Lesmodule energietransitie van start bij zes Energy College mbo's

nummer 29

Herfsteditie 2015 N E W S L E T T E R

2|

In beeld: Energy College

3|

F R O M

Topauteur Marga Hoek

E N E R G Y

6|

V A L L E Y

Gratis online cursus energietransitie

7|

Duurzaam rijden TT Circuit

Ecolution vaart feestelijk Lauwersoog binnen Feestelijk werd op de laatste dag van juli het zeilschip Ecolution van Wubbo Ockels de haven van Lauwersoog binnengehaald. De boot werd begeleid door onder andere jachten, vissersboten, zeilschepen, Rijkswaterstaat en de KNRM. Op de kade stonden enkele honderden mensen om de varende Ecolution te bewonderen. De boot is naar Lauwersoog gekomen vanaf Curaçao. De haven van Lauwersoog wordt de thuishaven van dit duurzame schip van de vorig jaar overleden astronaut en professor Wubbo Ockels.

Foto: Koos Boertjens

De Ecolution gaat vanuit de haven van Lauwersoog diverse (onderzoeks)vaartochten verrichten. Het plan is om in Lauwersoog - op de grens met het Werelderfgoed Waddenzee en het Nationaal Park Lauwersmeer - een duurzaamheidscentrum op te zetten. Dit zal geïnspireerd worden op het gedachtengoed van Ockels. De Ecolution zal als centrum fungeren.

ENERGY COLLEGE

Lesmodule energietransitie van start bij zes Energy College mbo's Zes mbo-instellingen in het Noorden die zijn aangesloten bij Energy College, zijn dit schooljaar gestart met de 'basismodule energietransitie'. In deze theoretische module leren enkele honderden eerstejaars mbo-studenten techniek op niveau 3 en 4 de basics over duurzame energie: wat het is, waarom het belangrijk is en hoe leuk het is om in de branche te werken. Deelnemende ROC's en AOC's zijn: Nordwin

onderwijs op verschillende thema's zoals windenergie en aardwarmte. Hoe bijzonder dit is, bleek wel uit de vraag uit de zaal waarom dit initiatief nog niet landelijk opgepakt is.

College, Friesland College, ROC Friese Poort, Alfa-college, Noorderpoort en Drenthe College. Het is voor

Energy College

het eerst dat mbo-instellingen op zo'n grote schaal met elkaar samenwerken op energiegebied.

Energy College, onderdeel van de Energy Academy Europe, is een samenwerking tussen zeven noordelijke ROC's en AOC's, noordelijke overheden en het bedrijfsleven. Doel is om, in samenwerking met bedrijven op basis van de marktvraag, dé innovatieve energieprofessional van morgen op te leiden. Dit is nodig omdat de energiebranche in Noord-Nederland - de Energy Valley regio - groeit en er grote vraag is naar goedgeschoolde vakkrachten. Daar komt bij dat de energietransitie - de overgang naar een meer duurzame energievoorziening - vraagt om nieuwe kennis en technologieën die nog (door)ontwikkeld moeten worden.

Specialiseren Na de basismodule kunnen de mbostudenten er in studiejaar 2016-17 voor kiezen om zich theoretisch en praktisch te specialiseren op een specifiek energiethema. Daarvoor zijn vijf 'hotspots' ingericht: werkleerplekken waar in nauwe samenwerking met het bedrijfsleven de praktijk wordt geleerd.

Nationaal Energiecongres

Wilt u meer weten over Energy College? Neem dan contact op met Cesar Trijselaar via [email protected]. Zie ook www.energycollege.org en op Twitter @EnergyCollegeNL.

Tijdens het Nationaal Energiecongres in Utrecht op 9 september gaf coördinator Cesar Trijselaar een introductie op de lesmodule en vertelde hij over de ambities van Energy College. Want, zo betoogde hij, de noordelijke energiebranche schreeuwt om professionals op alle niveaus die weten hoe ze moeten innoveren. Daarmee haakte hij in op de twee belangrijke thema's die secretaris Ed Buddenbaum van het Topteam Energie daarvoor uitlichtte: innovatie en human capital. Oftewel: investeer in vernieuwing - volgens Buddenbaum zeker niet alleen maar technologisch maar juist ook

gedrag en business - en in mensen. Waarbij hij zei dat het mbo voor een grote uitdaging staat omdat dit type onderwijs regionaal gefocust is. Daarnaast gaf hij toe dat mbo in het nationale beleid nog enigszins een ondergeschoven kindje is.

Hoogwaardig energie-onderwijs Zo niet in Noord-Nederland, waar bedrijven, mbo-instellingen en over-heden zelf het heft in handen hebben genomen door te investeren in hoogwaardig energie-

De ambitie is om het mogelijk te maken dat mbo-studenten van alle deelnemende instellingen uitgewisseld worden. Een voorbeeld: zit je in Emmen op school en wil je je specialiseren in life sciences, dan ga je naar Leeuwarden.

Partners Partners in Energy College zijn: Friesland College, Nordwin College, ROC Friese Poort, Noorderpoort, Alfa-college, Drenthe College, AOC Terra, Provincie Groningen, Provincie Drenthe, Provincie Fryslân, BAM, NAM, GasTerra, VNO-NCW Noord, Energy Academy Europe en Stichting Energy Valley.

Sinds dit schooljaar heeft Energy College een nieuwe voorzitter: Janny Vlietstra. Ze ziet Energy College als een waardevol en kansrijk project. ‘Vanuit mijn bestuurlijke functies in het Noorden heb ik me altijd zeer betrokken gevoeld bij het (beroeps)onderwijs op verschillende niveaus en onderschrijf ik het belang van kwalitatief goed opgeleide vakmensen op mbo-niveau. Als voorzitter van de stuurgroep Energy College wil ik graag een bijdrage leveren aan het verder versterken van onze regio door het opleiden van jonge mensen tot innovatieve energie-professionals op mbo-niveau. Daarmee kan de energietransitie in het Noorden worden versneld.‘

BEST PRACTICE

colofon

N E W S L E T T E R

F R O M

E N E R G Y

V A L L E Y

2

| Dit is een uitgave van de stichting Energy Valley | Herfsteditie 2015 | Vormgeving en productie: FC Groningen Media | Redactie: Dimitri Lambermont en Evelien Hofman | Eindredactie: Evelien Hofman | Voor vragen over deze uitgave kunt u contact opnemen met: stichting Energy Valley, Postbus 11073, 9700 CB Groningen, tel 050-7890010 [email protected] www.energyvalley.nl |

