1
Leidenaars
gaan erfgoed samenbrengen
Op een middag in maart komen ruim honderdvijftig Leidenaren bijeen in een voormalige textielfabriek. Ze leggen de kiem voor een nieuwe gemeentelijke Erfgoednota. Het is 2013 en crisis, maar dat deert niet. Carien Overdijk Er zijn actieve ‘beschermers’ en ‘vrienden van’,
naast kennis een bepaalde bevlogenheid mee.
maar ook archeologen, ondernemers, kunst
Voor oral history, varend erfgoed, gevelstenen,
historici, acteurs, architecten, een enkele docent.
Romeinse sporen of simpelweg voor ‘al onze
En natuurlijk delegaties van de musea, de univer
schitterende monumenten.’
siteit, de 3 October Vereeniging en de gemeente Leiden zelf. De plaats van handeling is een markante, tot bedrijfsverzamelgebouw getrans formeerde spinnerij. Omdat het pand jarenlang in gebruik was bij een energiebedrijf heet het nu
‘Het archeologische park is laagdrempelig. Je kan er gewoon je hond in uitlaten!’
De Nieuwe Energie. Nieuwe energie stroomt deze middag in maart
De bijeenkomst Erfgoed Ontmoet! is een initiatief
ook werkelijk binnen. Vrijwel iedereen brengt
van de gemeente en voor iedereen toegankelijk,
2
maar dagen tevoren is de zaal al volgeboekt.
werking tussen de musea, bibliotheken, archieven
Een strak programma biedt structuur. Er wordt
en kunstenaars. We hebben een Unesco-aanvraag
intens geluisterd, gediscussieerd, geprezen en –
lopen, en er komt een archeologisch park waar
soms – gefoeterd.
Expertise
‘In Leiden druipt de geschiedenis van de daken.’
De mix van disciplines, individuen en organisaties is precies wat cultuurwethouder Jan Jaap de Haan
de resten van het Romeinse grensfort Matilo zijn
beoogt. Hij wil een ‘keten van expertise’ zien
gevonden. Het is belangrijk dat we al die initia
ontstaan voor het Leidse erfgoed, een virtuele
tieven met elkaar gaan verbinden. We willen in
erfgoedcampus waarmee Leiden ook naar buiten
de nieuwe nota een samenhangende visie, die
kan treden. Veel deelnemers willen zoiets ook.
iedereen stimuleert.’
Voorafgaand aan deze bijeenkomst hebben ze online vier vragen beantwoord. De antwoorden,
Cross-over
met naam en toenaam van de afzender, liggen nu
Eén visie springt er deze middag uit. Hoe ver
in een handzaam ringbandje klaar voor iedereen.
schillend ook de deelnemers, en ongeacht de
Naast veel concrete ideeën en veel trots zijn er
enorme spanne in leeftijd en kwetsbaarheid van
‘Leiden mag niet verpretten of verPiecken.’
het Leidse erfgoed, iedereen huivert bij het idee dat Leiden zou verworden tot een verzameling geconserveerde schatkamers, of een statisch openluchtmuseum.
pleidooien voor een ‘verbindende’ hoogleraar
‘Wij willen het verleden niet onder een stolp’, zo
stadsgeschiedenis, voor een koppeling van mate
verwoordt Meta Knol, directeur van het Stedelijk
riëel en immateriëel erfgoed, en zélfs weer voor
Museum de Lakenhal, het breed gedeelde senti
een nationaal historisch museum.
ment. Erfgoed moet ademen, leven en aanraak baar zijn. Om de waarde ervan voor de toekomst
Visie
te behouden, moet je er iets mee doen. Leiden
Maar de middag heeft ook een praktisch doel. ‘De
heeft al veel ervaring met cross-over projecten.
