Kunstenbeleid en culturele diversiteit: een onmogelijke combinatie? Marjo van Schaik

Kunstenbeleid en culturele diversiteit: een onmogelijke combinatie?

Marjo van Schaik

Hoofdstuk 1    Inleiding  Op de valreep van de vorige eeuw, in november 1999, verscheen er een rapport van Trevor Davis  over de staat van de stad Amsterdam als ‘creative city’. In dit rapport spreekt hij zijn verbazing uit  over het gebrek aan kennis en belangstelling voor de culturele diversiteit van de Amsterdamse  bevolking bij de gevestigde kunsten instellingen. De kunstinstellingen lijken zich niet bewust van het  feit dat op dat moment bijna 50% van de jongeren in Amsterdam allochtoon is. Aan culturele  diversiteit wordt eigenlijk nauwelijks aandacht besteed, behalve in het kader van het door de  rijksoverheid opgelegde beleid ter stimulering van publieksverbreding. Nog geen twee maanden later  schrijft Paul Scheffer in het NRC het artikel ‘Het Multiculturele Drama’ waarin hij het dan heersende  klimaat van ‘gemakzuchtig multiculturalisme”aan de kaak stelt. Beide publicaties brengen veel  discussie te weeg , de eerste lokaal binnen het Amsterdamse kunstencircuit, de ander landelijk onder  politieke leiders  en de ‘heersende intellectuele elite’.     Tien jaar later is er in die multiculturele samenleving veel veranderd: er hebben ingrijpende  gebeurtenissen plaatsgevonden, het debat heeft een aantal jaren de politieke en beleidsagenda’s  bepaald, er zijn wetten aangenomen, instellingen en nieuwe partijen opgericht, de eerste  ‘allochtonen’ burgemeester is benoemd en verder weg, maar wel van grote symbolische betekenis:  de VS hebben een ‘ zwarte’ president.  Er is in Amsterdam voortgang geboekt als het gaat om sociale  cohesie, maar de problemen rond de schooluitval, achterstand van met name de Turkse en  Marokkaanse jongeren zijn nog lang niet onder controle. De segregatie van scholen neemt eerder toe  dan af, en onder het mom van vrijheid van meningsuiting lijkt discriminatie en racisme opeens weer  openlijk toegestaan. Kortom er is veel bereikt, én er is ook veel niet bereikt. Een conclusie van niks  dus. Ware het niet dat er ondertussen iets heel anders is gebeurd: onder druk niet alleen van het  binnenlandse multiculturele debat, maar zeker ook van de toenemende globalisering heeft er een  verschuiving plaatsgevonden van invalshoek. Waarbij eind vorige eeuw het integratie beleid in  essentie nog werd gekenmerkt door de na‐oorlogse ideeën over een wereld zonder grenzen met  gelijke kansen voor iedereen, terug te voeren tot de verworven idealen uit de Franse revolutie,  vrijheid, gelijkheid en broederschap, is de afgelopen jaren de kern verschoven naar het vraagstuk  over de nationale identiteit. Wat is die, hoe verhoudt die zich tot de anderen, wie zijn die anderen  eigenlijk en wat betekent dat? Het gaat over zelfbewustzijn en over geborgenheid, veiligheid. De  notie van één ideale super structuur, verankerd in het na‐oorlogse structuralisme begint  ook in het  publieke debat plaats te maken voor post modernistisch denken, of misschien zelfs post‐postmodern  denken, waarbij  termen als glocalisatie en hybride cultuur hun intrede doen. 

  Nu zou je verwachten dat de kunstensector op dit terrein ook volop in beweging is geweest. Het zijn  immers de kunstenaars, de creatieven die horen tot de koplopers van de samenleving, die nieuwe  bruggen slaan, andere werelden en gezichtspunten laten zien, wars van de bestaande conventies? Er  zijn inderdaad ook spraakmakende theaterstukken opgevoerd, nieuwe makers hebben grote podia  betreden, nieuwe dansvormen trekken publiek. Echter, de kunstsector in Amsterdam is ondertussen  nagenoeg hetzelfde gebleven. De geplande gebouwen en projecten uit 1999 in het kader van  culturele diversiteit zijn niet of slechts gedeeltelijk gerealiseerd, er zijn nauwelijks meer cultureel  diverse instellingen of structurele projecten, de cultuur participatie van de niet‐westerse allochtonen  is niet toegenomen.  Ondanks dat het kunstenbeleid van de gemeente toenemend aandacht heeft  besteed aan dit onderwerp en het vanuit de rijksoverheid al langer dwingend voorgeschreven wordt.  Hoe komt dat? Waarom spelen de kunstinstellingen in Amsterdam op dit vlak maar zo’n kleine rol?  Welke factoren zijn hierbij van belang? Kan kunst een rol spelen bij culturele integratie en zo ja  welke? Wat moet er gebeuren om dit te realiseren?  Welke rol kan de stedelijke infrastructuur hierbij  spelen? Dat zijn de vragen die de aanleiding vormden voor dit onderzoek.     Om te kunnen komen tot een betekenisvolle analyse is het mijns inziens van belang het spectrum te  vergroten. Op dit moment lijkt er een soort patstelling te zijn tussen verschillende standpunten,  waarbij de overheid, de kunstenaar, de bestaande machts‐ en netwerkstructuren en het economisch  belang de hoofdactoren zijn. Grofweg beschouwd zijn er drie clusters van attitudes te herkennen: je  bent ‘voor’ culturele diversiteit, alles moet daarvoor wijken, bestaande machtstructuren moeten  plaatsmaken voor nieuwe netwerken, bestaande gezichtspunten en ideeën over kwaliteit en belang  moet opengebroken worden. De opvatting hiertegenover is dat kwaliteit centraal staat, kunst om de  kunst en iedereen, inclusief de allochtone bevolking die goed genoeg is, kan participeren. De  gedachte dat de bestaande netwerken of kwaliteitscriteria gedomineerd worden door West‐ Europees denken wordt verworpen als irrelevant argument: kwaliteit verheft zich per se boven dit  soort trivia. De derde groep voelt zich wel aangesproken, misschien zelfs schuldig, per slot is deze  achterstand het gevolg van de diaspora, waar onze voorouders een grote rol in hebben gehad.   Tegelijkertijd kunnen we er ook niet echt iets aan doen, het korte termijn eigen belang gaat voor.  Fascinerend is ondertussen dat er geen oog lijkt te zijn voor de realiteit die een snel veranderende  bevolkingssamenstelling laat zien.  De realiteit is onontkoombaar, maar het is net alsof het liever  (nog) niet gezien wordt.   Bij onderhandelingstechnieken is het in dit soort situaties een beproefde  methode om elementen toe te voegen waardoor er nieuwe mogelijkheden ontstaan. Dit zou in deze  kwestie een uitweg kunnen bieden en mijn eerste impuls was dan ook om op zoek te gaan naar  wetenschappelijke publicaties over omgaan met culturele verschillen, openbreken van 

machtsstructuren, de sociale geografische context, de betekenis van kunst in de samenleving, over  de gedrags‐ psychologische context, en de sociologische achtergrond van behoefte en vermogen tot  determineren en integreren van culturele identiteiten van verschillende bevolkingsgroepen.  Een   open blik vanuit verschillende disciplines kan wellicht inzichten opleveren die de huidige patstelling  kunnen open breken.  Het gevaar van deze benadering is, dat alles met alles samenhangt en er  daardoor  gebrek aan focus ontstaat. Tegelijkertijd laat de praktijk van de afgelopen jaren zien dat de  benadering vanuit het vertrouwde kader geen perspectief op verandering biedt. Meer relevant lijkt  dan ook de vraag  of er, indachtig Lacan,  in die chaos van al die verschillende invloeden,  samenhangen en betekenissen een structuur gevonden kan worden, die helpt om betekenis en  richting te geven. Daarbij lijkt het logisch om te beginnen met het schetsen van de mijns inziens  relevante context.     Mijn eigen context  In januari 2006 begon ik een nieuwe baan als zakelijk leider van ZO! Cultuur Zuidoost. Een net nieuw  opgerichte stichting in Amsterdam Zuidoost met mooie idealen en een spannende opdracht: er zou  een groot nieuw theatercomplex gebouwd worden naar model van de arts centra in de VS, waarbij  het de bedoeling was dat de bewoners van de buurt er zich zouden thuis voelen en herkennen. In de  voorbereidende beleidstukken werd gesproken over “een cultureel epicentrum met een  voorbeeldfunctie die de landsgrenzen ver overschrijdt” en ook werd het “een buurthuis op  wereldniveau” genoemd.  Het moest gaan om “meer dan alleen een podium”, er zou “onderlinge  kruisbestuiving” plaatsvinden met community outreach programma’s en het creëren van “entry  points”. Succesfactor was “ownership”.  Aansluitend op de publicaties uit die tijd was de  basisgedachte dat  cultuur fungeert als motor van economische ontwikkeling. Daarbij werd ingezet  op een  publiek private samenwerking. Een inspirerende ambitie, zeker in een tijd waarin de theaters  en podia voor professionele podiumkunstenaars  in Amsterdam zich niet of nauwelijks bereid tonen  om zich open te stellen voor andere invalshoeken, gezichtspunten of kleuren.    Na mijn ervaring bij Het Muziektheater bood dit een ideale uitgangspositie. Als bezoeker en tevens  manager in het bedrijfsleven, had ik een romantisch ideaal gekoesterd van de theaterwereld. Het  was altijd mijn droom geweest om in deze wereld te mogen werken, maar mijn jaren als zakelijk  directeur bij Het Muziektheater hadden echter niet die voldoening gebracht die ik zocht. In dit  prachtige theater, met deze fantastische voorstellingen zou ik een weelde van inspiratie, creativiteit  en gepassioneerdheid vinden.  De mythe van het kunstenaarschap had zich volledig meester van mij  gemaakt. De teleurstelling was dan ook groot toen bleek dat er binnen deze grote organisatie vooral  veel semi ambtenaren werkten en er maar weinig ruimte was voor creativiteit. Sterker nog, zelfs 

