 8. Militair domein ‘Tielenheide’ te Turnhout (provincie Antwerpen) 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europees en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 10. Militair domein ‘Schietveld van de luchtcomponent’ te Houthalen-Helchteren (provincie Limburg) 4030 Droge heide (alle subtypes) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 7140 Overgangs- en trilveen 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandbodems 11. Militair domein ‘Kamp Beverlo’ te Leopoldsburg (provincie Limburg) 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorela en Isoëtes 6430 Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 6230 Soortenrijk heischrale graslanden op arme bodems 7140 Overgangs- en trilveen 7150 Slenken in veengronden (Rynchosporion) 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus Robur op zandvlakten 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 12. Voormalig militair domein ‘Molenheide’ te Zonhoven (provincie Limburg) 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 4030 Droge heide (alle subtypes) * 6230 Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus Robur op zandvlakten

12



III. Algemene inleiding De 12 projectdomeinen zijn in oorsprong allen eigendom van de Belgische staat – militaire overheid - met een prioritaire militaire functie waarvan enkele tijdens de projectduur overgedragen zijn aan het Agentschap Natuur en Bos. De 12 betrokken militaire domeinen liggen verspreid over Vlaanderen in verschillende ecoregio’s, met elk een zeer gebiedseigen complex van soorten planten en dieren. Alle domeinen hebben een complexe wisselwerking met de omgeving en staan in constante communicatie met de omliggende gemeentes en bewoners. Op lokaal vlak respect voor de aanwezige habitats en begrip voor de projectacties ontwikkelen, hoorden ook tot de centrale doelstellingen van het LIFE-project DANAH. Het protocol met het ANB dat het beheer van de natuurwaarden op de militaire gebieden als kernactiviteit heeft is de basis voor een duurzaam behoud van de aanwezige fauna en flora – toegevoegd in Bijlage 2. Het protocol wordt in praktijk omgezet door de lokale Natuur- en Bosbeheercommissies (NBC) en het Technisch Uitvoeringscomité (TUC) op gewestelijk niveau met experts terzake. Na de ondertekening van het protocol in 1999 werd in 2003 ingezien dat een projectmatige inhaaloperatie met meer middelen, tijd en personeel nodig was om de achteruitgang van Europese habitats en soorten concreet aan te pakken. Voor dit achterstalling beheer was grootschalig natuurherstel nodig wat een enorme bijkomende kost zou betekenen. Om een dergelijke verhoogde inspanning op korte termijn te kunnen realiseren werd beslist om via een LIFE-project Europese co-financiering aan te vragen. Dergelijk Europees project verhoogt ook bewustmaking over het belang van deze militaire domeinen voor biodiversiteit van Europees belang en de erkenning voor de waarde hiervan voor het natuurbehoud in Vlaanderen. Op de militaire domeinen in Vlaanderen wordt op lange termijn voor procesbeheer gekozen, zoals weerspiegeld in alle beheerplannen. Zoveel mogelijk wordt ingezet op ecologische processen om het natuurbeheer te ondersteunen: windverstuiving, een natuurlijk grondwaterregime en bodemopbouw, verschraling, een open landschapstructuur, gecontroleerde overstroming, buffering tegen inspoeling van externe nutriënten. De habitats die hersteld werden of zgn. inhaalbeheer kregen tijdens het LIFE-project DANAH situeren zich in de heide, heischrale graslanden, beekvalleien, oligotrofe vennen en landduinen, waarbij door het terug open maken ook de militaire functie gebaat is. Door grootschalig natuurherstel werd beoogd om de kwaliteit en kwantiteit van deze waardevolle habitats te verhogen. In onderstaande tabel wordt de toename aan habitatoppervlakte getoond na het LIFE-project DANAH. Het project heeft zich niet specifiek geconcentreerd op soorten, maar een positief effect is zeker te verwachten bij soorten als Klapekster (Lanius excubitor), Nachtzwaluw (Caprimulgus europaeus), Boomleeuwerik (Lullula arborea), Boompieper (Anthus trivialis), Duinpieper (Anthus campestris), Tapuit (Oenanthe oenanthe), Kraanvogel (Grus grus), Grauwe kiekendief (Circus pygargus), Gentiaanblauwtje (Maculinea alcon), Aardbeivlinder (Pyrgus malvae), Beenbreek (Narthecium ossifragum). Voor meer gedetailleerde informatie hierover wordt verwezen naar de gebiedsspecifieke beheerplannen – toegevoegd in Bijlage 3. Naast natuurherstel werd in het project ook beoogd om bewustmaking te verhogen over biodiversiteit en het belang van natuurbehoud, integratie van militaire en natuurfunctie van de domeinen, en de educatieve en wetenschappelijke waarden van deze domeinen bij te 13


LIFE-project DANAH ________________________________________________ brengen zowel bij Defensie, ANB en de omwonenden in nabijgelegen gemeenten. Uitgebreide communicatie intern en extern heeft de relatie met omwonenden en gebruikersgroepen en het begrip voor gericht multifunctioneel gebruik van de gebieden verbeterd. Er werd nagestreefd om via deze sensibiliserende activiteiten ook de idee van ‘zorgplicht’ uit het Natuurdecreet enerzijds uit te dragen naar een ruim publiek, en anderzijds ook bij het personeel van beide betrokken overheden. Recreatieve mogelijkheden werden in sommige domeinen structureel uitgewerkt met onder meer begeleide bezoeken en informatiesessies. Het project zelf heeft ook bijgedragen tot werkgelegenheid zowel in het kader van terreinwerken door derden als bij Defensie en ANB zelf met bijkomende functies voor milieu- en natuurbeheer. Defensie is zich steeds sterker bewust geworden van de natuur-, geologische, cultuurhistorische en architecturale waarden die op haar terreinen aanwezig zijn en die in het kader van dit project verder geïnventariseerd werden. Ondanks het feit dat militair gebruik prioritaire functie is, wordt ervoor gezorgd om al deze waarden op de terreinen niet alleen te beschermen en te ontwikkelen, maar indien verantwoord ook beleefbaar te maken door haar terreinen open te stellen voor recreatief medegebruik.

Tabel 2: Toename Vlaamse habitatoppervlakte onder ideale hergroei na het LIFE-project DANAH.

Habitattype

Beschrijving

Toename oppervlakte (%)

6230

Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems (Nardetalia)

46

7150

Slenken in veengronden (Rhynchosporion)

28

2330

Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen

28

4010

Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix

20

2310

Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten

14

4030

Droge heide (alle subtypes)

11

3110

Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes

9

14



3130

Oligotrofe wateren van het Midden-Europese en peri-alpiene gebied met Littorella-of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia)

7140

Overgangs- en trilveen

91E0

Overblijvende of relictbossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior (Alnion)

7

0,4

0,02

15



B. Projectoverzicht I. Tabel van de verdeelbare producten Overzicht van de verdeelbare producten aangeleverd op de aangegeven datum.

Tabel 3: Verdeelbare producten “Verdeelbaar” product

Actie

Geïntegreerd beheersplan voor iedere projectsite, met het Kamp/kwartier NatuurOntwikkelingsPlan als uitgangssituatie

A2/ Geïntegreerde beheersplannen voor de deelgebieden

Oorspronkelijke werkplanning voor het totale project

A3/ Werkplanning en uitvoeringsplannen

Vernieuwde werkplanning Knelpuntenanalyse in verband met (mede)gebruik Opgenomen in betreffende beheerplannen

Uiterste Leveringsdatum 30 November 2009

31 maart 2004 31 Augustus 2007

recreatief

A4/ Inventarisatie en analyse knelpunten

30 November 2009

A7/ Geïntegreerde bos- en natuurrichtplannen

31 december 2009

Vormingsprogramma’s op maat gericht naar militairen en/of ambtenaren dat erop gericht is dat de cursisten na afloop inzichten verworven hebben in de noodzaak van bos- en natuurbeheer op militair domein en bereid zijn het principe ‘Zorgplicht’ uit het Natuurdecreet toe te passen in de eigen werkomgeving. Referatenmap van de studiedagen omtrent bos- en natuurbeheer en grootschalig natuurherstel in heidegebieden

E2/ Sensibilisering en vorming eigen personeel

31 mei 2010

E4/ Studiedagen

30 september 2005 en 31 mei 2009

Brochure met beknopte weergave van de positieve bevindingen, die tijdens en na de uitvoering van de voornaamste KNOP-maatregelen werden gedaan.

E5/ Layman’s report

15 mei 2010

Richtplannen voor iedere projectsite Opgenomen in betreffende beheerplannen

16



II. Technische activiteitenverslagen [Voortgangsverslagen, Tussentijdse verslagen, Eindverslag] Alle opgelijste verslagen werden aangeleverd op aangegeven datum. Tabel 4: Technische activiteitenverslagen Voortgangsverslag

15/01/2005

Tussentijdsverslag

15/01/2006

Voortgangsverslag

15/01/2007

Tussentijdsverslag

15/01/2008

Voortgangsverslag

15/01/2009

Tussentijdsverslag

15/06/2009

Layman’s report

30/06/2010

Eindverslag

30/09/2010

17



III. Tabel van de “mijlpalen” van het project Tabel 5: Mijlpalen van het project Mijlpaal Eerste opvolging van de voortgang van het project door Project Group Opstarten van planning van activiteiten rond de sensibilisering en vorming van het eigen personeel Indienstneming algemeen coördinator project Indienstneming contractuele personeelsleden van het LIFE-team Eerste vergadering Steering Committee Realisatie 1ste fase manueel maaien en afvoeren van 2 ha verruigde en/of verboste trilveenvegetatie Finalisering van bestekken voor de aankoop van duurzame goederen noodzakelijk voor de uitvoering van het project Finalisering werkplanning voor de duur van het project Beëindigen en evaluatie van de resultaten van de eerste gestuurde winterbrand op de heide Opening LIFE website met een eerste informatie over het project Startmeeting over resultaten van het LIFEproject op het vlak van grootschalig natuurherstel in de heideterreinen Realisatie 1ste fase maaien 15 ha droge heide Aanvang opstellen van GIS-natuur tool voor iedere site Eigendomsoverdracht terreinen van Drongengoed te Ursel Finalisering inventarisatie van de projectgebieden Realisatie 1ste fase maaien 15 ha droge heide Start begrazing met schapen of runderen Realisatie 1ste fase uitgraven van 1 ha verlande turfkuilen

Naam of nr. van referentie actie F3/ Steering Group

Deadline 1 april 2004

Nieuwe deadline AC 1 april 2004

E2/ Sensibilisering

1 januari 2004

1 juli 2004

F1/ LIFE-team

1 september 2003 1 januari 2004

1 september 2004 Finalisatie 1 september 2004 11 oktober 2004 Oktober 2004

F1/ LIFE-team

F3/ Steering Committee C5/ Maaien trilveen

1 oktober 2003 1 oktober 2004

F1/ LIFE-team

31 december 2003

December 2004

A3/ Werkplanning

31 december 2004 31 maart 2004

31 december 2004 20 april 2005

31 maart 2005 15 september 2005 1 april 2005

15 augustus 2005 20 – 22 september 2005 November 2005 28 november 2005 Geen dossier

C8/ Branden

E3/ Sensibilisering publiek E4/ Studiedagen

C2/ Maaien droge heide A6/ GIS-natuur tool B2/ Verwerving Drongengoed A2/ Beheerplannen C2/ Maaien droge heide D1/ Begrazing C6/Uitgraven turfkuilen

1 januari 2004 31 december 2003 31 december 2004 1 april 2005 1 juli 2005 1 april 2006

Maart 2009 November 2005 20 december 2005 Maart 2006 18


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Start hooilandbeheer als vervolgbeheer na voorafgaande maatregelen maaien van 45 ha natte (C1) en 15 ha droge heide (C2) en kappen van 300 ha dennen op heide en landduinen (C3) Evaluatie effecten maatregel begrazing met schapen of runderen als vervolgbeheer Evaluatie eerste fase van het maaien van 45 ha vochtige heide Realisatie 1ste fase van het plaggen van ruim 75 ha sterk vergraste vochtige en droge heide en afgraven van vergraste landduinen en voedselrijke toplaag van akkers Oplevering van de uitgevoerde werken aan de hermeandering van de Weerijs Realisatie 1ste fase herstel van natte en droge heide en landduinen door het kappen van 500 ha dennen en struweelopslag Realisatie van het plaatsen van infrastructuur voor het opstarten van extensieve begrazing met schapen of runderen in verschillende projectsites Realisatie van de themanummers in de reeks tijdschriften van beide overheden

D2/ Hooilandbeheer

1 april 2005

April 2006

D1/Begrazing

1 juli 2006

C1/ Maaien vochtige heide C4/ Plaggen

31 december 2004 1 april 2005

15 september 2006 December 2006 Maart 2007

C11/ Hermeandering C3/ Heideherstel

31 maart 2005 1 april 2005

Maart 2008

C9/ Opstarten extensieve begrazing

1 juli 2005

Najaar 2009 uitvoering Molenheide

E3/ Sensibilisering publiek

15 september 2006 31 december 2003 1 januari 2007

1 april 2007

Maart 2008

Eigendomsoverdracht munitiedepot Molenheide Aanvang onderzoeksproject wetenschappelijke monitoring natuurherstel Realisatie aanschuinen 400 m oever Laambeek (Schietveld Helchteren)

B1/ Verwerving Molenheide F2/ Monitoring

September 2007 Oktober 2007

C7/ Afgraven natte kommen, vennen en aanschuinen oevers

1 april 2007

Finalisering van het plaatsen van infoborden over het project bij de militaire domeinen Realisatie en evaluatie van 1ste fase verwijderen van ruim 400 ha exoten op de verschillende projectsites Opmaak van brochure voor het ruime publiek over de resultaten van het project Druk van brochure Finalisering beheersplannen voor iedere site

E3/Sensibilisering

1 september 2006

C10/Verwijderen van exoten

1 juli 2006

31 Oktober 2008

E5/ Layman’s report

1 juli 2008

A2/ Beheersplannen

31 december 2008

15 December 2009 30 April 2010 November 2009

Niet uitgevoerd wegens ecologisch te waardevol. Andere percelen werden geplagd 31 December 2008

19


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Digitale copies en verspreiding van beheerplannen Afwerking maaien 123,3 ha vochtige heide Afwerken maaien 80 ha droge heide Finalisering knelpuntenanalyse betreffende (mede)gebruik van de militaire terreinen Aanvang opstellen geïntegreerd natuur- en bosrichtplan voor iedere projectsite Afwerken herstel van natte en droge heide en landduinen door het kappen van 1170 ha dennen- en struweelopslag

Afwerken maatregel plaggen van 160,3 ha sterk vergraste vochtige en droge heide en afgraven van vergraste landduinen en voedselrijke toplaag van akkers Afwerken maatregel manueel maaien en afvoeren van 25 ha verruigde en/of verboste trilveenvegetatie Afwerken uitgraven van 5 ha verlande turfkuilen Afwerking maatregel afgraven natte kommen en vennen

Beëindiging en evaluatie van de resultaten van de gestuurde winterbranden op de heide Afwerking maatregel verwijdering van ruim 1500 ha exoten op de verschillende projectsites Evaluatie hooilandbeheer als vervolgbeheer na voorafgaande maatregelen maaien van natte (C1) en droge heide (C2) en kappen op heide en landduinen (C3) Evaluatie van manueel maaien van kwetsbare vegetaties (natte heide, zeggevegetaties, molinea, nat schraalland en houtige opslag) in Beverlo en Schietveld Helchteren

Symposium over resultaten van het LIFEproject op het vlak van grootschalig natuurherstel in heideterreinen

30 mei 2010 C1/ Maaien vochtige heide C2/maaien droge heide A4/ Knelpuntenanalyse A7/ Geïntegreerde natuur- en bosrichtplannen C3/ Herstel van natte en droge heide en landduinen door kappen van dennen- en struweelopslag C4/ Plaggen

31 december 2008 31 december 2008 30 juni 2004 1 juli 2004

December 2009 December 2009 September 2009 Maart 2005

31 december 2008

December 2009

31 december 2008

December 2009

C5/ Maaien trilveen

31 december 2008

December 2009

C6/ Uitgraven turfkuilen C7/ Afgraven natte kommen, vennen en aanschuinven oevers C8/ Branden

31 december 2008 31 december 2008

December 2009 December 2009

31 december 2008

December 2009

C10/ Verwijderen van exoten

31 december 2008

December 2009

D2/ Hooi- en graslandbeheer en maaien heideterreinen D3/ Manueel maaien in zeer kwetsbare natte terreinen en manueel verwijderen van houtige opslag E4/ Studiedagen

31 december 2008

December 2009

31 december 2008

Maart 2010

31 september 2008

Mei 2009

20



IV. Uitvoeringskader LIFE-project Het aanvraagdossier voor het project werd voorbereid in 2002-2003. Het projectvoorstel werd goedgekeurd in mei 2003, en kreeg nummer LIFE03 NAT/B/000024 (05/05/2003). De toegekende startdatum van het project: 01/09/2003.

1. Projectstructuur Het LIFE-team dat op het project werd aangeworven bestond uit een ‘projectcoördinatiecel’ en 2 arbeiders die voltijds werden ingezet voor manueel werk op de domeinen. De andere functies in het kader van het project, namelijk natuurarbeiders, technici, wachters en administratieve medewerkers, werden ingevuld door personeelsleden van beide partners. De tijdsinzet van deze medewerkers werd opgenomen in de personeelsoverzichten. De Projectcoördinatiecel bestond uit 5 voltijdse eenheden die voor de projectduur door het Agentschap Natuur en Bos werden aangeworven: projectcoördinator, coördinator communicatie, deskundige beheer, deskundige boekhoudkunde, medewerker (educatie/bestekken). Deze coördinatiecel vormde ook de kern van het Steering Comité waarin naast deze 5 projectpersonen ook afgevaardigden van beide partners zetelden. Figuur 4: Organogram LIFE-TEAM

NATUURBEHEER

Projectcoördinator Niveau A+

COMMUNICATIE

Communicatieverantwoorde lijke Niveau A

Deskundige Budgetbeheer Niveau B

Deskundige Natuurbeheer Niveau B

Educatief medewerker / verslaggeving / databeheer / bestekken

Niveau B

Technici / Natuurwachters (2) Niveau C

Natuurarbeider (9) Niveau C

Administratief medewerker / Niveau D

21


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Projectpartners: Bij initiële aanvraag trad de Afdeling Natuur van voormalige AMINAL – Administratie Milieu, Natuur, Water en Land van het Vlaams gewest, op als projectcoördinator en dus begunstigde van het project. De projectpartners waren in dit projectdossier de voormalige Afdeling Bos en Groen van deze zelfde Administratie AMINAL, en het Ministerie van Defensie, Dienst Leefmilieu. Bij de herstructurering van de Vlaamse administratie werden afdeling Natuur en Afdeling Bos & Groen samengevoegd tot één entiteit namelijk het Agentschap voor Natuur en Bos. De projectwerking diende dan ook gewijzigd te worden gezien begunstigde en één van de partners nu tot eenzelfde entiteit en werkstructuur hoorden.

Additional Clause Wijziging in structuur werd aangegeven via 1ste Additional Clause: Samenvoeging van afdeling Natuur en Afdeling Bos & Groen in het Agentschap voor Natuur en Bos, Koning Albert II laan 20 bus 8, 1000 Brussel begin 2006. De begunstigde werd dan Agentschap voor Natuur en Bos, Koning Albert II laan 20 bus 8, 1000 Brussel. De partner: Defensie, Divisie Leefmilieu, Kwartier Koningin Astrid, Bruynstraat, 1120 Brussel.

Wijzigingen in projectdossier In de 1ste Additional Clause werd tevens voorstel voorgelegd voor aanpassingen aan voorziene oppervlakten voor sommige acties, aanpassing van budgetbedragen en een aanpassing van projectduur. De centrale doelstellingen van het project bleven echter behouden. Wel werden de acties A1 en F2 herschikt binnen de actie A2 (beheerplannen) omdat dit een holistische benadering van de beheerplannen mogelijk maakte. Ook werd aan de actie A5 (Handhaving) een deels andere invulling gegeven omwille van beleidsredenen binnen Defensie. Binnen de acties C en D werden sommige voorziene oppervlaktes verkleind of vergroot, ofwel van plaats of periode veranderd om ecologische en praktische redenen. Alle maatregelen voor natuurherstel of natuurbeheer bleven wel steeds binnen de aangegeven projectgebieden. De raming van deze oppervlakten gebeurden namelijk op basis van toenmalig (20022003) beschikbaar kaartenmateriaal en technische mogelijkheden. De toen geraamde oppervlakten van de zogenaamde ‘zoekzones’ waren dan ook in sommige gevallen overschat, en in sommige zones van de domeinen bleken de geplande terreinacties niet meer gepast. Deze voorgestelde aanpassingen werden goedgekeurd. Gezien bepaalde acties gemakkelijker en goedkoper intern konden uitgevoerd worden, de kostprijs voor bepaalde duurzame goederen uitrusting veel lager lag dan geraamd, door marktspeling externe uitbestedingen veel sterker schommelden dan kon voorzien worden, werden wijzigingen in de budgetten voorgesteld voor sommige acties. Samengenomen was dit een vermindering van het totaal projectbudget van ca 3.404.000 €. De Europese Commissie wenste echter geen voorbarige wijzigingen in te voeren en stelde voor om de budgetlijnen te laten zoals in oorspronkelijk projectdossier – ermee rekening houdende dat er dan in totaal minder zal uitgegeven worden, als er maar voor gezorgd wordt dat het projectbudget niet overschreden wordt. 22



Er werd een verlenging van de projectduur aangevraagd met 1 jaar, en toegekend. Goedkeuring van 1ste Additional Clause: ENV. E4/EH/rm/Ares (2008) 20915 (13/08/2008) In de 2de Additional Clause werd een verlenging van projecttermijn met 6 maanden aangevraagd om toe te laten dat sommige terreinwerken volledig konden afgewerkt worden. Deze verlenging werd eveneens goedgekeurd: ENV. E3/AS/AH/rm Ares (2009) 381641 (15/12/2009).

Wijziging projecttermijn: in totaal was de projectduur 82 maanden – van 01/09/2003 tot 30/06/2010 ipv tot 31/12/2008.