Twitter: @Energy_Valley

De paus heeft een bericht - om precies te zijn: een encycliek met de titel Laudato si - geschreven, waarin hij aandacht vraagt voor de energieen klimaatproblematiek. De boodschap is kort gezegd dat de situatie zodanig urgent is dat we de wijze waarop we verantwoordelijkheid nemen voor deze aarde drastisch moeten wijzigen. Dat betekent een nieuwe benadering op economische gebied, maar ook op sociaal gebied. De paus legt een relatie tussen het uitputten van het klimaat en de positie van de allerarmsten in de derde wereld. Nadrukkelijk pleit de paus voor een 'ecologische bekering' zwaarder kan hij het niet zeggen. Ik heb Laudato si gelezen. Het is een krachtig geformuleerd betoog, met een brede filosofische en wetenschappelijke verantwoording. Maar het is vooral een ontroerend moreel pleidooi voor het nemen van verantwoordelijkheid. Een oproep om niet stil te staan bij de huidige economische verhoudingen, maar om in rentmeesterschap zorg te dragen voor de ecologische toekomst van de wereld en daarbij rekening te houden met de allerarmsten. In verantwoordelijkheid naar God en de wereld! In Noord-Nederland hebben we een eigen energieagenda: SWITCH. Daarin is bepaald dat we ongeveer de dubbele ambitie hebben ten opzichte van het nationale gemiddelde. Recentelijk hebben de portefeuillehouders van de provincies en de grote gemeenten besloten om deze ambitie overeind te houden. Dat is een mooie zaak. De vraag is vervolgens hoe we dat vormgeven. Welke spelers nemen welke taken? Vanuit het bedrijfsleven en de kennisinstellingen is kort het pleidooi gekomen om deze opgave tezamen op te blijven pakken. Dus overheden, kennisinstellingen en bedrijven gezamenlijk. Geen partij mag zich terugtrekken in eigen programma's. Nee , er ligt een doelstelling die je alleen kunt bereiken door de krachten van private, publieke en kennispartijen te bundelen. Een hele opgave om dat goed te organiseren. Maar wel mooi dat al deze partijen een gezamenlijke ambitie hebben!

Bron: Dagblad van het Noorden

Energy College leidt dé energieprofessional van morgen op mbo-niveau op. Dagblad van het Noorden legt op haar pagina ‘In Beeld’ uit hoe dit samenwerkingsverband in elkaar zit.

Franciscus van Assisi schreef ooit in de veertiende eeuw een loflied aan de natuur. Ook dat lied heette Laudato si. Samen zijn we bezig om in de Energy Valley regio invulling te geven aan dat lied. Dat eist wel full commitment van alle betrokken partijen (overheden, bedrijven en kennisinstellingen) in gezamenlijkheid! Overduidelijk is dat commitment aanwezig.

Gerrit van Werven Directeur stichting Energy Valley

COMMENTAAR.

Laudato si

INTERVIEW

N E W S L E T T E R

F R O M

E N E R G Y

V A L L E Y

3

Marga Hoek - Onderweg naar de nieuwe economie

MARGA HOEK.

Marga Hoek: 'Ik wil een referentiekader geven voor de economische transitie waar we in zitten' Op de dag van het interview is Marga Hoek druk bezet. Ze heeft net met een commissie aan Minister Kamp het voorstel van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) aangeboden. 'Het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen mag niet langer vrijblijvend zijn, maar moet in een wet worden verankerd. Het doel is dat halverwege deze eeuw de CO2-uitstoot 80 tot 95 procent minder is dan in 1990.' Het is een voorbeeld van de invloed die de auteur van het managementboek 2014 'Zakendoen in de nieuwe economie' heeft opgebouwd. 'Ik beweeg constant tussen overheid, wetenschap en ondernemerschap.' Een gesprek met een gedreven vrouw.

'Ik heb altijd als CEO zaken gedaan in de praktijk. Veel mensen praten over economie en zakendoen zonder te weten wat het in de praktijk betekent. Ik beweeg rond in al die werelden van de triple helix, maar ben in de basis een ondernemer', vertelt ze in een ruimte van een trendy Haags bedrijfsverzamelgebouw.

Groen brein en groene zaak 'Met de Groene Zaak richt ik me op zowel politiek en overheid als op bedrijven en wetenschap. Daar help ik duurzame ontwikkelingen in business sneller voorwaarts, waardoor een duurzame economie kan ontstaan. Daarnaast heb ik dus veel contact met politiek en overheid. Ik doe echter niet aan lobbyen', voegt ze er aan toe. 'Ik heb een hekel aan het woord lobby en treed liever op als een echte verbinder en als iemand die inzichten en kennis biedt, waardoor men beter en gerichter beleid maakt. Als laatste loop ik ook rond in de wetenschapswereld. Met het Groene Brein koppelen we ruim 90 wetenschappers en kennisinstellingen aan het bedrijfsleven om daar meer synergie tussen te realiseren.'

Kennis delen en beschikbaar maken Daarnaast schreef ze dus een nogal succesvol managementboek. In 2014 werd 'Zakendoen in de nieuwe economie' Managementboek van het jaar. 'Ik schrijf om kennis te delen en beschikbaar te maken. Ik wil mijn kennis en ervaring als ondernemer delen en een visie bieden op waar onze economie heen gaat. Ik wil andere ondernemers een referentiekader bieden om te kijken naar wat nu de basis van de economische transitie is waar we inzitten. Zo ver mogelijk vooruit kijken om die transitie te versnellen.'

Zeven vensters 'In mijn boek bied ik daarom 7 vensters op hoe de economie verandert en hoe je hier als ondernemer op in kunt spelen. Daarmee is het een grondlegger van een meer reële economie die niet alleen om vergaren gaat.' Een leuke prijs betekent niet dat Hoek achterover leunt. 'Ik ben nu ook bezig met een internationale editie met internationale cases en een onderwijseditie. Daarvoor stel ik een onderwijspakket samen, met video's en bijhorende materialen, zodat een nieuwe generatie niet in oude patronen vervalt.' De internationale editie is in het Nederlands al verkrijgbaar, de Engelse versie komt medio januari.