minder dan in het bedrijfsleven, waarbij de druk om te scoren telkens weer het zoeken naar andere  en nieuwe invalshoeken oplevert. Ik vond er wel veel passie, voor kwaliteit, voor muziek, opera,  dans, én veel frustratie bij het personeel over ontbrekende erkenning. Vanuit commercieel  perspectief was het gebrek aan respect voor de “klant” opvallend : er heerste een enorme arrogantie  ten opzichte van het publiek en een nog grotere arrogantie ten opzichte van het “niet‐publiek” .  Geen enkele vorm van waardering voor vaste klanten, geen interesse  in het vinden van nieuwe  klantgroepen, anders dan degene die bij voorbaat al precies in het profiel passen. Ook geen  volgsysteem voor klanten die niet meer terugkomen, zelfs niet als ze jaren “vaste” klant zijn geweest.  Het wenkend perspectief van cultureel ondernemerschap (Giep Hagoort) was hier nog niet  doorgedrongen.     Tegelijkertijd werd in dit gebouw een ander sprookjeswereld in stand gehouden: de wereld waarin  voornamelijk hoogopgeleide witte mensen leven. Ondanks een ruimhartig toegangsprijzenbeleid  waardoor het ook voor de minder hoge inkomens mogelijk zou moeten zijn de voorstellingen  te  bezoeken. Ondanks educatie voorstellingen en gast programmering met dansgezelschappen uit de  hele wereld.  Uiteraard heeft dat met een veelheid aan factoren te maken,variërend van de  hoogdrempeligheid van het aanbod tot en met de kleur van het personeel. Het klopt misschien voor  opera en dans, maar het klopte niet meer voor mij. Ik miste het derde spoor van Giep Hagoort: de  multiculturele context1 .     Geheel passend in de geest van dat moment wilde ik graag iets betekenen, een bijdrage leveren die  verder reikte dan mijn eigen kleine wereld. Het kunsten plan 2005‐2008 van staatssecretaris Medy  van der Laan heette “Het verschil maken” en ondanks dat ik me op geen enkele wijze verwant met  haar of haar gedachtengoed voelde, was het wel een slogan die mij raakte. Opgevoed vanuit een  christelijke moraal met een opdracht ten aanzien van de gemeenschappelijke orde en met een  neohumanistische ethiek op grond waarvan telkens de vraag centraal staat hoe verhoud ik mij tot mij  zelf en tot anderen. En ook geraakt door de zoektocht  naar aansluiting op hoger bewustzijn. In ieder  geval waren afzijdigheid en ultieme zelfbeschikking na de dood van Roel, gedurende 20 jaar mijn  partner, geen optie meer. Ik besluit niet langer toeschouwer te zijn en beschermd door het witte en  veilige marmer naar de buitenwereld te kijken, maar er in te stappen, deel uit te gaan maken van een  andere wereld, de wereld die ik als de werkelijke wereld beschouw, waarin ook andere mensen  wonen.  In de hoop daar te vinden wat ik zoek: passie, betrokkenheid, creativiteit.                                                                  1

 Art Management, Giep hagoort, 2005 

Het plan voor ZO! cultuur Zuidoost leek, vanuit mijn perspectief en ervaring, een ideaal plaatje: het  was opgesteld door een combinatie van witte en gekleurde mensen, financiers en creatieven, door  professionals en betrokkenen, ambtenaren en politici. Er was een voorstudie uitgevoerd, er was  politiek draagvlak, ambitie, gemeenschappelijk belang, een artistiek leider en een belangrijk deel van  het geld. Het was ook “smart”en had zelfs een “swot analyse”. Kortom het voldeed aan alle eisen die  ik op dat moment stelde en waarvan ik dacht dat ze relevant waren.  Het enige wat ik niet goed kon  inschatten was de kwaliteit van de artistieke en creatieve processen en die van het artistiek  leiderschap. Juist op dit punt zou dit project onderscheidend moeten worden van andere initiatieven  in Nederland tot nu toe.  Het artistieke eindresultaat zou tot stand komen door kruisbestuiving, cross  disciplinaire samenwerking, interculturele uitwisseling in een hybride vorm. Termen die overal terug  keren als een soort toverformule nu alle ideaal modellen uit de voorgaande decennia langzamerhand  hun kracht hebben verloren. Ondanks dat ik  in het begin niet kan overzien of dat succesvol kan zijn,  spreekt de gedachte mij aan. Ik heb dan net bij de Academia Vitae een leergang gevolgd, waarin de  moderne filosofische orde, de postmoderniteit en de nieuwe modellen van Sloterdijk, Boomkens en  andere hedendaagse filosofen zijn behandeld. Bovendien sluit deze wijze van denken aan bij mijn  eigen wijze van leven met een openheid naar de ander, terwijl ik tegelijkertijd mijn eigen identiteit   her ontdek.     Al snel bleek dat dit plan misschien ook wel weer gebaseerd was op een jaren zeventig ideaal waar  Bas Heijne over schrijft in zijn essay Onredelijkheid 2, met een voorkeur  voor het andere boven de  eigen identiteit, terwijl tegelijkertijd die anderen hun eigenheid moeten bewaren. Alles in het kader  tegen het racisme, maar ook vanuit een veilig soort afstand waarbij “the strange,unassimilated  ‘Other’ held at arm’s lenght could be experienced as an exotic treat without touching the core of  people’s lifestyles.”3  Ik las het beleidsplan opnieuw en begon steeds meer vragen te stellen. Nu niet  zozeer over de wijze waarop het werd uitgewerkt, het proces, de structuur, maar veel meer over de  grond gedachte waarop dit project was gebaseerd.  Klopten de aannames wel?     De context van ZO! cultuur Zuidoost  De eerste notities over het realiseren van een eigen theater voor Amsterdam Zuidoost dateren uit  begin jaren negentig. Alle stedenbouwkundige vernieuwende inzichten ten spijt, heeft het in de jaren  zeventig gerealiseerde concept  van de Bijlmer, niet het gewenste resultaat en is Amsterdam  Zuidoost in plaats van de gedroomde “groene buitenwijk” van Amsterdam aan het verworden tot  een “no‐ go‐area”.  Het indertijd zo moderne idee van de functionele stad met een strikte scheiding                                                               2 3

  Bas Heijne ,2007 p32 ev    Wood & Landry, 2008, p 11 

tussen wonen, werken en recreatie zorgde ervoor dat sommige delen van de Bijlmer veranderden in  verlaten spookbuurten. Er is een veelheid aan problemen, waarbij ook de infrastructuur een rol  speelt. De problemen op dit vlak worden niet alleen veroorzaakt door de functionele scheiding en  het ontbreken van diversiteit in woningaanbod, maar ook door het achterblijven van het  voorzieningenniveau. Alle goede bedoelingen ten spijt, maar veel van de geplande voorzieningen in  de verschillende flats zijn nooit gerealiseerd en in grotere centrale ontmoetingsplekken was niet  voorzien.   Begin jaren negentig wordt een grootscheepse vernieuwingsoperatie ingezet. Politici,  ambtenaren en het bedrijfsleven vinden elkaar in een gezamenlijk belang  om het gebied aan te  pakken. Er worden ingrijpende besluiten genomen en serieuze investeringsplannen gemaakt. De  vernieuwing moet niet alleen een ander soort bewoners aantrekken, een beter leefklimaat en meer  werkgelegenheid realiseren, ook wordt besloten dat de culturele functie moet worden versterkt. Hier  wordt het multiculturele karakter, dat in andere opzichten juist wordt aangewezen als belangrijke  oorzaak voor de problemen van de wijk, juist als een voordeel gezien: het “eigene” van de Bijlmer  met zijn culturele diversiteit, het multiculturele karakter biedt in dit opzicht mogelijkheden om iets  bijzonders te realiseren.  Hier wordt de opgave aan gekoppeld om mensen uit verschillende culturen  op een open en verdraagzame manier met elkaar te laten samenleven. Kunst krijgt dan de taak om  bruggen tussen mensen te slaan en mensen met elkaar te verbinden. 4   Daaruit volgt dat het nieuw op te richten culturele uitgaanscentrum de lokale kunstenaars wil  faciliteren en de bewoners actief wil betrekken.  Over deze principes is iedereen het verrassend snel  eens, maar het blijkt vervolgens ingewikkeld een goede locatie te vinden. In diezelfde tijd wordt  besloten  om het gebied van de Amsterdamse Poort uit te laten groeien tot centrumgebied en  stedelijke ontmoetingsruimte voor het stadsdeel. Naast horeca en een bioscoopcomplex lijkt het dan  ook logisch om daar ruimte te maken voor een uitgaanscentrum. Het gebied  wordt in twee delen  gehakt door de metro en treinlijn. Aan de ene kant van het spoor  wonen de mensen, zijn er diverse  kleine winkelcentra en één grotere, de Amsterdamse Poort. Aan de andere kant staan de kantoren  en is het voetbalstadion de Arena.  Het zijn twee verschillende werelden, die elkaar niet ontmoeten  of (willen) kennen.  Gezien de beschikbare ruimte en de plannen in het kader van de stedelijke  vernieuwing lijkt het logisch dit uitgaanscentrum te bouwen aan de kant van de Arena aan de grote  boulevard. Vanuit de doelstelling om te komen tot een cultureel centrum die een relatie heeft met  de bewoners is het logischer om een theater te bouwen aan de andere kant. Toch wordt uiteindelijk  voor de eerste optie gekozen: besloten wordt tot de bouw van een groot uitgaans‐ en winkelcentrum  onder de naam GETZ. Onderdeel van dit centrum wordt het cultuurcluster, dat de eerder  geformuleerde doelstelling als cultureel uitgaanscentrum voor en door de bewoners gaat realiseren,                                                               4

 Een nieuw podium 1994 Projektburo Vernieuwing Bijlmermeer 

min of meer volgens het zgn “Lincoln‐centre model” uit New York. Er komt een theaterzaal, een  muziekzaal, studio’s en oefenruimtes en een tentoonstellingsruimte. Als dan in 2004 eindelijk alle  benodigde besluiten op gemeenteraadsniveau zijn genomen, richten drie verschillende bestaande  culturele instellingen  te weten Cosmic (nu MC, multicultureel theatergezelschap),  Paradiso(poppodium in het centrum van de stad) en Imagine IC (beeldverhalen van immigranten)  samen de stichting  ZO! cultuur Zuidoost op. Imagine IC wordt verantwoordelijk voor  de  tentoonstellingsruimte. Cosmic en Paradiso spelen een belangrijke rol bij de theater en muziek  programmering. De nieuw opgerichte stichting ZO! moet de spil worden in dit alles: ZO! wordt  verantwoordelijk voor programmering, exploitatie en beheer van het cultuurcluster. Daarnaast moet  ZO!, vooruitlopend op de realisatie van de bouw alvast werken aan programmering, publieksopbouw  en draagvlak.  In 2004 wordt de organisatie opgezet,als ik begin 2006 aantreed  zijn er financiële en  personele problemen. Die worden overwonnen, maar uiteindelijk komt het project twee jaar later  alsnog op zijspoor te staan, waar het nu wacht op betere tijden.  Waarom lukt het niet (of nog niet) om de doelstellingen van ZO! te realiseren?Was het pech? Waren  het verkeerde mensen? Of was er iets anders aan de hand? Wat waren de aannames, die van belang  waren voor het slagen van het project en kloppen die aannames nog? Het concept van ZO! cultuur  Zuidoost is gebaseerd op een aantal veronderstellingen:  1. behoefte bij bevolking aan een cultureel centrum om elkaar te ontmoeten  2. behoefte aan empowerment en aan ontwikkeling van talent  3. behoefte bij bestaande verwante instellingen tot onderlinge samenwerking  4. ontstaan van kruisbestuiving  tussen verschillende culturen en expertises door samenwerking  Aanvankelijk waren deze veronderstellingen voor mij vanzelfsprekend, maar dit veranderde na een  aantal maanden.  Als het waar is dat er behoefte is om elkaar te ontmoeten, waarom is het dan zo  moeilijk om de bedoelde bevolkingsgroepen te bereiken? Waarom gaan de Surinamers wel naar  Kwakoe en de Ghanezen naar de optocht van de Ghanese koningen maar al die bevolkingsgroepen  niet naar jongerenpodium BO!, multiculti filmprogramma Cinemix , spoken word programma  Palabras of de tentoonstellingen van Imagine IC? Waarom is er zo veel tegenwerking van de  verschillende omliggende instellingen? Waarom programmeren No Limit en Swazoom in dezelfde  week een zelfde soort programma, en willen niet echt samen werken? Als er zoveel talent is, waarom  programmeren we dan allemaal dezelfde talenten? Waarom hebben we zoveel moeite om talenten  te vinden die “ontwikkeld willen worden”?  De vraag die zich opdrong is of de behoefte van deze  verschillende bevolkingsgroepen wel voldoende is onderzocht. Het antwoord op de problemen in de 

wijk is gezocht in voor de westerse witte Europeaan vanzelfsprekendheden, maar kloppen die ook  voor andere culturen?   De grondslag van het project werd gevormd door  een aantal constateringen met bijbehorende  conclusies:  