2. Werkmethodes voor uitvoering van project Na aanstelling van het LIFE-team werd een Project Steering Comité opgericht samengesteld uit de 5 leden van het team, vertegenwoordigers van het beleid en van de financiële dienst van ANB en van Defensie. Op het Steering Comité werd de uitgewerkte planning van uitvoering van de projectacties (zie hoofdstuk B), de voorbereiding van planningsdocumenten en van geplande vergaderingen op lokaal (Lokale Natuur- en Bosbeheer Commissies) en gewestelijk (Gewestelijk Technisch Uitvoeringscomité) niveau, de rapportering over stand van zaken en de knelpunten besproken. Daarnaast werd ook een budgetwerkgroep opgericht voor de opvolging van vastleggingen en ordonnanceringen. Gebiedsspecifieke plannen, ontwerpbestekken en ontwerprapporten werden voorafgaand aan de finale goedkeuring steeds eerst teruggekoppeld met de Lokale Natuur- en Bosbeheer Commissies. Finale gebiedsspecifieke plannen en rapporten werden telkens bekrachtigd op het Gewestelijk Technisch Uitvoeringscomité van de Protocol. Voor de uitbestedingen werden de gangbare procedures voor overheidsopdrachten gevolgd. Hiervoor diende eerst een afstemming te gebeuren tussen de procedures bij Defensie (onder federale overheidsprocedures) en bij ANB (onder Vlaamse overheidsprocedures). Nazicht van de opgemaakte bestekken en de evaluatie van de offerten gebeurden door een team samengesteld uit vertegenwoordigers van beide partners. Opvolging en goedkeuring van de terreinwerken werd uitgevoerd door de lokale wachter van ANB en de deskundige Beheer van het LIFE-team. Financiële opvolging en beheer van de financiële databank werd uitgevoerd door de expert Boekhouding van het LIFE-team met ondersteuning van de provinciale dienst ANB Limburg en financiële medewerkers van de Centrale Diensten van beide partners.

23



V. Vertragingen en wijzigingen in de planning 1) Vertragingen Uitvoeringen Aanbestedingen: • Wegens de complexe procedures voor uitbestedingen van werken en tijdsrovende financiële goedkeuringsprocessen vereisten de vastleggingstermijnen geregeld een veel langere periode dan gepland. Om problemen door het overschrijden van de gestandariseerde gestanddoeningstermijn van 120 kalenderdagen te vermijden, werden deze in verscheidene bestekken tenslotte verlengd tot één jaar. • Het uitblijven van een tijdige vastlegging creëerde vooral voor de maaiwerken problemen. Voor de meeste maaiwerken dient er 2 maal per jaar gemaaid te worden met afvoer van het maaisel. Indien er niet tijdig gemaaid wordt of slechts 1 maaibeurt uitgevoerd wordt, dan worden de voedingsstoffen onvoldoende afgevoerd. Hierdoor wordt echter het doel van bodemverarming en toename van de soortenrijkdom van planten later bereikt. Verder is het maaiseizoen een druk seizoen voor aannemers, wat een secure planning vereist. Door vertraging in de procedures dienden maaiwerken later dan oorspronkelijk gepland te gebeuren in Houthulst (Vrijbos), Groot Schietveld, Klein Schietveld (Brasschaat) , Grobbendonk, Weelde, Kamp Beverlo (Leopoldsburg). • Ook het kappen van bomen en opslag diende uitgesteld te worden in het Kamp Beverlo, Klein en Groot Schietveld, Molenheide (Zonhoven), Tielenkamp (Tielen) en Ursel maar werd binnen projecttermijn afgewerkt. • Tenslotte leden ook de plag- en venherstelwerken en het herstel van de turfkuilen hieronder omdat deze vaak pas na kapwerken dienden uitgevoerd te worden zoals in Grobbendonk, Klein Schietveld en Kamp Beverlo. • Door het faillissement van een aannemer liep de actie C3 vertraging op in het Groot Schietveld. De werken werden na een onderbreking voor nieuwe onderhandelingen afgewerkt door de tweede laagste inschrijver. Uitvoeringen op terrein werden soms uitgesteld wegens herziening van de werken, weersomstandigheden, seizoensgebonden richtlijnen: •

de weersomstandigheden doorkruisten soms de afgesproken planning voor terreinwerken; o Hevig en aanhoudend regenweder zorgde voor vertragingen op gronden, die na een regenbui te nat werden om op te werken of waar de afvoerwegen hun draagkracht verloren. Vooral voor de afvoer van maaisel en plagsel was dit van belang in Ursel, Vloethemveld, Groot en Klein Schietveld, Kamp Beverlo en Schietveld Helchteren. Vooral het maaien van trilveen en natte heide was hier gevoelig voor alsook het manueel maaien en het vervolgmaaibeheer. o Chopperwerken liepen vertraging op in het Schietveld Helchteren en te Molenheide omdat de vegetatie droog moet zijn om te kunnen maaien.Bij erg vriesweer kon niet geplagd worden in het Schietveld Helchteren, Kamp Beverlo en Klein Schietveld. Het plagsel wordt dan in dikke schollen losgetrokken. o Er kon niet preventief gebrand worden volgens de oorspronkelijke planning in het Schietveld Helchteren gezien het weer sommige jaren tijdens de geplande periodes ongeschikt was. 24


LIFE-project DANAH ________________________________________________ •

Seizoensgebonden richtlijnen: tijdens het vogelbroedseizoen worden terreinwerken stilgelegd. o Op plaatsen waar de Nachtzwaluw broedt, loopt dit uit tot half augustus. In het Groot Schietveld werden zo de plagwerken geschorst o.w.v. één broedgeval, dat zich vestigde op een gekapt terrein. o De kapwerken dienden geregeld geschorst te worden wat extra vertraging veroorzaakte. o Ook voor de bestrijding van exoten leverde dit problemen op. Waar jonge opslag diende bespoten te worden met glyfosaat kon dit niet uitgevoerd worden tijdens het vogelbroedseizoen. Dit veroorzaakte vertraging in uitvoering van deze actie in het Kamp Beverlo, in Molenheide en in het Groot Schietveld. o Tijdens het migratieseizoen van de juveniele adders kon niet geplagd worden op het Groot Schietveld.

•

Er wordt niet gewerkt wanneer er militaire oefeningen op hetzelfde terrein bezig zijn. o In het Groot Schietveld wordt niet gewerkt wanneer er schietoefeningen zijn. Sinds enkele jaren heeft dit de periode, dat er niet kan gewerkt worden, uitgebreid omdat er een nieuwe schietstand is opgericht, waarbij de kogels tot 3 km ver vliegen. Als compensatie heeft de militaire overheid wel bijkomende sluitingsperiodes ingericht zodat de kapwerken konden beëindigd worden. o In het Schietveld Helchteren kan niet gewerkt worden als er vliegoefeningen uitgevoerd worden. Het werk dient daar dan te gebeuren tijdens het weekend en tijdens sluitingsperioden. Dit leverde vertraging op voor de exotenbestrijding.

2) Wijzigingen Er werd een verlenging van projecttermijn aangevraagd teneinde de uitgestelde terreinwerken en bijkomende uitvoeringen op terrein volledig te kunnen afwerken. Via 1ste Additional Clause werden ook aanpassingen doorgevoerd aan geplande oppervlakte voor terreinuitvoering voor sommige acties. De projectduur werd gewijzigd via 2 Additional clause aanvragen, zie vorig hoofdstuk. De projecttermijn werd in totaal met anderhalf jaar verlengd om de volgende activiteiten, terreinwerken en bijkomende uitvoeringen op terrein volledig te kunnen afwerken: • Geïntegreerd beheersplan voor ieder militair domein met het KNOP als uitgangssituatie; • Knelpuntenanalyse i.v.m. medegebruik militaire domeinen ; • Vormingsprogramma’s over bos- en natuurbeheer voor militairen en/of burgers; • Brochure met positieve bevindingen, die tijdens en na de uitvoering van de KNOPmaatregelen werden samengebracht; • Realisatie van een brochure voor het ruime publiek over de resultaten van het project, het zogenaamd ‘Laymans’ report’; • Eindverslag; • C3: Afwerken herstel van natte en droge heide en landduinen door het kappen van 1170 ha dennen- en struweelopslag. Deze actie vormde het grootste probleem qua uitvoeringstermijn. In het originele dossier was de voorafgaandelijke indiening van een boscompensatiedossier niet gepland. In uitvoering van het Bosdecreet bleek dit tenslotte wel vereist omdat er op dat ogenblik nog geen goedgekeurd beheerplan was. In afwachting van de goedkeuring van de formele aanvraag mbt. de boscompensatie kon ook geen stedenbouwkundige vergunning 25


LIFE-project DANAH ________________________________________________ voor de uitvoering van de werken ingediend worden. Dit zorgde voor vertraging in de kap-, plag- en venherstelwerken en het herstel van de turfkuilen omdat deze vaak pas na kapwerken dienden uitgevoerd te worden zoals in Ursel, Tielenheide, Tielenkamp, Grobbendonk, Klein Schietveld en in het Kamp Beverlo. In Molenheide en in het Kamp Beverlo werden voor de voorziene regie-uren opslag gekapt na exotenbestrijding en de opslag van dennen. •

C9: Het schapenraster te Molenheide werd aanbesteed in 2004 maar niet gegund omdat eerst de aankoop van dit militair domein door ANB diende afgerond te zijn. Deze procedure werd in 2009 afgerond. Daarop volgde dan een nieuwe gunning voor een nieuw raster, dat aangepast werd aan de huidige gebruiks- en recreatienoden. Door bijkomende vereiste herstellingen na de oplevering werden de werken pas in 2010 beëindigd. Ondertussen werd de begrazing met schapen en geiten wel reeds opgestart. Geiten waren in de planning oorspronkelijk niet voorzien maar werden bijkomend ingeschakeld omdat zij de laatste jaren met succes opslag bestreden in de Vlaamse Natuurreservaten.

26



VI. Overzicht van de resultaten van de acties Tabel 6: Overzicht van de resultaten Actie A1 A2 A3 A4

A5

A6

A7

B1 B2 C1 C2 C3 C4 C5 C6

C7 C8 C9 C10 C11 D1 D2 D3

E1 E2

Resultaten op 30 juni 2010 Inventarisatie van alle domeinen is voornamelijk gebeurd ihkv de opmaak van de beheerplannen Beheerplannen zijn goedgekeurd voor alle domeinen De werkplanning gebeurde in overeenstemming met de budgetbeheerdatabank en bestekkendatabank. Analyses van de knelpunten gebeurde continu in de stuurgroepen van de richtplannen en beheerplannen, werden opgenomen in de beheerplannen en worden verder opgevolgd in de lokale NBC’s. Militairen van het wachtpersoneel en personeel van de milieudiensten voeren geregeld controles uit op de militaire oefenterreinen. Ook werd een handhavingsprotocol ondertekend tussen Defensie en de bevoegde provinciale diensten van ANB, zodat natuurinspecteurs toegang krijgen tot de militaire domeinen en handhavingsdaden kunnen stellen. Huidig militair gebruik, gebruik door derden, ecologische waarde en ecologische kwetsbaarheid is geïnventariseerd. Geoloket is ontwikkeld door Geodienst van Defensie. Richtplannen werden opgemaakt voor Houthulst, Vloethemveld, Ursel, Tielenkamp, Beverlo en Molenheide, terwijl voor Helchteren, Grobbendonk, Brasschaat, Malle en Weelde een kwetsbaarheidanalyse werd uitgevoerd en habitatkaarten opgesteld. Richtplaninformatie werd opgenomen in de respectievelijke beheerplannen. De aankoopprocedure is afgerond voor Molenheide en Vloethemveld Er wordt geen actie ondernomen – oorspronkelijk geplande aankoop Drongengoed is niet doorgegaan Geplande oppervlakte voor maaien van vergraste vochtige heide is voor 100,58%, dus meer dan volledig uitgevoerd – Maaien van vergraste droge heide is voor 98,12% van oorspronkelijk geplande oppervlakte uitgevoerd. Heideherstelwerken werden op 99,13 % van de totale voorziene oppervlakte uitgevoerd. Er is 97,49 % van de totale voorziene oppervlakte geplagd. Herstel van trilveenvegetaties werd volledig uitgevoerd, 100% uitvoering. Uitgraven van turfkuilen werd omwille van slechte weersomstandigheden en blijvende drassige bodem op bepaalde zones voor 91,26% van de vooropgestelde oppervlakte gerealiseerd. Er werd meer dan de voorziene oppervlakte venherstel uitgevoerd: 104,71% Voor preventief branden werd meer dan voorziene oppervlakte uitgevoerd: 108,89% Er zijn rasters en roosters geplaatst in het Kamp Beverlo. Deze actie is volledig uitgevoerd. Er is op 94,70 % van de voorziene oppervlakte Amerikaanse vogelkers bestreden. Hermeandering van de Weerijs is volledig uitgevoerd. Nabegrazing is gestart begin 2005 in Kamp Beverlo en en in 2009 in Molenheide Er is 91,06 % van de voorziene oppervlakte hooi- en graslandbeheer gebeurd. In 2005 is er een gator aangekocht, totale oppervlakte die bewerkt werd voor manueel maaien en verwijderen van houtopslag was hoger dan voorziene oppervlakte met 204,25% uitvoeringsresultaat Alle voorziene infosessies voor Defensie, ANB, lokale besturen en omliggende gemeenten werden uitgevoerd. Vorming personeel Defensie 27


LIFE-project DANAH ________________________________________________ -

E3

Integratie van aspect milieu en natuur in JICCS ‘Joined Individual Common Core Skills’: basisopleiding militairen Realisatie DVD ‘FORCES in NATURE: een speciale oproep’ ter ondersteuning van lessen Defensie en breed inzetbaar voor diverse interne doelgroepen Organisatie en deelname Defensie personeel infosessies

Vorming personeel ANB - Organisatie en deelname ANB- personeel internationaal studiemoment NATURE in DEFENCE: back to life – after LIFE Dubbelnummer ‘Natuur daar zorgen we voor’ / VOX - afgerond Rondreizende tentoonstelling - Deelname LIKONA 2009 - Kampdagen 2009 - Opendeurdag Leopoldsburg 2009 Website - Actief geüpdate en ingezet als communicatiemiddel voor internationaal symposium, zowel in de voorbereiding als bij de proceedings. Promoten van NATURA 2000netwerk Mediawerk - Krantenartikel, TV reportage en radio-uitzending, - Youtube-kanaal ‘LIFE-project DANAH’

E4

E5 F1 F2 F3 F4

Workshops en Seminaries - InterLIFE studiedag deelname - Internationaal symposium ‘NATURE in DEFENCE: back to life – after LIFE’ van 18 – 20 mei 2009 Internationale studiedagen - 1ste: NATURE in DEFENCE: 20 – 22 september 2005 - 2de: NATURE in DEFENCE: back to life – after LIFE: 18 - 20 mei 2009 Proceedings op www.danah.be Layman’ s rapport is gepubliceerd Het LIFE-team werd aangeworven voor de projectperiode. Er zijn voor de acties A6/C3/C8/C9 en F1 duurzame goederen aangekocht. Monitoring is uitgevoerd. Het Steering Committee kwam geregeld samen. Externe accounting – auditrapport werd opgesteld

28



VII. Financieel overzicht Overzicht van de algemene bedragen uit financiële databank:

Tabel 7: overzicht van de totale uitgaven per budgetonderdeel

Budgetonderdeel Duurzame Goederen Duurzame Goederen Externe Bijstand Externe Bijstand Overige Kosten Overige Kosten Personeel Personeel Reizen Reizen Verbruiksgoederen Verbruiksgoederen

Partner ANB Defensie ANB Defensie ANB Defensie ANB Defensie ANB Defensie ANB Defensie

Budget LIFE Dossier 246.365,00 € 150.000,00 € 8.151.373,00 € 2.646.000,00 € 6.197,00 € 131.197,00 € 2.378.093,00 € 1.457.813,00 € 14.665,00 € 14.665,00 € 63.002,00 € 63.003,00 €

Totaal uitgaven 184.905,57 125.216,00 7.102.309,26 1.404.138,75 2.264,66 11.665,29 2.194.392,55 1.229.190,26 0,00 1.182,30 71.406,44 32.697,46

15.322.373,00 €

12.359.368,54

29



C. Gedetailleerde rapportering van de activiteiten 1) Voorbereidende acties, uitwerken van beheerplannen en/of actieplannen A1/ Inventarisatie en analyse uitgangssituatie Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 30 000 EUR Externe Bijstand Status uitgaven 16 987,20 EUR

Om een bruikbaar beeld te krijgen van de toestand van de domeinen werd schaalvergroting toegepast. Om uitspraken te doen over de aanwezige habitats en soorten en hun kwaliteit kon wegens de uitgestrektheid van de gebieden niet steeds een detailaanpak gevolgd worden, maar is gekozen voor een puntsgewijze sondering op de meest belangrijke zones. Deze selectie is gedaan op basis van expertenkennis over de gebieden en dit geconcentreerd op de aanwezige zones met bekende NATURA 2000-waarde. Bijkomend deden de studiebureaus bij de opmaak van het beheerplan (zie actie A2) veldinventarisaties van specifieke dieren plantengroepen, waarover slechts beperkte gegevens beschikbaar waren. Hierdoor werd een voldoende duidelijk beeld verkregen van de status van habitats en soorten op de militaire domeinen. Gezien een belangrijk aandeel van de inventarisaties gebeurden in het kader van de opmaak van de beheerplannen zelf is de uitgave op actie A1 zelf lager dan oorspronkelijk geraamd was. De gevolgde procedure van inventarisatie houdt ook nauw verband met de militaire functie van de domeinen. Door het militaire gebruik is het gebied slechts zeer beperkt toegankelijk, kunnen alleen bepaalde zones worden onderzocht en dat alleen maar gedurende korte periodes. Dit gecombineerd met de voor Vlaanderen relatieve complexiteit van de domeinen, maakt de militaire gebieden tot moeilijk inventariseerbare gebieden. Deze situatie heeft als gevolg dat dier- of plantengroepen, die moeilijk determineerbaar zijn of veel tijd vragen, dan ook niet opgenomen zijn. De beperkende randvoorwaarden maakt de selectie van aandachtssoorten voor inventarisatie en monitoring daarom gemakkelijker. Naast het biotisch milieu werd een omvattende beschrijving gedaan voor alle domeinen van de socio-economische context van de domeinen: eigendomsituatie, ruimtelijke ordening, gewestplanbestemming, ligging in speciale beschermingszones, cultuurhistoriek, archeologische inventaris, geologische en hydrografische situering. Deze kennis is onontbeerlijk willen de partners de ruimere context van elk domein betrekken in een duurzaam beheer.

30


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Uniek aan deze actie is dat voor de eerste keer ook het militaire gebruik van de domeinen in kaart gebracht is en in een Geografisch Informatie Systeem zichtbaar gemaakt is (zie GIStool). Hoewel militair gebruik geregeld verandert en afhankelijk is van de geopolitieke situatie konden de regelmatig voorkomende activiteiten in kaart gebracht worden. Tegelijk werden ook de langlopende toelatingen voor gebruik door derden op kaart gezet en zichtbaar gemaakt. Wachters verzamelen continu expertenkennis waardoor de terreinkennis sterker wordt. Opleiding van dit personeel om bij te blijven over ecologie van de lokale soorten is dan ook essentieel. Er is voorgenomen om de oplijsting en rapportage van waarnemingen (bv. op het GIS-tool) op vaste tijdstippen te laten gebeuren in de geëigende kanalen van de partners om aan sensibilisatie te doen over de natuurwaarden. Op het domein van Malle werd een malaiseval aangekocht om voor het eerst op ruimere schaal ongewervelden te inventariseren. Op het domein van Vloethemveld werden peilbuizen geplaatst met ‘divers’, zodat een continue elektronische uitlezing mogelijk wordt om de hydrologie van de domeinen beter in kaart te brengen. Op alle domeinen staat een set peilbuizen om de abiotiek en hydrologie beter in kaart te brengen. Deze staan in wisselende graad van gebiedsdekking afhankelijk van de lokale situatie. De monitoringplannen fungeren als standaard voor de toekomstige inventarisatie van de domeinen.

A2/ Geïntegreerde beheersplannen voor deelgebieden Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 240 000 EUR Externe Bijstand Status uitgaven 405 242,20 EUR Voor de 12 domeinen werd een beheerplan opgesteld – zijn toegevoegd in digitaal formaat in Bijlage 3. Voor Vloethemveld, intussen eigendom van ANB is een actualisering van het bestaande beheerplan lopende. Voor de opmaak zelf van de beheerplannen diende nog inventarisaties van habitats en soorten (bijdrage voor actie 1) te gebeuren en werd ook een inventarisatie en analyse van knelpunten (bijdrage voor invulling van actie 4) en een monitoringsplan gevraagd. Door deze aspecten mee op te nemen in de beheerplanning zelf kan ook een meer geïntegreerd planningsdocument opgemaakt worden. De uitgestrektheid van de domeinen en deze bijkomende taken, die een belangrijke meerwaarde aan de planningsdocumenten betekenden, hebben ertoe geleid dat de totale kost van deze uitbestedingen hoger ligt dan oorspronkelijk was geraamd. Het beheerplan is opgesteld als het basisplanningsdocument om beredeneerd en gecoördineerd te kunnen overleggen over de beheermaatregelen voorzien over een periode van tientallen jaren voor een specifiek gebied. Er moet vermeld worden dat de beheerplannen dynamische documenten zijn, waarbij eventuele aanpassingen door de commissies zullen worden goedgekeurd en ingevoegd, in functie van de evolutie van de staat van instandhouding van de beoogde habitats en soorten en van de specifieke karakteristieken van het gebied. 31


