Verhalen van volle klassen
Leerlingen komen aandacht tekort Woest zijn ze, de leerkrachten die meededen aan de actie XL-klas. De eerste reactie van het ministerie over steeds vollere klassen luidde dat de kwaliteit van de leerkracht belangrijker is dan de omvang van de klas. Maar uit de praktijk klinkt een ander verhaal. Juist door volle klassen is het onmogelijk om goed onderwijs te geven. Zeker aan leerlingen die extra aandacht nodig hebben. Tekst Robert Sikkes Beeld Wim Stevenhagen en Typetank
Kleuters
Er werd druk gereageerd op de oproep van
heb.’ (docent voortgezet onderwijs, klassen
de AOb om verhalen van volle klassen
van 29 en 31 leerlingen)
op te sturen. Sommigen lieten het bij een
‘Voor mij als leerkracht betekent dit een
het kleuteronderwijs. Daar beginnen
melding van de aantallen, anderen stuur-
dagelijkse bron van frustratie. Ik kan de
leerkrachten nog wel met een redelijke
den uitgebreid hun ervaringen op. Die
kinderen niet de zorg en aandacht bieden
beschaafde klas, maar door de instroom
worden op veler verzoek geanonimiseerd
waar ze recht op hebben en kom zelf uitge-
van verse vierjarigen loopt dat snel op.
(‘ik heb al genoeg bonje met de directie’)
blust thuis na een werkdag.’ (kleuterjuf in
Zodat er aan het einde van het jaar eigen-
en aangeboden aan de Tweede Kamer. Eén
klas groeiend van 27 naar 39)
lijk niet meer te werken valt.
ding is duidelijk: volle klassen frustreren
‘Wat me ook verontrust is het feit dat er
‘Er zitten dagen bij dat je het gewoon even
de onderwijskwaliteit.
studenten afhaken die niet kunnen func-
niet meer ziet zitten, als een kleuter een
‘Zelfs in leuke klassen is het te veel. De
tioneren in een grote groep. Ik kan ze
natte broek heeft, of ziek, zwak en misse-
pure aanwezigheid van zoveel personen in
geen extra aandacht geven. Er zijn studen-
lijk is en je verschoont deze kinderen dan
één lokaal en het voortdurend met al deze
ten gestopt, waarvan ik 100 procent zeker
zitten er heeel veeeel kinderen op de juf
personen moeten communiceren maakt
weet, dat als ik meer aandacht had gehad
te wachten en roepen allemaal juf…juf….
dat ik al na vijf uur lesgeven doodmoe
voor ze, dat ze wel hun diploma hadden
En ook al werk je met een kleine kring dan
ben. Ik merk onmiddellijk het verschil als
behaald.’ (docent mbo verzorging en ver-
zijn het nog veel kleuters die allemaal een
ik een kleine klas van “maar” 28 leerlingen
pleging, klassen van 30)
beurt willen hebben, en is de afleiding n
12
Onderwijsblad19
30 november 2013
Een flink aantal inzendingen kwam uit
De wetenschap: kleinere klassen werken wel Kleine klassen hebben geen effect op de leerpresta-
lingen uit kleine klassen gaan later beter verdienen en
ties. Kleine klassen hebben wel effect op de leerpres-
dus meer belasting betalen. Het ‘terugverdieneffect’
taties. Wie bij onderwijswetenschappers te rade gaat,
voor de overheid kan oplopen tot 20 procent. Klassen-
komt beide uitkomsten tegen. Sinds economen zich met
verkleining in de onderbouw van het basisonderwijs is
onderwijsonderzoek bemoeien, is klassenverkleining
een goudmijn.
helemaal passé. Mocht het werken, dan is het ongelofe-
Onderzoek naar de effecten van klassengrootte in het
lijk duur. Het is volgens onderwijseconomen beter om te
voortgezet onderwijs zijn helaas vrij zeldzaam. Ook
investeren in bijvoorbeeld scholing van leerkrachten.
