LIEUX DE MÉMOIRE BARCHMAN WUYTIERSLAAN 40-42 AMERSFOORT
-Familiegeschiedenis in relatie tot het collectief geheugen-
Martina van den Dool
© 2010
Lieux de Mémoire - Barchman Wuytierslaan 40-42 Amersfoort -Familiegeschiedenis in relatie tot het collectief geheugen-
INHOUD
Inleidend
pag. 2
1. Het begrip Lieux de Mémoire
pag. 3
2. De gebeurtenissen op de BW-laan
pag. 5
3. De gevelsteen van 1946
pag. 6
4. Hedendaagse blik op toen
pag. 8
5. Conclusie
pag. 10
Bronnen en literatuur
pag. 11
1
“Geschiedenis is de altijd problematische en onvolledige reconstructie van wat niet meer is” Pierre Nora
Tekening: Mick Joffe, 2010
INLEIDEND In de namiddag van 5 februari 1945 fietste mijn nog jonge tante Marie van den Dool met haar kleine zusje Greet uit Haarlem over de Barchman Wuytierslaan in Amersfoort, op weg naar Ermelo. Ineens passeerden ze een tuin waar lichamen bij elkaar lagen en Marie realiseerde zich dat hier een executie had plaatsgevonden. Het zou riskant zijn geweest om te stoppen en daarom fietste ze stevig door, ook om haar zusje niet te laten schrikken. Precies 50 jaar later, toen Marie inmiddels al jaren in Australië woonde, vertelde haar broer Wim dat hij een levensverhaal had gelezen van een verre verwant, die ook naar Australië was geëmigreerd. Deze Nicolas F. Vandendool had zijn vader in ’45 verloren door een vergeldingsactie in de buurt van het station in Amersfoort. Meteen werd duidelijk dat die Dirk van den Dool één van de slachtoffers was die Marie en Greet hebben zien liggen tijdens hun fietstocht. Deze wonderlijke samenkomst van twee verhalen uit de familiegeschiedenis brachten ook mij, Amersfoorter sinds 1992, in contact met de zoon van Dirk Floris van den Dool. Ik passeer de plaats waar zijn vader omkwam vrijwel dagelijks als ik per trein naar mijn werk ga en zo is het voor mij ook een plaats met een speciale herinnering geworden. Vandaar dat ik besloot in het kader van de cursus Lieux de Mémoire van de Open Universiteit me te verdiepen in de achtergronden van de gevelsteen van de Barchman Wuytierslaan 40-42. Hoe een familiegeschiedenis zich kan verhouden tot het collectief geheugen… Martina van den Dool
2
1. Het begrip Lieux de Mémoire Vanuit de trein in Westelijke richting is het alleen zichtbaar voor wie weet waar het is. maar wandelaars en fietsers kan het nooit ontgaan. In de voorgevel van een dubbelhuis aan de Amersfoortse Barchman Wuytierslaan (BW-laan), nummers 40 en 42, schuin tegenover het station en parallel aan het spoor, bevindt zich een wit natuurstenen plaquette met omlijsting. De informatie op de steen is summier, maar voldoende om te weten dat hier in de Tweede Wereldoorlog, exact drie maanden voor de bevrijding, twintig mensen zijn doodgeschoten.
Een goed voorbeeld van een Lieu de Mémoire, om met de Franse historicus Pierre Nora (1931) te spreken. De BW-laan 40-42 is door de gevelsteen immers een plaats geworden waar de herinnering aan een publiek verleden wordt opgeroepen. Plaatsen als deze voorkomen dat de band met dat verleden verloren gaat, zelfs al zullen nu nog weinig mensen precies weten wat zich op deze plek heeft afgespeeld. Herman Simissen stelt in het artikel “Their name liveth for evermore” over oorlogsmonumenten, dat zij een relatie leggen tussen het verleden waarnaar het monument verwijst, het verleden waarin het werd opgericht en het heden van degene die ernaar kijkt. Een driehoeksverhouding dus, waarbij de geschiedenis rond de oprichting van een monument net zo belangrijk is als de gebeurtenis die er aanleiding voor was en de hedendaagse passant. Vanuit die optiek heb ik ook onderzoek gedaan naar de gedenksteen aan de BW-laan, daarbij eveneens kijkend naar de verhouding tussen collectief en persoonlijk geheugen. Historische interpretaties en waarnemingspatronen komen volgens François en Schulze namelijk voort uit een samenspel tussen het persoonlijk geheugen en de collectieve herinneringen. Herinneringen van een individu staan niet op zichzelf.