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Er werd in Vlaanderen nog nooit op een dergelijk grote schaal tegelijk aan beheerplannen gewerkt als tijdens LIFE-project DANAH. De totaaloppervlakte van bijna 10.000 ha, die hierdoor een beheerplan ter beschikking kreeg, is uitzonderlijk op deze korte tijdspanne en ongezien in Vlaanderen. Dit fenomeen is des te uitzonderlijker omdat de gebieden in hoofdzaak een militaire functie hebben. Ecosystemen, die nog aanwezig zijn op de militaire domeinen omwille van hun uitgestrektheid, zijn veelal verdwenen of slechts beperkt voorkomend in de rest van Vlaanderen, al sinds honderden jaren een versnipperde regio. Deze wetenschap geeft de domeinen een dusdanige (internationale) verantwoordelijkheid om op basis van de beheerplannen de duurzame instandhouding van deze natuurwaarden te verzekeren. Ondanks de complexiteit van de gebieden en het terreingebruik zijn de stuurgroepen in staat geweest om bruikbare documenten af te leveren voor het beheer van de NATURA 2000-waarden. Als meerwaarde ten opzichte van het projectdossier wordt niet alleen voor de belangrijkste deelgebieden maar voor de totale projectgebiedoppervlakte een beheerplan opgeleverd met dit eindrapport. In het projectgebied Vloethemveld is in maart 2010 een actualisatie gestart van het bestaande beheerplan (verwacht resultaat in 2011). De stuurgroepen van de beheerplannen werden samengesteld uit de relevante verantwoordelijken van de twee partners. De jaarlijkse uitvoeringsmaatregelen worden opgenomen in de werkplanning van de Lokale Natuur en Bos Commissies (NBCs). Er werd in alle domeinen gekozen voor procesbeheer in plaats van patroonbeheer voor een periode van minstens 20 jaren. Dit houdt in dat op grotere schaal werd gedacht, dat grote ecosystemen in plaats van kleinschalige biotopen werden meegenomen in de opmaak van het beheerplan en dat de doelstellingen op een ruimere schaal werden ontwikkeld. De beheerplannen van LIFE-project DANAH brengen deze concepten voor de eerste keer op zo’n grote oppervlakte in de praktijk. Alle beheerplannen werden gebaseerd op de bestaande gebiedsvisies (vaststelling van de brede architectuur van de domeinen op basis van landschapseenheden als beleidsinstrument), die goedgekeurd zijn op de lokale Natuur- en Bosbeheerscommissies. Dit houdt in dat de plannen in regel horen te zijn met het beleid vanuit de twee ministeries. Het LIFE-project DANAH heeft hierbij gefungeerd als katalysator om, de op sommige domeinen bestaande, visies op deze domeinen te bundelen en bijvoorbeeld om plannen, die nog in ontwerpfase waren, af te werken tijdens de projecttermijn. De beschrijving van de beheerdoelstellingen valt daarbij uiteen in een aantal deelaspecten. De natuurdoelstellingen, die kunnen worden geïntegreerd in het militaire hoofdgebruik, liggen vooral in de sfeer van de pioniersvegetaties. Gezien hiervoor echter een eerder gericht en op natuurdoelen afgestemd militair gebruik nodig is, wat niet altijd conform is met de heersende militaire planning was uitvoerig overleg vereist tussen de betrokkenen om consensus te bereiken over oppervlaktes en tijdsplanning. Een andere natuurdoelstelling ligt in het herstel van natuurlijke ecologische processen, die in de rest van Vlaanderen onmogelijk haalbaar zijn geworden. We denken hier aan windwerking, natuurlijke hydrologie, veenvorming, meandering van beken, extensieve begrazing, al of niet spontane heidebranden en herstel en behoud van open landschappen. Hiervoor spelen de militaire domeinen een internationale rol, die niet te onderschatten valt. Naast natuurbehoud zijn er nog andere maatschappelijke functies die een militair domein dient te vervullen. Ook de economische rol van de domeinen is opgenomen in de 32


LIFE-project DANAH ________________________________________________ beheerplannen omdat een deel van de inkomsten van verkoop van biomassa terugvloeit naar het beheer van de domeinen (zie ‘After Life Conservation Plan’ waarin dit fonds 16.3 wordt toegelicht). Zonder inbegrip van deze functie wordt het beheer al snel onbetaalbaar omdat gigantische budgettaire inspanningen zoals tijdens LIFE-project DANAH uiterst zeldzaam zijn. De beschreven sociaal-educatieve rol ligt voornamelijk in het gecontroleerd toelaten van recreatie en het geven van rondleidingen door natuurgidsen in de periferie, zodat de kwetsbare kernzones maximaal gevrijwaard blijven maar de omwonenden toch niet worden afgesneden van de natuurpracht op de domeinen. Onder andere door het integreren van dergelijke activiteiten voor derden kunnen militaire domeinen zich verankeren in de samenleving op lange termijn. Verder is elk domein een schatkamer aan cultuurhistorie (archeologische resten), aan wetenschappelijke onderwerpen en herbergt het een aanzienlijke milieubeschermende functie (bijvoorbeeld als brongebied voor verschillende rivieren zoals op het Schietveld Helchteren). Per beheerplan werd ook een knelpuntenanalyse uitgevoerd die de inhoud levert voor de actie A4. De belangrijkste knelpunten hebben te maken met hydrologie (verarming van de structuurrijkdom van beken en verdroging door afwatering), eutrofiëring, verzuring, verbossing van waardevolle open vegetatietypen en verstoring van allerlei aard (inbreuken op milieuwetgeving VLAREM II, watertoets, geurhinder, geluidshinder). Deze bijkomende onderbouwingen maken het beheerplan sterker en beter toepasbaar bij de evenwichtsoefening tussen de prioritaire militaire functie en het algemeen terreinbeheer om ecologische waarden veilig te stellen. Het samenbrengen van zoveel informatie over dergelijke belangrijke gebieden is uniek en biedt sterke garanties voor een toekomstig rationeel beheer. De beheerplannen bevatten een uitvoeringsplanning voor een periode van meer dan 20 jaar, wat betekent dat zij mee zullen moeten evolueren met de toenemende wetenschappelijke kennis en blijven passen in het toekomstig maatschappelijk beeld. De kennis, die erin opgenomen is, is ook nog steeds expertinfo, en moeilijk verstaanbaar voor leken of nieuw personeel. De vertaling van de beheerplannen (bijvoorbeeld bij briefing van een toekomstig kampcommandant) moet voorzien worden, wil het plan duurzaam en effectief zijn. Enkel de uitbesteedbare werken zijn opgenomen in de raming, hier moeten nog de werken in eigen regie bijgeteld worden. De berekende eenheidsprijzen variëren enorm, zowel in de tijd als per regio. Raming van benodigde fondsen gebeurde voor een periode van 27 jaren, weliswaar met inbegrip van ingeschatte prijsfluctuaties over de jaren. De opvolging van deze plannen is een belangrijke taak voor de commissies en is nodig om ze actief bruikbaar te houden in de toekomst. De inhoud van de beheerplannen komt daarom op het GIS-tool op intranet, voor continue raadpleging en updating.

De beheerplannen fungeren als centrale richtlijn bij de planning van het toekomstige beheer op perceelsniveau en als basis voor de jaarlijkse werkplanningen. Na het nemen van dringende instandhoudingmaatregelen door het LIFE-project DANAH is het beheerplan van essentieel instrument voor het duurzaam in stand houden van de natuurwaarden. Het is duidelijk dat deze documenten als dynamisch moeten worden beschouwd, zeker als het beleid van een lokale commissie terzake verandert, of als inventarisatie of monitoring nieuwe data opleveren. Er moet rekening mee gehouden worden dat de beheerplannen de 33


LIFE-project DANAH ________________________________________________ condensatie zijn van expertenkennis en puntsgewijze inventarisatie van domeinen, die meerdere honderden hectaren groot zijn, waardoor over de bredere ecologische processen op lange termijn uitspraak kan gedaan worden. Er moet ook aan gedacht worden dat geen enkel domein echt vergelijkbaar is met een ander, met elk een eigen complexe context en beheergeschiedenis wat geleid heeft tot maatwerk. Eventuele infrastructuurplannen op de domeinen dienen getoetst te worden aan de zonale habitatwaarde en beheerplanning, zodat de doelstellingen van NATURA 2000 niet in gevaar komen. Bij briefing van een toekomstig kampcommando of andere nieuwe betrokkenen (bijvoorbeeld de nieuwe eigenaar bij verkoop van het domein) hoort het beheerplan het vertrekpunt te zijn van overleg over toekomstig terreingebruik. Aandachtspunten die in elk beheerplan werden opgenomen: •

• • • • • •

Identificatie van het militair domein (kadastrale gegevens, topografische kaart met aanwezige natuur- en landschappelijke waarden, waterlopen), regionale-nationaleinternationale beschermingszones; cultuurhistorische aspecten, wetenschappelijke beschrijving van het gebied (reliëf, bodem, geo- en hydrologie, bodemgebruik), vegetatiekaarten, zeldzame flora en fauna Knelpunten tussen ecologische doelstellingen en andere gebruik (militair, derden) Doelstellingen voor natuur en bos: ecohydrologische doelstellingen, sociale en educatieve doelstellingen, cultuurhistorische, wetenschappelijke, economische Beheersmaatregelen op korte termijn, op lange termijn Uitvoeringsprogramma: tijdsplanning, met maatregelen en afstemmingen in functie van het gebruik door derden Monitoringsplan Kaarten

De beheerplannen zijn toegevoegd in digitaal formaat in Bijlage 3 – uitgeprinte versies kunnen geraadpleegd worden op het ANB-kantoor te Brussel.

A3/ Werkplanning en uitvoeringsplannen Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB, LIFE-team Geschatte kostprijs volgens Zie actie F1 Personeel, geen budget voorzien voor deze projectdossier actie Voor het opstellen van de werkplanning wordt de handleiding van het GIS-tool (bijgevoegd in Bijlage 5) (zie actie A6) gebruikt en publicatie op het GIS-tool garandeert transparantie. De werkplanning voor natuurbeheer wordt zo op een uniforme wijze aan de commissies ter goedkeuring voorgelegd, de opvolging van de werven gebeurt overzichtelijker en de rapportage op stafniveau wordt efficiënter. Door een duidelijke werkplanning wordt het hoger management beter ingelicht en beter betrokken bij de dagelijkse beheerpraktijk. Strikt militaire planning (bv. tijdstippen van schietoefeningen, nodige DOVO-sweeping in projectielenzones, geplande infrastructuurwerken) kan ingebouwd worden in deze werkplanning zodat de coördinatie veiliger en efficiënter kan gebeuren. Dit vergt het uitwisselen van gevoelige informatie tussen de protocolpartners. Concreet komt het neer op 34


LIFE-project DANAH ________________________________________________ het doorgeven van de lokale toegangsregels op militair domein, van infrastructuurplanning en van mogelijk gevaarlijke manoeuvres. Zo gebeurt reeds het doorgeven van informatie over planning en lopende werven aan wachters wekelijks of maandelijks tijdens een lokaal overleg waarin de veiligheidsbriefing aan bod komt. Het GIS-tool stelt de lopende werkplanning, zichtbaar voor en levert dan ook praktisch bruikbare informatie aan voor de veiligheidsbriefings.

A4/ Inventarisatie en analyse van knelpunten inzake recreatief (mede)gebruik Verantwoordelijke voor de uitvoer LIFE-team Geschatte kostprijs volgens Zie actie F1 Personeel, geen budget voorzien voor deze projectdossier actie Binnen de commissies gebeurde al een pragmatische analyse en oplossing van knelpunten sinds de oprichting van het protocol in 1999. De meest omvattende analyse gebeurde tijdens het proces van de opmaak van de beheerplannen binnen LIFE-project DANAH. Voor elk van de knelpunten zijn oplossingen geformuleerd in de beheerplannen. Inventarisatie van gebruik door derden gebeurde ook in de beheerplannen, maar deze moet nog verder geanalyseerd worden om een rationalisering van de recreatie door te voeren. Nog openstaande knelpunten worden overlegd op de commissies om tot afspraken te komen die op gepaste wijze uitvoering geven aan doelstellingen en maatregelen zoals aangegeven in de beheerplannen.

A5/ Handhaving Verantwoordelijke voor de uitvoer Defensie Geschatte kostprijs 700 000 EUR Personeel 100 000 EUR Externe Bijstand Status uitgaven 338.288,83 EUR Personeel 0 EUR Externe Bijstand Het proces van bijsturing van de handhaving op militaire domeinen is moeizaam gebleken tijdens het LIFE-project DANAH. Handhaving kan maar uitgevoerd worden op basis van duidelijke richtlijnen, die dan kunnen getoetst worden aan de dagelijkse beheerpraktijk. Dit is ook de reden waarom geen uitbesteding voor externe bijstand gebeurde voor deze actie en ook minder personeel met deze specifieke taak kon ingezet worden dan oorspronkelijk voorzien. De richtlijnen voor handhaving op militaire domeinen konden pas tegen het einde van het LIFE-project DANAH uitgewerkt worden na goedkeuring van de Vlaamse Handhavingswetgeving en werden na goedkeuring door de Gewestelijke Commissie in de vorm van een annex aan het protocol toegevoegd – toegevoegd in Bijlage 4. Dit annex uit 2010 beschrijft de juridische randvoorwaarden van toezicht op militaire domeinen in Vlaanderen. Het betreft een afsprakennota gebaseerd op het Milieuhandhavingsdecreet van de Vlaamse overheid.

35


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Bij ANB wordt voor handhaving speciaal gekwalificeerd personeel voorzien binnen de provinciale diensten van de handhaving met een celhoofd per provincie. Er werd een lijst van de contactpersonen bij beide partners en tevens richtlijnen voor te volgen procedures opgesteld. Uitvoering hiervan werd na deze afspraken effectief opgestart zodat een ruimere controle kan gebeuren met betere kennis van (natuur)aangelegenheden om ongeoorloofde activiteiten op het militaire domein in te perken en te vermijden.

A6/ ‘GIS-natuur’-tool voor gebruik van de LIFE sites opvolging natuurbeheer / militair Verantwoordelijke voor de uitvoer Defensie met ondersteuning van het LIFE-team Geschatte kostprijs 150 000 EUR Duurzame goederen 450 000 EUR Personeel 100 000 EUR Externe Bijstand Status uitgaven 102.861,24 EUR Duurzame goederen 137 847,87 EUR Personeel 9112,40 EUR Externe Bijstand Het GIS-tool werd gebouwd door de Geodienst zelf van Defensie voor een transparante inzage van de producten van de militaire NATURA 2000-gebieden. Gezien dit intern gebeurde waren de kosten veel lager dan oorspronkelijk was geraamd. Het resultaat is een NATURA 2000-loket op het intranet van Defensie met overzicht van het militair gebruik en het gebruik door derden. GIS-lagen voor beheerplannen, richtplannen en bijhorend kaartmateriaal werden afgeleverd bij de natuurbeheersplannen. Parallel hiermee werd door de GIS-dienst van het ANB een gelijkaardig loket gebouwd binnen het project “ANB in kaart”. Dezelfde data zijn ook daar zichtbaar voor het betrokken ANB-personeel.

Het gebruik van het GIS-tool is vastgelegd in een handleiding “User&Tech_documentation_Natura2000_N” – toegevoegd in Bijlage 5. Dit “dynamisch” document is online consulteerbaar op het intranet Defensie. Ook bij het ANB werden er cursussen gegeven aan het personeel voor een vlotte toegang tot het systeem. Continue opvolging en aanpassing is voorzien bij beide GIS-diensten om te zorgen dat het GIS-tool een instrument wordt dat de beheerpraktijk ook werkelijk ondersteunt en vergemakkelijkt. Door relevante beheer- en beleidinfo en gemaakte afspraken digitaal en continu ter beschikking te stellen, moet het GIS-tool ingang vinden in de centrale werking van de commissies. Afspraak is om 2-jaarlijks actualiseringen door te voeren en geregeld opleidingen te voorzien hierover.

Het personeel op stafniveau voor updating van de GIS-tool (hardware, software, invulling op terrein) en opleiding/sensibilisatie is voorzien. Een ArcGIS-server werd aangekocht bij Defensie in 2008 en bevat het GIS-tool.

36


LIFE-project DANAH ________________________________________________ A7/ Het opstellen van richtplannen Verantwoordelijke voor de uitvoer Defensie + ANB Geschatte kostprijs 25 000 EUR Overige kosten Status uitgaven 0 EUR De DANAH-richtplannen duiden in zogenaamde “prioriteitenkaarten” voor alle domeinen aan waar de hoogste potenties liggen voor het realiseren van de gebiedsvisie en voor het bepalen van prioriteiten voor Europese natuurdoelstellingen (ook vastgelegd in de instandhoudingdoelstellingen). Alle DANAH-richtplannen zijn beleidsvertalingen van de bestaande gebiedsvisies, die dan op hun beurt vertaald zijn in de beheerplannen en als dusdanig geïntegreerd zijn in de bredere processen rond NATURA 2000 in Vlaanderen. De richtplannen zullen ook gebruikt worden bij het uitoefenen van handhaving op de domeinen en in de advisering van gebruik door derden. Gezien deze actie uitgevoerd werd door LIFEteam en personeel van beide partners gebeurden voor deze actie geen uitgaven. Afstemming van de richtplannen rond gebruik door derden dient nog verder verfijnd te worden, want dit gebruik is complexer dan ander gebruik omwille van verweving met de lokale gemeenschappen.

B/ Aankopen van voormalige militaire domeinen Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs Wordt niet aangerekend ten laste van LIFE Aankoop van domeinen door ANB gebeurde tijdens de projecttermijn in Molenheide (Zonhoven, Limburg) en in Vloethemveld (Brugge). Hiervoor wordt geen kost ingebracht in het LIFE-project DANAH. Beide domeinen worden beheerd door ANB.

2) Eenmalig beheer C1/ Maaien van vergraste vochtige heide, met afvoeren en verwijderen van maaisel Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 338 373 EUR Externe Bijstand Totale oppervlakte 124 ha tgo geplande 123,3 ha Status uitgaven 189 091,03 EUR Status Deze actie is volledig uitgevoerd. In het Kamp Beverlo werd in 2006 een oppervlakte van 0,72 ha meer uitgevoerd dan gepland.

37



Het maaien van vergraste natte heide met Pijpenstro (Achter De Witte Bergen, Kamp Beverlo, 1-12-2004, E.Schotsmans)

Maaien van natte ruigte met lagedrukbanden (Ursel, 2005, E. Schotsmans) 38


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Deze verschralende beheersmaatregel was noodzakelijk om habitats van bijlage II van de habitatrichtlijn te beschermen en te behouden, vooral Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix (4010), overgangs-/trilveen (7140), slenken in veengronden (Rhynchosporion) (7150) en Nardus graslanden (6230). Deze habitats zijn ook belangrijke leefgebieden voor talrijke Rode lijstsoorten. In combinatie met een gepast vervolgbeheer (maaien, begrazen) krijgen deze habitats nu voldoende kansen op herstel en ontwikkeling.

C2/ Maaien van vergraste droge heide, met afvoeren en verwijderen van maaisel Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 60 000 EUR Externe Bijstand Totale oppervlakte 49,09 ha uitgevoerd van geplande 50 ha waarvan 49,30 in bestek opgenomen Status uitgaven 94 892,69 EUR Status Deze actie is volledig uitgevoerd – verschil in finaal opgemeten oppervlakte van uitgevoerde werken tegenover geplande oppervlakte is te wijten aan raming op basis van beschikbare overzichtskaarten waarbij bebouwde zones of wegen binnen de percelen meegerekend zijn. Deze beheersmaatregel is noodzakelijk om belangrijk habitats van bijlage II van de Habitatrichtlijn, vooral Psammofiele heide met Calluna en Genistasoorten (2310), Open grasland met Corynephorus- en Agrostisssoorten op landduinen (2330) en droge heide (4030) te beschermen en te herstellen in het brongebied van de Laambeek (Houthalenhelchteren en Molenheide. Het meermaals maaien met afvoer van het strooisel (zie acties D: vervolgbeheer) heeft ertoe geleid dat nu opnieuw een geschikte uitgangssituatie is ontstaan die met het reguliere natuurbeheer in stand zal gehouden worden.

Hergroei van Struikheide en Sint-Janskruid na maaien (27-07-2005 Molenheide) 39



C3/ Heideherstel Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB en Defensie Geschatte kostprijs 20 000 EUR Duurzame Goederen ANB 3 934 000 EUR Externe Bijstand ANB 2 396 000 EUR Externe Bijstand Defensie Totale oppervlakte 1.270,34 ha tgo voorziene 1.281,5 ha Status uitgaven 34 775,40 EUR Duurzame Goederen ANB 2 925 142,39 EUR Externe Bijstand ANB 1 342 660,61 EUR Externe Bijstand Defensie 1 697,15 EUR Verbruiksgoederen ANB Status Deze actie is uitgevoerd in alle militaire domeinen. Herstel van natte en droge heidevegetaties en landduinen gebeurde voornamelijk door het kappen van dennen- en struweelopslag en het verwijderen van exoten. Het verschil tussen oppervlakte effectief uitgevoerde werken, gebaseerd op gedetailleerd opgemeten oppervlakten van de uitgevoerde werken, en de oppervlakte opgenomen in projectdossier en/of bestek, gebaseerd op kaartmateriaal is vaak te wijten aan de oppervlakte van wegen, beken, perceelsranden die niet bewerkt werden maar wel in de totale geplande oppervlakte was meegeteld, of te wijten aan zones die te drassig bleven om bewerkt te kunnen worden. Op basis van opgemeten uitgevoerde werken werd in totaal ca 11 ha minder uitgevoerd van de oorspronkelijk geplande oppervlakte. Uitgevoerde oppervlakten: in Grobbendonk (33,85 van geplande 36,52 uitgevoerd), Malle (12,43ha van geplande 12,50 ha uitgevoerd), Weelde (2 ha), Molenheide 190,00 ha waarvan 188,85 uitgevoerd. Er werd meer uitgevoerd in het Kamp Beverlo 345,70 tegenover voorziene 340,50 ha. In het Schietveld Helchteren is 231,68 uitgevoerd van de voorziene 233,90 ha - het verschil is te wijten aan een overlap van oppervlakte met C10 exotenbestrijding wat ook boomkapping en openmaken van de vegetatie inhoudt. Er werd 0,18 ha minder uitgevoerd in Ursel: 14,32 ha van de 14,50 - verschil in oppervlakte is te wijten aan feit dat onder beperkte zones loofbos waardevol veenmosvegetatie aanwezig bleek te zijn en om deze kwetsbare vegetatie niet aan te tasten werd de boomopslag daar dan ook niet gekapt. Op het Klein en Groot Schietveld werd 389,01 ha van de voorziene 397,06 ha uitgevoerd. Er werd 5,30 ha minder uitgevoerd in Tielenheide, namelijk 16 ha van voorziene 21,30 ha; en 0,02 ha minder uitgevoerd in Tielenkamp, 13,74 ha van de voorziene 13,76 ha. Er werd 0,98 ha minder uitgevoerd in Vloethemveld, 20,02 ha van de voorziene 21 ha. Voor bovenstaande gebieden waren namelijk sommige delen van de percelen veel te drassig voor terreinwerk met zware machines.

40



Voor het uitslepen van het hout werden ook paarden gebruikt. (Molenheide, 2004, E. Schotsmans)

Door Poolse arbeiders in onderaanneming werd zeer hard gewerkt. (Molenheide, 2004, E. Schotsmans)

41



Vrijgestelde zone na heideherstel (Kamp Beverlo, 7-11-2007, E. Schotsmans)

C4/ Plaggen Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 1 125 000 EUR Externe Bijstand Totale oppervlakte 153,62 ha van voorziene 157,6 ha Status uitgaven 1 222 066,49 EUR Status Door plaggen en afgraven van toplaag van de bodem kunnen waardevolle heidehabitats als Ericon tetralicis (4010), Calluno-Ulicetea (4030), Rhynchosporion (7150) en Corynephorion (2330) zich herstellen door kieming vanuit de zaadbank. Plaggen gebeurde van sterk vergraste vochtige en droge heidepercelen en afgraven van vergraste landduinen en voedselrijke toplagen van voormalige akkers. Deze actie is uitgevoerd in Molenheide met 3,76 ha van de voorziene 5 ha, op het Schietveld Helchteren met 24,34 ha van de 25 ha, Tielenheide met 1 ha uitgevoerd zoals gepland, en Vloethemveld met 10,00 van 10,01 ha. In het Kamp Beverlo werd 78,26 uitgevoerd van de 80 ha, in het Klein en Groot Schietveld 33,83 ha van de 37 ha. In Malle werd 2,43 ha ipv 2,29 ha, dus 0,14 ha meer, uitgevoerd. In de Additional Clause werd het plaggen in Ursel geschrapt gezien deze maatregel niet meer nuttig geacht werd.