vorige erfgoednota was van de gemeente’, stelt wethouder De Haan. ‘Die hebben we grotendeels kunnen realiseren. Nu wil ik een nota die is bedacht door zoveel mogelijk Leidenaren die iets hebben met erfgoed. We hebben zoveel expertise in de stad en er is zoveel in beweging. Er komt een nieu we wet op het museumbestel, gebaseerd op een advies over de Nederlandse kerncollecties. Niet minder dan drie van de acht collecties zijn hier in de stad gevestigd! De universiteit streeft naar een humanities campus. De vakgroep archeologie bouwt aan een universitair erfgoedcentrum met Delft en Rotterdam. En er is steeds meer samen
3
Niet alleen beeldend kunstenaars en musici, maar
van Nederland’ (6.3 km) moet zich ‘als een hals
ook schoolkinderen, migranten en andere dwars
snoer vlijen’ rondom de historische binnenstad. De
doorsnedes uit de bevolking reflecteren regel
oude bolwerken, stadspoorten, begraafplaatsen
matig op het Leidse erfgoed in een creatief
en de hortus botanicus langs de singelwateren
project. En de monumentale bruggen, parken en
zullen het park, samen met nieuwe groene
gebouwen dienen vaak als live-podium.
recreatieplekken, een veelzijdig karakter geven.
Deze visie, maar ook de bijeenkomst zelf, logen
Geld, grondverwerving en ruimtelijke procedures
straffen een klacht van hoogleraar Ton van Raan,
staan de Singelparkdroom nog in de weg.
die als onvermoeibaar stadspromotor en bedenker
Een projectteam van de gemeente is hier nu heel
van de slogan ‘Leiden, stad van ontdekkingen’,
actief mee bezig. Hier, in De Nieuwe Energie, lijkt
nog geen trots zegt te voelen op de stad. Introversie
niemand te betwijfelen dat het park er komt.
en conservatisme zou de Leidse houding jegens erfgoed domineren. De ondernemende hoogleraar
Aantrekkingskracht
heeft in de online-enquête alweer een reeks
De gasten popelen om te brainstormen. Maar
promotievoorstellen gelanceerd. Er gebeurt veel,
eerst is er een reeks ultrakorte voordrachten.
maar het gaat Van Raan niet snel genoeg.
Ruben van Loon, promovendus en economisch erfgoedexpert aan de Vrije Universiteit, onder
‘Verbinden van oud en nieuw, en dat als kracht zien. Dat vind ik cool.’
bouwt de relatief hoge vastgoedwaarde van monumenten en de omliggende bebouwing. Ook bevestigt hij nog maar eens de aantrek kingskracht van monumenten op huizenkopers, toeristen en de creatieve beroepen.
Halssnoer
Die creatieve klasse is toevallig ook een doelgroep
De passie voor het Leidse verleden zindert in de
van Nettie Buitelaar, directeur van het succesvolle
zaal. Maar vrijwel iedereen blijkt ook vooruit te
bio science bedrijvenpark aan de westkant van
willen. Zo gaat het opmerkelijk vaak over een nog
Leiden. Ze wil een culturele verbinding met de
te creëren erfgoed, het door velen vurig verlangde
Leidse binnenstad. Maar ze vertelt ook hoe de
Singelpark. Twee jaar geleden is dit park ver
bedrijven in het Bio Science park, dankzij een
zonnen door een groep particulieren, verenigd in
gericht ‘parkmanagement’ op veel manieren
het zogeheten Stadslab Leiden. Dit ‘langste park
profiteren van elkaars nabijheid. Dit biedt de
4
aanwezigen niet alleen inspiratie voor de omgang
maar willen ook hun banden met andere culturele
met waardevolle collecties en monumenten in de
partners in de stad verder aanhalen. Bij Museum
Leidse binnenstad, maar misschien ook wel voor
De Lakenhal heeft dat streven zich gemateriali
een betere benutting van de lokale concentratie
seerd
aan erfgoedexpertise.
Wereldschatten: een selectie uit de topstukken van
in
de
nét
geopende
tentoon stelling
de Universiteitsbibliotheek.
‘De stad is allang een merk
Sociale samenhang
met een Oxfordreputatie.’