3
Gedenkstenen als hier besproken, roepen niet alleen persoonlijke herinneringen op, maar ook collectieve gevoelens van verbondenheid met een gedeeld verleden. Sterker: de persoonlijke herinneringen kunnen van een geheel andere orde zijn dan in het collectieve geheugen is opgeslagen. Dat besef dringt vooral door als je als passant op de BW-laan de gevelsteen op je laat inwerken. Een datum en twintig namen, in twee kolommen onder elkaar opgesomd. Volgens het overzicht van de Stichting Kamp Amersfoort, dat uitgebreider is dan de namen op de steen, verloren op deze plaats het leven: Pieter van den Aakster (21-09-1897), Jacob Bekooij (01-09-1904), August Richard Best (29-06-1924), A. Beukman (geen geb.dat. vermeld), Lambertus Courbois (09-04-1921, tuinier), Joannes Gera Simon Roelof van Duin (04-04-1919, handwagenverhuurder), Joannes Gerardus Alphonsus Maria Dirks (22-12-1903, onderwijzer), Dirk Floris van den Dool (18-07-1903, tuinder) - over hem straks meer -, Johannes Franciscus van Gool (15-08-1916, broodbezorger), Johennes van Kempen (24-09-1924, kapper), Lodewijk Knol (21-12-1922, student), Antonius Waltherus Kok (28-08-1906, metaalbewerker), Antonius Cornelis Valk (22-09-1918, autolasser), Arie Teunis Visser (01-06-1920, inkoper), Johannes Teunis Visser (01-11-1889, chef-inkoper), Hendrik Jan van der Wiel (22-03-1909, leraar), Johannes Wijfjes (21-04-1917, schilder), Wouter van Wijk (16-04-1913) en Laurens Wijma (19-03-1919, waterbouwkundige). Achttien van hen waren leden van het verzet1 en twee waren willekeurige voorbijgangers. De meesten waren tussen de twintig en begin veertig jaar oud. Twintig levensverhalen, die dus ook persoonlijke herinneringen en ervaringen oproepen bij familie en getuigen, toen en nu nog steeds. Maar ook deel van een collectief geheugen, dat weet dat in heel Nederland alleen al zeven duizend verzetsmensen op vergelijkbare wijze aan hun eind kwamen. Nora’s begrip van Lieux de Memoire gaat verder dan alleen in tastbare zin, want ook symboliek en functionaliteit zijn van belang. Denk bijvoorbeeld aan de twee minuten stilte op 4 mei in Nederland (Dodenherdenking) of gedenkboeken. Belangrijkste voorwaarde is dat er “een wil tot herinnering” is, aldus Nora. Het gaat hem daarbij niet om het verheerlijken van nationale mythen, integendeel zelfs. Binnen dit concept gaat het meer om een gevoel dat er geen spontane herinneringen zijn en dat er dus archieven, vieringen of herdenkingen nodig zijn. Een dodenmonument als aan de BW-laan krijgt volgens de uitgangspunten van Nora betekenis door zijn intrensieke bestaan, al kan die betekenis op den duur wel veranderen of zelfs verdwijnen.
1
M.n. Bloemhof stelt dat de gevangenen uit Kamp Amersfoort afkomstig waren, maar het College van B&W meldde in 1946 aan de secretarie der Koningin dat het om ter dood veroordeelden uit de gevangenis van het Wolvenplein te Utrecht ging. Mijn informatie over Van den Dool en Van Wijk bevestigt het laatste.
