Layman’s Report LIFE project DANAH 2003-2010
Forces in Nature Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in Vlaanderen in NATURA 2000-gebieden Integrated nature restoration on military domains in Flanders in NATURA 2000 areas LIFE 03NAT/B000024 LIFE project DANAH is a strong step towards the biodiversity targets in Flanders
Colofon / Colophon Algemene coördinatie en redactie / Coordination et editing Johan Vanswijgenhoven, LIFE team DANAH Verantwoordelijke uitgever / Responsible publisher Filiep Cardoen, eindverantwoordelijke LIFE 03NAT/B000024 Hoofd Afdeling Cel Beleid, Agentschap voor Natuur en Bos Grafische vormgeving / Lay-out BZ-AFM-Digitale Drukkerij Nadia de Braekeler Drukwerk / Printing Drukkerij Defensie – DG IPR Engelse vertaling / English translation Stephanie Hellin Oplage: 10.000 Info en contact / Info and contact Defensie Bureel “Agriculture and Environment” MR C&I-I Eversestraat 1 1140 Evere Agentschap voor Natuur en Bos Koning Albert II-laan 20 bus 8 1000 Brussel www.danah.be www.mil.be www.natuurenbos.be De foto’s op de voorzijde / Photos on the cover (Van links naar rechts en van boven naar onder/ from the left to the right and from the top to the bottom)
M. Van Waerebeke – Kamp Beverlo R. Vanallemeersch – Heidekartelblad G. Beckers - Tapuit V. Cielen – Zwarte Heidelibel J. Hansoul – DG IPR P. Keirsebilck – Rode Dopheide W. Verschraegen – Adder M. Van Waerebeke – Kamp Beverlo DG IPR – Groot Schietveld Kamp Brasschaat P. Keirsebilck – Groentje op gevlekte orchis F. Domange – DG IPR T. Geuens – Levendbarende hagedis L. Van Assche – Kleine vuurvlinder De foto’s op de achterzijde / Photos on the back (Van links naar rechts en van boven naar onder / from the left to the right and from the top to the bottom)
DG IPR – Kamp Beverlo M. Van Waerebeke – Klokjesgentiaan M. Van Waerebeke – Kamp Beverlo M. Van Waerebeke – Jonge bosuil P. Keirsebilck – Azuurjuffer op zonnedauw M. Van Waerebeke – Rugstreeppad en grondster P. Keirsebilck – Draadgentiaan C. Theys - DG IPR M. Van Waerebeke - Bont Dikkopje M. Van Waerebeke – Kamp Beverlo
Layman’s Report LIFE project DANAH
2 Kamp Beverlo – M. Van Waerebeke
Inhoudsopgave
Contents
Wie, wat, waar en wanneer?
4
Projectgebieden
5
Militaire Domeinen: uitzonderlijke gebieden
6
Militaire bescherming en instandhouding Inhaaloperatie LIFE project DANAH
7 9
Actie op en naast het terrein
10
Resultaten LIFE project DANAH
13
Provincies West- en Oost-Vlaanderen
14
Voormalig munitiedepot Vloethemveld te Zedelgem
Who, what, where and when Locating the project areas
5
Military areas: exceptional sites
6
Military protection and preservation
7
DANAH catch-up operation
9
Activities in and outside the field
10
Results of LIFE project DANAH
13
The Provinces West and East Flanders
14
Former ammunition depot Vloethemveld of Zedelgem Ammunition depot Houthulst Airfield of Ursel
The Province of Antwerp
Munitiedepot Houthulst
16
Klein and Groot Schietveld (shooting ranges) on military site of Brasschaat
Vliegveld Ursel Provincie Antwerpen
4
Grobbendonk training area
16
Klein en Groot Schietveld van Kamp Brasschaat
Malle Airfield
Oefenterrein Grobbendonk
Tielenkamp and Tielenheide
Vliegveld Malle
Weelde Airfield
Tielenheide en Tielenkamp Vliegveld Weelde
The Province of Limburg Provincie Limburg
19
Camp Beverlo
Kamp Beverlo
NATO Shooting Range of Helchteren
NATO Schietveld Helchteren
Former Ammunition Depot of Molenheide in Zonhoven
Voormalig Munitiedepot Molenheide te Zonhoven Overkoepelende resultaten
19
22
Langetermijnplanning voor duurzame resultaten
Global results
22
Long-term planning for sustainable results
Bekend is bemind
Unknown, unloved Toekomst
24 Future
24
3
Wie, wat, waar en wanneer
Who, what, where and when
LIFE project DANAH was een Europees natuurherstelproject op
The LIFE project DANAH was a European Nature Restoration
12 militaire domeinen in Vlaanderen in NATURA 2000-gebied
Project on 12 military areas throughout Flanders in NATURA
waarvoor Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos
2000 territory. It involved a close collaboration between the
van de Vlaamse overheid de handen in elkaar sloegen.
Ministry of Defence and the Flemish Agency for Nature and Forests (Agentschap voor Natuur en Bos - ANB).
Vandaar DANAH: Defensie + Agentschap voor Natuur en Bos (ANB)
Hence DANAH:
= NAtuurHerstel op militaire domeinen in NATURA 2000-gebied
Defence + Agency for Nature and Forests = Nature Restoration (NAtuurHerstel) on military areas
Officiële projectnaam: ‘Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in NATURA 2000’
The project was officially named: ‘Integrated Restoration of Nature on Military Areas in NATURA 2000’.
Projectaanvrager: Agentschap voor Natuur en Bos Projectpartner: Defensie Projecttermijn: 2003 - midden 2010 Projectbudget: 15 miljoen EURO
Project applicant: Agency for Nature and Forests (ANB)
www.natuurenbos.be
Bijdrage EU – LIFE: 42%
Project partner: Ministry of Defence Project period: 2004 – mid-2010 Project budget: 15 million EUR Contribution by EU LIFE: 42%
www.mil.be
LIFE = Europees financieringsinstrument van de Europese commissie ter ondersteuning van natuur-, milieu- en ontwikkelingsprojecten in de Europese Unie.
4
LIFE = EU’s financial instrument supporting environmental and nature conservation projects throughout the EU
Situering van de projectgebieden
Locating the project areas The 12 military project areas of the LIFE project DANAH cover 4 Flemish Provinces.
De 12 militaire projectgebieden van LIFE project DANAH liggen verspreid over 4 provincies in Vlaanderen.
Provincie West-Vlaanderen
Provincie Antwerpen
Provincie Limburg
1. Voormalig munitiedepot Vloethemveld
4. Klein en Groot Schietveld van Kamp Brasschaat
10. NATO Schietveld van Helchteren
5. Oefenterrein te Grobbendonk
11. Kamp Beverlo
6. Vliegveld te Malle
12. Voormalig munitiedepot
te Zedelgem 2. Munitiedepot te Houthulst
Provincie Oost-Vlaanderen 3. Vliegveld te Ursel
7. Oefenterrein Tielenkamp I en II te Kasterlee
Molenheide te Zonhoven
Province of West Flanders 1. Former ammunition depot Vloethemveld in Zedelgem 2. Ammunition depot in Houthulst Province of East Flanders 3. Airfield at Ursel
Province of Antwerp 4. Klein and Groot Schietveld (shooting ranges) on military site of Brasschaat 5. Training area in Grobbendonk 6. Airfield in Malle 7. Training area Tielenkamp I and II in Kasterlee 8. Training area Tielenheide in Turnhout 9. Airfield in Weelde
8. Oefenterrein Tielenheide te Turnhout 9. Vliegveld te Weelde
“Facts & Figures” De 12 militaire domeinen zijn samen goed voor een oppervlakte van ongeveer 9400 ha. Een oppervlakte vergelijkbaar met 20.000 voetbalvelden naast elkaar! De grootste aaneengesloten oppervlakte NATURA 2000 - gebied in Vlaanderen is militair domein. Maar liefst 11% van de totale NATURA 2000 - oppervlakte in Vlaanderen bevindt zich op militair domein. Grote aaneengesloten oppervlakten open ruimte zijn erg schaars in Vlaanderen.
Province of Limburg 10. NATO shooting range in Helchteren 11. Camp Beverlo 12. Former ammunition depot Molenheide in Zonhoven
“Facts & Figures” These 12 military areas together count for about 9,400 ha, which is the equivalent of 20,000 football pitches! The largest continuous area of NATURA 2000 territory in Flanders is military area. No less than 11% of the total NATURA 2000 area in Flanders is located in military areas. Vast continuous areas of open space are extremely scarce in Flanders. Wildlife areas of this size are exceptional in Flanders, Belgium and even Europe.