Ophouden met polariseren Wie is de grootste aanjager voor deze economische transitie? Is dat aan de ondernemers, de kennisinstellingen of de overheid? 'Maakt dat uit?', reageert Hoek enigszins fel. 'We moeten ophouden met polariseren. Het maakt uiteindelijk niet uit of de oplossing komt vanuit de ondernemers of de overheid. Of er een nieuwe generatie is die het snapt of een oude generatie die dat nog moet leren. Het gaat om de uitdaging waar we voor staan. Het probleem met Nederland is de institutionalisering. Alles zit vast in instituten met hun eigen kolom. De netwerkeconomie zoekt juist de samenwerking en gaat dwars door die kolommen heen. Het gaat om het grotere doel.'

In het rood Het grotere doel draait om meer dan alleen winst. 'De nieuwe economie draait om twee ontwikkelingen. Aan de ene kant duurzaamheid; het besef dat we qua activa op de wereld in het rood staan. We kunnen niet eindeloos gebruik blijven maken van de grondstoffen die op deze aarde aanwezig zijn. De nieuwe economie gaat niet om alleen maar vergaren. Het gaat om een paradigma shift op macroniveau, waarbij men niet alleen naar de activa blijft kijken.'

Positieve impact In de echte wereld zien we heel enge getallen. 'Een T-shirt maken kost 2700 liter water, terwijl ergens anders op de wereld duizenden mensen per dag mensen sterven door gebrek aan water. Dan is er iets mis. Alle meters staan in het rood, die krijgen we niet direct in het groen, maar we kunnen wel zorgen dat het minder hard achteruit gaat. Daarom vertel ik bedrijven ook altijd dat hun doel positieve impact moet zijn. Als we die positieve impact in het bedrijfsleven fors opschalen, dan lossen we pas de maatschappelijke problemen op, dan komen ecologische, sociale en financiële activa over de wereld weer in het groen. Minder is gewoon niet goed genoeg dus met wat efficiency of incrementele verbeteringsstappen mogen we onszelf beslist niet tevreden stellen.'

Welzijn voor iedereen Hoek herdefinieert in haar boek economie. 'Zoals we de economie nu meten via bijvoorbeeld ons BNP dat moeten we

echt achter ons laten. We meten wat we produceren, we meten niet de eigenlijke waardecreatie of devaluatie.' En dat doet Hoek nu juist wel in haar boek. 'Ik vind dan ook dat we belastingen daarmee moeten synchroniseren en grondstoffen en vervuiling zwaarder moeten belasten dan waardecreërende arbeid, terwijl dat nu andersom is.'

Waarde creëren 'Koplopende bedrijven doen dat nu al op microniveau', zegt Hoek, 'als zij integrated reporten en daadwerkelijk in hun P&l's meenemen welke waarde men toevoegt, en welke waarde men wegneemt in termen van grondstoffenverbruik en vervuiling bijvoorbeeld, dan schoeien we die bedrijven op de leest van die nieuwe, waardecreërende economie en wordt positieve impact niet alleen zichtbaar maar vooral ook meetbaar.'

Nieuwe economie door delen Duurzaamheid is dus binnen de transitie de eerste ontwikkeling en wat is de tweede? 'Aan de andere kant draait de nieuwe netwerkeconomie ook om de digitalisering van de maatschappij, de ver-robotisering van ons werk en de technologische ontwikkelingen. Dan hebben we het over ontwikkelingen als big data, social media en technologie innovaties. Netwerken en technologie hebben nu direct invloed op de structuur van onze economie - kijk maar naar start-ups en scale-ups. De nieuwe economie is gericht op meerwaarde bieden door kennis te delen. Daar wordt de economie omheen georganiseerd. Het is mijn overtuiging dat je de nieuwe economie het snelst bereikt als je deelt. We schieten niets op als we alle oplossingen polariseren. De nieuwe economie bestaat voor een groot deel al naast de oude economie en in de oude economie.'

doelstellingen te halen, heb je provinciale bestuurders nodig die hun nek uitsteken. Daar hebben we nieuwe leiders voor nodig. Die niet alleen antwoord willen op de vraag: landen al die ontwikkelingen wel in mijn provincie of in mijn stad? Maar die naar het grote plaatje blijven kijken.'

De motor op gang brengen U was een van de onderhandelaars in de eindfase van het Energieakkoord. 'Ja, dat was een hele klus.' Is het Energieakkoord ambitieus genoeg geweest? Wederom fel: 'Het gaat niet om de vraag of het Energieakkoord ambitieus genoeg was, het gaat erom of het effectief is. Of het versnelt of niet. Tot heden heeft het dat gedaan. Je moet je voorstellen dat 'duurzame energie' vóór het Energieakkoord was als een stilstaande boot. De motor stond stil, er zat geen olie in en varen had hij al een hele tijd niet meer gedaan. En wat je per definitie nooit moet doen met een net gerepareerde en op gang geholpen boot is de motor uitzetten. Met het Energieakkoord hebben we de motor weer aangezet.'

Authentieke leiders

Voorwaarts

Het grotere belang gaat voorbij het individuele belang. 'Moeilijk in deze transitie is dat iedereen op zijn eigen eiland blijft zitten.' Welk van de 'pilaren van het geïnstitutionaliseerde Nederland' moet leidend zijn? 'Daar gaat het niet om, want dan kies je ervoor te polariseren. We hebben juist de overlap nodig. Daar hebben we authentieke leiders voor nodig. En die zijn op dit moment schaars. Het maakt niet uit waar je zit, het moet samen iets worden. In Energy Valley moet je blijven kijken naar de regio als geheel. Om de duurzame

'De intrinsieke drive om in de geest van dat akkoord te handelen, mist namelijk nog op teveel plekken in onze samenleving door ministeries heen. De dwang van het akkoord is gewoon nodig om iedereen in beweging te houden anders valt de boel gewoon wederom stil vrees ik. Als je de huidige situatie vergelijkt met die van voor het Energieakkoord, dan is al veel mogelijk gemaakt. De boot vaart weer en dus kunnen we nu versnellen. Veel mensen begrijpen dat niet, dat de impact van zo'n akkoord gewoon veel breder is dan alleen de uiteindelijke optelsom aan Peta joules en of die hoger zouden moeten liggen. Natuurlijk zouden de doelen hoger moeten liggen en wil ik ze ambitieuzer. Maar het gaat wel om het tempo van de weg die we in de praktijk afleggen. We kunnen nu tenminste voorwaarts.'