 

•

Amsterdam Zuidoost heeft circa 85.00 inwoners 

•

Er komen dagelijks nog eens circa 40.000 mensen bij om er te werken 

•

het is dus een stad 

•

een stad zonder centrum en zonder plekken om culturele kracht en veelkleurigheid tot  uitdrukking te brengen 

•

culturele uitingen doen als eerste de grenzen tussen culturen vervagen 

•

dus er moet een podium komen 

Constateringen en conclusies die logisch voor mij leken. Er liggen aannames in besloten over de wijze  waarop mensen hun identiteit willen tonen, zich verbonden willen voelen, zich willen uiten. Maar  ook over hun ambities, hun idealen: het streven naar topkwaliteit, om als talent uiteindelijk op het  grote podium te mogen optreden. Onderlinge kruisbestuiving betekent dat je elkaar inspireert en  laat inspireren, dat je een deel van je eigen identiteit overeind houdt , maar ook iets van de ander  overneemt.  Over de betekenis van creativiteit voor bewoners en voor de stad. En over de vorming  van netwerk en machtsstructuren.    Het lijkt op een ontwikkelingsproject uit de jaren `70, een combinatie van het verheffingsideaal van  die jaren met een soort superstructuur als einddoel en de postmodernistische erkenning van de  essentie van de individuele maar onderling verbonden mens die het best tot zijn recht komt in een  hybride structuur. Deze tweeslachtigheid sluit goed aan bij de heersende opvattingen over  multiculturaliteit op dat moment. Het moet gefaciliteerd worden, er moeten kaders geschapen  worden en daarbinnen moet de kwaliteit zichzelf bewijzen. Maar het loopt spaak: het lukt niet om de  kaders te scheppen, de besluitvorming over de bouw wordt telkens uitgesteld, en het lukt niet om de  kwaliteit te realiseren. Er is wel politiek draagvlak, maar dit vertaalt zich niet in nodige financiële  keuzes.     De genoemde aannames zijn terug te voeren tot vraagstukken op het terrein van verschillende  vakgebieden. Allereerst is er een aantal vragen te stellen over  het belang van een groot kunsten  centrum, in relatie tot de bevolkingopbouw, de structuur van het gebied en tot de omgeving. Dat is  een vraag die relateert aan de infrastructuur en welke voorzieningen die moet hebben om te leiden 

tot een gevoel van samenhang en onderliggende verbondenheid. Is een theater daarvoor een  geëigend medium? En zo ja, hoe moet dit er dan uitzien, welke functies moet het hebben wil het  inderdaad in zo’n gebied ook een wezenlijke bijdrage leveren?    Er lijkt een brede consensus te zijn dat de creatieve industrie, waaronder de traditionele  kunstinstellingen worden begrepen, een belangrijke impuls voor een stad vormen. In Amsterdam  wordt Richard Florida veelvuldig geciteerd om het belang van het belang van alle culturele  instellingen, projecten en creatieve bedrijvigheid aan te tonen. Het gaat hierbij in eerste instantie om  een indirect economisch belang: creativiteit schept een klimaat waar mensen graag wonen en  werken. Daarnaast schept het een klimaat van openheid en tolerantie. Kunst en cultuur kunnen een  belangrijke rol spelen in het verkrijgen van een eigen identiteit van een gebied, het verleent de  bewoners een gevoel van trots en ook verantwoordelijkheid is de gedachte. Aan de andere kant  wordt de creatieve klasse gevormd door hoog opgeleide kenniswerkers en is ook de  cultuurconsument hoog opgeleid. De bewoners van Zuidoost daarentegen zijn laag opgeleid, de  werkeloosheid is hoog, armoede is een serieus probleem. Als je al denkt dat de piramide van Maslow  hierop past dan is het de vraag of er in voldoende mate voldaan is aan de basis behoeften van   fysieke overleving, veiligheid en groepsbinding, om toe te kunnen komen aan de twee toplagen,  prestatie/status  en individuele ontplooiing. Bovendien zijn er talrijke onderzoeken die twijfels  hebben bij de geldigheid van deze piramide voor niet West –Europese en West‐Amerikaanse  bewoners. Er ontstaat steeds meer consensus over de idee dat de genoemde onderlagen universeel  zijn voor alle mensen, maar er is nog veel discussie over de toplagen. Duidelijk lijkt in ieder geval dat  voor Surinamers en Antillianen de sociale structuur, het netwerk  en de positie daarbinnen veel  belangrijker zijn dan de individuele prestatie. In hoeverre spelen dit soort factoren een rol, kan en  moet hier rekening mee worden gehouden?     In het stadsdeelbeleid liggen cultuur en welzijn dicht bij elkaar: er is een “stepping stone” traject  uitgezet, waarbij de eerste stap gevormd wordt door welzijnscentra, de volgende door buurtcentra  met een cultuur functie en het eindigt bij de grote nieuwe muziekhal, de Dome, waar zo’n 10.000  bezoekers terecht kunnen. De gedachte is dat in al die gebouwen de bewoners van Zuidoost zich  thuis moeten voelen en dat dit kan worden gerealiseerd door onderling samen te werken aan  doorstroming en talentontwikkeling. De accommodaties op het gebied van welzijn zijn al aanwezig,  de buurtcentra worden opgeknapt, maar er is geen enkele voorziening voor bijeenkomsten, feesten,  voorstellingen van groepen groter dan 100, 150 mensen en kleiner dan 5000 (capaciteit van de  Heineken Music Hall). Juist in Zuidoost lijkt daar wel een grote behoefte aan te zijn. Er is een groot   informeel circuit van feesten, dansvoorstellingen die nu wordt gehouden in verafgelegen loodsen,  parkeergarages of congrescentra. Kwantitatieve gegevens zijn hiervan niet of nauwelijks van bekend. 

Kerncijfers Stadsdeel Zuidoost, 2005-2009 Zuidoost 1 januari

eenheid

totale bevolking

abs.

w.o. vrouwen

Amsterdam

2005

2008

2009

2009

80550

78922

80490

756347

%

50,8

51,2

51,1

50,8

0- 3 jaar

%

5,5

5,4

5,5

5,0

4- 7 jaar

%

5,4

5,4

5,2

4,2

Leeftijdsgroepen

8-12 jaar

%

6,4

6,2

6,3

4,7

13-17 jaar

%

7,0

6,6

6,3

4,5

18-24 jaar

%

10,8

10,9

11,0

10,1

25-29 jaar

%

7,3

7,2

7,6

9,5

30-39 jaar

%

15,6

14,6

14,3

18,2

40-49 jaar

%

17,8

16,7

16,1

15,7

50-64 jaar

%

15,7

18,3

18,9

17,0

65 jaar e.o.

%

8,4

8,7

8,8

11,1

niet-westerse allochtonen

%

62,1

63,4

63,6

34,7

westerse allochtonen

%

8,4

8,2

8,4

14,8

Autochtonen

%

Huishoudens

abs.

werkloosheid 1)

%

10,6

8,9

9,7

7,0

werkloosheid niet-westerse allochtonen 1)

%

.

11,0

12,5

13,3

potentiële beroepsbevolking 2)

abs.

57644

56624

57838

553675

29,5

28,4

28,0

50,5

40381

39682

40640

414309

1) Niet-werkende werkzoekenden (NWW) als % van de (niet-westerse allochtone) bevolking van 15-64 jaar. 2) Bevolking van 15-64 jaar. 3) 2009 voorlopige cijfers.

    Een eigen gebouw zou aan deze activiteiten dan ook een plek kunnen geven en daarmee een  bijdrage leveren aan de trots van de bewoners op het eigen gebied. De redenering is dat er genoeg  mensen wonen en dat deze mensen cultureel actief genoeg zijn om een eigen groot kunstencomplex  te rechtvaardigen. Nader onderzoek zou moeten uitwijzen of vanuit de grotere stedelijke context  deze redenering staande gehouden kan worden. Ontstaat er door het simpele gegeven van een  hoeveelheid bewoners afkomstig uit verschillende doelgroepen ook de behoefte aan een stadshart,  met allerlei publieke functies? Is het belangrijk dat er een cultureel ontmoetingscentrum is uit  overwegingen van sociale cohesie en veiligheid? Op basis van de recente cijfers lijkt dat niet zomaar  waar. De ingrepen op het gebied van woningbouw en afbraak en daarmee voor een het veranderen  van het bewonersprofiel lijken een belangrijke verbetering op dit vlak te weeg te hebben gebracht.   Zijn er andere sociaal geografische argumenten op basis waarvan de bouw van een dergelijk centrum  verdedigd kan worden?  

Sociale cohesie toegenomen 

Uit De Staat van de Stad Amsterdam V blijkt dat Amsterdammers de sociale  omgang iets verbeterd vinden in de afgelopen jaren: de sociale cohesie is iets  groter, de beoordeling van betrokkenheid van bewoners is iets positiever en  de beoordeling van de omgang tussen groepen is iets verbeterd.4  De sociale cohesie is in de periode 2000 tot 2008 toegenomen van 5,4 tot 6,0.  De maat voor sociale cohesie is opgebouwd uit antwoorden op de volgende  stellingen:  • de mensen in deze buurt kennen elkaar nauwelijks,  • ik heb veel contact met mijn directe buren,  • ik woon in een (gezellige) buurt waar veel saamhorigheid is,  • de mensen in deze buurt gaan op een prettige manier met elkaar om.  Vooral in Bos en Lommer (van 4,1 naar 5,5) en in Zuidoost (van 5,0 naar 6,2) is  de ervaren sociale cohesie toegenomen. Bos en Lommer blijft daarmee wel het  stadsdeel met de laagste score, Zuidoost is van een lage score naar een gemiddelde  score gegaan. Andere stadsdelen waar bewoners weinig sociale cohesie  ervaren zijn Osdorp en Slotervaart (beide 5,6). De ervaren cohesie is het hoogst  in Oud‐Zuid (6,4) en Centrum (6,3). 