Natuurgebieden van deze grootte zijn uitzonderlijk voor Vlaanderen, België en zelfs Europa. NATURA 2000: Een netwerk dat de belangrijkste natuurgebieden met elkaar verbindt over de landsgrenzen van de Europese lidstaten heen, om voor zeldzame dieren- en plantensoorten een zekere toekomst te garanderen.
NATURA 2000: A network connecting the most important wildlife areas across European Member State borders to preserve and protect rare animal and plant species.
5
Militaire domeinen hebben een grote militaire waarde en ook een grote ecologische waarde.
Militaire domeinen zijn gekenmerkt door een grote militaire diversiteit: munitiedepots, oefenterreinen, vliegvelden, …
Militaire domeinen zijn schatkamers voor biodiversiteit in Vlaanderen
Er zijn heel wat gelijkenissen tussen het leger en de natuur Het leger is goed georganiseerd. Elk onderdeel is essentieel voor het goed functioneren van het geheel. Bij een militaire operatie kan het wegvallen van een soldaat, een onderdeel of een apparaat grote gevolgen hebben voor het welslagen van een operatie. In de natuur is dit niet anders: vele verschillende dieren- en plantensoorten leven samen. De wisselwerking tussen de soorten is essentieel voor het voortbestaan van het geheel. Dit wordt biodiversiteit genoemd. Verdwijnt een soort, dan is de kans groot dat ook het geheel verdwijnt. Het bewaren van dit evenwicht is zeer belangrijk voor het behoud van de natuur.
66
Militairy areas in Flanders: exceptional sites
Military areas combine great military and ecological value.
Military areas are the treasure houses of biodiversity in Flanders
Military areas are characterised by great military diversity: ammunition depots, training areas, airfields, …
There are many similarities between the army and nature. The army is well organised. Each component is vital to the whole. The absence of a soldier, component or device during a military operation may jeopardise this entire operation. The same happens in nature: many different animal and plant species coexist. Interaction between these species is crucial in order for the whole to be able to survive. This is called ‘biodiversity’. When a particular species disappears, the whole is very likely to follow. Keeping this balance is essential to nature preservation.
DG IPR – Groot Schietveld van Kamp Brasschaat
Militaire domeinen in Vlaanderen zijn uitzonderlijke gebieden
Militaire bescherming en instandhouding Heidelandschappen zijn cultuurlandschappen die hun bestaan voor een groot deel aan de mens en zijn activiteiten te danken hebben. Zonder menselijke inmenging evolueren de heidelandschappen spontaan naar bos en verdwijnen ze, samen met de vele unieke dieren- en plantsoorten die er voorkomen. Eeuwenlang hielp de heide de mens te overleven op arme zandgronden. Schapen konden er grazen en zorgden voor voedsel, wol en ook mest. Om de heide jong te houden en om alle schaarse grondstoffen te benutten, werd de heide afwisselend geplagd, gebrand, gemaaid en begraasd. De oppervlakte heide breidde hierdoor uit. Er was sprake van een evenwicht waarbij mens, vee en heide elkaar perfect aanvulden. Door toedoen van de mens kon het heidelandschap in stand gehouden worden. Naarmate begin vorige eeuw de bevolkingsdruk toenam, de industrialisatie zich doorzette en modernere landbouwtechnieken hun opmars maakten, verdween langzaam maar zeker deze vorm van landbouw. De heidelandschappen werden stilaan verdrongen en dreigden volledig te verdwijnen. Zo bleven de heidelandschappen voornamelijk op militair
Military protection and preservation
Heath lands are cultural landscapes owing their existence to a large extent to human activity. Without human interference, heath lands spontaneously develop into forests and disappear, along with the many unique plant and animal species which they host. For centuries, heath helped man to survive on barren sandy soils. Grazing sheep provided for food, wool and manure. In order to make full use of the scarce resources and to rejuvenate the heath, heath lands were alternately subjected to cutting works, burned, mowed and grazed. By doing so, the area of heath land could expand. This led to a harmonious coexistence between man, cattle and heath. Thanks to human involvement heath lands could be preserved. Population growth, industrialisation and updated farming techniques in the last century gradually started to jeopardise this type of agriculture. The landscape changed drastically in Flanders, except on the military areas where heath received special protection from the army. Moreover, the use of these areas for military purposes unconsciously maintained the centuriesold cultural land use which led to the preservation of these unique sites. In general, military activity kept heath lands open and prevented them from changing into forests.
domein bewaard. Onbewust zette het militaire gebruik van deze terreinen het eeuwenoude cultuurgebruik voort en droeg het bij tot de instandhouding van deze unieke gebieden, simpelweg door het uitvoeren van de militaire functie. In principe zorgde het militaire gebruik voor het openhouden van de heidelandschappen en vermeed zo dat de heide evolueerde naar bos.
7
Bewust /
Onbewust /
Conscious
Militaire oefeningen vragen open landschappen Voor
door het vee opgegeten. Bomen werden gebruikt als
schietoefeningen zijn open landschappen nodig. Bomen en
bouwmateriaal, hakhout of brandhout. Zo bleef het
struiken worden geregeld verwijderd.
heidelandschap open.
Military activity requires open landscapes
Grazers kept the landscapes open
Military activities such as parachuting and shooting require open landscapes. Trees and shrubs are removed on a regular basis.
militaire
oefeningen
zoals
parachutespringen
en
DG IPR
Ed. Nels
Dankzij de grazers bleef het landschap open Hout was een zeldzame grondstof! Jonge bomen werden
Wood was a rare raw material! Young trees were eaten by cattle. Trees were used as construction material, coppice wood and firewood. This explains why heath lands could remain open.
Plaggen als natuurlijk mest
Tanks plaggen onbewust
De heide werd geregeld geplagd. De heidetwijgjes werden
Door oefeningen met tanks wordt de heide onbewust geplagd.
in de potstal vermengd met het dierlijke mest. Hiermee
Dit draagt bij tot de instandhouding van het heidelandschap.
konden kleine akkertjes bemest worden.
Sod cutting by tracked vehicles
Sod cutting delivered natural manure
By conducting exercises, the heather is unwittingly cut by tanks. This contributes to the preservation of heath lands.
DG IPR
H. Rollfink
The heath was cut on a regular basis. Heather twigs were mixed in the deep litter house with animal manure. By doing so, small plots of land could be manured.
Grazers hielden de heide in stand
Maaien voor de veiligheid
De heideboeren kozen voor een bestaan met hun vee. Op
Langs de startbanen wordt uit veiligheidsoverwegingen gemaaid opdat deze stroken minder aantrekkelijk worden voor vogels en het gevaar op ‘bird strike’ wordt ingeperkt. Er werd ook gemaaid rond
de arme zandgrond was akkerbouw immers een hele klus. Grazers hielden grote oppervlakten heide in stand.
de bunkers in de munitiedepots om het brandgevaar in te perken.
Grazers preserved the heath
DG IPR
Mowing for security purposes M. Van Waerebeke
Heath land farmers depended on their cattle for their survival, as cropping on poor sandy soil turned out to be very difficult. Large areas of heath land were preserved through grazing.
The strips of land along runways are frequently mowed for security purposes. Once mowed, the strips of land are less attractive to birds, thus reducing bird strikes. The area around the bunkers in the ammunition depot is mowed as well in order to reduce fire hazard.
Branden om de heide te verjongen
Brand door ontploffingen
Heideplanten kunnen heel oud worden. Jonge heideplantjes
Af en toe brandt de heide ten gevolge van schietoefeningen.
zijn veel sappiger en leveren ook meer honing op voor de
Hierdoor blijft het landschap open en wordt de heide telkens
imkers die hun bijenkasten naar de heide brachten. Om de
vernieuwd.
heide te verjongen werd de heide regelmatig afgebrand.
Burning as a result of explosions
Heath land rejuvenation by burning
DG IPR
Once in a while, the heath is set on fire as a result of shooting exercises. This opens up landscapes and allows the heath to rejuvenate.
DANAH
Heather plants can become very old. Young heather is much lusher and yields more honey for beekeepers who bring their beehives near the heath. In order to rejuvenate heather, it is burned on a regular basis.
8
Unconscious
Inhaaloperatie LIFE project DANAH
DANAH catch-up operation
Military management unwittingly contributed to preserving unique military heath lands. Considering the tremendous ecological potential of military areas, scientists and nature lovers asked the Department of Defence for a welldefined nature management. Firstly, local initiatives were taken regarding nature management in military areas. Initially, these local initiatives were based on voluntary work. After that they developed into structured higher level consultations and eventually into a strengthened collaboration between the Flemish Region and the Department of Defence.