SPECIAL

N E W S L E T T E R

F R O M

E N E R G Y

V A L L E Y

4

Monique Schoondorp - Omega Green

VROUWEN.

Het Noorden als voedingsbodem voor algen U wist het misschien nog niet, maar het noorden van Nederland is een perfecte omgeving voor de groei van algen. Dat is in ieder geval de overtuiging van Monique Schoondorp van Omega Green. Zij heeft van de groei van algen zo'n beetje haar levenswerk gemaakt. “Onze productiemethode is volledig duurzaam omdat rookgassen, restwarmte en reststoffen als voedingsstoffen worden upcycled om de algen mee te bemesten.” Hoe dat in zijn werk gaat, leest u hieronder.

In algen zit meer dan u zou denken. ‘Zeker op het gebied van eiwit zijn deze gewassen veel productiever dan elk ander akkerbouwgewas. Algen leveren ten minste 10 keer meer eiwitten per hectare dan sojabonen. En 20 keer meer olie dan palmen doen op hetzelfde gebied.’ Naast eiwitten bevatten algen ook essentiële omega-3 en omega-6 vetzuren. ‘Zij staan al miljoenen jaren aan de basis van de mariene voedselketen.’ Omegavetzuren die - zoals we weten van het eten van vis heel gezond zijn. ‘Die vissen zijn echter zo gezond, omdat ze veel algen eten.’

Eenvoudig en robuust Monique Schoondorp heeft een brede achtergrond in de chemie en biotechnologie. Ze heeft in 2008 de onderneming Algaecom opgericht en ontwikkelt sinds 2010 productiesystemen voor algenteelt. Haar missie is duidelijk. ‘Op grote schaal algen telen in eenvoudige, robuuste systemen. Daarmee willen we aan deze hoogwaardige biomassa een brede toepassing geven. Door gebruik te maken van restromen sluiten we duurzame kringlopen.’

twee hectare dat dient als een demo-unit. Het is nu op te schalen naar grotere volumes. We hebben hiervoor ondersteuning uit het Waddenfonds om het grootschalig te maken.’

Ontdekkingsreis Het begin van een mooie ontdekkingsreis. ‘Ik ben er door het project zelf van overtuigd geraakt’, vervolgt ze. ‘We zijn op dit moment gestart met een demo - unit van 2 hectare, daarna kan er opgeschaald worden naar grotere volumes. We hebben hiervoor ondersteuning uit het Waddenfonds om het grootschalig te maken en de demounit wordt gebouwd in samenwerking met GDF Suez bij de Eemscentrale.’

De keten bouwen Uiteindelijk draait het erom een goede businesscase neer te zetten. ‘We moeten de markt nu verder ontwikkelen door systemen te verkopen.’ Met een pilot en een demo ben je er nog niet. ‘We zitten op dit moment met het kip/ei-probleem waar veel innovatieve ondernemers tegenaan lopen: de keten bestaat nog niet. We hebben de toepassing en het potentieel, maar daar omheen moet de keten nog worden ontwikkeld. Daar zijn we nu mee bezig.’

Eemshaven als algenboerderij

Algen in het Noorden Schoondorp heeft scheikunde gestudeerd en is op natuurkunde gepromoveerd. ‘Rode draad in al mijn werkzaamheden is de vraag hoe je kennis van de universiteit naar de markt brengt. Zo ben ik eigenlijk ook in de wereld van de algen gerold. Vanuit Energy Valley heb ik de opdracht gekregen om te kijken wat algen in het Noorden kunnen betekenen.’

Ontdekkingsreis Het begin van een mooie ontdekkingsreis. ‘Ik ben er door het project zelf van overtuigd geraakt’, vervolgt ze. ‘We gaan op dit moment uit de pilot-fase en zitten nu in de demofase. We hebben een algengroeisysteem gebouwd op een schaal van

Dat lijkt vooral een kwestie van tijd. ‘In de noordelijke regio hebben we een heleboel potentiële locaties om algen als grondstof te produceren. Het is prima uit te breiden.’ Bijvoorbeeld in de Eemshaven. ‘In de Eemshaven staat veel industrie waar CO2 en restwarmte vrijkomt. Restwarmte tussen de 20/40 graden heeft voor de industrie zelf geen waarde, maar is perfect voor de groei van algen.’ Daarnaast beschikken we in het noorden over heleboel land. ‘Als je kijkt naar de industrie in de Eemshaven dan zou 100/200 hectare algenteelt zeer goed mogelijk moeten zijn.’

Aantrekkelijke business Daarnaast is de module goed toe te passen op boerderijen. ‘Plaats je het naast de mestvergisting, dan kun je als boer al snel kijken naar een aantrekkelijke business ernaast. Overal waar restwarmte en rookgassen vrijkomen, kun je ons systeem aan de keten toevoegen. Dankzij rookgassen kunnen we prima telen en daar heb je geen extra landbouwgrond voor nodig, de ondergrond is niet zo heel relevant.’ Dat maakt het systeem al heel snel rendabel. ‘Je hebt alleen een korte training nodig om het direct in te kunnen zetten.’

Kostprijs verlagen

Rol in de voedselketen

Op dit moment is een alg echter nog een dure grondstof. ‘We willen algen winnen op zo'n efficiënte manier dat we de kostprijs kunnen verlagen. Uiteindelijk kunnen we algen ook gebruiken als biomassa, maar zover zijn we nog niet. Technisch zou je van algen een transportbrandstof kunnen maken, maar dat is economisch nog niet haalbaar.’ Daarvoor moet de schaal omhoog en de prijs omlaag. Precies de uitdaging waar Schoondorp mee bezig is.