42


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Knelpunten Belangrijkste oorzaak dat bepaalde zones van de percelen niet konden geplagd worden binnen de projectperiode is omdat de bomen niet tijdig verwijderd konden worden, of wegens aanwezigheid van een broedende Nachtzwaluw of adderpopulatie zoals op het Groot Schietveld.

Plaggen (19-11-2007, E. Schotsmans)

C5/ Maaien trilveenvegetaties en afvoeren van maaisel Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 130 000 EUR Externe Bijstand Totale oppervlakte 25,20 ha van voorziene 25,20 ha Status uitgaven 89 945,35 EUR Status Het maaien van verruigde en/of verboste trilveenvegetaties en afvoeren van maaisel diende grotendeels manueel te gebeuren in de meest kwetsbare en drassige zones, terwijl drogere stukken met softtrack konden behandeld worden. Deze actie is volledig uitgevoerd in het Kamp Beverlo: 25,20 ha ipv 25ha.

43



Maaien met softtrack ,6-11-2006, E. Schotsmans)

C6/ Uitgraven van verlande turfkuilen Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 42 500 EUR Totale oppervlakte 5,29 ha van voorziene 5,80 ha Status uitgaven 66 806,76 EUR Status Deze ingreep geeft nieuwe kansen aan moerasontwikkeling, leefgebied van bijzondere soorten, in het bijzonder voor verschillende bedreigde vogelsoorten. Deze actie is volledig uitgevoerd op het domein Kamp Beverlo – er werd 5,29 ha uitgevoerd, voorziene mogelijke oppervlakte in bestek werd geschat op 5,80 ha, maar een deel van het terrein was gewoonweg niet werkbaar was wegens te drassig. Knelpunten De totale oppervlakte die werd uitgevoerd in het Kamp Beverlo ligt lager dan voorzien. Dit komt enerzijds doordat een deel van het terrein gewoonweg niet werkbaar was: de machines en het personeel zakten zodanig weg in het terrein, dat het te gevaarlijk was om verder te werken. Anderzijds waren de terreinen, door de slechte toegankelijkheid, ook op voorhand niet nauwkeurig op te meten, om de exacte grootte in te schatten. Na de uitvoering der werken bij de opmeting voor de uitbetaling bleek het terrein kleiner te zijn. 44


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Doordat dit type landschap beperkt aanwezig is, werd de maximale oppervlakte die kon worden uitgevoerd gerealiseerd.

Dadelijk na het herstel van turfkuilen (Kamp Beverlo 12-11-2007, E. Schotsmans)

C7/ Venherstel Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 146 000 EUR Externe Bijstand Totale oppervlakte 43,98 ha tegenover voorziene 42 ha Status uitgaven 318 237,37 EUR Status Deze actie is uitgevoerd te Grobbendonk, Kamp Beverlo, Klein Schietveld, Weelde en VrijbosHouthulst en het Schietveld Helchteren. Uitgevoerde oppervlakten Kamp Beverlo 8,23 ipv 7 ha; Groot en Klein Schietveld 1,83 ha ipv 1,00 ha; Tielenheide 1,13 ipv 1,37 ha; Tielenkamp 9,54 ipv 8,58 ha; Grobbendonk 1,72 van 1,80 ha; Vliegveld Weelde 1,58 ipv 1,00 ha; en Vrijbos-Houthulst 0,63 ipv 1,25 ha In het Schietveld Helchteren werd 19,32ha uitgevoerd van de voorziene 20 ha wegens vrijwaren van deel van perceel voor aanwezige zeldzame Gevlekte Witsnuit libel. Totale oppervlakte voor deze actie is wel hoger dan voorziene oppervlakte. Door het type van terreinen vergde de uitvoering van deze werken heel wat meer inzet van mankracht en machinerie dan oorspronkelijk ingeschat. Hierdoor liggen de uitgaven voor deze actie ook hoger dan oorspronkelijk geraamd was.

45



Venherstel (Groot Schietveld 05-03-2008)

Knelpunten • In het Schietveld Helchteren werden een paar terreintjes niet uitgevoerd omwille van het voorkomen van de Gevlekte witsnuitlibel en vogels zoals de Geoorde fuut en de Waterral. • In het domein Tielenheide werd alles uitgevoerd zoals gepland bij de projectaanvraag. Na de opmeting van de werken op terrein bleek dat sommige stukken kleiner waren dan ingeschat – zoals eerder uitgelegd was de inschatting gebeurd op basis van toenmalig beschikbare kaarten en dus ook minder precies dan de huidige technische mogelijkheden. • In Tielenkamp werd 9,53 ha gerealiseerd. De uitvoering van werken in deelgebied Diepgoor werd verscheidene keren stilgelegd wegens problemen met de aannemer. Het terrein vertoonde diepere geulen en ongelijkheden van de bodem dan was ingeschat in het bestek want wegens opvulling met organisch materiaal waren deze diepteverschillen niet zichtbaar bij eerste terreincontrole. Hierdoor was de uitvoering van de werken met de gebruikte machines praktisch onmogelijk en werden de werken niet zorgvuldig uitgevoerd en heeft de aannemer de werken stopgezet. Hierdoor en tevens door de aanhoudende regen kwam organisch materiaal terug in de diepe centrale gracht terecht. Omdat dit een bepaald risico naar eutrofiering stelt, werd aan het INBO (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek) advies gevraagd. Om maximaal aan deze bedreiging tegemoet 46



•

gekomen werden bijkomende maatregelen genomen en werken uitgevoerd. De bijkomende werken zoals opgenomen in een bijakte mbt uitvoering van het bestek omvatten rooien en verwijderen van bomen, uitgraven en afvoeren van slib en resterend organisch materiaal in de bedding van de waterloop, afdekken van het resterend organisch materiaal om flocculatie tegen te gaan, heraanvullen van de uitgravingen en herprofileren van het werkgebied en aanpalende zone. Met deze bijkomende werken wordt geacht dat op voldoende wijze wordt tegemoet gekomen aan de vereisten om de doelstellingen voor dit deelgebied te halen. Verdere monitoring wordt hiervoor nauwgezet opgevolgd, waarbij tevens rekening dient gehouden te worden met de gegevens over algemene aanvoer van organisch materiaal via regen en wind in dit gebied. Een deel van het plagsel dient wel nog afgevoerd te worden, en werd dus niet uitbetaald. Het overige venherstel op andere zones of deelgebieden in dit gebied werd volledig uitgevoerd.

Venherstel Munitiedepot Houthulst – Regine Vanallemeersch

47



Werken in Tielenkamp (1-11-2008, E. Schotsmans)

C8/ Preventief branden Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB en Defensie Geschatte kostprijs 50 000 EUR Externe Bijstand ANB 50 000 EUR Duurzame goederen Defensie Totale oppervlakte 108,89 tegenover voorziene 100 ha Status uitgaven 0 EUR Externe Bijstand ANB 22 354,76 EUR Duurzame goederen Defensie 4 600,90 EUR Personeel Defensie Status Omdat onverwachte branden vaak zeer nadelig zijn voor typische levensgemeenschappen en directe omgeving, is het wenselijk om op kleine schaal preventief te branden. Dergelijke maatregel draagt ook bij in de verjonging van de vegetatie en geeft heidesoorten nieuwe kansen. Deze actie is volledig uitgevoerd samengaand met trainingsaspecten mbt brandveiligheid. De voorbereiding en uitvoering van de actie gebeurde door Defensie in samenwerking met lokale brandweer en ANB. Om deze voorbereiding van brandacties en tevens het nabeheer volledig zelf te kunnen blijven uitvoeren werd beslist om een ‘maai-opraap wagen’ aan te schaffen, en dus geen uitgaven te doen voor externe bijstand. 48



Preventief branden – Schietveld Helchteren

49



C9/ Opstarten extensieve begrazing als begeleidingsmaatregel bij vegetatieontwikkeling Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 100 625 EUR Duurzame Goederen Status uitgaven 71 339,79 EUR Duurzame Goederen 45 472,45 EUR Externe bijstand

Status Begrazing draagt bij in het beheer van open vegetaties. Het raster voor koeien te Kamp Beverlo 2.930 m is volledig uitgevoerd en in gebruik. Voor het raster van Molenheide 3.133 m diende in februari 2010 bijkomende herstellingen aan de poorten uitgevoerd te worden. Knelpunten Door het reliëf diende er een aanpassing te gebeuren om het raster stevig te kunnen plaatsen. Door de vereiste herstellingswerken aan de poorten in Molenheide dienden bijkomende uitgaven te gebeuren.

C10/ Verwijderen exoten ten behoeve van kwaliteitsvol bos Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 855 500 EUR Externe bijstand Totale oppervlakte 1526,80 ha van voorziene 1626 ha Status uitgaven 1 333 226,93 EUR Status De planmatige bestrijding van de Amerikaanse vogelkers is een maatregel tot duurzaam behoud en ontwikkeling van waardevolle gemengde bossen en tevens voor openmaken van de vegetatie zodat heidesoorten terug een kans krijgen. Gezien de verspreiding van Amerikaanse vogelkers sinds de opmaak van de projectaanvraag was verder gezet en dus grotere oppervlaktes had ingenomen, werd in de Additional Clause een grotere oppervlakte voor terreinbehandeling aangegeven. Deze actie is volledig uitgevoerd in volgende domeinen: Grobbendonk 31,2 ipv 30,80 ha, Kamp Beverlo 891,50 ipv 977,50 ha, Klein en Groot Schietveld 140,20 zoals gepland, Schietveld Helchteren 386,81 ipv 387 ha, Tielenkamp 55,49 zoals voorzien, Malle 21,60 zoals gepland. Op de meeste percelen diende een bijkomende nazorg uitgevoerd te worden om een beter eindresultaat te verzekeren. Hierdoor liggen de uitgaven voor deze actie hoger dan oorspronkelijk geraamd was.

50


LIFE-project DANAH ________________________________________________ C11/ Hermeandering van de Weerijs Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 300 000 EUR Externe Bijstand Status uitgaven 67 975,89 EUR Status Om de natuurlijke loop van de Weerijsbeek verder te herstellen werd de oude bedding over een lengte van 1,2 km terug ingeschakeld in het waterafvoerend systeem. Hierdoor verhoogt de waterbergingscapaciteit en het infiltratievermogen van de beekvallei. De opstuwing van de waterloop zal tot gevolg hebben dat de grondwaterstanden in de vallei verhoogd worden wat bijdraagt tot de ontwikkeling en de instandhouding van de alluviale bossen. Deze actie is volledig uitgevoerd in samenwerking met de Dienst Waterbeleid van de provincie Antwerpen, waarbij iedere partner instond voor een apart te herstellen traject van de beek: het ANB de delen in het bos, de Provincie de delen in de weilanden. Op basis van deze samenwerking werden de taken en verantwoordelijkheden verdeeld onder de partners en dus ook de kosten voor de werken gedeeld. Hierdoor waren de uitgaven die in het kader van het project werden aangerekend ook lager dan oorspronkelijk geraamd.

Werken voor hermeandering van de Weerijs

51



4) Terugkerend biotoopbeheer (begeleidingsbeheer) D1/ Nabegrazing Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs nihil Totale oppervlakte 78 ha Status Na de initiële beheersingrepen wordt begrazing ingezet om de ontstane habitats in optimale toestand houden en een meer gevarieerde structuur van de struwelen te behouden. Deze actie is volledig uitgevoerd. Van april tot november lopen 7 koeien rond in het begrazingsraster van ongeveer 13 ha te Kamp Beverlo. In Molenheide gebeurt de begrazing met 51 schapen en 9 à 10 geiten te in een begrazingsraster van ongeveer 65 ha.

D2/ Hooi- en graslandbeheer en maaien heideterreinen Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 725 000 EUR Externe Bijstand Totale oppervlakte 441,50 ha van voorziene 515 ha Status uitgaven 327 222,51 EUR Status Na het kappen en ontginnen van struweel en ruigten, ontstaan door het achterstallige beheer zal het langdurig opgestapeld organisch materiaal versneld mineraliseren waardoor een ruige kapvlakte ontwikkelt. Ook zorgen in de bodem overgebleven wortelstelsel voor wortelopslag van bomen en struiken. Het geregeld maaien en afvoeren van die kapvlakteruigte leidt tot een gunstige verschraling en concurrentieregeling en het herstel van bijvoorbeeld zeer bloemenrijke graslanden. In Grobbendonk werd 44,94 ha ipv 45,64 ha uitgevoerd en in het Groot en Klein Schietveld van Brasschaat 147,31 ha ipv 133,29 ha. In Malle werd 6,93 ha gemaaid zoals voorzien. In Weelde werd slechts 103,28 ha uitgevoerd ipv 141 ha – te wijten aan feit dat een deel reeds gemaaid was in eigen beheer en daardoor werd minder uitgevoerd in de geplande uitbesteding. In Vloethemveld werd minder uitgevoerd, nl. 88,71 ha ipv 100 ha wegens plas-dras situaties in bepaalde zones. In Vrijbos-Houthulst werd 50,33 ha ipv 58ha uitgevoerd – bepaalde delen konden niet gemaaid worden wegens nog aanwezige boomopslag of te drassige bodem.

52



Fris opgeschoten vegetatie na maaien wordt door de aanwezige reeën gesmaakt (23-052007 Grobbendonk)

D3/ Manueel maaien in zeer kwetsbare natte terreinen en manueel verwijderen van houtige opslag Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 22 700 EUR Externe Bijstand Totale oppervlakte 362,55 ha tegenover voorziene 177,50 ha Status uitgaven 22.706,86 EUR Status Schietveld Helchteren 159,10 ha uitgevoerd – oorspronkelijk was geen actie voorzien in dit domein - deze werken omvatten: handmatige exotenbestrijding van opgroei van zaailingen van de vogelkers op net opengemaakte percelen. Dergelijke kapping van houtige opslag en maaiwerk werd vergemakkelijkt door de aankoop van een gator. Deze actie werd volledig uitgevoerd te Kamp Beverlo waar 203,45 ha werd uitgevoerd ipv de geplande 177,5 ha. Daar werken twee LIFE-arbeiders voltijds sinds 2004 aan het manueel maaien. In 2005 werd een gator aangekocht. In het Schietveld Houthalen-Helchteren werden de laatste 2 jaren ook telkens eigen arbeiders van het ANB ingezet voor het maaien van vegetaties, vochtige en schrale graslanden, verwijderen van houtige opslag, en het bestrijden van exoten, Amerikaanse vogelkers en Japanse duizendknoop. 53



5) Bewustmaking van het publiek en verspreiding van de resultaten Algemene inleiding De communicatie- en sensibilisatieacties van het LIFE-project DANAH vormden naast de natuurherstelwerkzaamheden en de duurzame planningsacties een belangrijke pijler van het LIFE-project DANAH. De communicatieacties van LIFE-project DANAH richtten zich zowel tot interne als externe doelgroepen. De communicatiedoelstellingen waren: helder en informatief communiceren over de projectdoelstellingen. Bekend is bemind, dus tegelijkertijd had deze informatieve communicatie ook een sensibiliserende doelstelling. Bij aanvang van het project werd een communicatieplan geschreven, dat als leidraad kon gelden tijdens de projectuitvoering. In het communicatieplan werd een communicatiestrategie geïntegreerd met bijhorende huisstijl. Hierdoor kreeg het project een naam, een logo en een vast kleurgebruik. Gedurende de volledige projecttermijn werd deze huisstijl zo strikt mogelijk toegepast en bewaakt. Dankzij een doorgedreven uniformiteit als een van de pijlers van de strategie, werd het eenvoudiger om uniform naar diverse doelgroepen te communiceren en vergrootte de herkenbaarheid aanzienlijk. De communicatiestrategie moest veel meer zijn dan alleen de bepaling van een ‘look and feel’. Het LIFE project creëerde bij bepaalde maatschappelijke actoren verwachtingen die niet in de lijn lagen van het project. Zo werd gesteld dat er meer kansen voor recreatief medegebruik gecreëerd gingen worden. Deze onterechte boodschap noopte bij de projectuitvoering tot strategische en weloverwogen communicatie ten einde deze misconcepties terug recht te zetten. De communicatiestrategie stelde dat de communicatie een correcte perceptie moest nastreven door in de eerste plaats informatief te zijn en vervolgens sensibiliserend naar het einde van de projecttermijn toe. Het was belangrijk om eerst een juiste context te schetsen alvorens mensen te overtuigen. Deze strategie schreef daarom een TOP-DOWN aanpak voor de uitvoering van het communicatieplan voor. Hierbij moest een overkoepelend, gewestelijk informatie- en persmoment het LIFE-project DANAH lanceren. Na deze algemene bekendmaking, met een correcte omschrijving van de projectdoelstellingen, zouden de lokale informatierondes van start gaan per militair domein. Een overkoepelend algemeen informatiemoment als basis, gevolgd door infomomenten per militair domein met domeinspecifieke informatie over de projectdoelstellingen. Belangrijk hierbij was, dat de lokale communicatie niet mocht starten alvorens het overkoepelend moment had plaatsgevonden. Deze strategie werd gekozen om alle misverstanden te vermijden. Het openingsmoment liet zich echter herhaaldelijk uitstellen, waardoor uiteindelijk voor een andere , meer pragmatische aanpak werd gekozen, gezien het niet opportuun was om de 54


LIFE-project DANAH ________________________________________________ communicatieacties, zoals website, lokale informatieronden, infoborden, etc. uit te stellen. Daarom werd de focus verlegd van een TOP – DOWN benadering naar een BOTTOM – UP benadering. Hierbij werd de strategie volledig omgekeerd met het oog op een voorspoedige en realistische projectuitvoering, eerder dan het creëren van een ideaal klimaat en/of uitgangssituatie. Louter theoretisch blijft de TOP-DOWN benadering overeind als een logische communicatiestrategie. De realiteit leert echter dat de BOTTOM-UP strategie pragmatischer en meer op maat van de geldende realiteit was. Dankzij de intensieve lokale communicatiecampagne die volgde, groeiden Defensie en ANB lokaal naar elkaar toe en kon er op maat van de diverse domeinen zeer gericht gecommuniceerd worden. Tevens zorgden de organisatie van de internationale symposia NATURE in DEFENCE bij aanvang en op het einde van de projecttermijn voor een sterke integratie en samenwerking tussen beide overheden. Er mag gerust gesteld worden, dat door de uitvoering van het project er vandaag wel een gunstig klimaat is voor een persmoment waarbij beide ministers hun samenwerking voor de toekomst publiekelijk willen onderstrepen evenals de resultaten van het project. De BOTTOM-UP strategie heeft zo zeker bijgedragen tot een geslaagde projectuitvoering en versterkte de samenwerking tussen Defensie en ANB. Bijlage 6 herneemt een maximum van de opgeleverde producten voor de E-acties in elektronische vorm. Een zeer uitgebreide selectie van foto’s wordt apart bijgevoegd als bijlage 6 – aanhangsel 1.

E1/ Communicatie met (mede)gebruikers Verantwoordelijke voor de uitvoer Defensie, ANB en LIFE-team Geschatte kostprijs Zie actie F1 personeelskosten Gedurende de gehele projecttermijn werd er intensief gecommuniceerd naar de verschillende medegebruikers van de militaire terreinen en naar de lokale doelgroepen. In het projectdossier wordt aangehaald dat de diverse vormen van recreatief medegebruik een zekere druk leggen op de natuur op de militaire domeinen. Toch dient deze stelling achteraf enigszins gerelativeerd te worden. Het medegebruik is steeds vergund met een toelating van Defensie en voorafgegaan aan een advies van het Agentschap voor Natuur en Bos als het om protocolgebied gaat. De terreinen in het LIFE-project maken deel uit van het protocolgebied. Medegebruik behoort met andere woorden tot de bevoegdheid van Defensie, ANB wordt om ecologisch advies gevraagd. Indien er knelpunten optreden voor de aanwezige natuurwaarden omwille van het medegebruik, zoeken de Natuur- en Bosbeheercommissies in overleg naar een oplossing. Dankzij het protocol is er voor deze materie een overlegstructuur zowel vóór, tijdens als na de projecttermijn. Ook tijdens de projecttermijn kozen Defensie en ANB er voor om binnen deze structuren te blijven werken. Bijgevolg werden er ook geen bijkomende overlegstructuren opgezet met betrokken externe partijen. 55


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Bijkomend werd er helder en open gecommuniceerd naar de lokale doelgroepen over de beperkingen en de mogelijkheden voor medegebruik op de militaire domeinen. In eerste instantie werden hiervoor de omliggende gemeentebesturen, de lokale medegebruikers en stakeholders rondom de militaire projectgebieden benaderd aan de hand van lokale informatiesessies aan het begin en het einde van de projecttermijn, m.n. in 2006, 2007, 2009 en 2010.

De lokale militaire overheid bouwde in het verleden al goede contacten uit met de omliggende gemeenten. Door infosessies in te richten voor lokale besturen, konden deze relaties nog verbeterd worden. Bovendien zijn deze infosessies ook relevant voor de burger en/of de potentiële medegebruiker. De gemeente vormt immers vaak het eerste aanspreekpunt in een zoektocht naar meer informatie. Door de gemeenten te informeren en te betrekken, kunnen ze een belangrijk doorgeefluik van informatie worden naar de lokale bevolking toe. Deze infosessies namen minimum een halve dag in beslag. Het programma bestond uit een mix van presentaties, terreinbezoeken en informele ontmoetingsmomenten. Defensie opereerde steeds als gastheer, het personeel van ANB stond in voor de expertkennis over natuurbeheer. Het aspect medegebruik werd rechtstreeks aangekaart door Defensie. Hierbij werd nadrukkelijk aangehaald dat het project geen deuren opent voor meer medegebruik. Bovendien werd ook onderstreept waarom medegebruik het beste beperkt bleef. Hierbij speelden zowel veiligheidsaspecten als ecologische overwegingen een rol. Tijdens deze informatiesessies werd ook de lokale pers uitgenodigd.