Het militaire beheer droeg onbewust bij tot de instandhouding van de unieke militaire heidegebieden. Wetenschapslui en natuurliefhebbers onderhandelden met Defensie voor een expliciet natuurbeheer gezien het enorme ecologisch potentieel van deze domeinen. In eerste instantie werden er vooral lokale initiatieven genomen rond natuurbeheer op militaire domeinen. Deze lokale initiatieven groeiden uit van vrijwilligerswerk naar gestructureerd overleg op een steeds hoger niveau en naar een steeds ruimere samenwerking tussen het Vlaamse Gewest en Defensie. Uiteindelijk kreeg die samenwerking tussen Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos een officieel karakter in 1999 door de protocolovereenkomst voor natuurbeheer op militair domein en werden de eerste stappen voor een expliciet natuurbeheer op militair domein gezet, met respect voor de prioritaire militaire functie. Gezien de unieke ecologische waarde vormen de militaire domeinen een groot deel van het NATURA
1955
2000 netwerk in Vlaanderen. Dit Europese natuurnetwerk combineert de Habitat- en de Vogelrichtlijn, Europese richtlijnen ter bescherming van tal van zeldzame, bedreigde diersoorten en hun leefgebied. Elke Europese lidstaat moet de nodige inspanningen leveren om een toekomst te verzekeren voor deze met uitsterven bedreigde soorten. Met de beheerovereenkomst uit 1999, vernieuwd in 2007, werd een eerste belangrijke stap gezet om deze doelstellingen in Vlaanderen te behalen. Voor een gepast beheer van de duizenden hectaren militair heideterrein bleek het reguliere beheer dreigde zich op te stapelen.
Furthermore, both the military activity and the corresponding management gradually started to change, in terms of both time and place. Specific parts of the sites became underused or even unused. From a military point of view, some areas were no longer properly managed.
Daarnaast wijzigden ook de militaire activiteiten en het bijhorende militaire beheer doorheen de tijd en in plaats. Bepaalde delen van de terreinen werden minder tot niet meer gebruikt ofwel viel het gepaste militaire beheer weg.
de toekomst van de militaire heidegebieden en de vele unieke soorten veilig te stellen voor de toekomst.
Considering their unique ecological value, military areas form a large part of the NATURA 2000 network in Flanders. This European nature network combines the Habitats and Birds Directives. These European Directives are aimed at the protection of numerous endangered and rare animal species and their habitats. Each European Member State is to make the necessary efforts to preserve these species which are threatened with extinction. The 1999 protocol agreement, which was renewed in 2007, was a first significant step towards the achievement of these objectives which Flanders set itself. The daily management proved inadequate for a proper management of thousands of hectares of military heath land. The available resources were insufficient, as a result of which nature management threatened to lag behind.
ontoereikend en schoten de middelen die voor handen waren tekort. Een achterstand aan natuurbeheer
De nood aan een inhaaloperatie drong zich op, zowel om de achterstand in beheer goed te maken als om
In 1999 this collaboration between the Department of Defence and the Agency for Nature and Forests was made official through a protocol agreement for nature management in military areas. The first steps were taken towards explicit nature management in military areas, bearing in mind that the military function was to remain the priority.
1985
Om deze uitzonderlijke gebieden een zekere toekomst te geven hebben Defensie en ANB een project
A catch-up operation became essential, not only with regard to the delayed management, but also to safeguard military heath lands and the unique species they host for the future. In order to guarantee the future of these exceptional sites, the Department of Defence and the Agency for Nature and Forests introduced a project to make up for this delayed management within a period of 5 years and to work out a sustainable management programme for these extended military areas. The European Commission decided to grant 42% of the required budget through the LIFE fund.
uitgeschreven om binnen een termijn van vijf jaar de achterstand in natuurbeheer goed te maken en om een duurzaam beheer voor deze uitgestrekte militaire domeinen uit te stippelen. De Europese Commissie besliste hiervoor vanuit het LIFE –fonds 42% van het vereiste budget bij te leggen. Het LIFE-project DANAH ging van start in 2003 en eindigde midden 2010.
The LIFE project DANAH started in 2004 and ended mid 2010.
Intensive exercises with tracked vehicles helped keep the heath areas of Staleikerheide on Kamp Beverlo open. When these areas were left at rest, the heath
Dankzij oefeningen met rupsvoertuigen werd de heidevlakte van Staleikerheide op Kamp Beverlo jaren
land slowly got overgrown and the habitat of several species became endangered. A
in stand gehouden. Nadat de oefeningen met rupsvoertuigen naar andere locaties verhuisden, groeide de
catch-up operation was necessary.
heide stilaan dicht en dreigde het leefgebied van tal van dieren- en plantensoorten te verdwijnen. De nood aan een inhaaloperatie drong zich op.
2003 9
Actie op en naast het terrein
Activities in and outside the field In the field
Op het terrein Gedurende vijf jaar werden diverse natuurherstelwerkzaamheden uitgevoerd over niet minder dan 3996 ha op 12 militaire domeinen in Vlaanderen. De natuurherstelwerkzaamheden beogen voornamelijk het
During five years various nature restoration projects were carried out over no less than 3,996 ha located in 12 military areas throughout Flanders. These nature restoration activities mainly aim to restore endangered heath lands.
herstellen van de bedreigde heidelandschappen. Heather restoration
In een overwoekerde heide zien de heidezaadjes geen kans meer om te kiemen, omdat er te weinig licht is onder de bomen. Een eerste belangrijke stap bij het herstellen van overwoekerde heidegebieden is het verwijderen van de bomen en struiken. Zo worden er opnieuw open of halfopen landschappen gecreëerd, waar terug voldoende licht aanwezig is. Vaak worden geïsoleerde
M. Van Waerebeke
Heideherstel
heidepercelen zo ook terug met elkaar verbonden. Voor een geslaagd herstel
Sod cutting
Plaggen is het wegschrapen van plantenmateriaal met de wortels om de zaden van de oude vegetaties opnieuw de kans te geven om te kiemen. Heidezaadjes behouden tot meer dan honderd jaar hun kiemkracht en ontkiemen zodra zij voldoende licht en warmte krijgen. Er worden graafmachines ingezet die over
M. Van Waerebeke
van de heide is een opvolgingsbeheer zoals plaggen noodzakelijk.
Plaggen
relatief grote oppervlakten de toplaag afschrapen. Het plagsel wordt afgevoerd.
Wie aan duinen denkt, denkt waarschijnlijk aan de zee. In heidelandschappen treffen we echter ook landduinen aan. Op militair domein waren ze echter overgroeid met bomen en struiken. Door heideherstel en plaggen worden ze opnieuw blootgelegd. Zo ontstaan terug grote oppervlakten open zand dat het
Sod cutting consists in scraping the upper soil layer in order to allow the seeds of the old vegetation to germinate again. Heath seeds can keep their germinating properties for more than a hundred years and start growing again as soon as they get enough light and warmth. Excavators are used to scrape the top layer over relatively extended areas. Sods are removed.
Restoration of inland dunes M. Van Waerebeke
Landduinherstel
In overgrown heath lands, the lack of light under the trees prevents seeds from germinating. A first important step in the restoration of overgrown heath lands consists in removing trees and shrubs. By doing so, new open and half open landscapes are created, providing sufficient sunlight for growth. Isolated heath plots are often reconnected. In order for heather restoration to be successful, follow-up management, such as sod cutting, is indispensable.
Dunes are quite often associated with the sea. Land dunes are also found in heath lands, but in military areas they were overgrown by trees and shrubs. Through heather restoration and sod cutting they were uncovered again. New sandy surfaces appeared, hosting different rare insect species.
leefgebied voor tal van zeldzame insecten vormt.
Zure neerslag veroorzaakt een verrijking van de bodem ten voordele van dominante grassoorten. Door regelmatig te maaien, wordt de bodem opnieuw verschraald en krijgt de heide opnieuw een kans om te floreren. Om succesvol te verschralen, is het noodzakelijk dat het maaisel afgevoerd wordt.
Mowing M. Van Waerebeke
Maaien
Chopperen
“Chopperen”
kort maaien en zo bijna ondiep plaggen. Chopperen is minder ingrijpend dan plaggen en heeft minder impact op de bodem. Met chopperen kunnen ook kleine hoogte- en laagteverschillen gespaard blijven zodat het natuurlijk bodemreliëf behouden blijft.
10
M. Van Waerebeke
Een nieuwe techniek voor het herstellen van de heide is ‘chopperen’. In principe valt deze heidehersteltechniek tussen maaien en plaggen: het is heel
Acid rain enriches the soil to the benefit of various dominant grasses. By mowing on a regular basis, the soil becomes poorer, which increases the heather’s chances to flourish again. In order for this to be effective the green material needs to be removed from the terrain after mowing.