De toepassingen van algen zijn breed aldus Schoondorp. ‘Algen bevatten naast eiwitten veel omegavetzuren. Daardoor kunnen ze een rol spelen in de voedselketen. We kunnen de zuren integreren in vlees of inzetten bij vleesvervangers.’ Eerste afname is nu bij de diervoeder waarna de volgende stap toepassing in menselijke eten kan zijn. ‘Daarnaast kunnen ze een rol spelen bij het vervangen van palmolie in de zeepindustrie. Door de kostprijs is de inzet van algen in cosmetica op dit moment de meest lucratieve optie.’ Als laatste zijn algen in te zetten voor energie. ‘Je kunt algen ook synthetisch vergassen, waardoor ze interessant worden als biomassa voor groen gas.’

Unieke bioreactoren Maar hoe werk het nou? ‘Wat we doen is de rookgassen, restwarmte en reststoffen uit de industrie inzetten om algen te bemesten. Met voldoende zonlicht zorgt dit dat fotosynthese zijn werk kan doen. We bouwen een keten waarbij de algen in unieke disposable bioreactoren worden geteeld.’ Deze gepatenteerde algenreactor is 20 meter lang en is zonder al te veel opleiding neer te zetten. ‘Ze zijn modulair op te zetten en dus gemakkelijk schaalbaar. Met een slimme verwarmingstechniek worden de beschikbare reactoren op de juiste temperatuur gehouden waardoor een langer productief seizoen in een gematigd klimaat in Noord-West Europa mogelijk wordt.’

Massaal en duurzaam ‘Ik ben ervan overtuigd dat algen aanzienlijk bijdragen aan gezonde en duurzame levensmiddelen en diervoeders.’ Voorwaarde is dat de algen massaal worden geproduceerd op een duurzame manier. ‘Met het unieke groeisysteem dat Omega Green heeft ontwikkeld, is deze schaalgrootte binnen handbereik.’

SPECIAL

Gemini, de duurzame banenmotor

.

volgt

N E W S L E T T E R

F R O M

E N E R G Y

V A L L E Y

5

BIOLOGISCH METHAAN.

NIEUWS

N E W S L E T T E R

F R O M

E N E R G Y

V A L L E Y

6

Uniek onderzoek naar biologische methaan uit overschotten De Hanzehogeschool start samen met tien andere partijen een onderzoek naar het produceren van methaan met waterstof en bacteriën. Deze waterstof is afkomstig van overtollige decentraal opgewekte elektriciteit; de CO2 die ook nodig is voor het maken van methaan is een restproduct van biomassavergisting. Kortom: als het onderzoek slaagt dan is het mogelijk om van volledig duurzame stromen pure methaan te maken.

Hoe het werkt Na het vergisten van biomassa blijven methaan en CO2 over als biogas. Dit biogas kan 'schoongemaakt' worden waarna het als groen gas het net op kan, of het wordt gebruikt om elektriciteit van te maken in een WKK (warmtekrachtkoppeling). Het nadeel van biogas is dat er zo'n veertig procent CO2 overblijft die niet gebruikt wordt. Dat is zonde van de grondstof. Het is mogelijk om van deze CO2 methaan te maken als er waterstof bij wordt gevoegd. Voor de huidige chemische methode, de zogeheten Sabatier

reactie, is echter veel energie nodig en er gaat ook energie bij verloren. Eveneens zonde. Maar gebruik je bacteriën voor dit proces, dan kan de vorming van methaan theoretisch een stuk efficiënter uitpakken. Bovendien is het chemische proces alleen haalbaar op grote schaal terwijl de biologische methode ook op kleinere schaal kan worden toegepast. De waterstof die nodig is, wordt geproduceerd met behulp van Power2Gas (P2G) installaties. Deze technologie staat internationaal sterk in de belangstelling vanwege de mogelijkheden die

hij biedt voor het opslaan van overschotten decentraal opgewekte elektriciteit. Water wordt dan met behulp van elektrolyse omgezet in zuurstof en waterstof. Waterstof is echter een nogal lastig gas om mee te werken omdat het heel explosief en corrosief is. De gebruikte bacteriën kunnen de waterstof met CO2 omzetten in methaan, dat veel beter hanteerbaar is en vervolgens als groen gas het aardgasnet op kan.

Duurzaam hebben op 7 oktober overeenkomsten ondertekend voor de levering van duurzame energie via het warmtenet aan de gemeente. De gemeente ontwikkelt het warmtenet in samenwerking met de provincie Groningen en Energy Valley. Hiermee zet het noorden een belangrijke stap in de besparing van fossiele brandstof en het terugdringen van CO2-emissie.

Het nieuwe warmtenet is een duurzaam alternatief voor warmte uit aardgas. Bij het warmtenet wordt via een speciale leiding water aangevoerd en verwarmd door houtpelletkachels. Nienke Homan, gedeputeerde van de provincie Groningen, was ook bij de ondertekening: “Energiebesparing is eerste speerpunt voor de provincie. Ik ben er trots op dat het warmtenet in Hoogezand-Sappemeer een feit is. Laten we zorgen dat dit door rest van de provincie heen gaat.”

De Kalkwijck en het Huis voor Cultuur en Bestuur eerste afnemers Sportcentrum De Kalkwijck en Het Huis voor Cultuur en Bestuur krijgen in 2016 als eerste duurzame energie geleverd via het warmtenet. Hiervoor wordt via een speciale leiding water aangevoerd en verwarmd door houtpelletkachels. In de toekomst wil de gemeente ook de restwarmte gebruiken van het bedrijf Eska Graphic Board aan de Meint Veningastraat voor het verwarmen van bestaande woningbouw. Onder leiding van stichting Energy Valley is de gemeente Hoogezand-Sappemeer samen met provincie Groningen in 2012 gestart met de ontwikkeling van het warmtenet.

Assen doet onderzoek naar warmte en koudenet In de gemeente Assen wordt een warmte en koudenet onderzocht. Voor het energiegebruik van afnemers worden duurzame energiebronnen ingezet. De gemeente Assen en een aantal lokale zorginstellingen, waaronder het Wilhelmina Ziekenhuis Assen en GGZ Drenthe, ondertekenen op 8 oktober samen met de provincie Drenthe en de stichting Energy Valley een intentieovereenkomst om gezamenlijk een business analyse op te stellen. Het project wordt onder regie

Naast deze praktische haalbaarheid is het natuurlijk ook de vraag of het economisch efficiënt is om deze routes aan elkaar te knopen. Voor die vraag is Stichting Energy Valley bij het onderzoek betrokken. Er wordt bijvoorbeeld gekeken naar de hoeveelheid biomassa die in Nederland wordt geproduceerd en de prijzen van elektriciteit, waterstof en aardgas.