4
2. De gebeurtenissen op de BW-laan Dat de gedenksteen in de gevel van dit dubbele woonhuis is geplaatst, heeft alles te maken met de gebeurtenissen tussen 3 en 5 februari 1945 op deze plaats. Tegenover de betreffende huizen ligt de spoorbaan en het emplacement van Amersfoort, destijds een belangrijke verbinding voor vervoer van troepen en gestolen goederen. Een prima doelwit voor geallieerde troepen en het verzet, maar daarom dus ook zwaar bewaakt door de Duitsers. Vanaf de BW-laan zijn twee verzetsstijders er toch in geslaagd om op 3 februari een seinhuis op te blazen, waarbij ook een onbekend aantal Duitsers omkwam. Het duurde maanden voordat de wissels weer elektrisch bediend konden worden, dus in die zin was de operatie geslaagd. Maar de mannen werden betrapt tijdens hun terugtocht schoten de drie soldaten neer die hen aanhielden op de BW-laan. Twee stierven direct, de derde later. Dit alles was direct aanleiding om rond die zelfde plaats, bij de huisnummers 40 en 42, de achttien gevangenen op 5 februari dood te schieten. Ze werden eerst uit een vrachtwagen gejaagd en vervolgens schoten de Duitsers in het wilde weg, dus zonder de mannen in een rij op te stellen. De mannen schreeuwden, vielen over elkaar heen en een enkeling probeerde nog te vluchten. De soldaten renden hen achterna en schoten ze van dichtbij dood. Dit alles onder het oog van geschokte voorbijgangers. Een man vloekte, een vrouw zakte in elkaar. De twintig lichamen bleven een dag en een nacht liggen in de tuin met een bord erbij: “Saboteurs en terroristen”. In die tijd passeerden mijn twee tantes de plek des onheils, aldus het familieverhaal. De stoffelijke overschotten zijn uiteindelijk door de (NSB-)politie en personeel van de Amersfoortse begraafplaats Rusthof weggehaald. De slachtoffers hadden in een massagraf gedumpt moeten worden, maar de opzichter van Rusthof heeft dat weten te voorkomen. Gedurende een aantal onbewaakte uren hebben zijn mannen snel twintig graven kunnen delven en kledingsstukken genummerd voor latere identificatie. Op Rusthof zijn na de bevrijding alle oorlogsslachtoffers die in en om Amersfoort omkwamen, waaronder ook enkelen van de BW-laan, herbegraven (zie foto).
5
3. De gevelsteen van 1946
Om een monument als dit te kunnen begrijpen is, zoals eerder gesteld, niet alleen van belang te weten om welke gebeurtenis het gaat, maar hoe men in de tijd van oprichting naar die gebeurtenis keek. In dit geval werd de gedenksteen al vrij snel na de gebeurtenis onthuld, in mei 1946. Direct na de oorlog was men zelfs al aan de voorbereidingen begonnen. De publieke verwerking van de psychische schade was destijds groot: men wilde opruimen en vergeten uit naam van modernisering en economisch herstel. Er trad een zekere collectieve verdringing op, waarbij feiten en ervaringen bij voorkeur een plaats kregen in de vorm van bijvoorbeeld monumenten. Door politici, wetenschappers en beeldend kunstenaars werd een beeld ontwikkeld dat strookte met het ideaal van een nieuw en modern Nederland. Het verzet stond centraal en heldendom was belangrijker dan slachtofferschap, wat ook zo werd gecultiveerd. Schuyte en Taverne spreken zelfs over ‘nationale schizofrenie’, die nog jarenlang heeft doorgewerkt in de samenleving. Dit verklaart ook de enorme hoeveelheid voorstellen voor gedenktekens, vrij snel na de bevrijding in 1945. Er was behoefte aan monumenten waar dankbaarheid, eerbied en rouw mee kon worden uitgedrukt. Er was op zeker moment meer vraag dan er uitgevoerd kon worden en daarom werd op aanraden van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers in oktober 1945 besloten, dat oorlogs- en vredesgedenktekens op openbare plaatsen alleen na goedkeuring van het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen konden worden opgericht. Er werden elf Provinciale Commissies en een Centrale Commissie ingesteld om de minister te adviseren. Ook de gemeente Amersfoort installeerde na de zomer van ‘45 het Comité tot het eeren van hen die vielen voor ons vaderland te Amersfoort, om op plaatsen waar slachtoffers waren gevallen gedenktekens te realiseren. Dit comité schakelde David Zuiderhoek in voor het ontwerp van de gedenksteen aan de BWlaan. Er is nog overwogen om een prijsvraag uit te vaardigen, wat ook elders wel gebeurde, maar kennelijk is dit er niet van gekomen. Het geld voor deze plaquette en een ander monument werd bijeengebracht door de schooljeugd. Elk kind schonk 35 cent, in totaal kwam er 2.510,33 gulden binnen. Het ging daarbij met name om kosten voor de steenhouwerij (materiaal en arbeid). In totaal heeft het monument aan de BW-laan nog geen 850 gulden gekost. De voortuin is voorafgaand aan de onthulling ook nog opgeknapt. De eigenaren hebben het eigendom van de muur aan de gemeente moeten overdragen.