Historicus Cor Smit, auteur van een groot aantal
Kruisbestuiving tussen nabije vestigingen kan
boeken over de Leidse stadsgeschiedenis, belicht
ook de universiteit van pas komen, aldus de
de onschatbare sociale waarde van cultuurhistorie.
nieuwe rector magnificus Carel Stolker. Hij ziet
‘Ons erfgoed heeft primair betekenis voor de
bijvoorbeeld kansen om de rechtenfaculteit,
inwoners van Leiden’, stelt hij. ‘Alles begint met
monumentaal
faculteit
interesse en betrokkenheid, en daaruit ontstaat
geesteswetenschappen, bij de beoogde huma
kennis, bewustzijn en trots. Bijvoorbeeld over de
nities campus in de binnenstad te betrekken.
eigen buurtgeschiedenis. Ook al leidt die trots
Ook wil de universiteit zijn cultuurgoed intensiever
soms tot tegenspraak, het bevordert ook de
gaan delen met de stad. De bestuurder denkt
sociale samenhang. In Leiden-Noord zijn de
daarbij ook aan het immateriële erfgoed: weten
bewoners bezig met een eigen wijkmuseum.
schappelijke doorbraken, typisch Leidse tradities
Zulke mondige, bewuste burgers hebben we
en de volkscultuur. Wat hem betreft gaan de facul
hard nodig. Denk aan de honderden vrijwilligers
teiten een beeldende bijdrage leveren aan
bij de Monumentendagen en bij het grote
de legendarische 3-Oktober optochten.
aantal erfgoedorganisaties.’
Van iedereen
Uitblinken
De directeuren van Museum De Lakenhal en van
Na het plenaire deel splitsen de deelnemers zich
het recent gevormde Erfgoed Leiden en Omstreken
op in gemengde groepen. Nu komen de verlang
(waarin het voormalige Regionaal Archief Leiden is
lijsten op tafel. Wat moet er in de nota, waarin kan
gehuisvest
nabij
de
opgegaan) werken aan de digitale openstelling en koppeling van hun collecties. ‘Erfgoed is van iedereen, ook van mensen buiten Leiden,’ stelt Ariela Netiv van Erfgoed Leiden en Omstreken. ‘We willen
daarom
een
integrale
toegang
via
geografische locaties en via persoons namen, zonder ingewikkelde zoektochten.’ Ze prijst zich gelukkig met een massa vrijwilligers die vanuit huis data invoeren en ervoor hebben gezorgd dat er een aantal miljoenen pagina’s on-line staat. Meta Knol vertelt dat het grootste deel van de Lakenhal collectie, zo’n twintigduizend objecten, is gedigita liseerd. De directeuren werken inmiddels samen,
5
Leiden uitblinken? En met wie moeten we daar
houden de stad jong, maar in de erfgoedsector
over in gesprek? Op grote vellen papier komt de
zelf zijn ze goeddeels afwezig. Is het Leidse
brainstorm los.
erfgoed nog niet cool genoeg?
Het begrip erfgoed blijkt van elastiek. Het gaat
En dan zijn er nog onze ambachtelijke opleidingen:
over de compactheid van de binnenstad, waar alle
de restauratie-opleiding van het ROC, de Leidse
musea en monumenten zijn te belopen.
instrumentmakersschool. Hoe kunnen we die
Het gaat over water. Water als oorsprong van
beter betrekken?
de stad, met de middeleeuwse Burcht als vroeg
En kunnen we iets met tegenstellingen? De indus
bewijs. Water als cultuurhistorische bouwsteen:
triegeschiedenis met zijn volkswijken tegenover
kenmerkend en richtinggevend voor de parken
de historie van de academiewijk?
en gebouwen die er al eeuwenlang mee ver bonden zijn. Maar ook als nog weinig benutte
Crowdfunding
infrastructuur voor cultuurtoeristen. Water als
Vaak komt het gesprek terug op die onafzienbaar
verbindende kracht.
rijke verzameling tastbaar en zichtbaar erfgoed. Lukraak vliegen voorbeelden langs: de Marekerk,
‘De collectie Leiden, het Louvre van Nederland! Daar kunnen we véél meer mee doen.’
de muurdichten, de schitterend gerestaureerde Sterrenwacht. Maar ook Museum Boerhaave, dekenfabriek Scheltema, het Wevershuis. En steeds weer die verzuchting: we hebben zóveel moois, en het is zo onbekend.