Voordelen Dit proces heeft twee voordelen: ten eerste wordt duurzaam opgewekte elektriciteit die eigenlijk over is, opgeslagen (in de vorm van methaan). Ten tweede wordt de biomassa efficiënt gebruikt omdat ook alle ontstane CO2 wordt omgezet naar methaan.

Het is de bedoeling dat de proefinstallatie op energieproeftuin EnTranCe in Groningen komt te staan.

Meer weten over dit project? Bij Stichting Energy Valley kunt u contact opnemen met Machiel van Steenis via [email protected].

Consortium Het onderzoek gaat vier jaar duren. Het wetenschappelijke doel is om erachter te komen hoe deze methode efficiënt gemaakt kan worden. Welke bacteriën zijn er bijvoorbeeld nodig? Hoe krijg je de ideale omstandigheden? Denk daar-

Duidelijke stappen voorwaarts voor Noordelijke warmtenetten Hoogezand-Sappemeer en Waterbedrijf Groningen

bij aan de temperatuur en het eventueel toevoegen van voedingsstoffen.

Deelnemers in het consortium van het project dat de titel 'RaakPro Biologische methanisering' heeft gekregen, zijn: Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences, Bioclear, Rijksuniversiteit Groningen, DMT, ENKI Energy, PROCES-Groningen, Gasunie, GasTerra, Enexis en Stichting Energy Valley.

Gratis online cursus energietransitie door RuG en Energy Academy Europe

van de gemeente Assen gecoördineerd door de stichting Energy Valley en is eind dit jaar afgerond. 'Solving the Energy Puzzle'. Het is de titel van de gratis online cursus

Duurzame energie

energietransitie die de Rijksuniversiteit Groningen en de Energy

Het project is medio 2014 geïnitieerd vanuit een duurzaamheidsgedachte (besparing fossielebrandstof, terugdringen CO2-emissie) en een individuele kostenbesparing voor drie zorginstellingen in Assen. Deze beoogde voordelen worden bereikt door toepassing en uitbesteding van duurzame energiebronnen. Denk hierbij aan aardwarmte en koude, zonne-energie of biomassa en het creëren van 'slimme' verbindingen tussen vragende partijen en energiebronnen.

Academy Europe samen aanbieden deze herfst. Doel van deze Massive Online Open Course (MOOC ) is om zoveel mogelijk mensen uit verschillende vakgebieden en van over de hele wereld te laten deelnemen om zo de kennis te vergroten en de energietransitie te versnellen. Vandaar ook de term 'puzzle': de overgang naar een duurzame energievoorziening vraagt een benadering vanuit verschillende disciplines. De cursus is inmiddels gestart - op 12 oktober - maar inschrijven en meedoen kan nog steeds.

Onderzoek De uitkomsten van een eerste verkenning (Quick Scan) gaven voldoende technische en economische aanknopingspunten voor een vervolg hierop en werd besloten om een business analyse te starten. Dit moet leiden tot een beter inzicht van de technische en economische en haalbaarheid. Bij een voldoende positief beeld hiervan zal een business case fase worden gestart. Het onderzoek richt zich tevens op de overdracht van duurzame energie installaties aan een toekomstige exploitant van het warmte/koudenet. De afzonderlijke zorgpartijen zullen duurzame energie afnemen van de toekomstige exploitatiemaatschappij en hun installaties, met een gelijkblijvende leveringszekerheid waar mogelijk aan deze organisatie overdragen.

Energie speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van de mensheid. De wereld heeft te maken met grote uitdagingen op mondiaal niveau: klimaatverandering, economische en sociale ontwikkeling, armoedebestrijding, voedselproductie, gezondheid, en het behoud van bedreigde ecosystemen, vrede en veiligheid. Om deze uitdagingen aan te gaan, is grootschalige verandering nodig: de energietransitie. Maar, de energietransitie is geen simpele kwestie met eenvoudige oplossingen. De Energie-MOOC toont de unieke multidisciplinaire aanpak die de energietransitie nodig heeft, door technologische, juridische, economische, ruimtelijke en sociale aspecten van de energietransitie te behandelen. Dat zoveel mensen tegelijk zich op dit niveau met een cursus energietransitie bezighouden, mag best uniek genoemd worden. 'De MOOC geeft een oneindig aantal deelnemers toegang tot toponderwijs', zegt projectmanager Jia Liu van de Energy Academy Europe trots. Het feit dat de cursus wereldwijd gevolgd kan worden is volgens haar niet alleen leuk, maar ook nuttig voor de energietransitie. 'De interactie tussen studenten en docenten over de hele wereld kan leiden tot nieuwe ideeën', verklaart ze.

Wat de deelnemers kunnen verwachten? Hoewel de lessen worden gegeven door tophoogleraren - onder wie André Faaij van de Energy Academy Europe - wordt het zeker geen hoogdravende academische cursus. Juist heel toegankelijk moet hij worden, zodat de stof ook prima te volgen is door niet-academici. Op het programma staan onder andere de energie- en klimaatuitdagingen waar de wereld voor staat, technologie en innovatie, economische en juridische kwesties op regionaal en landelijk niveau en ruimtelijke ordening en draagvlak. De cursus is deels interactief; wie wil kan het gesprek aangaan met deelnemers vanuit de hele wereld. Ook quizzes zijn onderdeel van het programma. Aan het einde maken deelnemers een analyse van hun eigen omgeving. Na afloop van de zeven weken durende cursus is het mogelijk om voor dertig dollar een certificaat te ontvangen. De tijdsinvestering is ongeveer vier uur per week. Wie zich wil aanmelden kan dat doen op: https://www.futurelearn.com/ courses/energy-transition

N E W S L E T T E R

F R O M

E N E R G Y

V A L L E Y

7

Foto’s: Jan Buwalda

EVENT

Ruim 500 bezoekers kwamen op 15 september naar het TT Circuit Assen voor de testdag duurzame mobiliteit, georganiseerd door Stichting Energy Expo in samenwerking met Provincie Drenthe, Provincie Groningen, Stichting Energy Valley, EnTranCe en TT Circuit Assen.