De resultaten van deze infomomenten zijn positief te noemen: resultaten zowel op korte termijn als op langere termijn. In eerste instantie werd de boodschap vanuit de lokale momenten ook ruimer verspreid dankzij de talloze persartikelen en reportages, die deze momenten opleverden. Door ook de kanalen van de omliggende gemeenten te benutten, was de verspreiding van de boodschap verzekerd. Ook diverse publieksmomenten en unieke geleide wandelingen op het militaire domein zagen het levenslicht tijdens de projecttermijn ten gevolge van deze momenten. Zo werd maximaal een lokaal publiek van medegebruikers bereikt. Vaak werd voor deze momenten ook de rondreizende tentoonstelling ingezet. 56



Bovendien werkten deze informatiemomenten ook een sterkere integratie van militaire en ecologische belangen in de hand. Dankzij de organisatie van deze evenementen zochten de lokale projectpartners samen naar een geschikte boodschap, leerden ze op een meer informele manier elkaar en elkaars werk kennen. Deze informatiemomenten droegen zo zeker ook bij tot het sensibiliseren van eigen personeel. Bovendien zorgden ze ook voor een zeer positieve uitstraling naar de lokale doelgroepen van zowel het samenwerkingsverband als de integratie van de doelstellingen. In 2008 werd de tentoonstellingsruimte in het Vlaams Bezoekerscentrum de Watersnip te Koersel, dat grenst aan Kamp Beverlo, uitgebreid voor de lokale doelgroepen met een permanente en nieuwe tentoonstelling over het samengaan van Defensie en Natuur, meer specifiek gericht op Kamp Beverlo, Tal van bezoekers worden zo jaarlijks op interactieve wijze gesensibiliseerd over het samengaan van deze twee partners met op het eerste zicht moeilijk te verzoenen waarden. Ook na de projecttermijn wordt zo blijvend aandacht geschonken aan deze materie. Het moge ook duidelijk wezen dat door de verstevigde samenwerking tussen Defensie en ANB tijdens de projecttermijn er een zeer stevig fundament gelegd is. Tijdens de projecttermijn vond steeds zeer intensief overleg plaats tussen Defensie en ANB in de voorbereiding en uitwerking van de planning- en communicatieacties. De projectpartners leerden elkaars structuren beter kennen, vaste contactpersonen op diverse niveaus werden aangeduid. Het uitwisselen van informatie vergemakkelijkte, de samenwerking op diverse niveaus werd beter gestructureerd. Ook de ontmoetingsmomenten stegen opmerkelijk in frequentie. Het wederzijds begrip steeg door deze intensieve samenwerking, de integratie van militaire en ecologische belangen werd steeds meer een feit. Met het oog op de integratie van medegebruik door derden, is er een opmerkelijke verbetering geboekt. Dankzij het LIFE-project DANAH beschikken de projectpartners Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos vandaag over tal van instrumenten, zoals gebiedsvisiekaarten, beheerplannen en een GIS–tool, die een stevige basis bieden voor het toekomstig overleg en voor een duurzaam beheer van deze unieke militaire gebieden. (zie ook A-acties). Defensie en het ANB hebben afspraken gemaakt, die voor een lange termijn gelden voor diverse vormen van terreingebruik. Deze consensus kwam tot stand via een intensief intern overleg tussen Defensie en ANB, wat in eerste instantie leidde tot de integratie van de militaire en ecologische waarden van de militaire domeinen. Deze integratie van de kernwaarden, is het startpunt bij elke beoordeling van toekomstig medegebruik door derden. Defensie en het ANB delen nu een visie over de ecologische doelstellingen, de mogelijkheden en beperkingen voor terreingebruik door derden. Dit evenwicht is essentieel alvorens verder gecommuniceerd kan worden met de medegebruikers. 57


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Bovendien heerst er tussen het ANB en Defensie eensgezindheid over het feit dat het aantal jaarlijks te leveren toelatingen voor medegebruik of concessies zeker niet mag toenemen. In een interne richtlijn Defensie, SPS genaamd (Specifieke Procedure Spécifique) voor het verlenen van de toelating van medegebruik door Defensie wordt verwezen naar de samenwerkingsovereenkomst Defensie-ANB en wordt advies ingewonnen bij ANB voor concessies in NATURA 2000 gebied. Hierdoor wordt, bij het verlenen van een toelating, verzekerd dat ook steeds vooraf gecontroleerd wordt of het medegebruik te rijmen valt met de geïntegreerde afspraken of het behalen van de ecologische doelstellingen. Al deze initiatieven helpen Defensie voortaan op een gemotiveerde wijze concessies toe te staan of te weigeren.

E2/ Sensibilisering en vorming van eigen personeel Verantwoordelijke voor de uitvoer Defensie met ondersteuning van het LIFE-team Geschatte kostprijs 353 719 EUR Status 52 365,74 EUR Externe bijstand Defensie 5 468,40 EUR Overige kosten Defensie 14 958,63 EUR Verbruiksgoederen Defensie 748 452,67 EUR Personeel Defensie De tijdsinzet van het personeel bij Defensie in het kader van deze vorming, en in het kader van deelname aan sensibiliseringsactiviteiten heeft bijgedragen tot een meerkost voor deze actie. Deze vormingsactiviteiten en sensibilisering van het personeel was ook een belangrijke doelstelling van het project.

Binnen deze actie werden zonder meer opmerkelijke resultaten geboekt, die ook na de projecttermijn blijvend hun effect zullen kennen. Zonder meer mag gesteld worden dat voor deze acties het LIFE-project DANAH inspirerend heeft gewerkt en dat er door Defensie op nagenoeg hetzelfde elan zelfstandig kan verder gewerkt worden na de projecttermijn zowel dankzij de verworven kennis, de in plaats gestelde milieustructuren met milieutechnische eenheden (MTE) als door de producten, die ten gevolge van deze actie vandaag voorhanden zijn. De invoering in 2005 van de milieutechnische eenheden hielpen opmerkelijk om een interne (en ook externe) sensibilisering waar te maken. Opdat deze eenheden binnen de militaire kwartieren als aanspreekpunt voor natuur- en bosbeheer konden gelden, werd er in 2006 58


LIFE-project DANAH ________________________________________________ gedurende een week in samenwerking met INVERDE, de vormingsinstantie van het ANB, een speciale cursus samengesteld en ingericht met zowel theorie als terreinexcursies. De aspecten LIFE en NATURA 2000 werden geïntegreerd in de permanente vorming van tal van militairen. Hierdoor werd de boodschap in algemene termen zeer wijds verspreid binnen Defensie. Binnen het LIFE-project DANAH werden deze lessen ook in een duurzaam kader geplaatst. Zo werd een les natuur en milieu geïntegreerd in de basisopleiding, alle statutaire opleidingen en in de JICCS, de Joined Individual Common Core Skills of de het jaarlijks opleidingspakket, dat ELKE militair volgt. Zo werden jaarlijks minimum 12.500 militairen bereikt. Hierdoor is er een duurzame basis gevormd voor toekomstige opleidingen. De interne sensibiliseringscampagne ‘Forces in Nature’ bracht tal van media voort, die hielpen om het interne bewustzijn en de betrokkenheid bij het militaire personeel te vergroten. Diverse media en educatief materiaal werden in dit kader ontwikkeld en verspreid. Het laagdrempelige karakter ervan hielp zonder twijfel de effectiviteit te verhogen. Een belangrijke les in deze sensibiliseringscampagne is immers de verschillen tussen Defensie en Natuur op te heffen door de gelijkenissen te onderstrepen eerder dan de kloof ertussen te vergroten. Dat laatste zou immers gebeuren indien de boodschap te veel expertkennis zou bevatten. Ook na de projecttermijn zal op basis van deze campagne verder gebouwd kunnen worden. De media, die tijdens het project binnen deze campagne ontwikkeld werden, zijn: - Een T-shirt voor elke militair, die intern een opleiding Milieuraadgever Niveau C volgde. Een T-shirt om zijn/haar ambassadeursrol waar te maken, ook tijdens de vrije tijd naar externe doelgroepen toe; - Een kaartspel met natuur- en milieutips, om ook tijdens de vrije tijd laagdrempelig gesensibiliseerd te worden over het feit dat een strategisch militair in eenheid leeft met natuur en milieu; - Een DVD –sensibiliseringsfilm ‘Forces in Nature: een speciale oproep’, die breed inzetbaar is binnen de lessenpakketten. Elke nieuwe rekruut, die binnenkomt, krijgt deze DVD te zien en wordt vanaf heden vanaf dag één ingelicht dat Defensie, milieu en natuur samengaan. Elke MTE en Milieuraadgever Niveau C ontving een exemplaar. Bovendien werden alle vormingscentra van Defensie voorzien van een aantal exemplaren. De film heeft in november 2009 op het internationale militaire filmfestival 'Eserciti e Popoli’ in Italië de eerste prijs gewonnen in de categorie natuur en milieubescherming. In totaal waren er inzendingen uit 21 verschillende landen binnen deze categorie. Dit kan gerust een bewijs genoemd worden, dat de alternatieve aanpak en laagdrempelige benadering van sensibiliseren in de smaak viel bij militair personeel en doeltreffend was. - Op het intranet van Defensie is een pagina rond milieu en biodiversiteit toegevoegd. Het is een soort portaal over alles wat te maken heeft met milieu en natuur binnen Defensie. Er is een overzicht van het didactische materiaal en een kalender met cursussen. Ook de DVD wordt er tevens aangeprezen, evenals het kaartspel. Voor de 59



-

periode POST DANAH biedt deze webruimte vele mogelijkheden voor het aanbieden van een digitale versie van het AFTER LIFE Conservation Plan en ’Layman’s Report; Een tentoonstelling over Defensie, milieu en natuur: breed intern inzetbaar.

De producten voor deze communicatieacties toegevoegd in Bijlage 6. Ook de uitvoering van het project kan gerust sensibiliserend genoemd worden evenals de intensieve samenwerking, die hiermee gepaard ging. Het is door er dagelijks mee te werken en mee om te gaan, dat het inzicht in heidebeheer vergroot en dat de mogelijke win-win situaties zich duidelijker stellen. Ook de uitvoering van tal van communicatieacties en zeker de informatiesessies voor lokale doelgroepen, zorgden voor meer informele ontmoetingen, die de relaties lokaal tussen de projectpartners zeker vooruit hielpen. Zo leerden beide administraties elkaars werk ook vanuit een ander perspectief te bekijken en groeiden de kennis en het respect voor elkaar.

E3/ Communicatie en sensibilisering ruime publiek Verantwoordelijke voor de uitvoer Communicatieverantwoordelijke LIFE-team coördineert ANB en Defensie financieren gemeenschappelijk Geschatte kostprijs 126 005 EUR Status budget 69 709,29 EUR Verbruiksgoederen ANB 17 738,83 EUR Verbruiksgoederen Defensie Tijdens de projecttermijn werd aan de hand van diverse media intensief gecommuniceerd naar externe doelgroepen. Zoals uit de inleiding van dit hoofdstuk blijkt, richtte die communicatie zich hoofdzakelijk naar de lokale doelgroepen rond de verschillende militaire domeinen uit het project. De opgesomde communicatieacties uit het projectdossier werden met succes uitgevoerd en vormden de basis voor het communicatieplan van het LIFE-project DANAH. Alle media straalden consequent de huisstijl uit. Deze uniformiteit in ‘look and feel’ zorgde voor herkenbaarheid en hielp mee aan een consequente en transparante verspreiding van de boodschap.

De communicatie naar het externe publiek beoogde in eerste instantie een heldere informatieverstrekking. De communicatie was er als begeleiding en als ondersteuning van de projectuitvoering op en naast het terrein. Om de grootschalige ontbossingen te duiden werden diverse communicatieacties ingeschakeld opdat het heideherstel sereen en zonder commoties uitgevoerd kon worden. De externe communicatiecampagne droeg ook onrechtstreeks bij tot het sensibiliseren van het betrokken personeel, zowel door de uitstraling, die het project kreeg via diverse communicatieacties, als door de betrokkenheid van het personeel in het uitwerken van het communicatieplan.

60


LIFE-project DANAH ________________________________________________ 1. Informatieborden Vandaag staan er 23 informatieborden aan de rand van de diverse militaire domeinen in Vlaanderen. Initieel werden er 24 informatieborden voorzien, maar een grondige voorafgaande behoefteanalyse wees uit dat het slechts op één locatie opportuun was om een informatiebord te plaatsen voor het voormalige militaire munitiedepot van Vloethemveld. Voor elk militair domein werd aan het lokale kampcommando en de boswachter gevraagd welke locaties het meest geschikt waren voor het plaatsen van informatieborden. Hierbij werd rekening gehouden met het feit dat de informatieborden een sterk informatief karakter moesten hebben, zonder uitnodigend te zijn voor passanten om zich in het militaire domein te begeven. Militaire domeinen zijn immers niet toegankelijk voor publiek. Ook voor de inhoud van de borden, in woord en beeld, werd er sterk gecoördineerd opdat zo goed mogelijk de lokale situatie en belangen worden weergegeven. Het lokale maatwerk werd vervolledigd door ook diverse formaten van informatieborden te leveren. Zo onderscheiden we het groot model met afmetingen van 197 cm x 97 cm met of zonder draagstructuur en een kleiner formaat van 100 cm x 80 cm eveneens met of zonder draagstructuur. De borden zonder draagstructuur werden bevestigd aan muren of poorten. De opdracht kon veel goedkoper gerealiseerd worden dan voorzien in het projectdossier. Na een grondige marktprospectie bleken er veel duurzamere en meer kwalitatieve materialen aan gunstigere prijzen voorhanden te zijn dan diegene, die oorspronkelijk beoogd werden. De huidige gebruikte materialen garanderen een duurzaamheid van minimum tien jaar voor zowel de houdbaarheid van draagstructuren als de kwaliteit van de afbeeldingen en de foto’s. De opdracht werd uitgevoerd in twee fases en verdeeld over de twee partners. In 2007 werd de eerste helft van de informatieborden geplaatst in de provincies Antwerpen en Limburg via een opdracht, uitgeschreven door het Agentschap voor Natuur en Bos. In 2008 volgden de resterende borden voor de provincies Antwerpen, Oost- en WestVlaanderen via een opdracht, uitgeschreven door Defensie. Ook al werden de informatieborden pas halfweg en in de tweede helft van de projecttermijn geplaatst, toch missen ze hun doel zeker niet. De duurzame materialen en de welafgewogen tijdsloze informatie, die aangeboden wordt op de borden, zorgt voor een langdurige inzetbaarheid. Zo zullen ook na de projecttermijn deze borden een getuigenis blijven van het project en wijzen op de ecologische waarde van deze bijzondere militaire gebieden voor het NATURA 2000-netwerk.

2. Dubbelnummer eigen tijdschriften Nog voor deze actie volgens de initiële planning kon uitgevoerd worden, verdwenen en evolueerden de tijdschriften van de partners drastisch. Het voorziene dubbelnummer van ‘Natuur daar zorgen we voor’ was onmogelijk gezien deze publicatie in 2006 definitief werd afgevoerd nadat de afdeling Natuur en de afdeling Bos en Groen opgingen in het Agentschap voor Natuur en Bos. In plaats hiervan werd bij ANB een éénmalige 61


LIFE-project DANAH ________________________________________________ “LIFE-project special DANAH” gemaakt, die inhoudelijk in grote lijnen overeenstemde met de Defensie publicatie “DIRECT special DANAH”, die gerealiseerd werd op basis van VOX, destijds het tijdschrift van Defensie. Om clichédoorbrekend te werken, werden de redacties van beide overheden bij elkaar gezet om de inhoud van het dubbelnummer te bepalen. De artikels in deze dubbelnummers kwamen tot stand op basis van interviews met personeelsleden van het ANB en Defensie die betrokken waren bij de realisatie van het project. De redacteur van Defensie zorgde echter voor de invulling van alle eerder ANB–georiënteerde artikels en andersom zorgde de redacteur van het ANB voor alle militaire georiënteerde artikels. Via deze aanpak konden de geïnterviewden objectiever ondervraagd worden en kwamen elementen naar boven, die het dubbelnummer interessanter maken voor een ruim publiek. Beide dubbelnummers werden gerealiseerd in 2007. In eerste instantie werden de dubbelnummers verspreid naar de abonnees van deze tijdschriften. Hierdoor werd een zeer ruim publiek bereikt, zowel intern als extern. De interne verspreiding binnen Defensie was eerder beperkt. Ze verliep in eerste instantie via de abonnees en naar oud-militairen. De actieve militairen ontvingen slechts beperkt een kopie via de milieutechnische eenheden. De ruime interne verspreiding van het Layman’s Report ving dit op. Hiermee werd een ruim intern publiek bereikt. Daarnaast kende deze nummers ook een continue verspreiding via de rondreizende tentoonstelling en diverse publieksmomenten. Bovendien boden deze publicaties steeds de mogelijkheid om samengevat een totaaloverzicht van het project aan te bieden.

3. Rondreizende tentoonstelling Tijdens het LIFE-project DANAH werd de rondreizende tentoonstelling sinds 2004 jaarlijks meerdere malen ingezet tijdens diverse publieksmomenten. Gaandeweg groeide de rondreizende tentoonstelling en werd er naast de vaste elementen steeds meer op maat van het evenement gewerkt. De tentoonstelling werd opgebouwd met variabele en flexibel inzetbare clippanelen. In eerste instantie werden enkel posters uitgehangen, die universeel ofwel op maat van het evenement werden gemaakt. Gezien posters echter geen duurzame oplossing boden, werden panelen in kunststof ontwikkeld. Deze tentoonstellingspanelen werden opgemaakt in verschillende varianten. Naast een universeel inzetbaar deel ‘Mens en Heide’ werden er ook provinciespecifieke panelen opgemaakt voor Antwerpen, Limburg en Oost- en West-Vlaanderen samen. Het deel mens en heide schetst hoe cultuurgebruik de heidelandschappen vormde en in stand hield. Een van die cultuurgebruiken is het militaire gebruik. Deze tentoonstellingspanelen kenden veel succes omwille van de visueel erg aantrekkelijke voorstelling. Deze panelen boden steeds een ideaal vertrekpunt om aan een leek het complexe project uit te leggen. 62


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Naast deze eerder vaste elementen werden er nog steeds gebiedsspecifieke posters opgemaakt met daarin meer informatie over het desbetreffende militaire domein en de natuurherstelacties die er plaatsvonden. Tijdens de publieksevenementen van Defensie vormde de rondreizende tentoonstelling van DANAH vaak een vreemde eend in de bijt tussen de militair georiënteerde doestands. Daarom werd er steeds meer interactiviteit ingebouwd en werd steeds goed nagedacht over de aantrekkingskracht van de informatiestand. Zo werden er belevingselementen aan toegevoegd zoals aankleding met camouflagenetten en het nabouwen van biotopen met zand, heide en water. Ook audiovisuele elementen hielpen om de aantrekkingskracht te vergroten. Zo werd er, in samenwerking met Defensie, een videoclip ontwikkeld, die tijdens diverse evenementen er voor zorgde dat meer mensen hun weg vonden naar de infostand. Ten slotte werden ook spelelementen gebruikt, die waarschijnlijk het meest effectief waren. Gaande van een quiz tot volledige labyrinten en als klap op de vuurpijl een Skyview op 16 meter hoogte. Ook het aantal en de diversiteit van de evenementen, waaraan werd deelgenomen, groeiden. Bij de start van het project werd een inventaris opgemaakt van alle mogelijke evenementen waaraan deelgenomen kon worden. De diverse evenementen werden ingeschakeld in een jaarlijkse kalender. Bovendien zorgden de deelname aan diverse evenementen en het succes van de tentoonstelling er ook voor dat de DANAH–stand gevraagd werd voor het deelnemen aan andere evenementen. De wederkerende evenementen waren de Kampdagen en de opendeurdag van Kamp Beverlo, de MARS 18RA en de Jeugddagen in het kwartier van Brasschaat, Wings&Wheels te Ursel en de Defensiedagen. Daarnaast waren er nog tal van andere evenementen waaraan werd deelgenomen. De informatiestand werd ook consequent ingezet tijdens de informatiesessies voor lokale besturen. Bovendien volgden er tengevolge van deze ontmoetingsmomenten ook afspraken voor de deelname aan nieuwe en andere evenementen voor de lokale bevolking. Vaak ging het om het starten aankomstpunt van unieke geleide wandelingen, die ingericht werden op de militaire domeinen om de doelstellingen van het project op terrein aan te tonen en te bespreken. Algemeen gezien is de rondreizende tentoonstelling een goed medium om een moeilijk bereikbaar publiek van lokale doelgroepen van diverse leeftijden in te lichten over de projectdoelstellingen. Bij grote Defensie-evenementen kan echter geen detailinformatie gegeven worden - buiten de face-to-face gesprekken - en dient men zich tevreden te stellen met de boodschap dat Defensie en Natuur samenwerken en samengaan. De rondreizende tentoonstelling was zeer nuttig als ondersteuning bij andere communicatieacties, die meer detail toelieten, zoals geleide wandelingen en informatiesessies.

4. Ontwikkeling en up-to-date houden van een LIFE website De website van het LIFE-project DANAH www.danah.be, werd in augustus 2005 opgestart en werd sindsdien regelmatig geüpdate en actief gebruikt om de voortgang 63


LIFE-project DANAH ________________________________________________ van het project aan een ruim publiek mee te delen. De website was immers een interessant medium om het lokale niveau te overstijgen, mede door de drietaligheid (NL/FR/ENG). Het Franse en Engelse deel van de website beperkte zich echter tot de algemene informatie van de website. Opdat we ons van een vast lezerspubliek konden verzekeren, werd sinds begin 2006 ook een elektronische nieuwsbrief aangeboden. De abonnees werden zo via email op de hoogte gebracht van de updates op de website en over de laatste evoluties en ontwikkelingen binnen het project. In totaal werden er zo 23 nieuwsbrieven verstuurd. 418 abonnees ontvingen de nieuwsbrief. De website werd ook steeds zeer actief ingezet voor de communicatie rond de twee internationale studiemomenten NATURE in DEFENCE, die in 2005 en 2009 georganiseerd werden. Ze liet toe om vlot de laatste updates en meldingen te plaatsen, evenals de mogelijkheid om zich in te schrijven aan te bieden. Steevast werd de website www.danah.be in alle media van LIFE-project DANAH vermeld, in het dubbelnummer, folders, posters, publicaties, gadgets, etc. De URL werd gekozen omwille van het onafhankelijke karakter. Een integratie in de webstekken van de projectpartners zou een verkeerd en te eenzijdig beeld geven van dit samenwerkingsproject. De bezoekersaantallen van de website waren niet erg hoog maar wel constant. Wat wijst op een trouw en geïnteresseerd lezerspubliek. Het aantal unieke bezoekers per jaar: 2005: 2006: 2007: 2008: 2009: 2010:

2670 2787 4003 3048 3744 613 (eerste 3 maanden)

In 2007 verschenen er heel wat media en schakelde de rondreizende tentoonstelling in een hogere versnelling. Dit tonen de cijfers ook.

5. Diversen: promoten van NATURA 2000 en LIFE–natuur

Mediawerk Ook al was de actieradius van de perscommunicatie veelal beperkt tot de lokale pers, toch verschenen er heel wat persartikels en audiovisuele reportages in de loop van de projecttermijn. De grootste mediacampagne volgde steeds in de nasleep van de organisatie van de lokale informatiemomenten per militair domein. Hierbij werd immers steeds de pers uitgenodigd. Dit resulteerde niet enkel in krantenartikels maar ook in enkele radio- en televisiereportages. Het nut van de informatiesessies in 2006, om eventuele negatieve kritiek op het heideherstel preventief op te vangen, is bewezen. Het aantal artikels met een negatieve 64


LIFE-project DANAH ________________________________________________ naklank is gemakkelijk op een hand te tellen en kende slechts een zeer beperkte impact. Bovendien ging het om individuele en particuliere gevallen. Het overgrote deel van de persartikels waren positief en ondersteunden de doelstellingen van het project.