A new heather restoration technique called ‘chopperen’ (in Flemish) is a technique between mowing and sod cutting. It consists in mowing very close to the ground without removing the top soil. This technique is not as intrusive as sod cutting and exerts less impact on the soil, keeping small levelling differences.
Venherstel
Fen restoration M. Van Waerebeke
Vennen dreigden te verlanden door oevers die dichtgroeiden met planten en door bladeren van bomen die in het water vallen. Bij venherstel worden de oevers terug vrijgemaakt en wordt het overtollige slib van de bodem verwijderd.
Bestrijden van Amerikaanse vogelkers Met het oog op houtproductie werd de Amerikaanse vogelkers, een snelgroeiende
Fens threatened to dry out as the banks grew thick with grasses and leaves that fell off surrounding trees. By restoring fens, banks are opened up again and any excess mud is removed.
Removal of exotic species
uitheemse boomsoort, aangeplant op militair domein. Deze boomsoort zaait zeer snel uit en kent in Vlaanderen geen natuurlijke vijanden. Hierdoor worden inheemse bomen en struiken verdrongen. Het bestrijden van de Amerikaanse vogelkers is dus A. Van Mol
niet enkel noodzakelijk met het oog op het herstellen van de heide, maar ook om de bossen op militair domein gezond en soortenrijk te houden.
Begrazing
As a fast growing exotic tree, the black cherry tree was planted in military areas for wood production purposes. This tree propagates very rapidly by seeding and does not have any natural enemies in Flanders. This causes local trees and shrubs to be ousted. Therefore the removal of exotic species is essential to restore heath lands, but also vital to preserve healthy and varied forests in the military areas.
Grazing
Met begrazing wordt vergrassing tegengehouden en het verbossen van de heide J.-P. Magdelijns
in de kiem gesmoord. Grazers hebben ook een onvoorspelbaar maaipatroon, wat structuurvariatie en soortenrijkdom met zich meebrengt.
Branden
Grazing limits the expansion of grasses and prevents heath lands from turning into forests. The unpredictable character of grazing leads to a variety of species.
Preventieve en gecontroleerde brandacties kunnen bijdragen aan het herstel Burning
van heidelandschappen, mits een juiste timing en een grondige voorbereiding. Preventieve brandacties dragen ook bij aan de brandveiligheid van het gebied. Jonge heide is immers minder vatbaar voor spontane branden. Bij de uitvoering van DANAH
preventieve brandacties oefent Defensie samen met de betrokken brandweerkorpsen methodes om het vuur te bestrijden. Bovendien is branden een snelle, efficiënte en goedkope manier om grote oppervlakten heide te beheren.
Naast het terrein De natuurherstelacties zijn erg belangrijk, toch blijft het hier niet bij. Ook naast het terrein werkten Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos oplossingen uit om het behoud van de natuur op langere termijn en het toekomstige beheer veilig te stellen. Er werden afspraken gemaakt om natuurbeheer en militaire planning harmonieus te laten samengaan. Deze afspraken zijn vertaald in zowel ecologische als militaire kaarten, die de terreinbeheerders inzicht bieden in zowel de militaire als de ecologische noden. Ook bij de planning van de militaire oefeningen helpen ze om de ecologische belangen in rekening te brengen. Alvorens Defensie een vergunning voor het gebruik door derden van militair domein verleent, helpen deze kaarten tevens om te controleren of dit te rijmen valt met de militaire en ecologische planning van het gebied.
With an accurate timing and due preparation, preventive and controlled burning can help restore heath land. Preventive burning actions also promote fire safety in the area. Young heather is always less prone to spontaneous combustion. Through preventive burning, and in collaboration with the fire brigades involved, the Department of Defence uses specific methods to combat fires. Moreover, burning can be a quick, cheap and efficient way of controlling large heath lands.
Outside the field Even though nature restoration actions are of the utmost importance, more action was taken. The Department of Defence also collaborated with the Agency for Nature and Forests on long term nature preservation and future management. Commitments were made for a harmonious nature management and military planning. To enable field managers to map out military and ecological needs, these commitments are materialized in ecological and military maps. As a result, ecological interests are increasingly taken into account when military exercises are planned. Before officially authorising third parties to use military areas, the Department of Defence can rely on these maps to assess the compatibility with the area’s military and ecological planning.
11
12
Een hersteld open heidelandschap op het voormalige munitiedepot te Molenheide - DG IPR, A. Malek
Resultaten Results
LIFE project DANAH
13
R. Vanallemeersch – Herstel blusvijver munitiedepot Houthulst
A. Zwaenepoel – Rode dopheide schutsbermen Vloethemveld
DG IPR – Heideherstel middenberm vliegveld Ursel
14 14 A. Zwaenepoel – Heide en vencreatie Vloethemveld
M. Spanhove – Plaggen middenberm vliegveld Ursel
A. Zwaenepoel – Heide en vencreatie Vloethemveld
R. Vanallemeersch – aardbeivlinder
West and East Flanders
Heide is erg zeldzaam in West- en Oost-Vlaanderen. De belangrijkste heiderestanten zijn er te vinden op militair domein. De ligging nabij de zee geeft de heide een specifiek karakter.
Heather is hardly found in West and East Flanders. Most of the remaining heath lands are located in military areas. Their location near the sea gives them a specific character.
Munitiedepot Vloethemveld en Houthulst
Ammunition depots in Vloethemveld and Houthulst
Uitgangspunt Om het brandgevaar in deze munitiedepots te vermijden, werd er jaarlijks zeer intensief gemaaid door de militaire overheid. Dit maaibeheer had een zeer gunstige invloed op de heide en de soortenrijke graslanden. Ook andere militaire activiteiten zorgden voor een zeer dynamisch microreliëf met groeiplaatsen van zonnedauw en moeraswolfsklauw. Stilaan geraakten de munitiedepots in onbruik, waardoor ook het militaire maaibeheer verdween. De heide werd in korte tijd overwoekerd door bramen en struiken.
Starting point In order to prevent these ammunition depots from catching fire, the military authorities had the area thoroughly mowed. This mowing management had a very positive impact on heath lands and similar grassy areas. Other military activities also generated a very dynamic microrelief with growth places for sundew and marsh club moss. Gradually the ammunition depots became derelict and were no longer mowed. The heather was overgrown by bushes and shrubs.
Munitiedepot Vloethemveld Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
voormalig munitiedepot en oefenveld, momenteel geen militair gebruik meer en sinds 2009 deels eigendom van het ANB 160,6 hectare 134 hectare
Munitiedepot Houthulst Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
Sanering van de slagvelden van WOI & WOII. 269,2 hectare 52 hectare
De schutsbermen rondom de diverse munitiedepots werden opengemaakt om de erg zeldzame heiderestanten alle kansen te geven om zich ten volle te ontwikkelen door de heide opnieuw voldoende licht te geven. Op bepaalde locaties werd ook geplagd. Er werd nadien ook op deze locaties geplagd. Vanaf LIFE project DANAH werd terug een frequent maaibeheer opgestart. Daarnaast werden ook enkele vennen hersteld. Het overtollige slib, afkomstig van bladval werd verwijderd. In samenwerking met DOVO (Dienst voor Opruiming en Vernietiging Ontontplofte springtuigen van Defensie) werd ook munitie verwijderd. In het verleden werden in de vennen vissen uitgezet. Om te vermijden dat deze vissen de bodem verder omwoelden en de typische waterplanten opaten, werden ze afgevist. Tenslotte werden in beide domeinen oude munitiegebouwtjes verwijderd. Door ook de funderingen te verwijderen zullen op die plaatsen moerassige zones ontstaan. Ook enkele poelen werden aangelegd. Vliegveld te Ursel Uitgangspunt Drongengoed-Maldegemveld was vroeger een groot heidegebied. Het Drongengoed, waarin ook het vliegveld zich bevindt, werd in de 18de eeuw sterk bebost, en de heide verdween. In de middenstrook van het vliegveld van Ursel bleven echter heiderelicten bewaard. Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
militair vliegveld 205 hectare 18 hectare
Op de heiderelicten in de strook tussen de landing- en de taxibaan werden bomen gerooid en de stronken deels weggehaald. De historische dreven, struiken, open bosjes en een groot aantal vrijstaande bomen bleven bewaard. De opengemaakte percelen werden achteraf ook nog grotendeels geplagd. Op deze manier werden de versnipperde relicten heide uitgebreid tot een groter aaneengesloten geheel. Ook enkele poelen werden aangelegd.