Het thema van de dag: kijken en rijden. Vooral dat laatste lieten de meeste bezoekers zich geen twee keer zeggen want de animo om een van de veertig voertuigen op verschillende duurzame brandstoffen door de 'Cathedral of Speed' te sturen was enorm. De lijst met auto's was indrukwekkend: zo kon men onder andere instappen in een duurzame Audi, Hyundai FCEV, Kia, Lexus, Mercedes, Nissan, Renault, Tesla, Toyota, Volkswagen of Volvo. Ook konden de bezoekers met een motorrijbewijs een rondje op de openbare weg rijden op één van de negen elektrische motoren.

Behalve rijdende voertuigen waren er in de pitstraat en -boxen ook veel stilstaande auto's eens rustig te bekijken. Verder waren de nodige snufjes te zien, bijvoorbeeld: 'Car as a powerplant', een project van TU Delft en EnTranCe waarbij een brandstofcelauto op waterstof in de toekomst zou kunnen fungeren als energiecentrale. De bezoekers konden hun uithoudingsvermogen testen op de Power2Gas experience van EnTranCe, Gasunie en Energy Expo. Uiteraard was er de nodige voorlichting te krijgen: over laadpalen en overige infrastructuur, subsidiemogelijkheden voor duurzaam rijden en over brandstofbesparingsmogelijkheden. De bezoekers kwamen uit alle windstreken: van ondernemers tot studenten uit Groningen en Drenthe en onderzoekers uit Delft. Voor genodigden van Stichting Energy Valley was er een speciale testronde aan het einde van de middag die aansloot op de Groen Gas BBQ die voor de gelegenheid door het bedrijf Holthausen naar het TT Circuit was gebracht.

Groen Gas BBQ De testdag was voor Groen Gas Nederland en Stichting Energy Valley aanleiding om de jaarlijkse Groen Gas BBQ ook op het circuit te houden. Een goede timing zo op de derde dinsdag van september want Prinsjesdag was een mooie aanleiding om de stand van zaken in energieland nog eens onder de loep te nemen. Directeur Gerrit van Werven van Stichting Energy Valley was positief gestemd. Want, zo stelde hij, energie heeft de crisis overleefd. En beter nog: een van de projecten waar Energy Valley een belangrijke rol in speelt, was letterlijk opgenomen in de troonrede. Namelijk de Duurzame Afsluitdijk en wel met de tekst: 'Zo worden bij de vernieuwing

AGENDA.

TESTDAG.

Ruim 500 bezoekers op testdag duurzame mobiliteit TT Circuit Assen van de Afsluitdijk veiligheid, natuurontwikkeling en energieopwekking gecombineerd. Projecten als deze verstevigen de goede internationale reputatie en positie van onze watersector en leveren een bijdrage aan onze toekomstige energievoorziening.' Na Van Werven was het aan Gerd van de Logt van Groen Gas Nederland om de laatste actualiteiten op het gebied van groen gas aan te stippen. Ook deed hij uit de doeken dat Groen Gas NL bezig is met een nieuwe Green Deal waarbij groen gas en biobased economy meer met elkaar verweven worden. Daar horen we ongetwijfeld spoedig meer over.

13 oktober

Opening EnTranCe

EnTranCe, Groningen

16 oktober

Grants Match 2015

Hanzeplein 1, Groningen

12 november

Kick-off Student Challenges

Groningen

24 november

Energy Convention

Martiniplaza, Groningen

Zie voor het actuele overzicht www.energyvalley.nl

E N E R G Y

H PLATFORMLID.

et Energy Valley Platform is dé netwerkclub en informatiebron voor de noordelijke energiesector. Bent u ondernemer of werkzaam bij een kennisinstelling of overheidsinstantie? Wilt u op de hoogte blijven van de ontwikkelingen in de Energy Valley regio en meepraten én -denken? Word dan lid!

Exclusief voor leden worden regelmatig bijeenkomsten georganiseerd of kortingen geboden op andere relevante energiebijeenkomsten waar Platformleden elkaar ontmoeten om kennis in te winnen en te delen. De bijeenkomsten van het Energy Valley Platform zijn gratis toegankelijk en gekoppeld aan actuele ontwikkelingen in de Energy Valley regio.

v rgy al

Wilt u meer weten of u aanmelden, ga dan naar www.energyvalley.nl of neem contact op met Debby Huiser via 050-7890010.

Van Hall Larenstein: groene genen en groene ambities Groene genen. Zo'n beetje Iedereen bij Hogeschool Van Hall Larenstein (VHL) heeft ze: studenten, docenten en het bestuur. Logisch dus dat de hogeschool in Leeuwarden en Velp de ambitie heeft de groenste hogeschool van Nederland te worden. De bedrijfsvoering, de directe omgeving en natuurlijk ook de opleidingen inhoudelijk: alles wordt zo groen mogelijk. Groen

Gebouw en omgeving

'Groen' inderdaad; een mooier woord dan duurzaam, vindt lid van het College van Bestuur Diane Keizer-Mastenbroek. Wat dat woord ademt meer emotie en past beter bij de identiteit van VHL: de hogeschool die zich oorspronkelijk richtte op agrarisch opleidingen en opleidingen voor natuurbeheer en zich tegenwoordig bezighoudt met drie thema's: 'Delta areas and Resources', 'Animals and Business' en 'Food and Dairy'. 'Groen is wat ons bindt', verklaart Keizer-Mastenbroek.

Ook het gebouw en de omgeving komen aan de beurt. Komende zomer vindt een grote verbouwing plaats waarbij onder meer energie- en waterverbruik onder de loep genomen worden en er zonnepanelen op het dak komen. Omdat het gebouw van VHL op de Watercampus in Leeuwarden zit, leent het gebied met haar omliggende gebruikers zich perfect voor duurzame gebiedsontwikkeling. 'We zitten hier in het gebied rondom de Potmarge, een historische Leeuwarder rivier', vertelt Xantho Klijnsma, projectmanager verduurzaming onderwijs en projectmanager zonneboot. 'Wetterskip Fryslân maakt bijvoorbeeld biogas van het slib uit de rivier. De bedoeling is dat er een leiding komt waar alle 'bewoners' op aangesloten worden.' Zelf heeft VHL onder meer plannen voor een pluktuin

Het eerste punt dat vergroend wordt, is de bedrijfsvoering. Door die zo duurzaam mogelijk in te richten, hoopt VHL een mvo-keurmerk (maatschappelijk verantwoord ondernemen) te krijgen.