Naast klassieke dagelijkse media werd het LIFE-project DANAH ook gecontacteerd voor het leveren van artikels in publicaties zoals Knack en Milieudirect. Bovendien zijn er jaarlijks tal van artikels verschenen in de eigen tijdschriften van de projectpartners. Ook tijdens de televisie-uitzendingen van Defensie ‘Televox’ werd het LIFE-project DANAH meermaals in de kijker geplaatst. Daarnaast werden er diverse reportages gemaakt voor regionale televisiestations. Dikwijls in het kielzog van de informatiesessies voor lokale besturen. In 2009 werd het project gecontacteerd door het Portugese televisiestation SIC-TV. In het kader van een reeks rond duurzame ontwikkeling in Europa, werd het LIFE-project DANAH geselecteerd om een verhaal te brengen over duurzaam natuurbeheer op militaire domeinen in Vlaanderen. Dit leverde een mooie reportage op, die in Portugal werd uitgezonden.

Evenementen voor de lokale bevolking Voor de realisaties in dit kader kunnen de referenties gelezen worden bij de hierboven omschreven acties ‘E1: communicatie met medegebruikers’ en ‘E3: Rondreizende tentoonstelling’. 65



Workshops, seminaries en conferenties Zowel binnen zelf georganiseerde internationale studiemomenten als bij door anderen georganiseerde internationale conferenties werd de boodschap verspreid. Onder de actie E4 zal dit meer in detail besproken worden. Ook voor de natuurgidsen van het Vlaams bezoekerscentrum de Watersnip, werden themawandelingen ingericht om de werven van het LIFE-project DANAH te gaan bekijken. Op die manier genoten ook de vrijwilligers een zekere opleiding, die ze zelf in eigen rondleidingen in de rand van het militaire domein kunnen gebruiken. Bovendien werden er presentaties gegeven door het LIFE-team DANAH voor zeer diverse publiek in de loop van de gehele projecttermijn, zowel voor een militair publiek als voor lokale belangengroepen en verenigingen.

Productie van brochures, films en landkaarten Films Tijdens het project werden diverse audiovisuele producties op poten gezet. In eerste instantie kon het LIFE-team genieten van een uitstekende samenwerking met de audiovisuele diensten van Defensie. Zo werden er beelden verzameld van diverse natuurherstelwerkzaamheden op de militaire DANAH-domeinen. Er werd ook een flitsende videomontage gemaakt, die als publiekslokker diende tijdens tal van evenementen. Naast interne producties werden er ook externe producties opgezet, zowel nationaal als internationaal. Vanuit diverse hoeken werd het LIFE-project DANAH gecontacteerd voor audiovisuele producties. De provincie Limburg zette bijvoorbeeld op tal van mooie groene ‘toeristische’ trekpleisters zogenaamde ‘spotters’ neer. Dit zijn in principe periscopen op het land, waarmee de horizon verkend kan worden. Op bepaalde punten in de horizon start automatisch een filmpje. Van op de mijnterril van Heusden-Zolder is een groot deel van het militaire domein van Kamp Beverlo te zien. In samenwerking met de regisseur van het spotter–project werd een mooi filmpje gemaakt, dat nu door tal van bezoekers van op de mijnterril van Heusden-Zolder kan bekeken worden. Het filmpje licht de samenwerking tussen Defensie en ANB toe voor de uitzonderlijke natuur op Kamp Beverlo. 66


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Ook de DVD ‘Forces in Nature’, die eerder hierboven werd omschreven bij sensibilisering van militair personeel, verdient hier een vermelding.

Brochures Tal van brochures, folders en posters werden ontwikkeld en verspreid tijdens het LIFEproject DANAH. Vanaf 2005 werden de introductiefolders van LIFE-project DANAH verspreid. Concreet ging het om de themafolder en de provincie specifieke folders. De themafolder gaf op een dubbel A4 een algemeen overzicht van het LIFE-project DANAH in Vlaanderen, met daarin historische achtergrondinformatie, een omschrijving van de noodzaak van het project en haar doelstellingen. Daarnaast werden er ook provinciespecifieke folders ontwikkeld, die de projectgebieden per provincie (West- en Oost-Vlaanderen gebundeld, Antwerpen en Limburg) voorstelden en de doelstellingen van het project eveneens omschreven. Met het oog op een correcte perceptie van het project was het belangrijk een medium te hebben, dat zeer snel en overzichtelijk de boodschap correct kon verspreiden. Vandaar dat deze brochures ook in zeer grote oplage verspreid werden over Vlaanderen via een netwerk van infozuilen in bibliotheken, culturele centra en andere publieke centra. Bovendien werden deze brochures ook consequent verspreid via de rondreizende tentoonstelling en andere publieksmomenten. In samenwerking met het ANB-personeel in West-Vlaanderen, werd ook een specifieke brochure ontwikkeld voor de domeinen Houthulst en Zedelgem, om het geplande beheer concreet toe te lichten. In het kader van het internationale studiemoment Nature in Defence: back to life after LIFE in 2009, werd een conference book met een overzicht van de besproken thema’s opgesteld en verspreid. Daarnaast kunnen ook het eerder vermelde dubbelnummer en het nog te bespreken Layman’s Report hier aangehaald worden.

Landkaarten Van alle projectdomeinen werden consequent kaarten opgemaakt van het natuurbeheer, dat er plaatsvond per projectjaar en per actie. Deze kaarten waren ook heel interessant als voorbereiding voor de lokale Natuur- en Bosbeheer Commissies om geplande en uitgevoerde werken te bespreken. Ook na de projecttermijn zullen deze kaarten relevant blijven.

Technische publicaties Naast de themanummers verscheen er in 2007 een artikel in Milieudirect, een vakblad voor bedrijfsleiders en milieuprofessionals, editie juni 2008.

Varia Tenslotte is het ook interessant om de luchtfoto’s te vermelden, die in 2007 en 2008 genomen werden van militaire domeinen in Antwerpen en Limburg.

67


LIFE-project DANAH ________________________________________________ E4/ Internationaal studiemoment Verantwoordelijke voor de uitvoer LIFE-team samen met stuurgroep studieweek coördineerden ANB en Defensie financieren gemeenschappelijk Geschatte kostprijs 23 324 EUR Status 2 264,66 EUR Overige kosten ANB 6 196,89 EUR Overige kosten Defensie 1 182,30 EUR Reizen Defensie Zowel in 2005 als in 2009 werden er internationale studiedagen georganiseerd. Tijdens beide studiedagen werden specialisten in natuurbeheer op militaire domeinen uit binnen- en buitenland samengebracht om ervaringen met elkaar uit te wisselen. Een ruim aandeel van de onkosten werden rechtstreeks intern geregeld bij beide partners. Hierdoor zijn de totale uitgaven op het project lager dan oorspronkelijk gepland was.

1ste Conferentie: NATURE in DEFENCE 20 t.e.m. 22 september 2005 De internationale studiedag NATURE in DEFENCE vond plaats in het Kasteel van Ham te Steenokkerzeel. De organisatie van dit studiemoment werd mogelijk dankzij de logistieke ondersteuning en de goede onderlinge samenwerking van de projectpartners. Het programma bestond uit lezingen, presentaties en workshops. De lezingen en de presentaties werden ingedeeld volgens de drie hoofdthema’s Ecologie, Partnerschap en Duurzame ontwikkeling. Dit internationale studiemoment richtte zich tot iedereen, die betrokken was bij het natuurbeheer op militaire domeinen in Europa. In totaal verwelkomden wij 127 deelnemers uit 24 verschillende Europese landen. Tot de deelnemers behoorden 32 sprekers uit 11 verschillende Europese lidstaten. Zowel de sprekers als de deelnemers bestonden uit een rijke mix met verschillende achtergronden. Op 22 september organiseerden we een terreinbezoek aan het militaire domein “Groot en Klein Schietveld van Brasschaat”. Met dit terreinbezoek werd de theorie aan de praktijk gekoppeld. Tijdens dit terreinbezoek konden de deelnemers in de voormiddag kennismaken met het Klein Schietveld in Brasschaat. In de namiddag kwam het Groot Schietveld aan bod. Gedurende het terreinbezoek werd ook stil gestaan bij de werken, die uitgevoerd werden in het kader van het LIFE-project DANAH. Hierbij werd toegelicht welke methodes en technieken hiervoor aangewend werden. Tegelijkertijd werd ook een bredere context belicht dan enkel natuurbeheer. Zo werden ook archeologische belangen en luchtmetingen toegelicht door specialisten van AROHM (Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten en Landschappen) en VMM (Vlaamse Milieumaatschappij). Hiermee wijst het LIFE-project DANAH op het breder maatschappelijk belang van een LIFE-project op militaire domeinen. De referatenmap van NATURE in DEFENCE werd tijdelijk online aangeboden op www.danah.be. 68


LIFE-project DANAH ________________________________________________ 2de Conferentie: NATURE in DEFENCE: back to life - after LIFE 18 t.e.m. 20 mei 2009 Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos organiseerden in het kader van het LIFEproject DANAH van 18 tot 20 mei 2009 hun tweede internationaal symposium NATURE in DEFENCE: back to life – after LIFE. Het programma bestond opnieuw uit een gevarieerde mix van presentaties, terreinbezoeken en workshops. Met het einde van het LIFE-project DANAH in zicht, stelden de projectpartners de resultaten van dit ambitieuze natuurherstelproject op 12 militaire domeinen in Vlaanderen voor aan experts uit binnen- en buitenland met specifieke ervaring in milieu- en natuurprojecten op een militair domein. In totaal werden een vijftigtal gasten uit niet minder dan 15 verschillende landen ontvangen, met zowel een militaire als ecologisch-wetenschappelijke achtergrond. Daarnaast namen ook 50 personeelsleden van het Agentschap voor Natuur en Bos en Defensie deel aan deze conferentie. Deze laatste groep bestond hoofdzakelijk uit de mensen, die de realisatie van het LIFE-project DANAH mogelijk maakten. Naast de resultaten werden immers ook de belangrijkste uitdagingen voor de toekomst aangekaart. De projectpartners Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos wensen ook na de projecttermijn deze samenwerking duurzaam verder te zetten, zonder de steun van het Europese LIFE–fonds. Naast het financieren van het toekomstige beheer van grootschalige militaire heidelandschappen, vormen hanteerbare plannen, waarin militaire aspecten en ecologische doelstellingen verenigd worden, eveneens een kritische succesfactor voor een geslaagde toekomstige samenwerking. Tenslotte werden ook ideeën verzameld over mogelijke partnerschappen. De centrale conferentiethema’s waren bijgevolg beheer – planning – partnerschap. In totaal traden zo vijftien buitenlandse sprekers aan binnen de conferentiethema’s beheer, planning en partnerschap. Tijdens de workshops werd geprobeerd om via een open discussie hanteerbare oplossingen te formuleren die als inspiratiebron kunnen gelden voor de samenwerking na het LIFE-project DANAH. Elke dag vond de conferentie op een andere locatie plaats in de provincie Limburg, waardoor de variatie in het programma gegarandeerd werd en de gasten meteen ook een mooie impressie kregen van de provincie Limburg. Op maandag 18 mei werd de conferentie officieel geopend in de Tiendschuur in de abdijsite van Herkenrode, nabij Hasselt. Op dinsdag 19 mei streek de conferentie neer in Kamp Beverlo. In de namiddag werden de concrete resultaten van het project op het terrein getoond onder begeleiding van de terreinmensen van Defensie en ANB. Op 20 mei werden de conclusies in kleinere discussiegroepen voorbereid in het Vlaams Administratief Centrum (ANB) in Hasselt. De referatenmap van “NATURE in DEFENCE: back to life - after life” wordt online aangeboden op www.danah.be. Met een online versie kan een ruimer publiek bereikt worden dan met een gedrukte publicatie, die enkel bestemd is voor een select publiek.

69


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Algemeen mag gesteld worden dat de internationale studiedagen een groot succes waren in vele opzichten. In eerste instantie kreeg het LIFE-project DANAH zo zeker meer bekendheid in de Europese Unie, zeker binnen de verschillende ministeries van Defensie en andere gelijkaardige projecten in Europa en zelfs daarbuiten. Ook een zeer nuttig netwerk van specialisten werd uitgebouwd. De studiedagen waren niet alleen interessant voor het LIFEproject DANAH zelf, maar ook voor de andere deelnemers onderling. De symposia boden een forum om ervaringen uit te wisselen over een zeer specifieke materie. Tegelijkertijd werken zulke ontmoetingsmomenten ook zeer inspirerend voor eigen werk. Het LIFE-project DANAH bood ook kansen om te reizen en zeer gericht ervaring uit te wisselen met buitenlandse projecten of gelijkaardige samenwerkingsverbanden. In juli 2004 kreeg het project haar eerste internationale voorstelling in Salisbury, Groot– Brittannië. De communicatieverantwoordelijke van het project nam deel aan een studieweek, presenteerde het project en ronselde tevens de eerste deelnemers voor het eerste internationale symposium van het LIFE-project DANAH. Ook tussen het Letse Ministerie van Defensie en het Belgische werd een bilaterale samenwerking over natuurbeheer op militaire domeinen uitgebouwd. Het Letse project Adazi bezocht tweemaal het LIFE-project DANAH. Het DANAH-team en medewerkers namen ook deel aan de Letse conferenties en overleg in 2006, 2007, 2008 en 2009. Tijdens de eerste editie van NATURE in DEFENCE was het opvallend hoe groot de gelijkenissen waren tussen DANAH en de situatie in Denemarken. Bovendien hadden zij al heel wat ervaring opgebouwd rond het opmaken van beheerplannen voor militaire domeinen maar ook rond de praktische toepassing van een GIS, het opmaken van prioriteitenkaarten en de integratie van militair gebruik, natuurbeheer en gebruik door derden. Dit resulteerde in 2008 in een bezoek aan Denemarken waar heel wat nuttige ervaring werd opgedaan, die zeker ook zijn invloed heeft gehad op de verdere uitwerking van het project voor gelijkaardige acties. Bovendien werd ook de presentatie van de Deense afgevaardigde in die zin voorbereid voor ons eigen symposium in mei 2009. Naast de externe bekendheid, een netwerk voor informatie-uitwisseling en internationale uitstraling, mag ook het effect op de integratie van het ANB en Defensie – een intern effect – niet onderschat worden. Het spreekt voor zich dat voor de geslaagde organisatie van dergelijke symposia een goede organisatie en coördinatie aan de orde moesten zijn. Een geslaagde organisatie van het eerste studiemoment in 2005 zorgde zeker voor een stroomversnelling en een hechtere samenwerking, omwille van de gezamenlijke succeservaring. In 2009 werd dit nogmaals onderstreept en kon er duidelijk verder gewerkt worden op de ervaringen, die de voorgaande jaren werden opgedaan. Opnieuw zorgde de organisatie voor een intensifiëring van de samenwerking, een effect dat zich toch ook over een langere termijn laat voelen en zeker ook bij andere organisaties of samenwerkingsprojecten, waarbij het succes van het geheel grotendeels afhangt van de gelijkgezindheid en afstemming tussen de partners.

70


LIFE-project DANAH ________________________________________________ E5/ Layman’s report Verantwoordelijke voor de uitvoer Communicatieverantwoordlijke LIFE-team ANB en Defensie gemeenschappelijk Geschatte kostprijs 14 253 EUR Status budget -

In principe werd er gedurende de volledige projecttermijn gebrainstormd over de invulling van het mogelijke rapport voor leken. Dit was logisch gezien in het communicatieplan, geschreven bij aanvang van het project, de doelgroepen in eerste instantie werden opgedeeld in leken en niet–leken. Het waren volgens de communicatiestrategie vooral de leken, die extra aandacht verdienen. Een rapport voor leken moest in de eerste plaats een aantrekkelijke brochure worden, die laagdrempelig het project presenteert en visueel zowel de noden als de resultaten van het project weergeeft. In samenwerking met fotografen van Defensie en het ANB werden doorheen het project foto’s verzameld voor het lekenrapport. De deskundige natuurbeheer, de wachters en de overige DANAH–teamleden maakten foto’s van diverse acties. Uiteindelijk werden er zeer veel foto’s van het project verzameld, die niet allemaal gebruikt kunnen worden in het Layman’s Report. Toch blijven ze voor verslaggeving en toekomstige publicaties zeer interessant. In 2009 werd gestart met het effectief samenstellen van het lekenrapport. Initieel was voorzien om een definitieve afgewerkte versie klaar te hebben tegen eind 2009. Een nieuwe projectverlenging tot juni 2010 zorgde ervoor dat er meer tijd was voor de afwerking. Eind april 2010 was de definitieve versie klaar om gedrukt te worden. Het Layman’s Report werd gedrukt op in totaal 10.000 exemplaren, waarvan 9.000 in het Nederlands/Frans en 1.000 exemplaren in het Nederlands/Engels. Het Layman’s Report werd steeds opgemaakt in de taal van de begunstigde. De simultane tweetaligheid van de brochure liet toe om de brochure binnen de federale administratie Defensie maximaal te verspreiden. Deze maximale interne verspreiding helpt om vlak na de projecttermijn de militaire betrokkenheid in stand te houden. Zo wordt ook de beperkte verspreiding van het themanummer binnen Defensie opgevangen. Naast een brede interne verspreiding binnen Defensie, was er ook een ruime externe verspreiding. Hierbij ontvingen beleidsmakers op diverse niveaus het Layman’s Report, zoals burgemeesters van omliggende gemeenten, provinciebesturen, maar ook ministers en parlementsleden zowel op federaal als gewestelijk niveau. Ook diverse administraties ontvingen een exemplaar. 71



6) Algemene projectuitvoering F1/ LIFE-team DANAH Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB Geschatte kostprijs 2 062 026 EUR Status 56 083,52 EUR Duurzame Goederen ANB 2 194 392,55 EUR Personeel ANB Het LIFE-team dat op het project werd aangeworven bestond uit een ‘projectcoördinatiecel’ en 2 arbeiders die voltijds werden ingezet voor manueel werk op de domeinen. De andere functies in het kader van het project, namelijk natuurarbeiders, technici, wachters en administratieve medewerkers, werden ingevuld door personeelsleden van beide partners. De tijdsinzet van deze medewerkers werd opgenomen in de personeelsoverzichten. De Projectcoördinatiecel bestond uit 5 voltijdse eenheden die voor de projectduur door het Agentschap Natuur en Bos werden aangeworven: projectcoördinator, coördinator communicatie, deskundige beheer, deskundige boekhoudkunde, medewerker (educatie/bestekken). Deze coördinatiecel vormde ook de kern van het Steering Comité waarin naast deze 5 projectpersonen ook afgevaardigden van beide partners zetelden. Het personeel van het LIFE-project DANAH kende verloop, maar de projectdoelstellingen kwamen niet in gevaar. Door de termijnverlenging van het project liggen de uitgaven voor deze actie hoger dan oorspronkelijk geraamd was. Om de NATURA 2000-waarden in te bedden bij de prioritaire militaire gebruiker werd vanaf 2005 een interne structuur opgebouwd. De diensten bij Defensie, die het natuurbeheer op militaire domeinen opvolgen, zijn gevoelig uitgebreid ten opzichte van de start van het project in 2003. Op het terrein is er één persoon van de Milieutechnische Eenheid (MTE) per projectgebied die het beheer mee opvolgt naast zijn andere milieutaken. Voor de domeinen in Antwerpen en Limburg werden 2 extra personeelsleden voorzien om natuur expliciet op te volgen (Brasschaat voor heel provincie Antwerpen, Leopoldsburg voor Kamp Beverlo en Schietveld Helchteren. Bij de Regionale Centra voor Infrastructuur werd tevens de milieucel officieel aan de organisatiestructuur toegevoegd. Voor Antwerpen en Limburg is er plaats voor 2 Officieren (Offr) en 1 Onderofficier (OOffr) (momenteel 1 Offr en 2 OOfr). Voor Westen Oost-Vlaanderen is 1 Offr en 2 OOffr voorzien. Op Stafniveau bij Defensie (DG MR C&II/S/E) is de personeelsenveloppe sinds juni 2007 gestegen van 4 naar 6,3 VTE.

F2/ Wetenschappelijke monitoring van het natuurherstel Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB, LIFE-team Geschatte kostprijs Zie actie A2 Er gebeurde geen uitgebreide inventarisatie van de domeinen voorafgaand van of bij aanvang van het project omwille van de ongeziene schaal van de werken tijdens het LIFE72


LIFE-project DANAH ________________________________________________ project DANAH. Voor de opmaak van alle beheerplannen werden evenwel zeer uitgebreide inventarisaties gedaan, die een belangrijke set van data aanleverden voor de beheerplannen. Tegelijk zijn in de beheerplannen richtlijnen opgenomen voor monitoring gedurende de beheerplanduur (tot 27 jaren).

F3/ Steering committee: adviescommissie Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB, Defensie Geschatte kostprijs Wordt niet aangerekend ten laste van LIFE Het steering committee is minimaal tweemaal per jaar samen gekomen voor de opvolging van de uitvoering van het project en om de algemene richting te bepalen. Parallel kreeg dit comité feedback vanuit de lokale commissies en werd tevens gerapporteerd over de stand van uitvoering, knelpunten en verdere planning aan de gewestelijke Technische Uitvoeringscommissie.

F4/ Externe accounting Verantwoordelijke voor de uitvoer ANB, LIFE-team Geschatte kostprijs Wordt niet aangerekend ten laste van LIFE Externe accounting wordt uitgevoerd door erkende auditeur na afsluiting van de financiële databank. Het verslag van de auditeur is toegevoegd in bijlage 7.