A. Zwaenepoel – heideherstel Vloethemveld
West- en Oost-Vlaanderen
Ammunition depot Vloethemveld Military use: Area: Managed area:
former ammunition depot and training area, no current military use and partially property of the Agency for Nature and Forests since 2009 160.6 hectares 134 hectares
Ammunition depot Houthulst Military use: Area: Managed area:
Rehabilitation of WWI & WWII battlefields. 269.2 hectares 52 hectares
Bushes and shrubs were removed from the protection walls around the ammunition depots in order to restore the heather. Sod cutting works were also carried out. When the LIFE project DANAH was initiated, mowing management was started again. In addition a few fens were restored. Excess sludge from fallen leaves was removed. Together with SEDEE / DOVO (Belgian Department of Defence Bomb Disposal Unit) ammunition was removed as well. In the past, fish had been released in the fens. These fish were removed because they disturb the water. Finally, old ammunition depots were removed. Because the foundations were removed as well, swampy areas reappeared. Airfield of Ursel Starting point Drongengoed-Maldegemveld used to be an important heath land area. In the 18th century, the Drongengoed, where the airfield is located, was densely planted with trees, causing any heather to disappear. On the middle strip of Ursel airfield some remaining stretches of heather were preserved, however. Military use: Area: Managed area:
Military Airfield 205 hectares 18 hectares
On heather stretches between the landing strip and the taxiway coniferous trees and their stumps were removed. Historical lanes, some shrubs and open woods, and a few solitary trees were preserved. Later on, sod cutting works were carried out on these opened patches of land, linking fragmented remnants to form a single entity.
15
DANAH – Heide- en venherstel Grobbendonk
H. Thys – hermeandering weerijsbeek – Groot Schietveld
DG IPR – Plagwerken Klein Schietveld
16 H. Thys- Plaggen Groot Schietveld
H. Thys - DOVO controleert voor plagwerken – Groot Schietveld
DANAH – Heide- en venherstel Grobbendonk
DG IPR – Luchtfoto ven- en heideherstel Grobbendonk
Antwerp
De DANAH – projectgebieden in de provincie Antwerpen zijn gekenmerkt door een grote militaire diversiteit: van schietvelden, vliegvelden tot oefenterreinen. Grote oppervlakten heide werden zo in stand gehouden voor uiteenlopende militaire noden.
The DANAH project areas located in the Province of Antwerp are characterised by great military diversity: from shooting ranges and airfields to training areas. Thanks to divergent military needs, large areas of heath land were preserved.
Klein en Groot Schietveld
Starting point Together with the Kalmthoutse Heide (Kalmthout Heath Land), the Klein and Groot Schietveld constitute the biggest wildlife areas with heather and fens in the Province of Antwerp. Thanks to the shooting exercises, accompanied by sporadic fires, these vast military areas kept their open character.
Uitgangspunt Het Klein en Groot Schietveld vormen samen met de Kalmthoutse Heide de grootste natuurgebieden met heide en vennen van de provincie Antwerpen. Dankzij de schietoefeningen met bijhorende sporadische branden behielden deze uitgestrekte militaire gebieden een open karakter. Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
actief schietveld en een groot tactisch oefenterrein 2408 hectare 733 hectare
De aard van de militaire oefeningen evolueerde, waardoor bepaalde zones ongemoeid bleven en overwoekerden. Her en der werden ook dennen aangeplant. Er werd een grootschalige heideherstelactie uitgevoerd op 379 ha verspreid over beide schietvelden. Daarnaast werd ook Amerikaanse vogelkers bestreden over 140 ha. De schietvelden hebben te kampen met een sterke vergrassing, te wijten aan de zure neerslag uit de Antwerpse havengebieden en stadsomgeving. Om deze dominante grassen in te perken en de heide meer slagkracht te geven, werd over 133 ha gemaaid en over 37 ha geplagd. Deze werken werden ook uitgevoerd in de doelenzone. Vooraf controleerde de Dienst voor de Opruiming en Vernietiging van Ontploffingstuigen (DOVO) het terrein om de veiligheid te garanderen. Een bijzondere werf was de hermeandering van de Weerijsbeek. Over een afstand van 3 km werd de oorspronkelijke loop van deze beek hersteld. Deze werken kwamen tot stand dankzij een nauwe samenwerking met de provincie Antwerpen. Dit project heeft heel wat positieve gevolgen voor zowel de dieren en planten in de omgeving, als voor de waterhuishouding van de gehele vallei, wat de kans op overstromingen in de omgeving vermindert. Ook enkele vennen werden hersteld.
Klein and Groot Schietveld (shooting ranges) on military site of Brasschaat
Military use: Area: Managed area:
active shooting range and tactical ground exercises 2.408 hectares 733 hectares
The military activity evolved in time, causing specific areas to become unused and gradually overgrown. Here and there European black pines were planted as well. For this reason a largescale heather restoration action was planned on 379 hectares spread over both shooting ranges. In addition the black cherry tree was removed on an area of no less than 140 ha. Acid deposition from the Antwerp harbour area and city caused the shooting ranges to be massively grassed over. In order to limit these dominant grasses and to stimulate heath growth, 133 hectares were mowed and sod cutting works were carried out on 37 ha. These works were also performed in the target zone. The entire area was preventively swept by SEDEE / DOVO (Belgian Department of Defence Bomb Disposal Unit) for security purposes. A specific site was set up to remeander the Weerijsbeek. The original course of this river was restored over a distance of 3 km. These works were planned in close collaboration with the Province of Antwerp. The project yielded positive results for animal and plant species in the area, and for the water resources management of the entire valley, limiting the risk of flooding. A few fens were restored as well.
Oefenterrein Grobbendonk
Grobbendonk training area
Uitgangspunt Het oefenterrein van dit militaire logistieke verdeelcentrum, heeft een lange militaire geschiedenis met bijhorende militaire bescherming. Er vond echter nooit een intensief militair gebruik plaats. Het landschap bleef vrijwel intact waardoor het een grote cultuurhistorische waarde heeft. De oorspronkelijke heide en de landduinen overgroeiden echter volledig.
Starting point The training area of this military logistics distribution centre has a long military history with adequate military protection for nature. Notwithstanding this area was never intensively used for military purposes. The surface of the original heath and land dunes was completely overgrown. However, the landscape remained nearly unchanged, which gives it significant historical value.
Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
logistiek verdeelcentrum met oefenterrein 279 hectare 128 hectare
Over een oppervlakte van bijna 34 ha werd het landschap terug opengemaakt door struiken en bomen te verwijderen. Ook de sterk oprukkende Amerikaanse vogelkers werd een halt toegeroepen met bestrijdingsacties over 30 ha. Het landschap onderging hierdoor een ware metamorfose en toont vandaag terug haar uitzonderlijke waarde als prachtig heidegebied met een reliëf gevormd door landduinen. Ook tal van vennen werden opnieuw blootgelegd. Om de vennen opnieuw alle kansen te geven, werden de oevers geplagd. De heischrale graslanden en de orchideeënweiden werden gemaaid.
Military use: Area: Managed area:
logistics distribution centre with training area 279 hectares 128 hectares
By removing shrubs and trees, the landscape was reopened over nearly 34 ha. The strongly invasive black cherry tree was eradicated over 30 ha. The landscape underwent in-depth changes. Today, this superb heath land has regained its unique natural value with hilly land dunes and various fens. The banks of these fens were restored by sod cutting. Grasslands and orchid fields were mowed. Malle Airfield
Vliegveld Malle Uitgangspunt Het vliegveld van Malle ligt te midden van een bosrijk gebied. De graslanden rondom het vliegveld zijn van groot ecologisch belang. De middenberm werd stilaan ingenomen door de Amerikaanse Vogelkers, en de bosrand breidde uit naar binnen. Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
DANAH – terugzetten bosrand vliegveld Malle
Antwerpen
NAVO-vliegveld 213 hectare 45 hectare
De heide en de heischrale graslanden werden gemaaid. Waar de vergrassing zich te sterk doorzette, werden tevens kleine oppervlakten geplagd. De stroken heide en heischraal grasland werden verbreed door bomen en struiken te verwijderen in de bosrand over een totale oppervlakte van 12,5 ha, terwijl over 21,6 ha Amerikaanse Vogelkers werd bestreden.
Starting point The airfield of Malle is located in a woody area. The grasslands around the airfield are of significant ecological value. The black cherry tree has gradually taken over the middle lane, and the edge of the forest extended inwards the grass fields surrounding the airstrips. Military use: Area: Managed area:
NATO airfield 213 hectares 45 hectares
Heath and pastures were mowed. Whenever grass growth became too dominant, sod cutting was carried out on smaller areas. By removing trees and shrubs at the edge of the forest on 12.5 ha, stretches of heath and pasture were extended, whereas the black cherry tree was eradicated over 21.6 ha.