hebben de onderzoekers een blinde vlek voor andere
Zo simpel ligt het niet. Een oud Amerikaanse STAR-
effecten dan de prestaties van de leerlingen. Waarom
onderzoek (1986) heeft laten zien dat klassenverklei-
kijken ze niet naar werkdruk? Ziekteverzuim? Burn-
ning in de onderbouw nog positief doorwerkt in de
out? Want uit alle verhalen van leraren wordt duide-
lonen. Maar er is ook weer nieuw bewijs in het onder-
lijk dat ze gesloopt worden door volle klassen en op alle
zoek Long-term effects of class size uit Zweden (2011).
niveaus niet die aandacht kunnen geven die hun leer-
Al in 1962 werd in Zweden besloten tot een maximum
lingen verdienen. Zou niet ook in het voortgezet onder-
groepsgrootte van 25 leerlingen in de onderbouw en
wijs en het mbo meer uitval kunnen worden voorkomen
30 in de bovenbouw. Zodra er in een klas 31 leerlingen
met meer aandacht? Een vraag die het waard is om te
zaten, moest die gesplitst worden. Zo konden grote en
onderzoeken.
kleine klassen vergeleken worden, en wat blijkt: leer-
30 november 2013
Onderwijsblad19
13
wel heel erg groot met zoveel kinderen om
van de factor voorbereidingstijd. Wij von-
sen zijn drie kwartier. Ik heb klassen van
je heen die aan het spelen zijn, en soms
den het niet gewenst dat de klassen – met
29 leerlingen met tig lwoo-leerlingen
toch even hulp nodig hebben.’ (leraar
name in het vmbo – groter worden dan
erin, adhd, kinderen met PDD-NOS of een
basisonderwijs, gestart met 29 leerlingen,
30 leerlingen. Dan sta je bijvoorbeeld als
andere vorm van autisme, kinderen met
groeit naar ten minste 39)
docent techniek alleen in een ruimte met
dyslexie, kinderen van ouders die scheiden
Wat deze juf betreft mag er gewoon een
30 leerlingen, gereedschappen en machi-
(je wilt een luisterend oor bieden), kinde-
maximum komen van 25. Ondertussen
nes. Dat komt veiligheid en kwaliteit niet
ren die een uitermate moeilijke thuissitua-
mailden directeuren dat ze worstelen met
ten goede. Dus de docenten leveren in
tie hebben, en nog een aantal kinderen die
de groepsindeling. Houd ik de kleuterklas-
om klassen met meer dan 30 leerlingen te
er door alle voornoemde problematieken
sen klein, wat doe ik in de bovenbouw, of
voorkomen. De docenten van een ande-
bij “inschieten” omdat zij geen problemen
leg ik aandacht bij groep 3?
re afdeling oordeelden anders. In sector 3
hebben.’ (docent Duits vmbo, klassen van
‘Op de ene school maken we een derde
wordt de factor voorbereidingstijd gehand-
28 of meer)
kleutergroep per januari 2014, maar dat
haafd, maar daar komen nu klassen met
‘Ik draaf de hele dag, zonder het gevoel te
wordt mogelijk gemaakt door het samen-
meer dan 30 leerlingen voor.’ (docent
hebben iets écht goed te kunnen doen. Ik
voegen van twee groepen 6, die daardoor
voortgezet onderwijs)
draai weken van 36 uur (ik heb een halve
33 kinderen bevat. Op de andere school is
Ondertussen wordt voor beide groepen
baan), de vakanties gaan meer dan de
nog geen oplossing. Als we twee groepen 7
wel de werkdruk groter. Of vollere klas-
helft op aan extra werk en ’s avonds ben ik
samenvoegen wordt dat een groep van 37
sen, of minder voorbereidingstijd. Het
bekaf. De inspectie vraagt, naar hun laat-
kinderen!’
onderwijs lijdt eronder. Want er wordt veel
ste bezoek, dat ik beide groepen op drie
gevraagd. Betere prestaties bij taal en reke-
niveaus lesgeef, de zwakke leerlingen op
nen, meer aandacht voor excellente leer-
maat extra instructie geef en de goede leer-
Verdelingsdilemma’s zijn er ook in het
lingen, opvang van kinderen die extra zorg
lingen laat excelleren.’ (leraar basisonder-
voortgezet onderwijs. Want daar zijn vol-
nodig hebben. Maar, vragen leerkrachten
wijs, combinatiegroep 4/5 van 30 leerlin-
gens directies meer sturingsmogelijkheden.
zich massaal af, hoe kunnen wij in vredes-
gen)
Vollere klassen, of meer lessen per docent.
naam in overvolle klassen gedifferentieerd
U kiest maar.
lesgeven?