PLATFORMLID.

Wordt u lid, dan maakt u deel uit van een breed netwerk van energiepartijen, ontvangt u informatie over energieontwikkelingen, beleid, subsidie- en financieringsopties, profileert u uw organisatie op de website van Energy Valley, krijgt u gratis toegang tot of korting op evenementen en uitnodigingen voor handelsmissies en exportreizen.

8

ley

Energy Valley Platform: Dé netwerkclub voor de energiesector

V A L L E Y

e

F R O M

en

N E W S L E T T E R

waar gehandicapten en ouderen aan de slag kunnen. En de binnentuin van het gebouw wordt al gesierd door een ecologische proeftuin. Dit alles moet leiden tot een zogeheten BREEAM-keurkmerk.

Onderwijs Dan het onderwijs zelf, want daar draait het natuurlijk om bij VHL. 'Welke opleiding je ook volgt, bij ons is het onderwerp natuurlijk sowieso 'groen'', zegt Keizer-Mastenbroek. Maar er kan altijd meer. 'Sinds dit schooljaar doen eerstejaars studenten twee keer per jaar een praktijkproject met het bedrijfsleven. Ook hebben sommige opleidingen wekelijks een gastspreker. Van het KNMI bijvoorbeeld, of John Vernooij van Omrin.' Ook voor duurzaam onderwijs bestaat een keurmerk: het zogeheten AISHE.

Zonneboot Een van de paradepaardjes is toch wel de zonneboot die studenten bouwen samen met mbo'ers van Nordwin College. Vanzelfsprekend van zo duurzaam mogelijke materialen. 'Biocomposiet, vlas, balsahout', somt Klijnsma op. Alleen het gebruik van aardappelzetmeel pakte niet zo goed uit. 'Dat ver-

weerde te snel. Daarom gebruiken we nu, helaas veel minder duurzaam, aramide.' De studenten doen mee aan zo'n beetje alle races die er zijn: het NK in Akkrum, de DONG Energy Solar Challenge, de Havendagen in Delfzijl en als klapper een race in Monaco. Razend enthousiast worden de studenten ervan. 'De mbo'ers die naar ons doorstromen, blijven vaak bij het team. En zelfs alumni hebben een eigen boot', vertelt Keizer-Mastenbroek met een glimlach. De boot is overigens niet het enige wat VHL met het thema energie doet. Zo is de hogeschool bijvoorbeeld ook betrokken bij het blue energyproject REDstack

op de Afsluitdijk. En, zo noemt Klijnsma niet zonder trots een bijzonder project: 'Een van onze afstudeerders heeft een 3D-printer ontworpen die van klei een keramisch waterfilter kan maken. Deze kan in ontwikkelingslanden dus lokale grondstoffen gebruiken. Bovendien draait hij op zonne-energie.' Het is duidelijk: VHL ís al door en door groen en ademt 'people, planet, profit'. Het is de bedoeling dat de hogeschool in 2018, als Leeuwarden Culturele Hoofdstad is, van alle keurmerken drie sterren heeft gescoord en zich duurzaamste hogeschool van Nederland mag noemen.

Patrick van der Meulen, Enie.nl: 'Laat mij maar de Al Gore van Nederland zijn' Wat doet uw organisatie? 'Enie.nl is een adviesorganisatie en leverancier van zonne-energie voor de particuliere en zakelijke markt. Het bedrijf is in 2012 met een droom en een helder perspectief gestart. Wat enie.nl drijft is een wereld waarin duurzame energie de nummer één bron van energie is. Deze energiebron wordt door mensen zelf gecreëerd en gecontroleerd: de slimste energie maak je zelf. In de optiek van enie.nl is zonne-energie de manier om dit mogelijk te maken.'

Waar wilt u over vijf jaar staan? 'Het is mijn droom om duurzame energie en dan met name zonne-energie mogelijk te maken voor iedereen die vandaag wil bouwen aan de duurzame toekomst van morgen. Om dit mogelijk te maken heb ik enie.nl opgericht en focussen wij ons op het wegnemen van alle barrières die de transitie naar duur-

zame energie tegenhouden. Het is mijn ambitie om van enie.nl een landelijke en de meest toonaangevende leverancier van zonne-energie te maken.'

Wat is uw stoutste droom op zakelijk gebied? 'Met enie.nl willen we een verandering

in de energiewereld tot stand brengen waarbij we ons focussen op de transitie van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energie en van centrale opwekking naar decentrale opwekking. Ik zou graag de aanjager van deze transitie zijn door de activiteiten die ik en mijn bedrijven ondernemer.

Laat mij maar de Al Gore van Nederland zijn.'

Waarom bent u lid van het Energy Valley Platform? 'Het Energy Valley Platform biedt kansen om met verschillende bedrijven in de energiesector in contact te komen. Om ervaringen en innovaties met elkaar te delen zodat we als geheel de volgende stap kunnen zetten.'

Bent u ook lid van andere netwerken? 'Per september ben ik samen met mijn broer Milan lid/onderdeel van het Climate Reality Project van voormalig VicePresident van de Verenigde Staten Al Gore. Eind september worden we door Al Gore opgeleid in Miami om als vertegenwoordiger van zijn organisatie verder bewustwording in Nederland tot stand te brengen.'

Wat hebt u andere Platformleden te bieden? 'Enie.nl is een actieve organisatie met een hoog ambitieniveau. Wij staan open voor nieuwe innovaties en ontwikkelingen met als doel om deze succesvol in de markt te zetten. Hier zijn we zelf succesvol mee en hier kunnen we andere leden ook mee helpen. Daarnaast kan ik me voorstellen dat er verschillende bedrijven zijn die kijken naar de mogelijkheden van zonne-energie. Wij helpen graag mee in de realisatie hier van.'

Waarin kan het Platform zich volgens u nog verder in ontwikkelen? 'Het voordeel is dat er veel bedrijven zijn aangesloten bij het Platform en dat er bij al deze leden veel nieuwe dingen spelen. Het lijkt mij mooi als er meer linkjes worden gelegd door EnergyValley om deze bedrijven bij elkaar te brengen. Want samen kun je meer voor elkaar krijgen.'