17
Tielenkamp en Tielenheide
Tielenkamp and Tielenheide
Uitgangspunt Nagenoeg alle vennen op het militaire oefenterrein werden in de 19de eeuw gedraineerd en doortrokken met diepe grachten. De vennen verkleinden drastisch en met het oog op mijnbouw werden op het terrein naaldbomen aangeplant. De natuur genoot er echter van een unieke militaire bescherming. Hierdoor beschikken we vandaag nog over alle kansen om deze heidelandschappen met vennen in hun oude glorie te herstellen.
Starting point In the 19th century, just about all fens located on military training areas were drained and crossed by deep canals. Fen surfaces shrunk drastically and coniferous trees were planted on the field for mining purposes. Still, nature remained well-protected by military activity. As a result, our chances to restore these heath lands and fens to their former glory have been kept intact.
tactisch grondoefeningen (paracommando’s) 519 hectare 102 hectare
In eerste instantie werden de naaldbomen gekapt over een oppervlakte van ongeveer 35 ha, verspreid over Tielenkamp en Tielenheide. Nadat het terrein terug opengemaakt is, kunnen de terreinwerken voor het herstel van de heide en de vennen uitgevoerd worden. Er werd hoofdzakelijk kleinschalig geplagd, diverse vennen werden gedeeltelijk leeggepompt, het organische slib werd van de bodem verwijderd en de oevers opgeschoond. Vandaag prijkt er opnieuw een heidegebied met open vennen. Dankzij de werkzaamheden groeien er terug zeldzame plantensoorten zoals witte waterranonkel, blaasjeskruid en kleinste egelskop. De vennen bevatten nu immers zuiver grondwater, dat niet meer vervuild wordt door bladval van omstaande bomen en struiken. Deze arme en zuivere vennen zijn erg zeldzaam en vormen een uitermate geschikt leefgebied voor tal van erg zeldzame planten. Vliegveld Weelde
tactical ground exercises 519 hectares 102 hectares
In first instance, coniferous trees were cut over nearly 35 ha, spread over Tielenkamp and Tielenheide. After the land has been reopened, works can be carried out to restore the heath and fens. Sod cutting works are executed, mostly on smaller surfaces. Fens were partially drained, the organic sludge was removed from the bottom and the verges were cleaned up. Today, heath lands with open fens can be admired again. Thanks to the work that has been performed, rare species such as water buttercups, bladderwort and the unbranched bur reed are growing again on these premises. Fens now contain purified groundwater, as it is no longer polluted by dead leaves of surrounding trees and shrubs. These poor and pure fens are extremely rare and form the perfect habitat for numerous rare plant species. Weelde Airfield
Uitgangspunt Het vliegveld heeft een erg open karakter. De heide en de heischrale graslanden in de stroken langs de startbaan worden echter stilaan ingenomen door oprukkende struiken en bomen, omwille van het afnemen van het militaire gebruik en het verminderen van het militaire beheer.
Starting point This airfield is a very open area. Due to reduced military activity and management, the heath and grasslands on the stretches alongside the air strip were gradually overgrown by shrubs and trees.
Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
Military use: Area: Managed area:
L. Van Assche - Venherstel Tieleneheide
military airfield 326 hectares 145 hectares
The lanes along the landing strip and the taxiway were mowed over no less than 141 ha. Overgrowing trees and shrubs from the edge of the forest were removed. A historical fen was also restored.
L. Van Assche – Wulp
militair vliegveld 326 hectare 145 hectare
Over niet minder dan 141 ha werden er maaiwerken uitgevoerd in de bermen langs de start- en taxibaan. De oprukkende bomen en struiken uit de bosrand werden in de bermen verwijderd. Ook een historisch ven werd opengemaakt.
18
Military use: Area: Managed area:
L. Van Assche – Heideherstel en plaggen Tielenheide
Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
M. Van Waerebeke - vermalen van elzen Kamp Beverlo
M. Van Waerebeke – herstel turfkuilen Kamp Beverlo
M. Van Waerebeke – Kamp Beverlo
M. Van Waerebeke – venherstel Kamp Beverlo
Limburg
B. Vanholen – resultaat heideherstel Molenheide
M. Van Waerebeke – Kamp Beverlo
DANAH – Klokjesgentiaan Schietveld Helchteren
Limburg
19
DANAH – preventieve brandactie schietveld Helchteren
De militaire domeinen in Limburg behoren tot de grootste militaire domeinen van België. Niet alleen de uitgestrektheid van deze gebieden is uitzonderlijk, ook de mozaïeklandschappen en de overgang van droge naar natte heide met beekdallandschappen is op Europees niveau bijzonder. Kamp Beverlo Uitgangspunt Op het grootste militaire domein van Vlaanderen worden uiteenlopende militaire oefeningen georganiseerd. Door de uitgestrektheid van het gebied bleven bepaalde plaatsen echter onaangeroerd. Omwille van evoluties in de militaire training verminderde ook op sommige locaties de intensiteit van het terreingebruik. De heide groeide er stilaan dicht. In de vallei van de Zwarte Beek stopte het cultuurgebruik sinds het ontstaan van het militaire domein. Gezien er vrijwel geen militaire oefeningen plaatsvinden, bleef het landschap er nagenoeg onaangeroerd. Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
grootste militair oefenterrein in Vlaanderen 5341 hectare 1.550 hectare
Op diverse locaties op het militaire domein werd de heide hersteld en de uitzonderlijke landduinen werden opnieuw blootgelegd door bomen en struiken te verwijderen. Deze terreinwerken gebeurden over een totale oppervlakte van 350 ha. Over 80 ha werd geplagd, vaak als opvolgingsbeheer van de heide- en landduinherstelwerkzaamheden, maar tevens als een maatregel om de voortschrijdende vergrassing tegen te gaan. Bijzonder is dat ook 120 ha natte heide gemaaid werd, en omwille van de kwetsbaarheid van de vegetatie werd daarnaast zelfs 177 ha manueel gemaaid! Er werd ook gechopperd en een begrazingsraster voor runderen geplaatst. Diverse vennen werden hersteld, door de oevers terug open te maken en het overtollige slib te verwijderen van de bodem. In de vallei van de Zwarte Beek werden erg specifieke werkzaamheden uitgevoerd om er de unieke habitats te herstellen. Deze natuurherstelwerkzaamheden lijken sterk op het oude cultuurgebruik dat er ooit heerste. Zo werden de oude turfkuilen hersteld. De heideboeren wonnen vroeger brandstof door turf uit te steken. De kuilen die hierdoor in het drassige veen ontstonden, vormden een belangrijke trekpleister voor diverse watervogels, zoals de watersnip. Nu deze kuilen niet langer ontgonnen werden, dreigden ze te verdwijnen door verlanding. De kuilen verdrogen ook door de vele elzen die er opschieten. Om deze trekpleisters voor diverse bijzondere vogelsoorten te reconstrueren, werden de elzen met wortel en al uitgetrokken. Zo ontstonden er terug kuilen en werd het landschap spontaan terug meer drassig. Ook de trilveenvegetaties, drijvende vegetaties, werden gemaaid. Deze erg gespecialiseerde werkzaamheden werden uitgevoerd over 25 ha. Om de toekomst van deze heidegebieden, maar ook van de bossen, veilig te stellen, was het noodzakelijk om op grote schaal Amerikaanse vogelkers te bestrijden. In totaal ging het om 977 ha. Deze cijfers klinken hallucinant maar zeggen in principe meer over de schaal van dit unieke militaire domein. NATO Schietveld Helchteren Uitgangspunt Het militaire gebruik op dit militair domein is vrij intensief. Omwille van schietoefeningen is natuurbeheer in en rond de doelenzone slechts enkele dagen per jaar mogelijk. Het intensieve militaire gebruik zorgde er wel voor dat het gebied haar open karakter behield. De brandveiligheid is een belangrijke factor waarmee rekening dient gehouden te worden bij het beheren van het gebied. Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
groot actief schietveld van de NAVO 2186 hectare 830 hectare
Over in totaal 234 ha werd de heide hersteld om de ecologische kansen van dit uitgestrekte militaire heidegebied ten volle te benutten. Verspreid over het terrein werd er gemaaid, geplagd en gechopperd waardoor een mozaïek van afwisselend jonge en oude heide ontstond en de impact op de aanwezige soorten beperkt blijft. Ze konden als het ware hun toevlucht zoeken in de onbeheerde percelen bij de uitvoering van de werkzaamheden. Ecologische doelstellingen en brandveiligheid werden aan elkaar gekoppeld. Dankzij plagwerkzaamheden ontstonden ecologische brandgangen , die bij brand het voortschrijdende vuur stoppen. Bovendien werden er jaarlijks preventieve brandoefeningen georganiseerd. Preventief branden zorgt zowel voor een verjonging van de heide als voor een verhoogde brandveiligheid, gezien jonge, sappige heide minder brandgevoelig is. Een historisch visvijversysteem werd hersteld, dijken werden aangelegd en de afwatering werd bijgestuurd opdat het waterpeil constant blijft. Verspreid over het domein werden nog enkele andere vennen hersteld. In het bos van Massy en elders werd de Amerikaanse vogelkers bestreden.