6
De eigenaresse van nummer 40 was in maart 1946 echter nog weinig genegen haar medewerking te verlenen, is in de stukken van het werkcomité te lezen.
Onthullingsplechtigheid
De gevelsteen werd op 4 mei 1946 onthuld in het bijzijn van oud-verzetsstrijders en nabestaanden van de slachtoffers. Tijdens de plechtigheid sprak de heer G. van den Born, voormalig districtsleider van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers. In de notulen van het werkcomité staat dat men voorkeur gaf aan een nog soberder uitvoering dan aanvankelijk door Zuiderhoek was voorgesteld. Het gehele comité, ingesteld op initiatief van de plaatstelijke adviescommissie uit de illegaliteit, telde overigens rond de veertig leden (voornamelijk oud-illegalen), van wie acht deel uitmaakten van het Werkcomité Oorlogsmonumenten, onder voorzitterschap van J.A.C. Spoel. Men wees de directeur Gemeentewerken in de tijd dat het monument ontworpen werd op de landelijk geldende richtlijnen, waaruit valt op te maken dat Zuiderhoek weinig ruimte voor creativiteit gehad zal hebben bij deze opdracht. David Zuiderhoek (1911-1999) was als stadsarchitect in het naoorlogse Amersfoort betrokken bij veel nieuwbouwprojecten. Het meest in het oog springend zijn de flats die in de jaren 50 werden gebouwd in het Soesterkwartier, die de stad veel bekendheid gaven. Zijn ontwerp voor de gevelsteen op de BW-laan past qua stijl goed in het modernisme van zijn tijd: de typografie is eenvoudig en functioneel, enigszins industrieel. Functionaliteit ging bij modernisten inderdaad boven foto: Cas Oorthuys, 1955 decoratie. En dat lijkt in dit geval ook zo te zijn: een simpele vermelding van de feiten en de gevallenen. Opdat hun namen herinnerd zouden blijven, in dankbaarheid en met eerbied. 7
Er is volgens Arnold Labrie een verband tussen de waardering van de geheugenkunst en het - zeker na de oorlog in Nederland nog sterk aanwezige - Christendom, omdat dit een vooral verinnerlijkt geloof is, waarbij de ziel de plaats van het goddelijke is. Ook de boekdrukkunst heeft sinds de 16e eeuw een enorme invloed gehad op het vormen van het collectieve geheugen. De behoefte aan het herdenken is vooral in de 19e eeuw ontstaan, toen ook het begrip ‘natie’ gestalte kreeg. Het oprichten van oorlogsmonumenten heeft verder een duidelijke relatie met de Oudheid, met name de Romeinse tijd. In dit licht is de gevelsteen van de BW-laan 40-42 te beschouwen als een typisch naoorlogse, Nederlandse, Lieu de mémoire. Hier stierven helden, gestorven voor de vrijheid van het vaderland. Een deel uit het navolgende gedicht illustreert dat gevoel van destijds. 2 Zij die ‘t jonge leven gaven moedig, willig en paraat hebben ‘t “Liever dood dan slaven” uitgesproken door hun daad! (…) Helden, op dit plechtig heden steken wij geen rede af. Zwijgend staan wij aangetreden saluerend, bij Uw graf. (…)
4. Hedendaagse blik op toen In de tijd van onthulling van de gedenksteen waren verzet en heldendom van grote waarde, is duidelijk geworden. Dat voor het denken in termen van slachtofferschap, inclusief de nabestaanden, te weinig ruimte was, werd pas veel later erkend. Het collectieve denken in de decennia na de oorlog kleurde voor een groot deel de herinneringen van individuele betrokkenen, tot op de dag van vandaag. De onderste regel op de steen geeft de kern van de boodschap weer: hier zijn twintig levens geofferd voor u, voorbijganger. Deze tekst werd gekozen door een lid van het werkcomité, mevrouw A.M. Barkey Wolf-Berkelbach van der Sprenkel, die ook voor de eenvoudige vormgeving van de steen had gepleit. Dat zou te maken kunnen hebben met de afstand van de gevel tot de stoep. De teksten zijn nu goed leesbaar voor voorbijgangers, met name voor wie loopt of fietst. Meer details zouden een kleiner lettertype vereist hebben en dat vermindert de leesbaarheid voor passanten direct. Tegenwoordig worden begrippen als ‘heldendom’ of ‘slachtofferschap’ niet als tijdloos of eenduidig beschouwd. Professor Hue-Tam Ho Tai wees in haar kritiek op Nora’s idee van Lieux de Mémoire ook al op de vraag wie eigenlijk bepaalt wat tot het collectieve geheugen behoort. Denk maar aan de wijze van terugkijken op het koloniale verleden van Europese landen: vanuit het perspectief van de kolo2
Gepubliceerd in De Zwerver, weekblad van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers (LO) en de Landelijke Knokploegen (LO-LKP- stichting), 22 juni 1946.