73



D. Evaluatie a. Projectprocessen Bij aanvang van de uitvoering van het LIFE-project DANAH bleek dat het projectdossier te ambitieus opgesteld was en het bestaande draagvlak overschreed, voornamelijk in het budgetonderdeel Personeel, en dat het in de praktijk naar de letter van het dossier onuitvoerbaar was. Dit had vooral invloed op de acties planning (A-acties). Tegelijk was er onduidelijkheid over de in werkingstelling van het LIFE-team, zodat de het LIFE-team pas 8 maanden en de projectcoördinator pas 1 jaar na aanvang van het project aangeworven werd (start op 01/09/04). Door controle op het terrein werd het projectdossier in de maanden daarna aangepast aan meer realistische doelstellingen. Omdat het LIFE-project DANAH voor een aantal zaken in de pioniersrol zat bleek onder andere voor de opstelling van richtplannen geen stabiele richtlijn voorhanden te zijn bij de begunstigde. Na overleg met de buitendienst Limburg werd in 2007 een stabiele format aangereikt, die ondertussen voor alle projectdomeinen geleid heeft tot de huidige bruikbare richtplannen. Voor de opstelling van beheerplannen werd pas op 10/12/07 een positief advies van Inspectie van Financiën (IF, inmiddels een nieuwe inspecteur die niet op de hoogte was van de historiek en de achtergrond van het hele LIFE-project) gekregen voor de uitbesteding van de beheerplannen. De onderliggende redenering van IF was dat de begunstigde ANB beter in haar reguliere activiteit beheerplannen zelf zou opmaken en dus deze taak niet zou moeten uitbesteden. Op basis van argumenten inzake het groot aantal plannen, uitgestrekte terreinen, beperking aan personele middelen om al deze plannen binnen beperkte tijd klaar te krijgen en tevens de voorziene Europese co-financiering hiervoor werd tenslotte goedkeuring gegeven voor de uitbesteding van deze actie. Alvorens het terreinbeheer op sommige domeinen kon starten moesten eerst een MERontheffing (Milieueffectenrapport), een ontheffing van het verbod op ontbossing, een goedkeuring van de boscompensatieregeling en een stedenbouwkundige vergunning bekomen worden. Dergelijke procedure dient vele stappen te doorlopen en is vrij tijdsrovend. De goedkeuringen werden in 2006, deels 2008 bekomen, zoals in de tussentijdse rapportages werd aangegeven.

b. Projectbeheer door LIFE-team Een praktisch instrument dat werd ontwikkeld voor de opvolging van de uitgevoerde werken en van het budget van het LIFE-project DANAH is de MS ACCESS DATABANK. Deze bevat alle data rond de beheerpercelen, de budgettaire vastlegging, de werfopvolging, facturering en ordonnancering van alle acties voor alle projectjaren. De kaarten en bijhorende oppervlaktes uit het projectdossier zoals opgesteld in 2002 bleken onvoldoende getoetst aan de eigenlijke terreinsituaties van de 12 domeinen. De geplande 74


LIFE-project DANAH ________________________________________________ oppervlaktes werden geraamd op basis van de toen beschikbare kaarten en technologische mogelijkheden. Het LIFE-team was dan ook genoodzaakt om in eerste instantie op basis van interviews met de plaatselijke wachters de kaarten af te stemmen met de inmiddels verzamelde gegevens over de terreinsituatie. Op basis van bijkomende gegevens en geactualiseerde kaarten kon dan een nieuwe becijfering van de voorziene oppervlaktes gebeuren zoals dan voorgesteld in de Additional Clause.

c. Successen en falingen/zwaktes Een nadeel aan de gevolgde weg van inventarisatie is dat er voor de gehele oppervlakte van de domeinen geen volledige nulreferentie beschikbaar was bij het verzamelen van de relevante kennis voor het beheerplan. De huidige graad van inventarisatie, op het einde van het LIFE-project DANAH, kan nu echter wel dienen als bruikbare nulreferentie in de toekomst. Een zeer uitgebreide inventarisatie was echter niet meer mogelijk binnen de resterende termijnen, aangezien er maar ongeveer één seizoen kon geïnventariseerd worden, wat voor dergelijk uitgestrekte domeinen onvoldoende was voor uitgebreide en gedetailleerde opnames. In deze optiek heeft het project wel gediend als een mijlpaal, en zijn de domeinen, die voordien als “blinde vlekken” van soortenverspreiding werden beschouwd, nu gedeeltelijk ontsloten qua terreinkennis. Zo heeft de deskundige natuurbeheer, wellicht de grootste populatie Heikikkers nog ontdekt in het Schietveld Helchteren na de uitvoering van het project, de inventarisaties en de opmaak van de beheerplannen. Logischerwijs wordt enkel de huidige staat van kennis weerspiegeld in de inventarisatie. Om een goed beheer mogelijk te maken is het noodzakelijk dat wetenschappelijke instellingen de overheid ondersteunen met het verzamelen van wetenschappelijke biotoopkennis en het overbrengen van deze gegevens aan de terreinbeheerders. Vanuit het protocol kunnen hierover afspraken voor de verdere inventarisatie en monitoring gemaakt worden. Een monitoring als continue inventarisatie is nog niet opgestart op het einde van het LIFE-project DANAH maar is opgenomen in de natuurbeheersplannen. Het proces richtplanning is een langdurig proces gebleken omdat op conceptmatig niveau bepaald moest worden welk beleid en beheer het meest efficiënt en effectief is om in 10.000 hectaren uitzonderlijke militaire domeinen het behoud en herstel van natuurwaarden te verzekeren. Een praktisch nut van de richtplannnen is dat ze aangeven waar in combinatie met de beheerplannen de beperkte geldelijke middelen het meest efficiënt kunnen ingezet worden voor maximaal resultaat. Voor de opbouw van de richtplannen werden eerst de bestaande gebiedsvisies verder verfijnd en (her)bevestigd op de lokale commissies. De gebiedsvisie van elk domein geeft aan welk landschap met bijhorende biodiversiteit de partners willen behouden op lange termijn, waar de meest kwetsbare landschapseenheden liggen en waar de zeer prioritaire ten opzichte van minder prioritaire beschermingsniveau’s liggen ten aanzien van militair gebruik en gebruik door derden. In het beheerplan (zie beheerplanning) wordt de technische weg uitgelegd om die visie in de praktijk waar te maken. Het proces van de instandhoudingdoelstellingen (IHD, “conservation objectives” in uitvoering van de EU Habitatrichtlijn voor Natura 2000) kwam op kruissnelheid in Vlaanderen midden 2008 toen het LIFE-project al enkele jaren liep. De vereisten en criteria voor de opmaak van de IHD werden ingebouwd in de richtplannen zodat de informatie uit de twee processen 75


LIFE-project DANAH ________________________________________________ geïntegreerd werd en afgestemd kon worden met het projectproces. De afdelingen beleid van ANB provinciale diensten hebben in samenwerking met de kampcommando’s hun visies op basis van deze benadering dynamisch aangepast en afgetoetst aan de ervaringen rond beheer en gebruik door derden van de domeinen. De echte fusie van de informatie uit alle beleidsprocessen in de richtplannen is complex en nog niet ten volle gebeurd. De visievorming moest volledig worden gestroomlijnd tijdens het project. Hierdoor is de visievorming maatwerk voor de militaire domeinen van het project, zonder ingebed te zijn geweest in bredere processen. Sinds het proces IHD is deze situatie verbeterd en worden pogingen gedaan om tegenspraak met andere beleidslijnen te voorkomen vanuit het protocol. De richtplannen geven het algemeen beleidskader voor elk gebied en werden verder verfijnd en vertaald in beheerplannen. In de toekomst moet voorzien worden dat het beleid rond deze uitgestrekte belangrijke gebieden nog verder wordt ingebed in de kernactiviteiten van de betrokken protocolpartners. Dit kan gebeuren door de richtplannen een centrale plaats te geven in de ontwikkeling van het milieubeleid van militaire domeinen en ze als toetssteen te hanteren bij veranderend beleid of politieke keuzes. De richten beheerplannen blijven lijvige documenten vol expertise. De constante vertaling van de aanwezige informatie in begrijpelijke termen voor de (militaire) leek blijft nodig voor een correcte coördinatie in de toekomst. Het GIS-tool dat al deze informatie toegankelijk moet maken voor de eindgebruiker kan hierbij helpen. De enorme oppervlaktes, die beheerd zijn en de diversiteit tussen de 12 verschillende projectdomeinen (zowel militair-technisch als op het gebied van het ecosystemen) leiden tot een ongezien hoog ambitieniveau voor de toekomst. Specifieke bronnen van financiering, duurzaam materiaal en ervaren personeel (voor coördinatie, bestekvoorbereiding en werfcontrole) zullen bijdragen tot een effectievere samenwerking in de toekomst.

Het project is ontstaan in de schoot van het protocol en heeft gezorgd voor een intensivering van de samenwerking. De verschillen in structuur, cultuur en aanpak tussen de partners zijn duidelijk geworden tijdens de uitvoering: Defensie met verticale hiërarchie en het ANB met horizontale hiërarchie. Deze verschillen hebben tijdens de uitvoering van het project bijkomende tijd vereist om uit te zoeken welke aanpak de meest efficiënte was voor uitvoering van de verschillende projectacties. Dankzij deze uitvoerige overlegmomenten werd ook de integratie van procedures versterkt en begrip en respect voor elkaars doelstellingen gestimuleerd. Het protocol blijft actief na de projecttermijn als contract tussen de partners Defensie en het ANB waarbij de gewestelijke en lokale commissies fungeren als duurzame coördinatieorganen tussen de partners. De visie achter het bijgeleverde After LIFEConservation Plan bestaat uit de maximalisatie van de inzet van de structuren van dit protocol. Dankzij het protocol kon ook beroep gedaan worden op de enorme kennis van de plaatselijke wachters van Defensie en het ANB, zodat de beheeracties uit het projectdossier in vele gevallen op succesvolle wijze uitgevoerd werden. Na het LIFE-project DANAH blijft het beheer van de soorten en populaties echter even noodzakelijk, wil men ze op afdoende wijze op langere termijn in stand kunnen houden. Hiervoor zijn de richtplannen en beheerplannen die opgeleverd worden bij het eindrapport cruciaal.

76


LIFE-project DANAH ________________________________________________ De richtlijnen rond handhaving en gebruik door derden zullen pas na het LIFE-project in de praktijk afgetoetst en bijgestuurd kunnen worden. In een eerste fase werd reeds een toelichting gegeven over het juridisch kader en voorstel van procedures aan de commissieleden. In de toekomst zijn verdergaande opleidingen en afspraken nodig zodat deze richtlijnen de werking van de commissies kunnen verlichten waardoor finaal de natuurwaarden beter beschermd worden. Er is voldoende engagement om dit proces voort te zetten. Verantwoorde communicatie vergt reflexen van beide partners om gezamenlijk en geïntegreerd het belang van de militaire gebieden te blijven benadrukken. Transparante communicatie garandeert een duurzame verankering van de militaire functie in het breedmaatschappelijk debat over de toekomst van dergelijk uitgebreide gebieden. Het natuurbeheer van LIFE-project DANAH was noodzakelijk om een sterke inhaaloperatie te doen voor een duurzaam behoud van habitats en soorten van Europees en lokaal belang op de Vlaamse militaire domeinen. Monitoring zoals gedragen door de beheerplannen blijft hoe dan ook cruciaal om uit te wijzen in hoeverre de fauna en flora effectief gebaat is geweest bij deze uitzonderlijke financiële injectie en hoe efficiënt deze geweest is. Door de beheerplannen als dynamisch te beschouwen, is ingebouwd dat door bijsturing er nog van richting kan veranderd worden. Verkoop van militaire domeinen is van invloed op het beheer van NATURA 2000-domeinen omdat voor de toekomst garanties moeten bekomen worden, die anders door het protocol worden gedragen. Verschillende domeinen of delen daarvan zijn voor verkoop voorgesteld (in aantal gezien wordt de helft van alle DANAH-domeinen hierdoor beïnvloed). Bij effectieve verkoop van domeinen dient het duurzaam veilig stellen van de resultaten van het LIFEproject DANAH specifieke aandacht te krijgen. Om hieraan tegemoet te komen wordt gezocht worden naar een manier om de verplichtingen naar NATURA 2000 (die uitgebreid beschreven staan in de beheerplannen) bij wijze van spreken als een juridisch gegronde aanbeveling mee te geven aan de toekomstige eigenaar. Voorstel is dat een toelichting over Natura 2000 en de hieraan gekoppelde juridische verplichting voor de instandhouding van habitats en soorten wordt opgenomen in de verkoopakten – overleg met betrokken verantwoordelijke diensten is hiervoor lopende.

d. Vergelijking met de projectdoelstellingen De voorbereidende acties, uitwerken van beheerplannen en/of actieplannen werden om praktische redenen gegroepeerd. Dit resulteert in een natuurbeheersplan voor elk domein. Deze documenten zijn goedgekeurd door Defensie en ANB door de lokale Natuur- en Bosbeheercommissies (NBC) en het hogere echelon het gewestelijk Technisch Uitvoeringscomité (TUC). Dit engagement zorgt voor de toekomstige verankering van de uitvoeringsmaatregelen voor natuur en bos op de domeinen. Knelpunten inzake recreatief medegebruik zijn door dit project beter zichtbaar geworden. Op dit punt zijn de projectpartners naar elkaar toegegroeid, maar deze actie kan o.a. door de toenemende externe druk van de maatschappij niet als afgesloten beschouwd worden. Wel komt recreatie nu steevast op de 3e plaats na militair gebruik en natuur. 77


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Dit proces wordt van nabij opgevolgd, al tijdens het LIFE-project DANAH, en staat voldoende hoog op de agenda van Defensie en ANB om op middellange termijn tot een solide oplossing te komen voor een verdere sturing van gebruik door derden. Bewustwording en actievere bewaking van de militaire oefenterreinen zijn een gevolg van deze actie. Bijkomend is het dankzij de oprichting van een dienst Handhaving bij de milieuadministratie van Vlaanderen en de ondertekening van een addendum aan het protocol tussen beide partners waarbij de natuurinspecteurs van de cel Handhaving een actieve rol bij het toezicht op de militaire domeinen krijgt toebedeeld, worden bijkomende mogelijkheden gecreëerd om verstoring te beperken ten voordele van zowel de militaire veiligheid en behoud van de biodiversiteit. De GIS-actie werd succesvol volbracht. Door de snelle evolutie in de informaticawereld met dalende hardware prijzen en een tendens naar centraal serverbeheer in de plaats van “stand-alone” PC’s is de kostprijs veel lager als initieel begroot. Qua personeel was de interne expertise een troef. Daardoor kon veel gerealiseerd worden zonder duurdere “externe consultancy”. Het GIS-systeem is operationeel, maar zal nog verder verfijnd worden. Bijkomend zijn er meer en meer andere “klanten” bij beide administraties voor GIS-toepassingen, wat onrechtstreeks de toekomst van het GIS-natuur systeem veilig stelt, omdat deze LIFE-actie nu deel uitmaakt van een groter geheel. Bij de éénmalige en de terugkerende acties voor biotoopbeheer kan algemeen gesteld worden dat de objectieven inzake oppervlaktes te bewerken terrein gerealiseerd werden. Soms is dit iets meer, soms iets minder. Dit is deels te wijten aan verschil tussen geraamde oppervlakten op basis van toenmalige beschikbare kaarten en technologische middelen en de gedetailleerde opmetingen na uitvoering van de werken, en tevens door verschillen in huidige lokale omstandigheden (drassiger, meer verruigd of meer bebost tegenover inschattingen voor het project). Een apart deel in het After Life Conservation plan is hieraan gewijd. Alhoewel dit de “core-business” van de projectpartner ANB is, kan gesteld worden dat door het ambitieniveau van dit LIFE-project er op een zeer grote oppervlakte (bijna 4000Ha) natuurwerken werden uitgevoerd, waarbij naast een toename aan kwaliteit van de Natura2000 habitats ook veel expertise werd verworven met de verschillende gebruikte technieken (machinaal, grazen) wat een efficiënt en effectief After-LIFE beheer mogelijk zal maken. De acties bij “Bewustmaking van het publiek en verspreiding van de resultaten” zijn allemaal in goede orde afgerond. Ook hier kan gesteld worden dat door deze bewustmaking een draagvlak gecreëerd is, zowel bij de partners als extern. Door consolidatie van de acties in de bestaande procedures bij Defensie is toekomstige educatie en sensibilisatie gegarandeerd. Beide internationale studiemomenten waren succesvol, zowel organisatorisch als inhoudelijk. De kostprijs voor reizen is veel lager dan begroot omdat vele kosten door de gastlanden gedragen werden. Het Laymansrapport is intern Defensie gedrukt. Wat de algemene projectuitvoering betreft kan gesteld worden dat de samenwerking tussen ANB en Defensie versterkt werd. Het LIFE-team speelde hier zeker een rol in. Omdat de 78


LIFE-project DANAH ________________________________________________ juiste contacten nu bestaan en voldoende zaken administratief en procedureel ondersteund worden, is continuïteit gegarandeerd. Samengevat werden de objectieven en procesplanning voor het LIFE-project DANAH zoals weergegeven in onderstaande figuur gehaald.

Figuur: procesplanning

GEBIEDSVISIE NATUUR

GEBIEDSVISIE MILITAIR

GEBIEDSVISIE GEBRUIK DERDEN

Actie A7:

KNOP

GEÏNTEGREERDE GEBIEDSVISIE

BIJGESTELDE VISIE NATUUR

BIJGESTELDE VISIE MILITAIR INCL. VISIE DERDEN

NATUUR RICHTPLAN (MANAGEMENT PLAN)

RICHTPLAN MILITAIR GEBRUIK INCL. GEBRUIK DERDEN

(Actie A4: Knelpuntenanalyse

Actie A6: GIS-TOOL

GEÏNTEGREERD RICHTPLAN

TECHNISCHE VERTALING NATUUR

(Actie E2 + E3 Communicatie Doelgroepen)

Actie A1: Inventarisaties) ACHTERSTALLIG

(Actie E1: Communicatie met derden) REGULIER

BEHEER: INRICH-

BEHEER:

TINGSWERKEN

BEHEERSPLAN

(Acties C1-12 + D1-3)

TECHNISCHE VERTALING MILITAIR INCL. DERDEN

(Actie A2: Beheersplannen)

TOETSING EN EVALUATIE

(Actie E4: studiedagen)

79


LIFE-project DANAH ________________________________________________ In een project van deze dimensies wijkt de invulling van de oppervlakteresultaten wel eens af van wat in het initiële dossier werd gepland, maar het is wenselijk om de finaliteit van de resultaten te toetsen aan de geest van het project. Dit project is een uitzonderlijk “capacitybuilding” project, waarbij niet naar één dier- of plantensoort gekeken wordt, maar waarbij gunstigere omstandigheden gecreëerd worden voor de biodiversteit in het algemeen. Bijkomende troef van dit project is dat het aangetoond heeft dat in Natura 2000 gebieden waar ook menselijke activiteit aanwezig is, verschillende functies mits goede afspraken hand in hand kunnen gaan en dat hiermee Natura 2000 uit het keurslijf van de natuurreservaten wordt gehaald.

In onderstaande figuren wordt het overzicht gegeven per domein van de uitgevoerde oppervlakten. Deze overzichten tonen aan waar de specifieke aandacht voor natuurherstel en achterstallig beheer in elk domein heeft gelegen, en tevens hoe omvangrijk het grootschalig natuurherstel in sommige gebieden was. In Bijlage 8 (in print hierbij toegevoegd aan het eindrapport en tevens in digitaal formaat aangeleverd) wordt per gebied op een kaart aangeduid welke acties in welke zones werden uitgevoerd.

Kamp Beverlo

Maaien vochtige heide C1

203,45 ha 13,00 ha

Heideherstel: verwijderen bomen en boomopslag C3 Plaggen C4

120,70 ha 345,70 ha

Maaien trilveen C5 Herstel turfkuilen C6 Venherstel C7

78,26 ha 891,50 ha

25,20 ha 5,29 ha 8,23 ha 0,00 ha

Begrazingsraster C9: 2.930 lm Exotenbestrijding C10 Begrazen met 7 koeien D1 Manueel maaien en opslag verwijderen D3

80


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Schietveld Helchteren

Maaien droge heide C2

159,10 ha

30,30 ha 231,68 ha

Heideherstel: verwijderen bomen en boomopslag C3 Plaggen C4 Venherstel C7

24,34 ha 386,81 ha

19,32 ha 0,00 ha

Preventief branden C8 Exotenbestrijding C10 Manueel maaien en opslag verwijderen D3

Molenheide

Maaien droge heide C2

56,00 ha 0,00 ha

30,30 ha

24,34 ha


Begrazingsraster C9: 3.133 lm

231,68 ha Begrazen met 51 schapen en 9 geiten D1

81


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Vliegveld Malle

Heideherstel: verwijderen bomen en boomopslag C3

6,93 ha

12,50 ha

Plaggen C4

Exotenbestrijding C10

2,43 ha 21,60 ha Hooi- en graslandbeheer, maaien heide D2

Vliegveld Weelde


2,00 ha1,58 ha Venherstel C7

103,28 ha Hooi- en graslandbeheer, maaien heide D2

82


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Tielenkamp


13,74 ha 9,54 ha

Venherstel C7

55,49 ha Exotenbestrijding C10

Tielenheide


1,00 ha 1,13 ha

Plaggen C4

16,00 ha

Venherstel C7

83


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Grobbendonk


36,52 ha

44,88 ha

Venherstel C7

Exotenbestrijding C10

19,32 ha 31,20 ha Hooi- en graslandbeheer, maaien heide D2

Vliegveld Ursel

3,30 ha

14,32 ha

Maaien vochtige heide C1


84


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Vrijbos te Houthulst

Venherstel C7

0,63 ha

Hooi- en graslandbeheer, maaien heide D2

57,60 ha

Vloethemveld


20,02 ha 10,00 ha

Plaggen C4

102,20 ha Hooi- en graslandbeheer, maaien heide D2

85


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Groot en Klein Schietveld


147,31 ha 0,00 ha

Venherstel C7 Exotenbestrijding C10

389,01 ha

140,20 ha 1,83 ha 33,84 ha

Hermeandering Weerijsbeek C11: 1.565 lm Hooi- en graslandbeheer, maaien heide D2

e. Gevolgen voor milieu, beleid en wetgeving In Vlaanderen vormen de militaire oefenterreinen een aanzienlijk deel van de Natura 2000 oppervlakte. Door de natuurherstelmaatregelen van het LIFE-project DANAH is het potentieel gecreëerd om de leefgebieden van diverse zeldzame diersoorten te verbeteren zodat de populaties kunnen versterkt worden. De procentuele toename in oppervlakte van de beoogde habitats tegenover de totale projectoppervlakte is weergeven in tabel 2. De eerste resultaten worden stilaan zichtbaar op het terrein, maar het is op dit ogenblik nog te vroeg om exacte cijfers aan te geven. In de toekomst zal monitoring aantonen wat de impact van de vele verschillende maatregelen is op de toename van de biodiversiteit. Deze “lessons learned” inzake aanpak voor samenwerking en integratie van doelstellingen, procesvoorbereiding, opmaak van gepaste bestekken,…zullen bovendien ook buiten dit project gebruikt worden. Voor Defensie en ANB heeft dit project op beleidsniveau en op uitvoerend niveau voor een versterking van de integratie en een betere afstemming van de functies gezorgd. Dit project kan als voorbeeld dienen om ook voor andere gebieden met multifunctioneel gebruik en in andere EU landen deze integratie te bewerkstelligen. Voor beide partners geldt: Bewustmaking en respect voor ieders doelstellingen. Op beleidsmatig vlak dient op elk niveau (EU tot gemeente) meer aandacht besteed te worden aan het meervoudig gebruik van Natura 2000 gebieden op een geïntegreerde, harmonieuze manier om zo de natuur terug bij de mensen te brengen. Vaak zijn het EU-richtlijnen die deze veranderingen initiëren. Bijkomend voordeel voor Defensie is dat er nu ook ruimer wordt gekeken: DANAH kan als katalysator beschouwd worden voor het volledige milieubeleid binnen Defensie omdat er is 86