20
Limburg hosts some of the most significant military areas in Belgium. The size of these areas is unique. Their mosaic landscapes and the transition from dry heath to wet heath with natural brook valleys, however, are also quite special in Europe. Camp Beverlo Starting point A wide range of military exercises are organised in this largest Flemish military area. Due to the size of the area, certain locations have remained untouched. The downward trend of the military activity accounts for the decreased intensity in the use of some spots. Heath was gradually overgrown. In the Zwarte Beek valley, cultivation was stopped ever since the military area was created. Given the near absence of any military activity, the landscape was left almost intact. Military use: most important training area in Flanders Area: 5.341 hectares Managed area: 1.550 hectares
Heath was restored on various locations in the military area and the exceptional land dunes were opened again after the trees and shrubs were removed. Heather restoration actions were carried out over a total surface of 350 ha. As a follow-up management measure for heather and land dune restoration, and to counter excessive grass growth, sod cutting works were performed over 80 ha. It is also worth mentioning that wet heath was mowed over 120 ha. The vegetation’s fragility also required manual mowing over 177 ha! Several fens were restored by reopening the banks and removing surplus sludge from the bottom. In the Zwarte Beek valley, specific works were carried out in order to restore the unique habitats. These nature restoration actions are in fact very similar to the past cultivation methods. Old turf pits were restored. Farmers used to produce fuel from peat they cut out. These pits attract various aquatic birds, such as the common snipe. As these turf pits are no longer cleared, they tend to silt up and disappear. Bogs also dry up because of the numerous alders that are growing there. In order to rehabilitate these attraction poles for various bird species, alders are uprooted. Bogs are then recreated and the landscape spontaneously becomes boggier. Floating quaking bog vegetation was mowed as well. These extremely specific works were carried out over 25 ha. In order to ensure the future of these heath lands and forests, the black cherry tree had to be extensively eradicated over 977 ha. These figures may seem hallucinating, but in fact only reflect the vastness of this unique military area.
NATO Shooting Range of Helchteren Starting point This area is intensively used for military purposes. Due to shooting activities by NATO airplanes, nature management in and around the target area is limited to a few days a year. This intensive military use, however, ensured that this wide heath land kept its open character. Fire safety is an important factor that needs to be taken into account for the management of this area. Military use: Area: Managed area:
large active shooting range of NATO 2.186 hectares 830 hectares
In order to optimise ecological possibilities on this extended military area, heath was restored over 234 ha. Sod cutting and mowing, along with “choppering” were carefully planned in order to generate a mosaic of young and old heather. The impact on existing species was rather limited as they sheltered in areas that were not managed during the works. Ecological objectives and fire safety were linked. Thanks to sod cutting, fire lines were created, preventing progressing fires from spreading. Furthermore, preventive fire exercises were organized on an annual basis. As young and lush heather is less likely to burn, preventive burning allows for heather rejuvenation and increases fire safety. A historical fishing pond system was restored, banks were set up and the drainage was adapted to keep the water level steady. A few other fens that were scattered across the area were restored as well. In the Massy forest, the black cherry tree was eradicated.
Ammunition depot Molenheide in Zonhoven
Munitiedepot Molenheide te Zonhoven
Starting point Originally, exercises were organised around the central ammunition depot. In order to reduce fire hazard, the protection walls around this depot were mowed on a regular basis. Its military use, however, decreased drastically. The heath lands turned almost entirely into forests.
Uitgangspunt Initieel werden er militaire oefeningen ingericht rondom het centraal gelegen munitiedepot. Om het brandgevaar in te perken werden de taluds rondom deze depots regelmatig gemaaid. Het militaire gebruik nam echter sterk af. Het open heidegebied verboste nagenoeg volledig. geen, het ANB kocht dit domein aan als natuurgebied 206 hectare 262 hectare
Military use: Area: Managed area:
Defensie verkocht in 2007 het militaire domein aan het ANB. Het landschap onderging de afgelopen vier jaar als het ware een metamorfose. De totale oppervlakte natuurherstelmaatregelen is zelfs groter dan de feitelijke oppervlakte van het gehele domein! Dit komt omdat vele herstelde zones eerst boomvrij werden gemaakt en daarna ook geplagd. Het illustreert alleen maar de grote verandering die dit gebied onderging. Oudere mensen uit de streek getuigen dat ze het heidelandschap van vroeger terug herkennen. Er werd ook een begrazingsraster geplaatst rondom het voormalige munitiedepot. De herder van de naburige ANB natuurgebieden, de Teut en Ten Haagdoornheide, zal er zijn schapen laten grazen. Eens te meer wordt het belang van Molenheide als schakel tussen deze twee grote heidegebieden duidelijk. Door deze aaneenschakeling strekt er zich vandaag een aaneengesloten natuurgebied uit van om en bij de 1500 hectaren. Dankzij de centrale plaatsing van het raster, kan de herder van daaruit opereren over het hele gebied.
none, ANB bought this domain as a wildlife area 206 hectares 262 hectares
M. Van Waerebeke – Maai-, plag- en chopperwerken schietveld Helchteren
In 2007, the Department of Defence sold the military area to ANB. The landscape was given a complete make-over during the past four years. Nature recovery measures were taken on a total surface exceeding the actual surface of the military area! This is due to the fact that in many restored zones trees were first eradicated and sod cutting works were carried out on the same surface area. This only illustrates the great changes initiated in this area. Older people testified that they rediscovered the old heath lands. A pasturing fence was placed around the former ammunition depot. The herdsman of the neighbouring ANB areas, the Teut and the Ten Haagdoornheide, will take his sheep there to graze. Molenheide is an important link between these two vast heath lands. Thanks to this link we now have an uninterrupted wildlife area covering approximately 1,500 hectares. The central location of the fence allows the herdsman to cover the entire area from this point.
B. Vanholen – plaggen Molenheide na heideherstel
Militair gebruik: Oppervlakte: Beheerde oppervlakte:
21
Langetermijnplanning voor duurzame resultaten Militaire oefeningen en natuurbeheer hoeven elkaar niet uit te sluiten, integendeel. Het militaire beheer
Long-term planning for sustainable results
De projectpartners maakten afspraken voor een lange termijn over de terreininrichting en het terreingebruik.
Military exercises and nature management do not rule each other out, quite on the contrary. In the past, military management already unwittingly helped maintain these exceptional areas. Through the LIFE project DANAH, military use and nature management were more than ever geared to one another. The project partners reached long-term agreements about integrated terrain lay-out and terrain use.
Richtplannen
Master plans
droeg in het verleden al onbewust bij tot de instandhouding van deze uitzonderlijke gebieden. Binnen LIFE project DANAH werd het militaire gebruik en het natuurbeheer meer dan ooit bewust op elkaar afgestemd.
Zoals de naam al aangeeft is dit plan richtinggevend voor de toekomst. Voor een optimale militaire training kunnen uiteenlopende landschappen van pas komen. Zowel open landschappen, landschappen met her en der een boom of struik, maar ook bossen of een combinatie van de drie, kunnen van pas komen bij militaire oefeningen. Vanuit ecologisch standpunt is het ook interessant om de juiste mix te vinden tussen open, halfopen en gesloten landschappen. In de richtplannen werd deze inrichting van de domeinen of ‘architectuur’ voor lange termijn vastgelegd. Dit plan vormt de basis voor het toekomstig terreingebruik en –beheer, zowel voor de militaire planning, het ecologische beheer als het toelaten van het gebruik van Defensieterrein door derden. Het plan is een
Master plans provide guidelines for the future. A wide range of landscapes can prove suitable for military training purposes. Open landscapes or landscapes scattered with a few trees, plain woods, or even a combination can be adapted for military activity. From an ecological point of view it might be interesting to find a combination between open, half-open and closed landscapes. The long-term lay-out or ‘architecture’ of the areas is established in the master plans. These plans will serve as the basis for future terrain use and management. They will allow for military planning and ecological management, and will set rules pertaining to the use of military domains by third parties. These master plans illustrate the integrated approach in multifunctional domains. Master plans set ecological priorities, ranging from very fragile to neutral. By doing so, the site can be used with a minimal impact on environment.
voorbeeld van een geïntegreerde benadering van multifunctionele gebieden. Binnen de richtplannen werden ook prioriteitenkaarten opgemaakt, die de ecologische prioriteiten van het gebied visualiseren van zeer kwetsbaar tot neutraal. Zo kan het terreingebruik bijgestuurd worden om de impact op de natuur te minimaliseren.