  Gemiddelde score op sociale cohesie in de buurt per stadsdeel, 2000‐2008          2000  2002  2004  2006  2008  200  2002  2004  00stadsdeel 2000 2002 2004 2006 2008  A Centrum       6,3   5,9   6,1   5,9   6,3  C Westerpark       5,8   5,8   6,0   6,3   6,1  D Oud‐West       5,7   5,1   5,5   6,2   6,0  G Zeeburg       5,5   5,3   5,4   5,4   6,1  H Bos en Lommer     4,1   5,1   5,1   5,4   5,5  J De Baarsjes       5,0   5,4   5,7   5,4   5,7  N Amsterdam‐Noord     5,4   5,8   5,9   5,9   5,9  P Geuzenveld‐Slotermeer    5,4   5,1   5,6   5,3   5,8  Q Osdorp       5,4   5,6   5,7   5,4   5,6  R Slotervaart       5,4   5,5   5,9   5,3   5,6  T Zuidoost       5,0   5,0   5,2   5,7   6,2  U Oost‐Watergraafsmeer     5,2   5,8   6,1   5,8   6,1  V Oud‐Zuid       5,8   5,8   6,1   6,1   6,4  W Zuideramstel       5,6   5,8   5,8   5,8   5,9  Amsterdam       5,4   5,6   5,8   5,8   6,0    1) Hoe hoger de score, des te meer sociale cohesie. bron: O+S/De Staat van de Stad Amsterdam V 

    Dan is er de vraag in hoeverre al die verschillende bevolkingsgroepen behoefte hebben aan talent  ontwikkeling, waardoor ze op een groot podium komen te staan. In de culturen van herkomst van  vele bewoners bestaat geen verschil tussen amateur en professionele kunst, maar gaan de  cultuuruitingen terug op een sociale noodzaak, soms vermengd met een religieuze overtuiging. Het  gaat er niet om wie er het beste of het mooiste zingt of danst, maar om het feit dat iedereen zingt en  danst. Is kunst, muziek , dans iets wat de Surinamers, Antillianen, Ghanezen als individu of groep  naar een topniveau willen brengen om daarmee alle grote podia van de wereld te bespelen:  is dat  de ambitie die past bij de bevolkingsgroepen?. Is er de wens om de eigen bijeenkomsten en feesten 

te delen met anderen? Is er de behoefte om de eigen culturele identiteit te vermengen met  meerdere andere, terwijl ze al horen tot een minderheidsgroepen in Nederland? Is het reëel te  veronderstellen dat cultuur een brug kan slaan tussen mensen afkomstig uit verschillende  bevolkingsgroepen?       Bevolking naar herkomstgroepering, 1 januari 2009 

 

        Cultuur diversiteit in de rest van de stad    In het rapport van Davis wordt een aantal veelbelovende projecten en bijbehorende succesfactoren  benoemd. Tien jaar later bestaat het grootste van deze projecten niet meer.  De aandachtspunten  van Davis zijn allemaal onverminderd actueel. Het aantal cultureel diverse initiatieven dat structureel  subsidie aanvraagt is de afgelopen 10 jaar fors toegenomen, maar het is niet bekend of er ook  werkelijk sprake is van een toename. Een groot deel van deze activiteiten spelen zich af buiten het  bekende “formele”circuit. Dit werd tien jaar geleden door Davis al geconstateerd, wordt in de  cultuurmonitor van 2006 vastgesteld en er is geen reden om te veronderstellen dat het nu anders is.  Veel ‘cultuur diverse’ activiteiten worden niet opgenomen in de “officiële” programma overzichten,  Uitkrant, uitlijsten, websites en lokale kranten. Dit komt doordat een belangrijk deel  hiervan zich  afspeelt  in de privé of semi‐privé sfeer, maar ook doordat het wordt gekenmerkt als amateur kunst  of activiteit voor een besloten kring. Voor de Turkse en Marokkaanse doelgroep is het zelfs vrijwel de 

het enige soort van culturele activiteit waar ze aan meedoen en naar toe gaan. Ondertussen blijft  daardoor een deel van de expressie van de aanwezige culturen in de stad onzichtbaar en telt letterlijk  niet mee. Opvallend is ondertussen de grote hoeveelheid aan allerlei losse, incidentele projecten op  het gebied van talentontwikkeling, meestal op buurthuisniveau. De verschillende stadsdelen met hun  eigen geldstromen en machtstructuren werken versnippering in dit kader in de hand.    Het publieksbereik onder de verschillende allochtonen bevolkingsgroepen is de afgelopen jaren  nauwelijks gestegen. De actieve cultuurparticipatie van de allochtone doelgroep ligt nog steeds ver  onder het Amsterdamse gemiddelde. Het meest recente overzicht van de staat van Amsterdam uit  2008 geeft wat dit betreft een weinig bemoedigend beeld. Als we kijken naar de Amsterdammers in  de wijken buiten de ring, waar het grootste deel van die “veelkleurige” bevolking woont,  blijkt dat de  cultuurparticipatie van deze groep laag is. In Amsterdam Zuidoost komt alleen de participatie op het  gebied van dans er enigszins beter uit. Interessant is om uit te zoeken op welke wijze de bewoners  van Amsterdam Zuidoost participeert in welke dans. Vermoedelijk gaat het hier om de traditioneel  Caribische salsa en meringue dans, die door de Surinaamse en Antilliaanse, maar ook Ghanese  bewonersgroep enthousiast beoefend wordt. Maar meer nog roepen deze cijfers vragen op over het  uitblijven van realisering van alle plannen van begin jaren 2000. De nieuwe culturele trekpleisters in  Amsterdam Zuidoost: het mega bioscoopcomplex en de Heineken Music Hall trekken langzaamaan  wel meer bewoners uit Amsterdam Zuidoost, maar in absolute en in relatieve aantallen blijft het  bezoek van de bewoners van Zuidoost zelf  achter . Dat was niet wat de vernieuwers eind jaren  negentig voor ogen hadden.  Ook in West, waar de vernieuwing van podium Meervaart en podium  Mozaiek is gerealiseerd,  lijken geen significante wijzigingen zichtbaar;  wellicht dat een  diepgaandere studie hierover meer inzichten oplevert. De betrokken ambtenaar van stadsdeel  Zuidoost geeft aan dat zij deze cijfers niet herkent en wijst dit toe aan de criteria: bewoners in  Zuidoost zingen, dansen en musiceren veel, maar niet op openbare plekken.       

       

                       

Bevolking niet westerse allochtonen naar stadsdelen, 1 januari 2009  

 

        Als gevolg van het  rijksoverheidsbeleid op het gebied van cultuur educatie is wel het bezoek van  jongeren aan voorstellingen en musea toegenomen5. Het gaat hierbij om bezoek georganiseerd  vanuit en gefinancierd door de scholen.     De gevestigde kunstinstellingen in de stad besteden voornamelijk op projectmatige, incidentele  basis, aandacht aan multiculturaliteit, veelal gestuurd vanuit subsidie overwegingen. Ooit was er  binnen het Overleg Amsterdamse Theaterdirecteuren een Platvorm Allochtonen Theaters, opgericht  in de Van der Ploeg jaren. Ergens in 2005/2006 stierf dit een stille dood, vanwege gebrek aan  resultaat en interesse.  Sandra Kieke heeft in opdracht van Netwerk CS een onderzoek uitgevoerd  waaruit blijkt dat culturele instellingen noch op personeelsgebied, noch op het vlak van  programmering, marketing en publiciteit daadwerkelijk structurele stappen ondernemen. Wel is er  een veelheid aan incidentele projecten, de één meer succesvol dan de ander, maar  die leiden   vrijwel nooit tot structurele inbedding in de organisatie. Kieke  wijst hiervoor verschillende factoren  aan, waarbij het gebrek aan gevoelde noodzaak bij de directie dominant is. Het ontbreekt aan  betrokkenheid, wil en passie om dit onderwerp werkelijk aan te pakken. Een belangrijk aangevoerd                                                               5

 Cultuurmonitor 2006 

argument is vaak het begrip kwaliteit: multicultureel  zou gelijk staan aan minder kwaliteit. Er lijkt  volgens Kieke een verondersteld superioriteitsdenken te zijn bij de culturele instellingen. De reden  om toch projecten uit te voren is vaak terug te voeren op uitvoeren van beleid: het mislukken van  projecten wordt aangegrepen om het “ongelijk” van dit beleid aan te tonen. 6    De context van het kunstenbeleid in Amsterdam    In 1999 werd op initiatief van de toenmalige wethouder van cultuur Trevor Davis7 uitgenodigd om  een reflectie te geven op de staat van Amsterdam als cultuurstad. Dit rapport heeft een belangrijke  rol gespeeld in de speerpunten van het kunstenbeleid in de daarop volgende jaren en in het  openbare debat. Wat mij nu, 10 jaar later bij herlezing schokt, is hoe fragmentarisch het vervolg is  geweest.  De aandacht is hoofdzakelijk gericht op het beleid om jonge kunstenaars een goede plek te  bieden, waarmee Davis een belangrijke stimulans heeft gegeven aan het broedplaatsen beleid van  het afgelopen decennium. In het rapport besteed Davis minstens zoveel aandacht aan de diversiteit  aan culturen in de stad en aan het feit dat het culturele aanbod dat niet weerspiegelt. Hij spreekt zijn  verbazing uit over het gebrek aan kennis en belangstelling voor de multiculturele samenstelling en  constateert dat de aandacht, als die er al is, enkel uitgaat naar publieksvergroting. De multiculturele  bevolking wordt eerder gezien als een bedreiging van de status quo, als een lastig onderwerp, en  zeker niet als een mogelijke bron van inspiratie. Davis vraagt zicht af hoe dit kan en hoe deze  gesloten houding zich verhoudt tot het open Amsterdam uit de jaren 60/70. Hij legt een verband  tussen de babyboom generatie die indertijd wellicht veel omver heeft geworpen maar nu aan de  macht blijft en niet in staat is tot vernieuwing en een andere blik. Ook geeft hij een eerste analyse  van factoren  die een rol spelen bij het slagen van projecten waarbij culturele integratie één van de  uitgangspunten is. Het is verbijsterend om te constateren hoe weinig er in dit opzicht de afgelopen  tien jaar is veranderd. In de geïnstitutionaliseerde Amsterdamse kunstensector lijkt de multiculturele  samenleving nog steeds nauwelijks deel uit te maken van de “”geleefde werkelijkheid”8. Vrijwel alle  aandachtspunten van toen zijn nog steeds actueel. Alleen is er een groot verschil: toen waren er veel  plannen die een perspectief leken te bieden voor verdere ontwikkeling , maar veel van die plannen  zijn niet waargemaakt. Op het gebied van infrastructuur is de zozeer bedoelde en verwachte belofte  in de Bijlmer is nog maar voor een heel klein deel ingelost. Misschien is het wel tijd voor een ander  soort plannen en het heroverwegen van een aantal vanzelfsprekend lijkende aannames.                                                                   6

 Spin‐off van diversiteitprojecten in de culturele sector, S. Kieke, 2007   Comments on a city of culture, Trevor Davis 1999  8  Scheffer, 1999  7