‘Aan ons is vorig jaar de keuze voorge-
‘Wat ik moeilijk te verteren vind, is dat ik
legd óf klassen groter óf een verkleining
een aantal kinderen tekort doe. Mijn les-
Dilemma
Intimidatie
Met enige schroom melden zich ook een aantal inzenders uit het speciaal n
Leerling-leraarratio omhoog sinds 2009 25 bve
20
po
vo
15
10
14
Onderwijsblad19
30 november 2013
De trend: klassen worden écht groter Je kan er lang en kort over twisten, maar de klassen in
schijnsel zijn geworden. Wat we ook weten is dat het
basis-, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs zijn
aantal leerlingen in het voortgezet onderwijs toeneemt,
sinds 2009 groter geworden. Dat blijkt uit de leerling-
terwijl er ook in 2013 weer minder mensen werken.
leraarratio, uiteindelijk het enige goed vergelijkbare
Meer doen, met minder mensen. Het gevolg is onvermij-
cijfer door de jaren heen.
delijk: grotere klassen.
Dat is niet hetzelfde als de klassengrootte omdat het
In het mbo is het beeld diffuser. De leerling-leraar-
alle leerlingen door de aanwezige leraren deelt, dus ook
ratio neemt hard toe, wat deels toe te schrijven is aan
intern begeleiders, docenten met taakuren voor men-
het schrappen van docentenbanen en het aanstellen
torwerk of die naast hun lessen een team managen. De
van meer instructeurs. Maar los daarvan daalt het
gemiddelde groepsgrootte ligt stukken hoger dan deze
aantal personeelsleden ten opzichte van het aantal
ratio.
leerlingen, dus ook daar: vollere klassen.
Van het basisonderwijs kunnen we op basis van de AObenquête nog met behoorlijke zekerheid zeggen dat XLklassen van meer dan 28 leerlingen een normaal ver-
30 november 2013
Onderwijsblad19
15
onderwijs. Heeft er nog iemand oog voor
niet maar 14 in een klas zoals bij ons, is
scheikunde vo, 33 leerlingen)
hun kleine klasjes? Nou ja, klein, dat zijn
gekkenwerk.’ (docent voortgezet speciaal
‘Elke les leen ik mijn eigen bureaustoel uit,
ze allang niet meer. Steevast melden ze dat
onderwijs)
omdat er te weinig plaatsen zijn. Dit is pas
ze met 8 of 10 begonnen, maar nu richting
En dan zijn er nog de ongemakken. Te
onderwijs op maat!’ (docent klassieke cul-
12 of 14 gaan.
kleine lokalen. Te weinig practicumplek-
turele vorming, klas van 32)
‘Toen ik begon werd er gezegd dat het stre-
ken voor zoveel leerlingen. Het CO2-gehal-
Sommigen worden zelfs ziek van de volle
ven 8 leerlingen per klas was met een uit-
te stijgt, de veiligheid is in het geding, of
klassen en de werkdruk die dat met zich
loop tot 10. Nu, nog geen vier jaar ver-
het is slepen met meubilair.
meebrengt. Is dat nou de kosteneffectief?