Beheerplannen Binnen LIFE project DANAH werden er diverse natuurherstelacties uitgevoerd. Toch blijft het niet bij enkel eenmalige herstelacties. DANAH wil ook het duurzame behoud en het toekomstige beheer veilig stellen. Na het herstel vergrootte immers het natuurlijke potentieel. Er werden beheerplannen opgesteld op basis van de richtplannen om het beheer een duurzaam karakter te geven. In deze plannen is concreet omschreven hoe de ecologische doelstellingen op langere termijn behaald kunnen worden. Tevens zal in de toekomst op regelmatige basis gecontroleerd worden of deze doelen effectief gehaald zullen worden, via zogenaamde monitoringsplannen.
GIS –tool Om deze afspraken en plannen gebruiksvriendelijk ter beschikking te stellen van de terreinbeheerders van Defensie en ANB, werden ze gedigitaliseerd in een geografisch informatiesysteem (GIS). Door deze GIS beschikbaar te stellen via een beveiligde website, kan elke beheerder om het even waar en op om het even welk moment via intranet de gegevens over het gebied en de afspraken raadplegen.
22
Management plans Different nature restoration actions were taken during the LIFE project DANAH. These actions were not one-off restoration actions. DANAH is also willing to secure a long-term management policy for the future. The restoration enhanced the natural possibilities. Based on the master plans, management plans were drawn up for sustainable management. These plans actually describe how ecological goals can be met in the long term. Furthermore, it will be checked whether these goals have actually been met through so-called monitoring plans.
GIS –tool In order to make agreements and plans easier to use by the Department of Defence and ANB field managers, they were digitised in a geographical information system (GIS). This GIS system is available through a secured website, allowing every manager to consult project-related data or agreements via the Intranet, at any time or place.
Bekend is bemind
Unknown, unloved You cannot appreciate what you do not know. In the past, few soldiers were aware of the exceptional ecological value of the military areas. Servicemen can however act as ambassadors for these unique heath lands and thus contribute to nature conservation on military domains. In addition, the maintenance and protection which had so far been carried out unwittingly can be continued on a conscious basis in the future. During the LIFE project DANAH, the ‘Forces in Nature’ campaign was initiated to make military personnel more aware of the unique natural character of military areas and of the fact that, provided good agreements are made, military activity is perfectly compatible with nature management. Apart from various training programmes, T-shirts and playing cards, an educational DVD film was made within the context of this campaign which was distributed throughout the Department of Defence.
o n z e z i c h h e t werden project
abonnees
Bovendien kreeg elk militair DANAH –domein twee permanente informatieborden, die dus ook na de projecttermijn het publiek aan de toegangspoorten van de domeinen er op attent zal maken dat het om uitzonderlijke militaire heidegebieden gaat. Op de borden worden overzichtelijk de belangrijkste natuurwaarden en planten- en dierensoorten voorgesteld. Bovendien werden er bij de uitvoering van de werkzaamheden tijdelijke werfborden geplaatst die passanten, zowel burgers aan rand als militairen, inlichten over de doelstelling van de werken. Omliggende gemeenten werden in het verhaal betrokken door informatiesessies te organiseren over het project. Bovendien werden er bij de uitvoering van de werkzaamheden tijdelijke werfborden geplaatst die passanten, zowel burgers aan de rand als militairen, inlichtten over de doelstelling van de werken.
foto’s - DANAH
Militaire domeinen vormen een wezenlijk onderdeel van maatschappij en zijn van belang voor de verdediging van onze natie. Toch weten slechts weinig mensen welke natuur er verschuilt. Door systematisch de resultaten en de voortgang van LIFE project DANAH te verspreiden via uiteenlopende kanalen verschillende doelgroepen geïnformeerd over de noodzaak van het en de uitzonderlijke natuurwaarden van deze militaire domeinen. Zo kon het project online op de voet gevolgd worden via www.danah. be. Een bijhorende nieuwsbrief bracht de laatste evoluties bij 500 in de mailbox. De interactieve DANAH -tentoonstelling reisde gans Vlaanderen af en nam deel aan uiteenlopende evenementen.
foto’s - DANAH
Onbekend is onbemind. Weinig soldaten waren zich voorheen bewust van de uitzonderlijke ecologische waarde van de militaire domeinen. Nochtans kunnen de militairen als ambassadeurs optreden voor deze unieke militaire heidegebieden en zo bijdragen aan het behoud van de natuur. Bovendien kan zo ook de onbewuste instandhouding en bescherming op een bewuste wijze in de toekomst worden voortgezet. Tijdens LIFE project DANAH werd de campagne ‘Forces in Nature’ opgestart, om het militaire personeel bewust te maken dat er zich unieke natuur op de militaire domeinen bevindt en dat militaire activiteiten en natuurbeheer mits goede afspraken - perfect samen kunnen voorkomen. Naast diverse opleidingen werden er binnen deze campagne ook t-shirts, speelkaarten en een educatieve DVD-film gemaakt en verspreid binnen Defensie.
Permanent information signs were installed at the gates of every military DANAH domain to also raise visitors’ awareness of the exceptional value of military heath lands once the project period had expired. The signs clearly mention the main natural values and introduce endemic plant and animal species. During the works, temporary signs were installed to inform passers-by, including both citizens and servicemen, about the purpose of the works. Surrounding municipalities were involved in the process via project-related information sessions. Besides, the implementation and the results of the LIFE project DANAH were repeatedly communicated in the media.
De vele communicatie-initiatieven hier allemaal opsommen zou ons veel te ver leiden. Hopelijk geeft de volgende collage u een goed beeld van de diversiteit aan communicatieacties die de afgelopen jaren op poten gezet werden om diverse doelgroepen te bereiken.
To list all the communication initiatives that were undertaken in this context would lead us too far. Hopefully, the montage below will provide you with a clear insight into the communication actions that were set up in the past year for various target groups. foto’s - DANAH
Het is niet vanzelfsprekend om aan natuurbeheer te doen op militair domein, bovendien bestaat er slechts een geringe ervaring in het beheren van dergelijke grote oppervlakten natuur. Binnen LIFE project DANAH werden de opgedane ervaringen uitgewisseld met gelijkaardige projecten uit diverse Europese lidstaten.
Military areas form a substantial part of our society. They play a very important role in the protection of our nation. Yet, very few people know their ecological value. By constantly disseminating the results and the progress made by the LIFE project DANAH through various channels, various target groups were informed about the project’s relevance and the most valuable specific natural values of these military areas. The project could be followed online at www.danah.be. Furthermore, 500 subscribers received a newsletter describing the latest developments. The interactive DANAH exhibition toured through Flanders and participated in different events.
Nature management on military areas is certainly far from easy. Moreover, hardly any experience is available in managing such wide and vast areas of nature. For this reason, experiences gained during the LIFE project DANAH were exchanged with similar projects from various European Member States.
23
Toekomst
Future
LIFE project DANAH luidt het begin in van een duurzaam toekomstig beheer voor 12 militaire
The LIFE project DANAH marks the beginning of a sustainable future management of 12 heath lands in Flanders. Although the project finished mid-2010, the Department of Defence and the Agency for Nature and Forests will continue to cooperate on a long-term basis.
heidegebieden in Vlaanderen. Het project stopt weliswaar in juni 2010, Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos zullen na de projecttermijn blijven samenwerken.
gestructureerder. Dankzij de natuurherstelwerkzaamheden werden tevens de fundamenten
During the LIFE project DANAH substantial efforts were made, both in and outside the field, to ensure a nice future for the military heath lands. The financial input of the European LIFE fund helped us to invest in the future. The collaboration between the Department of Defence and the Agency for Nature and Forests became closer and better structured. Thanks to the nature restoration projects, the foundations were laid for a stable nature management in the future.
gelegd voor een stabiel natuurbeheer in de toekomst.
The LIFE project DANAH is ending with a new start ahead.
Tijdens LIFE project DANAH werden zowel op als naast het terrein diverse inspanningen geleverd opdat een mooie toekomst voor de militaire heidegebieden is weggelegd. De financiële impuls vanuit het Europese LIFE -fonds hielp om een investering te doen voor de toekomst. De samenwerking tussen Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos werd hechter en
LIFE project DANAH eindigt met een nieuw begin in zicht.
24
Layman’s Report LIFE project DANAH 2003-2010
Forces in Nature Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in Vlaanderen in NATURA 2000-gebieden Integrated nature restoration on military domains in Flanders in NATURA 2000 areas LIFE 03NAT/B000024 LIFE project DANAH is a strong step towards the biodiversity targets in Flanders