  Het beleid ten aanzien van culturele diversiteit in het kunstenbeleid heeft zich de afgelopen decennia  bewogen langs twee richtingen:   1. een politiek maatschappelijke overweging ‐ evenredige participatie voor alle  bevolkingsgroepen, bevorderen van maatschappelijke integratie/cohesie door middel van  kunst en cultuur   2. artistieke nieuwsgierigheid naar andere kunstvormen, waarmee kunst zich verjongt en  vernieuwt    Het was van eind jaren '90 de toenmalige staatssecretaris voor cultuur Van der Ploeg, die het  onderwerp culturele diversiteit stevig op de agenda zette met zijn beleidsnotitie Ruim baan voor  culturele diversiteit (1999), opgevolgd door zijn Cultuurnota (2001‐2004): Cultuur als confrontatie.  Hij wil de diversiteit in het kunst‐ en cultuuraanbod vergroten en bepleit met name een grotere rol  voor jongeren en culturele minderheden. Hij voert maatregelen in met een economische prikkel 

voor de bestaande instellingen om actief andere publieksgroepen te werven. Ook worden er  regelingen voorgesteld om talentontwikkeling te stimuleren en te komen tot een betere  vertegenwoordiging van verschillende bevolkingsgroepen tot culturele instellingen,  gezelschappen, adviescommissies en fondsbesturen.   De artistieke benadering zet het kwaliteitsaspect centraal. Het moet gaan om de kwaliteit van de  kunst en kunst heeft in zichzelf : ‘De kunsten, met name de vrije kunsten, nemen binnen de cultuur  een min of meer autonome positie in. Kunst heeft een (diepere) betekenis of effect, zowel op de  waarnemer, als, in een groter verhaal, op de cultuur. Kunst biedt reflectie of commentaar op de  werkelijkheid. Daardoor prikkelt zij, zet aan tot denken, confronteert, daagt uit, behaagt of ontroert.  Dat hoeft niet altijd leuk, mooi of prettig te zijn, en evenmin vertrouwd. Kunst is voor iedereen en  niet vraag gestuurd. Zij zit aan de grens van cultuur, schopt er tegenaan, verlegt die grens en  vernieuwt; zij vitaliseert de cultuur en haar deelnemers. Zonder kunst dreigt cultuur slechts  vraaggericht te worden. Dan blijven folklore en commercieel vermaak over. Het is van wezenlijk  belang dat cultuurproducenten hun creativiteit naar eigen inzicht kunnen ontwikkelen en  presenteren. Kunst bloeit slechts in vrijheid, zonder dat kunstenaars een maatschappelijke opdracht  hoeven te vervullen. De intrinsieke waarde van kunst is voor ons een gegeven.’ Lange termijn visie  Cultuur 2015, Gemeenteraad van Amsterdam, 18 juni 2003.   De houding  van de politiek is dubbelzinnig: van de ene kant proberen de achtereen volgende  wethouders cultuur a ‐politiek te houden: Aan de andere kant worden er duidelijke aanwijzingen  gegeven over de hoofdrichtingen waarlangs deze kwaliteit zich moet begeven.  In het kunstenplan 

2001‐2004, “Allianties”,  worden vrijwel alle aanbevelingen van Davis overgenomen  als speerpunten,  waaronder dus ook culturele diversiteit. De doelstellingen zijn: “meer gesubsidieerde instellingen en  projecten die een cultureel divers karakter hebben dan de diversiteit in kunst en cultuur  bevorderen”en “strategische discussie over diversiteit in kunst en cultuur”. In het volgende  kunstenplan, “Amsterdam creatieve stad”,  wordt gesproken van een veranderende rol van kunst en  cultuur en wordt cultuur een rol toegedicht als vervanger “van traditionele verbanden zoals familie,  afkomst en beroepsgroep en wordt mede bepaler van de identiteit  en saamhorigheid van en tussen  groepen mensen”. Cultuur wordt ook instrumenteel aan “niet‐culturele”doelstellingen;  cultureel  beleid wordt “systematisch in verbinding gebracht met economisch, sociaal en ruimtelijke beleid”.   Dit leidt tot gebruik van termen als aandeelhouderschap en creatieve ondernemerschap, waarbij  diversiteit een vanzelfsprekend onderdeel is en niet als zodanig apart wordt aangemerkt. In de  hoofdlijnen nota Kunst en cultuur 2009‐2012 worden vier ambities genoemd: talentontwikkeling,  laboratorium, wereldklasse en prachtstad. Er wordt expliciet benoemd dat de culturele pluriformiteit  beter moet worden herkend. Daarmee lijkt er op beleidsniveau in Amsterdam een stille verschuiving  gaande van de focus in eerste instantie op verbreding van publieksbereik naar cultuurparticipatie en  beoefening door “alle Amsterdammers”.    Het weer kerend punt van discussie is of de politiek de kunstwereld met maatschappelijke  doelstellingen en opdrachten mag opzadelen, door voorwaarden te stellen bij subsidiëring.  In deze  discussie wordt snel de conclusie getrokken dat eisen van (evenredig) participatie niet (altijd) stroken  met die van artistieke kwaliteit. Ook ontstaat er een sfeer waarin podia en andere culturele  organisaties die er niet in slagen om een cultureel divers publiek te bereiken of een ander  programma te presenteren, zich verschuilen achter het kwaliteitscriterium. In ieder geval ontstaat er  met enige regelmaat verwarring over de argumenten of motivatie van waaruit zij culturele diversiteit  willen vergroten. De Amsterdamse Kunstraad spreekt zich hierover duidelijk uit en stelt in  verschillende bewoordingen telkens weer de voorwaardenstellende kunstenplansystematiek aan de  kaak: “Legitimering van de subsidies wordt niet langer gezocht in wat het gezelschap, de  accommodaties, de culturele instellingen zo uniek maakt, het inhoudelijke  profiel, maar in de mate waarin beleidsvervulling wordt geboden. De doelstellingen van de overheid  worden geïnternaliseerd. Niet het maken van voorstellingen en tentoonstellingen, de keuze van  repertoire en speelstijl, de nagestreefde inhoudelijke samenhang worden over het  voetlicht gebracht, maar de achterliggende cijfers. Die cijfers lijken een subsidiegrondslag op te  leveren. Aantallen, leeftijden, samenstelling van het publiek, inspanningen gericht op een efficiënt of 

nóg efficiënter werken, media‐aandacht ‐ dat zijn de parameters.” 9 Meer specifiek kraakt de  Kunstraad de houding ten opzichte van culturele diversiteit. In 1996 spreekt de Kunstraad in dit kader  van “lippendienst” .    Maar ook de overheid zelf lijkt culturele diversiteit meer met de mond dan in de praktijk te belijden:  uit recent onderzoek uitgevoerd door Berenschot10 blijkt dat 1,3% van het totale budget wordt  besteed aan nieuwe initiatieven en instellingen. Ongeveer 3% van het totaal beschikbare structurele  subsidie bedrag gaat naar cultureel diverse instellingen. Er worden wel steeds meer aanvragen  ingediend door cultureel diverse instellingen, die overigens relatief kleine bedragen vragen, maar ze  worden niet gehonoreerd. Lagroupe constateert in een quickscan uitgevoerd in 2008 opdracht van  wethouder C. Gehrels dat “ Een relatief groot potentieel aan ‘cultureel diverse plannen’ niet wordt  gehonoreerd met structurele subsidie. De achtergrond hiervan is onbekend en leent zich voor nader  onderzoek.”11    Interessant is in dit kader de demografische samenstelling van de Amsterdamse bevolking naar  herkomst. Het aandeel van niet‐westerse allochtonen over de afgelopen tien jaar is gemiddeld 32 %,  en staat nu op 34,7% waarbij het aandeel van jongeren  51% is.     Bevolking naar herkomstgroepering, 1 januari 2005-2009

2005

2006

2007

2008

2009

index 2005=100

Surinamers

70446

69645

68878

68813

68761

98

Antillianen

11523

11360

11290

11440

11559

100

Turken

37943

38337

38565

38913

39654

105

Marokkanen

64370

65426

66256

67153

68099

106

herkomstgroepering

overige niet-westerse allochtonen

70049

70401

71269

72175

74686

107

totaal niet-westerse allochtonen 1)

254331

255169

256258

258494

262759

103

westerse allochtonen

104723

105112

104742

107422

111640

107

Autochtonen

383897

382746

382104

381374

381948

99

Totaal

742951

743027

743104

747290

756347

102 bron: O+S

1) Niet-westerse allochtonen = Surinamers, Antillianen, Turken, Marokkanen en overige niet-westerse allochtonen.

 

                                                             9

 inleiding Amsterdamse Kunstraad bij Adviezen ter voorbereiding van het A’damse Kunstenplan 2009‐2012    onderzoek in opdracht van kunsten ’92 ihkv Uitmartkdebat augustus 2009  11  Quickscan: Culturele diversiteit in de Amsterdamse cultuursector, Lagroupe 2008  10

Ondertussen wordt duidelijk dat de podiumkunst accommodaties in de jaren 2005‐2015 toenemen  met een publiekscapaciteit van 45%. Op basis van het gemiddelde beroepsprofiel , de verwachte  groeiontwikkeling van dit deel van de bevolking is een prognose gemaakt dat het aantal bezoekers  zal toenemen tot 12%. Die vraagontwikkeling blijft duidelijk achter bij het aanbod. Echter de  groeipotentie neemt duidelijk toe, als de niet‐westerse allochtonen een zelfde bezoekersfrequentie  zouden hebben als autochtonen. 12    Transnationale Kunst in de wijken  Terwijl de gevestigde kunstenwereld, ook wel aangeduid als kunstreservaat13,  moeite heeft zich te  verhouden tot de veranderende bevolkingssamenstelling van de stad, ligt dit voor de individuele  kunstenaars anders. Daar is een zeer divers beeld te zien, afhankelijk niet alleen van disciplines maar  ook van persoonlijke factoren. Er zijn kunstenaars van naam die geïnspireerd, raken, denken iets te  kunnen leren van nieuwe of andere kunstpraktijken, kunstenaars die telkens weer op zoek zijn om  letterlijk de grenzen te verleggen. Er zijn ook  “nieuwe” kunstenaars die denken iets te kunnen leren  van de gevestigde orde. Op individueel niveau vindt er dan ook uitwisseling plaats, zoals die  vermoedelijk altijd heeft plaatsgevonden. Het verschil is alleen dat die uitwisseling en die nieuwe  stromingen niet of nauwelijks door dringen tot de gevestigde orde. In het eerdergenoemde  onderzoek van Lagroup worden 63 “cultuur diverse cultuurinstellingen” genoemd, die over een  periode van 12 jaar structurele subsidie hebben aangevraagd bij de Gemeente Amsterdam en voor  het grootste deel werden afgewezen. Op stadsdeel ‐ en wijkniveau lijkt er meer ruimte voor  initiatieven. Het door velen verguisde stadsdelensysteem, dat versnippering in de hand werkt en  daardoor juist ook op het gebied van kunst en cultuur soms onmogelijke drempels opbouwt, lijkt  tegelijkertijd wel ruimte te bieden voor diversiteit. In de wijken wordt de noodzaak van sociale  cohesie duidelijk gevoeld en het lokale bestuur is er dan ook veel aangelegen om de sociale cohesie  te versterken. Kunst is één van de middelen daarbij. Het rapport van de Adviesraad Diversiteit en  Integratie houdt een pleidooi voor investeren in het creatieve talent van nieuwe Amsterdammers in  de wijken én “om het internationale cultuurbeleid te herijken en versterken met een transnationale  component.” 14 Er zijn verschillende zeer geslaagde wijkinitiatieven, waar soms ook bekende  kunstenaars aan deelnemen. Deze initiatieven krijgen alleen niet de erkenning die nodig is om tot de  grote podia of instellingen te komen, juist omdat ze zich inde wijk afspelen en daarmee snel het  predicaat mee krijgen van  “underground”. Dat betekent dat het wel spannend is, maar  daarmee is  nog niet gezegd of het voldoet aan de kwalitatieve norm van de gevestigde orde. Interessant is                                                               12

 SEO, 2008   Donkers, 2007  14  Advies Raad Diversiteit en Integratie, 2007  13

daarbij dat deze projecten vaak wel aansluiting weten te vinden bij internationale projecten. Het  lokale vindt het globale, maar niet het regionale of nationale niveau.  Meer aandacht hiervoor zou  een ander perspectief kunnen bieden voor bevordering van de culturele diversiteit in de  kunstensector .    Conclusie  De afgelopen jaren is het kunstenbeleid in toenemende mate een richting gaan aangeven ten aanzien  van culturele diversiteit. De demografische en stedelijke ontwikkeling geeft ook aan dat er alle reden  voor is. Deze ontwikkelingen lijken echter niet terug te vinden in de praktijk: subsidiegelden,  publieksaantallen, programma’s : er gebeurt wel iets, maar te weinig om het terug te kunnen zien in  de verschillende statische gegevens.  In debatten en onderzoeksrapporten worden allerlei mogelijke  oorzaken genoemd:   •

De houding van de gevestigde orde in de kunstenwereld die voor een belangrijk deel wordt  bepaald door de babyboom generatie waar Davis het ook over heeft. De niet‐ westerse  allochtonen maken geen of onvoldoende deel uit van het bestaande machts‐ en  netwerkkader en komen daardoor niet verder.  