der, hebben wij 12 tot 14 leerlingen in één
‘Heb dit schooljaar voor de zoveelste maal
‘Als je de kosten van alle burn-outs in mijn
veel te kleine klas. Het zijn leerlingen met
havo/atheneum derde jaar scheikunde met
domein optelt, waren we met kleinere
behoorlijke gedragsproblemen. Wij heb-
ruim 33 leerlingen. Er zijn maar 24 prac-
klassen net zo duur uit geweest. En had-
ben dagelijks te maken met intimidatie
ticumplaatsen in het lokaal. De veiligheid
den docenten en studenten veel prettiger
en vechtpartijen. En we hebben het hier
is zo wel erg in het geding. Benieuwd hoe
gewerkt.’ (docent mbo) N
over grote, stoere pubers. Geloof het of
de arbodiensten hierover denken.’ (docent
De politiek: worsteling met klassengrootte Kan er geen maximum klassengrootte komen? Dat
grootteverlaging in het basisonderwijs ging niet door,
vroeg het VVD-Kamerlid Neelie Kroes in 1976 aan
in het voortgezet onderwijs werden maatregelen geno-
toenmalig minister Jos van Kemenade. Op de agenda
men die indirect voor vollere klassen zorgden of voor
stond de nota De groepsgrootte in het onderwijs van
meer lesuren per week voor docenten.
een jaar eerder. Kleinere klassen waren hard nodig,
Aan het begin van de jaren negentig worstelde de poli-
vond Van Kemenade ‘voor grotere individualisering
tiek met de erfenis van onderwijsbezuinigingen van
van het onderwijs. Het accent kan hierdoor op het leren
alle kabinetten-Van Agt en -Lubbers. Grote werkloos-
en minder op het onderwijzen worden gelegd’. Boven-
heid onder jonge docenten vroeg daarnaast ook om een
dien vroeg een veranderende leerlingpopulatie (meer
oplossing. Tel daarbij op dat opnieuw werd geprobeerd
allochtonen) en het afremmen van de groei van het bui-
de groei van het speciaal onderwijs af te remmen met
tengewoon (speciaal) onderwijs om kleinere groepen.
het programma ‘Weer samen naar school’. De roep om
Dat klinkt heel herkenbaar en dat is de discussie over
klassenverkleining zwol aan.
de omvang van klassen altijd gebleven. Wil het Neder-
Zeker nadat de commissie-Van Eijndhoven in 1996 met
lands onderwijs een kwaliteitsslag maken, dan moe-
een advies daarover kwam op basis van Amerikaans
ten de klassen kleiner. Van Kemenade wilde dat doen
en eigen onderzoek. Volgens de commissie zou gericht
door de basisscholen ruimer te financieren, waardoor
investeren in klassenverkleining in de onderbouw van
het maximum in de bekostiging van 32 naar 30 kon en
het basisonderwijs – waar de basis van het leren wordt
het gemiddelde van 29 naar 27. Maar de VVD hield in
gelegd – een kwalitatieve sprong voorwaarts beteke-
de finale vast aan een maximum. ‘Want anders kan het
nen. Het voorstel was maximaal 25 leerlingen in de
toch regelmatig voorkomen, dat 40 en meer leerlingen
onderbouw en 34 in de bovenbouw. Gemiddeld zou dat
in het kleuter- en lager onderwijs in één klas of groep
uitkomen op 20 in de onderbouw en 28 in de boven-
zitten’, luidde de motie van VVD-Kamerlid Albert-Jan
bouw.
Evenhuis.
De Tweede Kamer omarmde het voorstel. Er kwam een
Zulke normen bestonden er soms wel, vooral als het
motie om ‘de maximale klassengrootte in de onder-
ging om het beroepsonderwijs. In het landbouwonder-
bouw van het basisonderwijs aanzienlijk terug te bren-
wijs ging het zelfs om harde maxima: bij 28 kon worden
gen’. Met 1 miljard gulden werd het plan ingevoerd.
gesplitst. Bij techniek en lassen zelfs maximaal 12. Die
En verrommeld. Scholen mochten het geld later ook
groepsgrootteverlaging is er toen niet gekomen.
gebruiken voor de bovenbouw. En met de lumpsum voor
De eerstvolgende nota over groepsgrootte was een ‘her-
van alles en nog wat. Wel daalde de gemiddelde groeps-
overweging’ van het kabinet-Van Agt dat in 1977 aan-
grootte iets. Tot 2009, om daarna, bij weer een nieuwe
trad. Een economische crisis barstte los. En zo’n her-
crisis, gelijk weer flink op te lopen.
overweging betekent: bezuinigen. En dat gebeurde in de jaren daarna in alle onderwijssectoren. De groeps-
16
Onderwijsblad19
30 november 2013