8
niale heerser ziet dat er anders uit dan vanuit de oorspronkelijke bevolking. Geloofsachtergronden, klasse, regio of sekse zijn altijd van invloed op de keuzes die worden gemaakt bij het markeren van herinneringsplaatsen en de betekenis die hedendaagse toeschouwers eraan hechten. De collectief heersende beeldvorming bepaalde ook de individuele herinneringen van mensen uit de directe omgeving van de twintig gevallenen op de BW-laan, met alle verwarrende en zelfs schadelijke effecten van dien. Neem bijvoorbeeld het verhaal van Dirk Floris van den Dool, een tuinder van begin veertig jaar, die op grond van zijn gereformeerde geloofsovertuiging actief was geworden in de verzetsbeweging in en rond Nieuwerkerk aan de IJssel. Onder de naam Van Tol bood Dirk onderduikers een schuilplaats en via zijn huis werd de illegale krant Trouw verspreid. Uiteindelijk werd hij verraden door een wat naïeve, loslippige onderduiker. Dirk werd opgepakt op Oudejaarsdag 1944, terwijl hij met zijn vrouw en acht kinderen zat te eten. Ter plekke werd hij eerst mishandeld en daarna is hij afgevoerd naar de gevangenis in Utrecht. In een laatste berichtje daarvandaan liet hij weten zijn verrader te hebben vergeven. “Wij zullen hem nooit vergeten, dezen man van zo’n groot geloof en principe. Harde, stoere werker, je was een held, een groot mens.”, aldus een In Memoriam in het weekblad van de LO-LKP-stichting in 1946. Zoon Nicolas Vandendool citeert in zijn persoonlijke verslag “Mijn Muziek. Een verkenning.” een bericht uit een regionale editie van Trouw op 24 februari 1945 over de dood van zijn vader: “Met diepen eerbied vermelden wij hier den naam van Dirk Floris van den Dool die zijn leven heeft gegeven voor de zaak van de waarheid en recht.” Maar Nicolas constateert zelf verbitterd: “Mijn vaders offer staat levenslang in mij gegraveerd.” De dag waarop zijn vader werd opgepakt heeft hem, toen een jongen van negen jaar oud, getraumatiseerd. Het feit dat na de oorlog ook in zijn omgeving niet of nauwelijks nog over deze ervaringen werd gesproken dan alleen in de zin van zijn vader als ‘held’, heeft een goede verwerking bemoeilijkt. Boosheid of kritiek richting vader was immers niet gepast. Nicolas heeft zich ook vaak afgevraagd wat er gebeurd zou zijn als er geen aanslag was gepleegd daar op het station in Amersfoort en de daders niet die Duitsers hadden doodgeschoten tijdens hun vlucht. “Dirk van den Dool werd het slachtoffer van verraad, mismanagement en wraak.”, is zijn conclusie. Maar voor hedendaagse toeschouwers is de vraag of op de BW-laan helden of slachtoffers het leven lieten naar mijn mening weinig relevant meer. Er worden geen officiële herdenkingsbijeenkomsten gehouden op deze plaats en dat vergroot de afstand tot de collectieve herinnering aan toen des te meer. Voorbijgangers zullen de komende decennia waarschijnlijk nog weten dat 1945 refereert aan de Tweede Wereldoorlog, maar ook die feitenkennis zal met de jaren afnemen, zeker als de laatste getuigen uit die tijd er niet meer zijn. Ook de individuele herinneringen aan de twintig gevallenen gaan mettertijd verloren.