•

De overheid die een inconsequente positie inneemt: enerzijds stelt het steeds meer eisen  aan culturele instellingen om in aanmerking te komen voor subsidie, anderzijds schept het  onvoldoende mogelijkheden voor nieuwe initiatieven.  

•

Het ligt aan de cultureel diverse instellingen en kunstenaars die simpelweg niet goed genoeg  zijn, en niet voldoen aan de gestelde kwaliteitscriteria: het ontbreekt aan talent.  

•

Er is onvoldoende noodzaak om te komen tot een werkelijke verandering. Tot nu toe blijft  het aanbod groot genoeg en de vraag is weliswaar licht aan het afnemen, maar vooralsnog  voldoende. 

•

Kunst is nu eenmaal een bijzondere sector die zich niet laat regeren door economische of  andere “gewone” principes. 

In allerlei bewoordingen zijn hier nog vele argumenten aan toe te voegen, maar in essentie voegt dat  niet veel toe. Een deel van deze argumenten zijn identiek voor het multiculturele debat in de  samenleving als geheel. De babyboomers, het netwerk, de rol van de overheid, zijn allemaal fatoren  die op ieder gebied van de samenleving een rol spelen.     Het mystieke ongrijpbare kwaliteitscriterium, het ondefinieerbare creatieve van de kunst en de  kunstenaar maakt echter dat de rol van de kunsten in deze ontwikkeling een andere rol speelt. Het  creatieve aspect van de kunsten, het vernieuwende inzicht,  de andere blik zou openheid, ruimte en  begrip moeten creëren voor het andere. Het stimuleren van expressie, kan een bijdrage leveren in 

het tot stand brengen van balans tussen culturen. Kunst kan een brug slaan tussen verschillende  ideeën, opvattingen, mensen en dus ook tussen bevolkingsgroepen van verschillende afkomst met  hun eigen talen, geloven en creatieve uitingen. Dit is de “uidaging voor cultuur en zeker voor kunst:  het aanleveren van nieuwe expressievormen, nieuwe referenties waarop eigenheid kan worden  gebouwd én het afbreken en deconstrueren van bestaande identiteiten.”15Het gaat hierbij dan om de  eigen identiteit in relatie tot de identiteit van de ander(en).  Daarmee zijn we beland in het hart van  de multiculturele debat.    

                                                             15

 Corijn, 2008? 

Hoofdstuk 2    Inleiding  Kunst als brug tussen bevolkingsgroepen van verschillende afkomst met hun eigen talen, geloven   en creatieve uitingen: daaruit spreekt de wens om verschillende culturen met elkaar in verbinding te  brengen. Het doet geen uitspraken over de mate van verbinding of over het gewenste eindresultaat.  Verbinding als ware het communicerende vaten, waarbij de ene cultuur de andere binnendringt en  vice versa? Of  is de ene cultuur dominanter dan de ander en is het eenrichtingsverkeer? Moet er een  oorspronkelijke cultuur behouden blijven, en zo ja, wat is die dan eigenlijk? In de kunstensector  wordt deze discussie niet gevoerd en lijkt er een open houding te bestaan ten aanzien van alles wat  anders is en iedereen die anders denkt. Kunst als veilige haven, als stootkussen waarin we elkaar  vinden in een gemeenschappelijke kunst en cultuur16.  Deze gedachte sluit aan bij het na‐oorlogse  ideaal, waarbij algemene verbroedering zou uitstijgen boven culturele eigenheid. De oorlog had de  gevaren laten zien van een te grote en vastomlijnde eigen groepsidentiteit, die onherroepelijk tot  uitsluiting van het andere leidt.  Op alle niveaus van de samenleving vonden verschuivingen plaats.  Geloof en de daarbij behorende netwerk en groepsstructuren verdwenen, de nationale identiteit  verschoof naar de achtergrond ten behoeve van  de Europese eenwording  en wereldburgerschap. Er  ontstond een ideaal van een  multiculturele samenleving, waarin verschillende  culturen met elkaar  samenleven in een gemeenschappelijke relatie en tegelijkertijd met behoud van de eigenheid. In de  jaren negentig kwam dit onder druk te staan, onder invloed van een andere economische situatie,  nieuwe communicatie middelen, een andere samenstelling van de bevolking  en een andere wereld  orde. In Nederland was Bolkestein één van de eersten die de bestaande schijnbare consensus over  een multiculturele maatschappij openlijk ter discussie stelde. Daarmee verschuift hij het publieke  debat van de vraag “hoe gaan we om met culturele diversiteit?”naar de vraag  “willen we een  multiculturele samenleving?” en “Hoe ziet de actuele werkelijkheid eruit en wat is de gewenste  werkelijkheid?” . Waar sommigen teruggrijpen op een oud, romantisch ideaal, het bekende “vroeger  was alles beter” , kiezen anderen juist voor een nieuwe wereldorde.      Een reflectie op het multiculturele debat in Nederland van de afgelopen tien jaar kan eigenlijk niet  anders dan beginnen bij “het” essay van Paul Scheffer17, of misschien iets eerder bij Bolkestein18, of  nog eerder bij de na‐oorlogse periode van ver‐ en ontzuiling, of nog veel verder terug tot aan de 17e  eeuw, waarin de nieuwe Republiek actief deelnam aan wat ook wel de “First wave of globalisation”                                                               16

 Heijne 2007   Scheffer 2000  18  Bolkestein, 1992  17

wordt genoemd 19. Het is een onderwerp, waarbij het vrijwel onmogelijk lijkt om het eenvoudig te  houden. Alles lijkt met alles samen te hangen, er is een groot verschil tussen de nagestreefde  idealen, en de ervaren werkelijkheid is ook niet hetzelfde. Er spelen verschillende grote thema’s een  rol, er worden willekeurige verbanden gelegd en de discussie wordt veelal gevoerd vanuit de  casuïstiek. In alle opzichten een “gewoon” politiek onderwerp dus, ware het niet dat de toon van het  discours ongekend fel is, zelfs voor Nederlandse begrippen. Het onderwerp heeft een sterke   emotionele beladenheid, die effect heeft op alle lagen van de bevolkingen en leidt tot een soort  tweespalt in de  linkse intellectuele ‘elite’. De ontwikkelingen in bevolkingssamenstelling zetten zich  ondertussen gewoon door , maar beleidsmatig is er geen richting meer: het minderhedenbeleid,  waarin naast integratie ook ruimte was voor eigenheid volgens het vertrouwde zuilenmodel, is  verlaten. Er wordt  gezocht naar een nieuwe lijn, waarin nationalisme en  waarden ethiek een  prominente plaats krijgen, maar dat lijkt te leiden tot een soort provincialisme dat zich slecht  verhoudt tot de toenemende globalisering.     De cijfers  Wie de dagelijkse  columns van Theo Holman in Het Parool leest, de publicaties van Scheffer cs, het  onlangs verschenen boek “Het bange Nederland” met de openingszin ” Nederland is in de greep van  angst”20, de vele opmerkelijk uitspraken van Wilders volgt, kortom wie het dagelijkse leven in  Nederland volgt in de media,  krijgt een beeld van de Nederlandse samenleving, waarin angst de  leidende factor is.  Er is angst voor moslims en angst voor terrorisme, angst voor alles wat anders,  angst voor verlies van de eigen identiteit volgens de schrijvers.  In de inleiding van Duyvendak’s boek   wordt kort aandacht besteed aan de cijfers van het Sociaal en Cultureel Planbureau, ‐waar ik ook uit  put ‐ , en waaruit blijkt dat de cijfers deze stelling niet onderbouwen. De schrijvers erkennen dit,  maar vervolgen voorts het betoog dat deze cijfers weliswaar geruststellend zijn, maar dat “angst een  prominent thema is in het debat” . Han Entzinger zegt in een recensie in het NRC hierover dat “hun  essay aan overtuigingskracht zou hebben gewonnen als de auteurs de geborneerde  kleinburgerlijkheid die zij signaleren met wat meer bewijsvoering en ook met iets meer nuance te lijf  waren gegaan”. 21 Cijfers zijn natuurlijk manipulatief bewijsmateriaal: het maakt nogal uit welke  gegevens je waarmee vergelijkt, wat je wilt vinden en hoe je de cijfers gebruikt.  Toch wil ik wat  cijfers tonen om een achtergrond te schetsen waartegen de verschillende verhalen kunnen worden  geplaatst. 

                                                             19

 Lechner 2008, p.36   Duyvendak e.a. 2008  21  Entzinger, 2008  20

Allereerst is er de demografische samenstelling van de Nederlandse bevolking. De Nederlandse  bevolking kent, met 0,5% per jaar, in internationaal verband een gematigde  groei. Deze groei komt  vooral voort uit natuurlijke aanwas. De groei door netto migratie is gering. Uit onderstaand figuur  blijkt dat de afgelopen tien jaar het aandeel van allochtonen is toegenomen van 16 % tot 20% en  deze toename wordt voornamelijk veroorzaakt door niet‐westerse allochtonen. Opvallend is dat er  sinds een paar jaar ook sprake is van remigratie met name door Turken en Marokkanen.  Nederlanders van niet westerse herkomst zijn vooral in de stedelijke gebieden geconcentreerd. In de  sterk verstedelijkte gebieden, waar 20% van de bevolking woont, is ruim een op de vier inwoners van  niet westerse herkomst. In de drie grote steden is dit een op de drie  inwoners. 