LIFE-project DANAH ________________________________________________ aangetoond dat samenwerking loont. Duidelijk is er nu een groener beleid bij Defensie. ANB heeft geleerd dat zij voor een meer openstaande, participatieve en geïntegreerde aanpak dienen te gaan, wat momenteel ook met andere matschappelijke actoren (landbouw, jacht) gebeurt. Bij Defensie is er een meer nauwkeurige opvolging van activiteiten, naar effectenbeoordeling. Voor het natuurbehoud in het algemeen op de militaire domeinen is er niet alleen een ruimer besef van de waarde van deze domeinen voor biodiversiteit van regionaal en Europees belang maar ook een hogere inzet voor meer concrete uitvoering van het protocol, getekend in 1999, vernieuwd in 2007. Praktisch worden alle afspraken uit het protocol stap per stap in de praktijk omgezet op basis van de expertise opgedaan tijdens het project. Op Vlaams niveau past het project DANAH in de wetgeving inzake instandhoudingsdoelstellingen (IHD) waarbij “conservation objectives” werden bepaald per habitat en soort van Europees en regionaal belang en tevens samengebracht in doelstellingen per gebied. Avant la lettre werden dankzij DANAH al de maatregelen genomen, die nu maken dat de IHD haalbare kaart wordt op de militaire oefenterreinen. Het addendum aan het protocol inzake handhaving maakt dat er een duidelijk kader is gecreëerd. Dit addendum is een soort handleiding hoe praktisch op het terrein zal samengewerkt worden voor de uitvoering van handhavingsactiviteiten. Uitvoeringsdetails zijn in ontwikkeling.

f. Innovatieve waarde De innovatieve waarde van dit project moet niet alleen gezocht worden in technologische aspecten, of in het specifieke behoud van enkele doelsoorten fauna en flora waarvoor het grootschalig natuurherstel een andere benadering heeft gevraagd dan de courante werking met kleine oppervlakten. De innovatieve waarde is echter vooral terug te vinden in het managementaspect. Zo heeft dit project met focus op heideherstel beoogd om de omstandigheden (biotopen) te (her)creëren om bepaalde fauna en flora terug “letterlijk” de ruimte te geven. Zoals aangegeven in Tabel 2 is de oppervlakte van deze habitats merkelijk toegenomen wat ook zal bijdragen tot een verhoging van de kwaliteit. Termijnen zijn echter te kort om wetenschappelijk onderbouwde data voor te leggen voor de behaalde resultaten. Dit zal blijken uit de monitoring van de staat van instandhouding van de beoogde habitats en leefgebieden van soorten. Naast het finale doel van een LIFE-Nature project, herstel van biodiversiteit wordt het innovatieve vooral bepaald door de gezamenlijke aanpak van 2 partners die Natura 2000 gebieden samen beter willen beheren zonder er natuurreservaten van te maken. In dit geval zijn Defensie en ANB er zich samen van bewust dat de finaliteit van het terreingebruik van de Natura 2000 delen van de militaire oefenterreinen gelijklopend kan zijn. Zo bleek meer dan eens dat het beoogde militaire gebruik op veel locaties samenvalt met het natuurgebruik. Mits overleg en kleine aanpassingen in “plaats” en “tijd” kan voor bijna alle situaties een bevredigende oplossing gevonden worden. Dit LIFE-project DANAH resulteert in meer open landschap voor dropping zones en observatie posten (militair) en heide en grasland habitat (biodiversiteit). 87


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Kenmerkend hiervoor is dat de gezamenlijke aanpak ANB/Defensie, zowel op terrein, als beleidsvoorbereidend als in planningszaken duidelijker en duidelijker zichtbaar wordt en vaak als “schoolvoorbeeld” wordt gebruikt, zowel bij Defensie als bij de Vlaamse overheid. Samengevat zit het vernieuwende van het partnerschap in een duidelijke afbakening van de zones, inventarisatie van militair en natuurgebruik, aandacht voor multifunctioneel gebruik, versterkte samenwerking en de realisatie van de door beide partners goedgekeurde natuurbeheersplannen als kaderstructuur. Echt vernieuwend zou zijn dat andere maatschappelijke actoren intern Vlaanderen en buitenlandse Defensies ook in zulk een proces zouden stappen, nu kan aangetoond worden dat dit integratie van natuurdoelstellingen en –acties minder bedreigend is dan het lijkt. Innovatief is ook het, soms experimenteel, gebruik van andere technieken (branden) of nieuwe technieken (chopperen). Deze technieken samen met de bestaande technieken zullen worden gebruikt voor after-LIFE acties. Dit LIFE-project DANAH heeft, misschien door of samen met de gewijzigde financiële omstandigheden, er ook toe geleid dat financiële analyse en vergelijking en keuze van technieken aan impact hebben gewonnen. Op termijn moet dit in een betere kostenbatenanalyse leiden waardoor de beperkte financiële middelen voorzien voor biodiversiteit optimaler gebruikt zullen kunnen worden. Dit betekent voor een deel compromissen aanvaarden, naar een goede staat van instandhouding blijven streven, maar door de economische analyse met minder financiële middelen meer oppervlakte beheren. Intern beide organisaties had dit project ook een “Demonstration value”: Door de intern verplichte aanpak van geüniformeerde bestekken geschreven in een bepaalde format werden de lokale beheerders naar een gelijkaardige aanpak gebracht. Door de grootte van de opdrachten waren meerdere Europese aanbestedingen noodzakelijk. Hiertoe werd de impact van de omschrijvingen van de technische specificaties belangrijker, maar mede hierdoor bestaat er nu een duidelijkere “interne taal” en een duidelijker “framework” ten opzichte van de contractanten. Nieuw is ook dat voor de eerste keer in het kader van natuurbeheer op militaire domeinen, er meerjarige contracten zijn afgesloten die nu al in het kader van after-LIFE functioneren. Zo worden de noodzakelijke beheersmaatregelen voor minstens 3 jaar verankerd. Drie jaar, soms 4 jaar, is, intern de overheidsdiensten in België, een door het Ministerie van Financiën aanvaarde redelijke termijn. Voordeel is dat er elke 3 jaar, bij de vernieuwing, verfijning mogelijk is van de bestaande meerjarige contracten. Bijkomende “posten” kunnen dan opgenomen worden en het blijft steeds mogelijk om punctuele contracten los van deze meerjarige af te sluiten om indien vereist snel te kunnen inspelen op een bepaalde situatie. Door ondermeer de natuurbeheersplannen, bestaat er nu een meerjarenplanning voor elk militair domein van het LIFE project DANAH en worden er voor de andere militaire domeinen buiten de scope van dit project identieke plannen ontwikkeld. Een goed voorbeeld krijgt navolging! Geografische Informatie Systemen winnen meer en meer aan belang, maar bij de start van dit project in 2003 was LIFE-project DANAH pionier voor GIS in beide administraties, en voornamelijk bij Defensie. Dit kan als een dubbelwerking beschouwd worden, want omdat DANAH bij de eersten was, was en bleef het “voldoende belangrijk” alhoewel er ondertussen 88


LIFE-project DANAH ________________________________________________ meer en meer vraag naar militaire GIS-applicaties is ontstaan. Bijkomend heeft Defensie slechts een deel van de ontwikkelingskost aan het LIFE-DANAH project toegewezen omdat er ondertussen meer “klanten” waren. GIS was en is volop in beweging.

g. Socio-economische effecten Een geslaagd samenwerkingsverband tussen stakeholders met schijnbaar tegengestelde belangen is een duidelijk resultaat van het LIFE project DANAH. Dit voorbeeld moet het mogelijk maken om nieuwe samenwerkingsverbanden te ontwikkelen tussen natuur en andere sectoren. Met name landbouw, maar ook recreatie en landschappelijk erfgoed springen hier in het oog. De sectororganisaties zijn zich er al van bewust dat samenwerking noodzakelijk is om de beperkte beschikbare oppervlaktes beter te gebruiken. Op lokaal vlak ligt dit nog enigszins moeilijk. Maar met overleg en gebruik van “incentives” moet dit op lange termijn realiseerbaar zijn. Belangrijk is om duidelijk aan te tonen dat er een “nieuw” evenwicht mogelijk is tussen natuur en menselijke activiteiten. Defensie is zich steeds sterker bewust geworden van de natuur-, geologische, cultuurhistorische en architecturale waarden die op haar terreinen aanwezig zijn. Er wordt nagestreefd om deze waarden verder te inventariseren om ze in stand te kunnen houden en te ontwikkelen. Het militair gebruik van de terreinen blijft echter prioritaire functie. Militair gebruik dat schadelijk is voor belangrijke waarden in een terrein, wordt evenwel geconcentreerd op andere plaatsen van dat terrein. Defensie probeert de aanwezige waarden niet alleen te beschermen en te ontwikkelen, maar indien verantwoord ook beleefbaar te maken door haar terreinen open te stellen voor recreatief medegebruik. Op korte termijn heeft dit LIFE project DANAH er ook voor gezorgd dat de werkgelegenheid omhoog ging, dat contractanten die vaak in de tuinsector actief zijn in nieuwe efficiëntere machines hebben geïnvesteerd en dat er ook vanuit de hoek van de landbouwers meer en meer interesse bestaat om hun tractoren en machinepark, daar waar mogelijk, in te zetten voor natuurbeheerwerken. Bijkomend neemt de aandacht voor duurzaam groenbeheer in tuinen en groene openbare ruimten meer en meer toe en doordat een aantal tuinaannemers onder meer in LIFE project DANAH met natuur in contact kwamen, is de kans reëel dat zij sneller gesensibiliseerd zullen zijn voor duurzaam groenbeheer en daardoor sneller hierin investeren met als voordeel dat biodiversiteit in de bebouwde zones op termijn zal toenemen. Dit LIFE project DANAH heeft beide overheden ook geleerd om kostenefficiënt te werken, wat maatschappelijk gezien goed is voor een efficiënt en effectief functionerende overheid en bijhorende overheidsbudgetten.

h. Toekomst: Duurzaamheid (zie After LIFE Conservation Plan) Een volledig uitgewerkt After LIFE Conservation Plan omschrijft in detail hoe de toekomst door beide partners zal worden ingevuld. Wat natuur betreft zorgt het LIFE project DANAH voor verankering en kwaliteitsverbetering van de aangeduide habitats. Het soortenaantal en een toename van het aantal soorten zal door de kwaliteitsverbetering van de habitats ook verbeteren. Dit wordt nu al langzaamaan 89


LIFE-project DANAH ________________________________________________ zichtbaar, maar dit is nog niet in monitoring omgezet. In het kader van de natuurbeheersplannen is dit wel gepland. De samenwerking tussen ANB en Defensie wordt verankerd in de in 1999 en 2007 ondertekende samenwerkingsovereenkomst, vaak het Protocol genoemd. Uitvoerende organen hiervan zijn het centraal georganiseerde Technisch Uitvoeringscomité (TUC) en de lokaal georganiseerde Natuur en Beheerscommissie (NBC). Deze structuren functioneren momenteel zeer goed. Verankering gebeurt doordat het beheer meer en meer element is van afspraken en procedures die genotuleerd worden en minder en minder van de visie van personen, personen die in de organisaties sneller wisselen dan het procedurele. De beheerplanning, die uit de natuurbeheersplannen voortkomt, wordt telkens gezamenlijk goedgekeurd. Discussiepunten zijn mogelijk maar resulteerden tot op heden nauwelijks in onverenigbaarheden. Ook bij de ontwikkeling van de natuurbeheersplannen was er soms zware discussie, maar finaal is er een consensus gevonden. Belangrijk om steeds in het achterhoofd te houden is dat er een oplossing is gevonden waarvan zowel de natuur als de militaire operationaliteit beter wordt, maar dat puur mathematisch op sommige locaties nog “betere” natuur mogelijk zou zijn, maar dat dit niet verenigbaar meer zou zijn met het militair gebruik. De evenwichtoefening is dus al gemaakt en gezamenlijk overleg en insgelijks gebruik zal voor de meest duurzame toekomst zorgen voor Natura 2000 op de militaire oefenterreinen. Naast al de hoger vermelde sterke punten die de toekomst verankeren, zijn er nog een aantal aandachtspunten: Zo is het belangrijk om een maximum aan financiële opbrengstmogelijkheden te onderzoeken. Op korte termijn kan de verder zetting van het LIFE-project DANAH genieten van de opbrengsten van de houtverkoop op militaire domeinen zoals opgenomen in het Fonds 16.3, maar de bomen groeien trager dan dat er noodzakelijke beheerswerken zijn. Een oplossing hier is dat de opbrengsten van de houtverkoop uitgebreid wordt met opbrengsten van alle biomassa. Dit is administratief mogelijk binnen het kader van de uitzondering die Defensie verkreeg op de jaarlijkse begroting en die het mogelijk maakte om de opbrengsten houtverkoop te herinvesteren in de militaire domeinen in plaats van terug te laten vloeien naar de schatkist. Verdere toelichting wordt gegeven in het ‘After Life Conservation Plan’ – deel A. Het gebruik door derden moet nog meer gestuurd worden. Iets wat in een dichtbevolkt gebied met een toenemende druk van de maatschappij om van diezelfde open ruimte gebruik te kunnen maken, iets is wat beide partners niet altijd zelf in de hand hebben. Intern beide organisaties is er een natuurlijk personeelsverloop. Dit is duidelijk meer uitgesproken bij Defensie waar geschoold personeel vaak om de 3 jaar van functie wisselt. Bij ANB is er meer continuïteit zodat de expertise behouden blijft. Het blijft een aandachtpunt om bij beide partners steeds gemotiveerd personeel met kennis van zaken te kunnen blijven inzetten om de resultaten van het LIFE project DANAH te waarborgen. Een goed databeheer kan hierbij helpen. Omwille van budgettaire redenen bij Defensie worden meerdere terreinen vervreemd. Er bestaat een risico dat deze terreinen niet altijd bij ANB terechtkomen. In dat geval is het uitermate belangrijk dat de nieuwe eigenaar zijn verplichtingen in verband met Natura 2000 kent en de resultaten van het LIFE project DANAH minimaal in stand houdt. 90



i. Succesindicatoren Succes inzake toename van kwantiteit en kwaliteit van biodiversiteit zal zeker meetbaar zijn. Zo wordt de graad van instandhouding (Conservation status) gekwantificeerd in het Vlaamse beleid door gebruik te maken van InstandHoudingsDoelstellingen. In dit kader wordt zowel op Vlaams als op gebiedsniveau bepaald wat het draagvlak voor welke natuur is. Merk op dat de ruim 3900 Ha waarop beheerswerken in het kader van het LIFE project DANAH plaatsvonden perfect passen in het behalen van de instandhoudingsdoelstellingen. Bijkomend voorziet de beheerplanning in monitoringsplannen, met geschikte indicatoren. Op het vlak van communicatie en educatie zal er gemeten worden hoeveel natuurgerelateerde activiteiten er blijven bestaan. Dit zal iets minder uitgesproken zijn als tijdens het LIFE-project DANAH, maar natuur en biodiversiteit blijft behouden in de opleiding Defensie (JICCS, interne vorming milieucoördinator). Ook zullen die milieutechnische eenheden die in de praktijk nauw betrokken zijn bij het lokale natuurbeheer, in functie van hun personeelsverloop, een meer intensieve cursus natuurbeheer kunnen volgen. Natuur blijft bij Defensie geïntegreerd in open-doors en andere activiteiten met grote publieksopkomst. Om dit te kunnen meten zullen onder andere al deze activiteiten opgenomen worden in het jaarlijks activiteitenverslag natuurbeheer per militair domein. Opvolging zal in de NBC’s gebeuren.

91



E. Comments Financieel rapport Het financieel plaatje valt lager uit dan initieel begroot. Gedeeltelijk komt dit doordat een aantal acties goedkoper uitvielen dan gepland. Redenen hiervoor zijn interne uitvoering ipv uitbesteding zoals voor de ontwikkeling van het GIS-systeem, lagere kosten voor duurzame goederen door ‘bulk-buy’ zoals voor aankoop van computermateriaal, lagere marktprijzen dan een 4 à 5 jaar voordien ingeschat. Een andere reden komt doordat vele bestekken voor terreinwerken voor natuurherstel vrij gelijktijdig gepubliceerd werden wat een impact had op de marktwaarde en concurrentie. Een bijkomend belangrijk punt, wat extern nauwelijks zichtbaar is, is het totale gebrek aan ervaring bij overheidsdiensten om eigen middelen die voor dit project werden ingezet om te zetten in onkostenposten die op het project kunnen geboekt worden. De cultuur van “facturatie” aan de klant, zelfs interne facturatie ontbreekt op zich maar was ook niet steeds mogelijk in het kader van de procedures van LIFE-projecten. Dit heeft tot gevolg dat voor dit LIFE-project DANAH veel meer kosten werden gemaakt dan deze die in dit eindrapport gevisualiseerd worden. Zo werd het Laymanrapport gedrukt bij Defensie maar deze kost werd nooit toegewezen aan DANAH. Bij de actie reizen werden veel kosten niet ingebracht omdat die vaak door het algemeen werkbudget bij beide partners worden gedragen. De resultaten van het project zijn er, maar de kosten kunnen zeker niet “as such” geëxporteerd worden naar mogelijke toekomstige LIFE dossiers bij overheden.

Resultaat per budgetonderdeel De begrootte budgetten per budgetonderdeel werden nooit overschreden. Binnen de actielijnen gebeurden wel voor bepaalde acties hogere uitgaven dan oorspronkelijk geraamd was – redenen hiervoor werden toegelicht voor de betreffende acties onder het hoofdstuk projectresultaten. -

personeel: voorzien budget 3.835.906 € waarvan besteed 3.423.582,81 €

Belangrijkste uitgavenpost was voor het LIFE-team voor de aanwerving van de 5 teamleden van het project, aangevuld met de uitgaven voor de inzet van personeel van beide partners. De actie waarvoor veel minder werd uitgegeven aan personeelskosten dan oorspronkelijk geraamd was is voor de politionele handhaving door Defensie. De specifieke uitvoering van deze actie diende namelijk eerst een duidelijke juridische basis en procedure te krijgen, en kon dus niet vanaf het begin van het project op een systematische wijze ingevuld worden. Dit is nu opgenomen in de Handhavingsprocedure die als bijlage is toegevoegd aan de Protocol. -

reiskosten: voorzien budget 29.330 € waarvan besteed 1.182,30 €

Buitenlandse zendingen werden slechts in beperkte mate uitgevoerd. Zendingen gebeurden vaak ook binnen de gangbare procedures van beide partners, met wagens van ANB of 92


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Defensie zelf, waardoor een specifieke aanrekening op het project omslachtig was en dus niet in rekening gebracht werden op het DANAH-project. -

externe bijstand: voorzien budget 10.797.373 € waarvan besteed 8.506.448,01 €

Door de grootschalige werken en de inzet van professionele externe diensten die vereist waren voor het natuurherstel was dit de belangrijkste uitgavenpost. De voorbereiding van bestekken (toegevoegd in Bijlage 9) volgens de overheidsprocedures was vaak zeer omslachtig waardoor terreinwerken ook vertraagd werden en een verlenging van de projecttermijn vereist was. Bijkomende inzet van eigen personeel voor begeleiding en opvolging van de werken op terrein waren tevens noodzakelijk. Door het feit dat vele bestekken voor gelijkaardige werken op korte termijn gepubliceerd werden zorgde ook voor een impact op de concurrentiespeling en de gangbare marktwaarde voor dergelijke werken zodat de uiteindelijke kostprijzen lager uitvielen dan oorspronkelijk geraamd was. Door het feit dat er zoveel bestekken dienden voorbereid en opgevolgd te worden is ook een enorme expertise opgedaan bij beide partners. Dankzij deze ervaring werd nu de format van bestekken uniform gemaakt in ‘typebestekken’ en wordt ernaar gestreefd om eerder raamcontracten op te stellen voor langere periodes en verscheidene domeinen in één dossier, wat bijdraagt tot hogere efficiëntie en tijdsbesteding voor de voorbereiding en de opvolging van werken. Algemeen beschouwd kan gesteld worden dat de voorziene oppervlaktes voor terreinwerken voor natuurherstel of eenmalige inrichting en achterstallig beheer grotendeels werd gerealiseerd. Zoals eerder toegelicht onder het hoofdstuk ‘resultaten per actie’ is het verschil aan oppervlakte gerealiseerd tegenover de voorziene geraamd oppervlakte, zogenaamde ‘zoekzones’ in het oorspronkelijke projectdossier, te wijten aan de ruimere inschattingen die bij de opmaak van het projectvoorstel in 2002-2003 die gebeurden op basis van destijds beschikbaar kaartmateriaal en technologische mogelijkheden tegenover de huidige gedetailleerde opmetingen en GIS-gebruik van de uitgevoerde werken. Bij deze laatste opmetingen werden ook de oppervlakten van bebouwde zones of wegeninfrastructuur niet meegerekend. De beoogde uitbreidingen van de habitats om de doelstellingen van verbetering van kwantiteit en kwaliteit van habitats en leefgebieden van soorten te realiseren werden uitgevoerd. - duurzame goederen: voorzien 396.365 € waarvan besteed 310.121,57 € De aangekochte goederen blijven verder in gebruik bij beide partners. Een overzicht van deze goederen en de locatie is toegevoegd in het Financieel Eindrapport. Door de aankoop in ‘bulk buy’ van al de computerinfrastructuur werd de uitgave ook aanzienlijk gedrukt. - verbruiksgoederen: voorzien 126.005 € waarvan besteed 104.103,90 € Verscheidene verbruiksgoederen, zoals brochures, werden ‘in huis’ geproduceerd zodat niet alle kosten aangerekend werden op het project. - overige uitgaven: voorzien 137.394 € waarvan besteed 13.929,95 € Uitgaven voor copies, telefoonkosten, benzine voor de wagens, drukwerk,… gebeurden nog vaak intern bij beide partners. Specifieke aanrekening op het project vereiste bijkomende procedures zodat dit meestal niet gebeurde. 93


LIFE-project DANAH ________________________________________________ Een overzicht van de totale uitgave globaal, voor de begunstigde ANB en voor de partner Defensie, en van de uitgaven per budgetonderdeel wordt gegeven in het Financieel rapport met in bijlage hiervan ook het digitaal bestand van de financiële databank en alle deelrapporten.

94



F. Bijlagen Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

1 Ligging projectgebieden 2 Samenwerkingsovereenkomst of Protocol 3 Natuurbeheersplannen* 4 Addendum handhaving* 5 Handleiding GIS* 6 1. E-Acties Communicatie* 6 2. Aanhangsel 1 Foto's* 7 F-Acties* 8 Kaarten uitgevoerde acties (zowel in geprinte versie als in digitaal

formaat)

Bijlage 9 Bestekken*

* enkel in digitaal formaat

95


LIFE project DANAH Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in NATURA 2000 gebieden in Vlaanderen

Recommend Documents