9
5. Conclusie De gevelsteen aan de Amersfoortse BW-laan, oorlogsmonument en een Lieu de mémoire naar een idee van Pierre Nora, maakt duidelijk hoe ver familiegeschiedenis en persoonlijke herinneringen af kunnen staan van het collectieve geheugen, zelfs als het over dezelfde feiten gaat. De publieke herinnering betreft hier de Tweede Wereldoorlog en het verzet tegen de nazi’s door helden, wier namen in de eenvoudige, functionele gevelsteen zijn vastgelegd. De twintig familiegeschiedenissen bij deze namen vertellen vooral het verhaal van slachtoffers. Wellicht duidt Nora juist op dit probleem als hij stelt: “Herinnering en geschiedenis zijn aan elkaar tegengesteld.”
Met speciale dank aan: Nicolas Vandendool (Arcadia/NSW/Australia) voor de inzage in zijn persoonlijke archief en het aanleveren van de illustratie. Julie Meinke (Toowoomba/QLD/Australia), voor haar vaktechnische commentaar op de gevelsteen van Zuiderhoek.
10
Bronnen en literatuur Archivalia: Archief Eemland: -Archief Stads- c.q. gemeentebestuur Amersfoort (0002.01): inv.nr. 5419 brief met antwoord betreffende fusillades die in februari en maart 1945 hebben plaatsgevonden aan de Barchman Wuytierslaan en de Appelweg (d.d. 8-8-1946); -Archief Verenigingen, stichtingen, genootschappen, etc : inv.nr. 0136.02 archief Comité tot het eeren van hen die vielen voor ons vaderland te Amersfoort (1945-1952) Archief Nicolas F. Vandendool: -Brief Bill Vandendool (10 mei 1996) -Verslag Mijn Muziek. Een verkenning. (september 1995) -De Zwerver, weekblad van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers (LO) en de Landelijke Knokploegen (LO-LKP- stichting), 22 juni 1946 Literatuur e.a.: Bloemhof, J.L., Amersfoort ’40-’45 - deel II (Amersfoort 1995) Bloemhof, J.L., bew. Joost van der Spek, Amersfoort ’40-’45 (2e herz.druk; Amersfoort 2005) Blokmans, Wim en Herman Pleij (red.), Plaatsen van herinnering. Nederland van prehistorie tot Beeldenstorm. (Amsterdam 2007) François. Etienne en Hagen Schulze “Deutsche Erinnerungsorte I”, in: cursusboek Lieux de Mémoire (Heerlen 2008) 38 Galjaard, J., Van Zuiderhoek tot SVP (Amersfoort 2007) Hue-Tam Ho Tai, “Remembered Realms: Pierre Nora and French National Memory” in: cursus boek Lieux de Mémoire (Heerlen 2008) 52 Labrie, Arnold, “Lieux de mémoire: over herinnering en identiteit”, in: cursusboek Lieux de Mémoire (Heerlen 2008) 90-98 Nora, Pierre (vert. Koen Beeckaert), “Tussen herinnering en geschiedenis. De problematiek van de lieux.” in: cursusboek Lieux de Mémoire (Heerlen 2008) 15-33 Putters, Bernie, “Hoe één onderduiker verzetsman Dirk van den Dool fataal werd”, in: Het Kanaal (mei 2006) 8-9 Schuyt, Kees en Ed Taverne, 1950. Welvaart in zwart-wit. (Den Haag 2000) 38-40 Simissen, Herman, “Their name liveth for evermore”. Oorlogsmonumenten en de Eerste Wereld oorlog” in: cursusboek Lieux de Mémoire (Heerlen 2008) 133-134 Stichting Apeldoornse Monumenten, “Oorlogsmonumenten in Nederland na 1945” in: SAMKroniek, 38 (2005) 11-12 Internet: Nationaal Comité 4 en 5 mei http://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten Wegwijzer archieven WO2 http://www.archievenwo2.nl/thema-overzicht/nederland/oorlogsslachtoffers-engesneuvelden Kamp Amersfoort – IM-lijst http://www.kampamersfoort.nl/zfonmq.html Amersfoort op de kaart http://www.amersfoortopdekaart.nl/#locaties/flats Wikipedia http://www.en.wikipedia.org/wiki/Modernism Wouter van Wijk http://home.planet.nl/~wieri573/wouter_van_wijk.htm
11