    Nederland was in 1997 de op een na best presterende economie in Europa (na Denemarken) en zal  dat naar verwachting ook in 2009 zijn (na Ierland). Het nationale inkomen is in de jaren 1997‐2008  met gemiddeld 2,5% per jaar toegenomen, maar de kredietcrisis zorgt voor een terugval,  vermoedelijk naar het niveau van 2006.  Huishoudens delen daarbij  in de loop der tijd steeds minder  in het nationale inkomen, ten gunste van bedrijven en de overheid. De leefsituatie is tussen 1997 en  2008 met 5% verbeterd met name voor ouderen, de laagste inkomensgroepen en mensen in de  stedelijke gebieden. Deze verbetering geldt niet voor jongeren. Nederland had in 2008 de laagste  score op de zogenoemde misère index. Zowel de werkloosheid als de inflatie en het begrotingstekort  van de overheid behoorden tot de laagste in Europa.     De vijf belangrijkste maatschappelijke problemen die de Nederlandse bevolking  onderscheidt, zijn in  volgorde van belangrijkheid: samenleven en omgangsvormen, inkomen en economie, politiek en 

bestuur, criminaliteit en veiligheid, en immigratie en integratie. Hoog op de politieke agenda van  burgers staan sociale zekerheid, een stabiele economie, vrijheid van meningsuiting,  misdaadbestrijding en ordehandhaving. De meeste problemen (20%) hebben betrekking op  samenleven, normen en waarden. Hieronder vallen onder meer omgangsvormen, korte lontjes en  individualisering. Deze onderwerpen worden ook door de grootste groep respondenten genoemd  (41%). Overigens wordt samenleven wel als probleem beschouwd, maar niet als politieke prioriteit.  Het is immers maar de vraag in hoeverre de overheid invloed kan uitoefenen op de omgangsvormen.   Desondanks is Sire nu met een campagne gestart “Pas op, aardig”, waarbij dan weer interessant is  dat weliswaar Nederlanders vinden dat we niet aardig genoeg voor elkaar zijn, maar tegelijkertijd  aardige mensen wantrouwen. In de publieke opinie zijn de belangrijkste doelstellingen voor de  regering  het op peil houden van de sociale zekerheid en het handhaven van een stabiele economie  (in 2009 genoemd door 53% van de Nederlanders). Daarna worden het beschermen van de vrijheid  van meningsuiting (51%), de strijd tegen de misdaad (50%) en ordehandhaving (45%) genoemd. De  niet onaanzienlijke groep Nederlanders die tevreden is met hun eigen leven maar de politiek  wantrouwt, is nauwelijks te classificeren naar sociaaldemografische kenmerken.     Er is de afgelopen jaren iets meer tolerantie ten opzichte van minderheden en eveneens denkt men  iets soepeler over het afgeven van verblijfsvergunningen. Tegenover ongeveer de helft van de  Nederlanders in 1998, is in 2009 39% van mening dat er te veel allochtonen in Nederland wonen.  Ook heeft men minder moeite met allochtonen als buren; van bijna de helft die tien jaar geleden  aangaf daar moeite mee te hebben, is dit, via een opleving in het roerige jaar 2002 naar 57%, in 2009  gezakt naar een derde.     Opvattingen over integratie van allochtonen, bevolking van 15 jaar en ouder, naar etnische groep,  2006 (in procenten)   Turken Marokk.  Surinamers   Antill.   autocht.  allochtonen moeten Nederlands lerena   

96  

95  

    98    

98  

99 

allochtonen moeten hun eigen cultuur  en gewoonten loslatena      

9  

7  

    13    

15  

22 

de meeste allochtonen doen te weinig  om in Nederland te integrerenb     

39  

24  

    44    

43  

41 

a Percentage ‘(zeer) mee eens’.  b Percentage ‘de meeste te weinig’. 

Bron: Dagevos en Gijsberts (2007: 288)   

Net als de autochtone bevolking zijn ook bijna alle allochtone groepen van mening dat allochtonen  de Nederlandse taal moeten leren. Hier heerst dus grote overeenstemming over tussen de  verschillende groepen. Met de stelling dat allochtonen hun eigen cultuur en taal moeten loslaten, is  echter slechts gemiddeld 10% van de allochtonen het eens, onder wie Marokkanen het minst. Echter,  ook onder autochtonen is slechts een minderheid van 22% het met deze stelling eens. De eigen  cultuur en gewoonten loslaten blijkt van een geheel andere orde te zijn dan de Nederlandse taal  leren. Op de vraag of de meeste allochtonen genoeg doen om in Nederland te integreren,  antwoorden Surinamers en Antillianen – zelfs net iets meer nog dan de autochtonen – dat dit niet  het geval is. Ook onder de Turkse groep is een grote minderheid van mening dat dit niet het geval is.  Wederom zien we dat de Marokkaanse groep het minst streng is.     Nederland kent van oudsher veel religieuze stromingen. De institutionele tellingen geven aan dat  44% van de bevolking op dit moment uit christenen bestaat. Moslims vormen met ongeveer 825.000  aanhangers een bevolkingsgroep van ongeveer 5%. In totaal zo’n 2%‐3% maakt deel uit van de  overige grote religies met ongeveer 99.000 hindoes, 170.000 boeddhisten en 43.000 joden.     Tot slot de veiligheid:  het aantal mensen dat zich wel eens onveilig voelt, is vanaf 1999 jaarlijks is  afgenomen.  De bezorgdheid over de veiligheid is echter, na een jarenlange daling, weer  toegenomen. De totaalcijfers op het gebied van criminaliteit laten een daling zien, maar die wordt  met name veroorzaakt door een afname van vermogensdelicten. De geweldsdelicten door  minderjarige allochtonen nemen echter toe en juist deze delicten hebben een grote impact hebben  op de veiligheidsbeleving van de individuele burgers en worden door de media uitvoerig besproken.  

 

Bovenstaande  cijfers zijn gebaseerd op het rapport De Staat der Nederlanden uit 2009 dat wordt  uitgebracht door het Sociaal Cultureel Planbureau en gekozen op basis van hun belang in de  discussie. Religie en veiligheid zijn belangrijke thema’s die met name in de media breed uit worden  gemeten. Overigens heeft de economische situatie een invloed op onderwerpen als tolerantie ten  aanzien van minderheden. Nu het economisch tij is gekenterd is het de vraag hoe deze cijfers zich  ontwikkelen. In de VS lijkt er sprake van een toenemende discriminatie. Dat is in Nederland (nog) niet  aan de orde.     Toon   Wat opvalt en door vrijwel iedereen wordt benoemd, is de emotionele toon van het debat. Volgens  de terminologie is het zelfs de vraag of hier nog sprake is van een debat of, of dat het, geïnspireerd  op de Griekse traditie, lange redevoeringen betreft, die geen tegenspraak dulden. Het interessante is  dat de betogen het gevoel oproepen dat er iets niet klopt, maar er ligt niet een eenduidige analyse  en antithese. Nog al eens wordt gewerkt met majorpremissen van twijfelachtige status, maar de  stelligheid waarmee ze worden geponeerd maakt dat het lijkt alsof het, zoals echte majorpremissen  betaamt, onaantastbare waarheden betreft. Wilders staat er om bekend dat hij helemaal niet in  debat gaat, ook niet als hij daartoe wordt uitgedaagd of verzocht. Tweede Kamerleden ergeren zich  daar uiteraard aan, maar lijken ook onmachtig hier krachtig op het reageren, waardoor het inmiddels  geaccepteerd lijkt. Van Rooy stelt dat  “iets dierbaars is ontnomen en daaruit is een melancholisch  zuur ontstaan dat alles van waarde (vrijheid, de idee van vooruitgang, veiligheid, solidariteit, een  rationeel godsdienstgevoel) heeft aangevreten. De zogenaamd verzuurde mens wil in de eerste  plaats iets verdedigen, maar hij vindt de juiste toon niet: als hij toch zijn mening uitdrukt doet hij dat  vaak op een onbeholpen wijze en met de hoon van de elite op de achtergrond”. 22  De toon wordt  meteen verexcuseerd en de oorzaak ervan buiten zichzelf gelegd. Bovendien wordt ook de schuldige  aangewezen. Zoals Sjoerd de Jong aan het begin van zijn boek  “Een wereld van verschil” formuleert  “elke tijd heeft een paar favoriete zwarte schapen”23. Nu is dat de intellectuele elite, die “slappe  knieën” heeft , de relativist die de ernst niet onder ogen ziet van de bedreigingen die op ons  afkomen. Het lastige van de toonzetting is dat er daardoor weinig ruimte is voor nuancering of  andere gezichtspunten. Dit wordt niet alleen veroorzaakt doordat ‘tegen”gedrag nu eenmaal per  definitie “tegen” gedrag oproept (Leary), maar ook doordat het geschetste beeld  naar het  persoonlijke niveau wordt getild. Het wijzen naar schuldigen en  het ruim baan maken voor  slachtoffer denken brengt een sterke emotionele component in, die misschien begrijpelijk is in een  snel veranderende samenleving, maar zoals Heijne stelt “de vraag is hoeveel begrip je ervoor moet                                                               22 23

 idem, p. 19   de Jong, 2008 

hebben”24. Ruud Koopmans zegt naar aanleiding van het eerdergenoemde boek van Duyvendak ”Wie  politici en opiniemakers die een andere opvatting over integratie hebben, uitmaakt voor  ‘volksmenners’ of énge nationalisten’ en ze in verband brengt met ‘Blut und Boden’ verspeelt elk  krediet om zich over de toon van het debat op te winden.”25     Tillie meent dat de harde toon het gevolg is van het verminderen van het sociaal kapitaal als gevolg  van de toenemende etnische diversiteit. Hij stelt dat Nederland een ‘low trust’ land is geworden en  verwijst hierbij naar Putnam ’s stelling dat een toenemende etnische diversiteit leidt tot grotere  sociale afstand26. Wood & Landry zeggen hierover dat uit onderzoek blijkt dat etnische diversiteit  weliswaar neigt te leiden tot meer frictie, conflicten en communicatie problemen, maar als er goed  mee om wordt gegaan, ook leidt tot creatievere en effectievere resultaten.27  In het multiculturele  vraagstuk in Nederland is de communicatie echter zodanig ontspoort dat het de mogelijkheid tot een  echt debat blokkeert en het zicht ontneemt op andere perspectieven. Eind jaren negentig, begin  2000 was deze harde confronterende taal wellicht nodig om de discussie open te breken, en het  is  natuurlijk nog steeds verleidelijk, om in de geest van Nietzsche en Foucault28 dezelfde taal en stijl te  gebruiken om een groter effect bewerkstelligen. Toch ben ik geneigd, om in lijn met Entzinger te  pleiten voor een andere toon en openheid van blik: er spelen zoveel verschillende factoren een rol,  die zo met elkaar samenhangen dat het ontdekken van een patroon in deze chaos al een opdracht op  zich is, zonder allerlei emotionele en persoonlijke toevoegingen. De oorzaak van deze toon behoeft  mijns inziens nader onderzoek.      Ideaalbeelden  Toen Bolkestein het multiculturele ideaal ter discussie stelde kreeg dit vanuit Nederland nog  betrekkelijk weinig serieuze aandacht. Dit hing nauw samen met de liberale invalshoek die hij koos.  Hij “claimt” als liberaal de beginselen van scheiding van kerk en staat, vrijheid van meningsuiting,  verdraagzaamheid en non‐discriminatie die aan de basis liggen van onze huidige samenleving. Hij  stelt dat het hier om basiswaarden gaat die niet onderhandelbaar zijn en stelt dat de Islam zich niet  verhoudt tot deze basiswaarden. Integratie met behoud van eigen identiteit is dan ook  niet  houdbaar, er is voor de immigrant geen andere keuze dan de integratie in de Nederlandse  samenleving. Bij het vrije ideaal van een liberale westerse democratie hoort volgens hem weliswaar  een cultuur van verdraagzaamheid en neutraliteit maar er zijn  problemen die van burgers en                                                               24