Het gaat over de buitenwijken, waar het erfgoed
De meeste deelnemers hebben weinig met
vaak nog niet in kaart is gebracht. Over park
economie en marketing, maar sommigen zien
Matilo in de jongste wijk Roomburg, waar de
juist op dit vlak belangrijke kansen. Zij pleiten voor
resten van een Romeins grensfort de wijkbewoners
het upgraden van het toerisme: meer cultuur
inspireren en verbinden. Over de geografische
adepten, minder bootjesvolk. En al helemaal geen
positie van Leiden, tussen duinen, meren en
jachthaven dus.
polders. En kunnen we iets met streekproducten?
Of
zijn
de
kapitaalkrachtige
zestigplussers,
museumbezoekers bij uitstek, misschien een
Collecties
doelgroep? En denk eens aan crowdfunding.
Het gaat ook over de nog grotendeels verborgen
In Gouda kunnen inwoners een stukje van een
schatten van de universiteit. Over haar oude
stadsmaquette adopteren. Kan Leiden geen
banden met Azië, met Egypte, over de zeldzame
adoptieprogramma maken voor een paar van haar
objecten in de Universiteitsbibliotheek. Over
mooiste panden? Op de Open Monumentendagen
de andere academische collecties van wereldfaam,
zou je zo’n programma kunnen lanceren.
en de kennis die daarbij hoort. Over het verhaal van Lorentz en Einstein, en al die andere inter
De meeste deelnemers zijn nog lang niet uit
nationale relaties.
gesproken. Eind april krijgt de discussie een ver
En dan: de scholieren en de studenten, waarom
volg, met een werkconferentie over geselecteerde
delen we daar zo weinig mee? Erfgoed is wettelijk
thema’s. Na de zomer moet de nieuwe Erfgoednota
geen leerdoel, maar we moeten onze verhalen aan
er liggen. Een nota van de hele stad.
volgende generaties doorgeven. De studenten
6
Leiden
in transitie
‘Lèije’, zeggen mensen die Leiden vaag kennen,
Mede hierdoor, maar ook dankzij een groot
of alleen van vroeger. Vaak trekken ze er een uit
vrijwilligerscircuit, heeft de derde monumenten
gestreken smoelwerk bij, hun impressie van
stad van Nederland (na Amsterdam en Utrecht)
een corpsbal of een prominent jurist. Lèije, daar
het overgrote deel van zijn ruim 2800 monu
staat toch die universiteit waar Juliana, Beatrix en
menten er tegenwoordig knap bij staan, evenals
Willem-Alexander studeerden?
zijn talrijke museumcollecties.
‘Natuurlijk, het is ook een museumstad, daar zie je
Daarnaast zijn er de afgelopen jaren veel
altijd reklames van. Naturalis, het Museum van
bodemschatten uit de prehistorie, de Romeinse
Oudheden, Volkenkunde. En Leidens Ontzet.
tijd en de middeleeuwen ontdekt en in kaart
Da’s op 3 oktober, als ze daar massaal aan de huts
gebracht. Ook is het roemruchte Leidse industrie
pot gaan, en uit hun dak. Omdat ooit een
verleden
bataljon Spanjaarden... Nog steeds wel een arme
en verbeeld.
op
allerlei
manieren
opgetekend
stad zeker, als je de universiteit niet meerekent?’ Mis. Ook Leiden heeft last van de crisis, maar de
En, mede dankzij de laatste gemeentelijke
universiteit en het daaraan verwante Bio Science
Erfgoednota (2005), is het gelukt om oude,
Park trekken wel steeds meer nieuwe hoog
gehavende winkelpuien ‘terug te restaureren’
opgeleiden aan. Daaromheen is de afgelopen
en historische verfkleuren weer in het stadsbeeld
decennia
terug te brengen.
een
sterke
dienstensector gegroeid.
creatieve
en
zakelijke