 Heijne, 2008   Koopmans, 2008  26  Tillie, 2009  27  Wood & Landry, 2008  28  Downing,2008, p14  25

bestuurders een grotere mate van betrokkenheid vragen dan zij gewend zijn. Zijn betoog wordt in  eerste instantie dan ook vooral gehoord als een pleidooi voor een liberale samenleving met een  terughoudende maar ook duidelijke grenzen stellende overheid.     Het  essay van Paul Scheffer maakte een andere reactie los. Er was natuurlijk een verschil in timing:  begin 2000, zag de wereld er substantieel anders uit dan in 1992, met een grote impuls aan  globalisering door de nieuwe communicatie en media, maar ook een dreigend economisch  perspectief. De druk op aanscherping van het asielbeleid was groot, “Nederland is vol” was een  steeds meer gehoorde en hardop uitgesproken kreet. In intellectuelen kringen was het een  onderwerp dat eigenlijk niet echt veel beroering veroorzaakte omdat  er een onaantastbaarheid leek  te zijn rond het ideaal van Nederland als open en humanitair land. Het was ondenkbaar dat de idee  van een open flexibel land serieus ter discussie gesteld zou worden. Als iets gold als “De” identiteit  van Nederland dan was het dat wel. Koninginnedag, voetbal en nieuwe maatjes ten spijt, de  veelgeprezen tolerantie en openheid kende toch iedereen? Tegelijkertijd werd er mondjesmaat ook  steeds meer bekend over de situatie in de asielzoekerscentra, waardoor het de vraag was of  Nederland wel zo humanitair was. De beelden die getoond werden op tv over vluchtelingenkampen  in landen aan den andere kant van de wereld wekten steevast medelijden op, maar men was zich er  niet of nauwelijks van bewust dat de situatie in de Nederlandse asielzoekerscentra niet bepaald  rooskleurig genoemd kon worden. Zeker niet voor diegenen die jarenlang verbleven in deze centra  om dan alsnog uitgezet te worden. Erger voor de Nederlandse eigenwaarde was dat Nederland  daardoor internationaal het imago van onkreukbaarheid op het gebied van naleving van de  fundamentele rechten van de mens  kwijtraakte. Voor de politieke en de intellectuele elite, in  zoverre die al zo apart aan te duiden is, bestonden deze problemen wel, maar niet zoals Scheffer dat  noemt als een “geleefde werkelijkheid” . De belangrijkste reden waarom het artikel van Paul Scheffer  zoveel los maakte en zelfs leidde tot een debat in de Tweede Kamer,  lag ongetwijfeld in het feit dat  hij beschouwd werd als een linkse intellectueel. Juist hij stelde nu dit vanzelfsprekende ideaal van de  eigen achterban zo openlijk ter discussie.  Behalve een waarschuwing over de omvang van de  problemen is zijn artikel een aanklacht tegen de optimistische visie van de voorstanders van het  multiculturele ideaal. Integratie met behoud van eigen identiteit mondt volgens hem vooral uit in  segregatie en achterstand. Onder de oppervlakte van het openbare leven drijft een zee van verhalen  over de botsing van culturen, die niet of nauwelijks worden gehoord. Terwijl volgens Scheffer "het  kaartenhuis van de multiculturele samenleving” ineenstort, volharden de theoretici van het  multiculturalisme en de verantwoordelijke bestuurders in een houding van onbegrip. Zij lijken, zo  meent hij, niet werkelijk geïnteresseerd te zijn in wat zich in de grote steden van Nederland afspeelt.  “De cultuur van het gedogen, die nu op haar grenzen stuit, gaat hand in hand met een zelfbeeld dat 

onwaarachtig is. Nodig is een afscheid van de kosmopolitische illusie waarin velen zich wentelen. De  wegwerpende manier waarop in Nederland is omgesprongen met nationaal besef werkt namelijk  niet uitnodigend. De politieke bovenlaag die vroeger over een duidelijke beschavingsmissie  beschikte, twijfelt aan zichzelf en verliest meer en meer zijn greep op de maatschappelijke  werkelijkheid.”29 Volgens Scheffer kan alleen een land dat zichzelf kent deelnemen aan  transnationale contexten en voordeel hebben van globalisatie.     Dit wordt de opmaat van een periode waarin de wortels van het bestaan van de Nederlandse  samenleving worden uitgegraven. Het leidt tot een soort van herijking van de eigen identiteit, een  toetsing van de belangrijkste waarden en normen om vervolgens te komen tot een houding ten  opzichte van de buitenwereld. Belangrijk aspect is daarbij dat die herijking plaatsvindt door terug te  grijpen op het verleden, in een soort retroactieve projectie van een gepercipieerd ideaal. Bolkestein  verwijst naar de Verlichting, er wordt veel aandacht besteed aan de succesvolle Gouden Eeuw,  boeken over de nationale geschiedenis raken populair, Balkenende roept op tot een debat over  waarden en normen.  Het ideale beeld van Nederland is het beeld van een progressieve vrije staat  die ruimte heeft voor individuele creativiteit en tegelijkertijd oog voor het gemeenschappelijk  belang. Dit tolerante beeld maakte in de jaren zeventig Nederland tot een romantische ideaal voor  vele creatieven, terwijl het gebaseerd was op een economische pragmatiek. Het gaf ruimte aan  ondernemers in de 17e eeuw en het gaf  ruimte aan de economische welvaart  in de na‐oorlogse  jaren. Het gaf in de hoogtij dagen van het postmodernisme alle ruimte aan het individu om zichzelf te  ontwikkelen. Aan de jaren Tachtig wordt gerefereerd als het “Ik”tijdperk, een periode waarin de  creatieve en ondernemende geest zich volop kunnen ontplooien en er ruimte was voor een  groeiende notie van wereldburgerschap. Volgens sommige sociologen is juist deze steeds sterker  wordende globalisering de oorzaak voor een steeds sterkere behoefte aan bevestiging van de eigen  identiteit.  Uiteindelijk speelt voor de meeste mensen het leven zich af binnen een straal van 50  kilometer. 30 Hieraan lijkt de visie ten grondslag te liggen dat individualisering en  moderniseringsprocessen leiden tot corrosie van de solidariteit. Komter laat zien dat er tegelijkertijd  ook een andere blik mogelijk is waarbij er als gevolg van deze processen nieuwe vormen van  solidariteit ontstaan31.  De pleidooien van Bolkestein en Scheffer zijn mede daarom zo lastig te  verteren omdat deze zagen aan de wortels van die tolerante identiteit terwijl ze tegelijkertijd een  appel doen op hernieuwde aandacht voor de nationale eigenwaarde. Daarmee wordt een andere  identiteit neergezet die de groep als entiteit , en dus met  uitsluiting van anderen,  introduceert. Het                                                               29

 Scheffer, 2000   Verbrugge, 2007  31  Komter, 2000  30

één op één koppelen van islam aan het multiculturele ideaal is noodzakelijk vanuit dat standpunt:  immers een appel op een strikter “zero‐tolerance”beleid ten aanzien van minderheden strookt niet  met de nationale identiteit gebaseerd op tolerantie en openheid. Dat kan alleen als diezelfde   minderheid er waarden en normen op nahoudt die niet stroken met onze basis identiteit. Hier wordt  dan ook veel aandacht aan besteed en leidt tot discussies waarbij telkens terug gegrepen wordt op  de grondrechten en basisprincipes van onze rechtstaat, of het nu gaat om het vrijheid van onderwijs,  de scheiding kerk en staat, de vrijheid van meningsuiting.     De discussie gaat in deze jaren dan ook niet of nauwelijks over de integratie van de Surinamers en  Antillianen , terwijl deze in de steden de grootste immigrantengroep vormen, maar  richt zich op de  overwegend moslim immigranten uit de gastarbeiders tijd en de latere asielzoekers. Er doet zich hier  een grote ongemakkelijkheid voor: in het koloniale verleden rust niet alleen de tolerantie als  nationale trots, maar ook de zware last van de diaspora waarin, ten tijde van diezelfde 17e eeuw, de  Nederlanders een grote rol hebben gespeeld. Ten aanzien van deze groep immigranten is er dan ook  een dubbele houding: een opkomende historische schuldbesef, en tegelijkertijd een immer aanwezig  superioriteitsgevoel  dat op een pragmatische wijze wordt opgelost vanuit het gelijkheidsstreven  waarin iedereen in onze liberale democratie ook gelijke kansen krijgt. Het is aan het individu die kans  te grijpen. Ook hier geldt: diegenen die zich niet aan onze waarden kunnen houden, moeten weg of  weggehouden worden: dit speelt met name ten aanzien van de Antilliaanse jongeren, die een groot  aandeel van de geweldsdelicten op hun rekening hebben staan. Interessante complicatie is dat de  Antillen vooralsnog onderdeel uitmaken van Nederland en er dus niet zomaar  grond is om voor deze  groep de grenzen te sluiten. Het historisch besef en de notie van schuld spelen een belangrijke rol in  dit deel van het multiculturele verhaal. Afhankelijk van de tijd en het perspectief wordt  cultuurrelativisme omarmt of verworpen, terwijl het ten aanzien van de Islam gelovigen  cultuurrelativisme veelal wordt afgewezen.                                                                                                                                     Het essay van Scheffer riep heftige reacties op, alhoewel de groep waar hij juist zijn pijlen op richtte  de regerende politici en de intellectuele elite aanvankelijk nog sussend en relativerend reageerde. De  dan verantwoordelijke minister Van Boxtel zegt in een debat daags na het verschijnen van het essay:  “Ik deel de zorgen over taalachterstand en werkloosheid. Maar het gevoel van onmacht en  hopeloosheid deel ik niet.”  Hij reageert op de inhoud, maar niet op de emotie.  Dat kan dan ook nog,  alhoewel hij tijdens het volgende debat in de Tweede Kamer wordt opgeroepen tot meer daadkracht  en een meer agressieve houding. De mondiale en landelijke gebeurtenissen van de jaren erna  hebben een belangrijke impact op de discussie. De beroemde vraag van de Amerikanen na de  aanslag op de Twin Towers in 2001 “Why do they hate us?” vindt zijn weerslag ook  in Nederland en 

wakkert de roep om een sterker bewustzijn van de eigen identiteit aan. Scheffer en Bolkestein staan  tegen die tijd allang niet meer alleen en vinden medestanders onder schrijvers, journalisten,  beleidsmakers en politici. De meest spraakmakende politici in dit kader zijn achtereenvolgens Pim  Fortuyn, die in sprong op de behoefte aan hernieuwde eigenwaarde, Ayaan Hirsi Ali, die de Islam met  de bijbehorende waarden hoog op de agenda zette, Rita Verdonk, onder wier bewind  het  asielzoekersbeleid zo vergaand werd verscherpt dat er in 2005 & 2006 nagenoeg geen verzoeken  meer werden ingediend en de nu steeds populairder wordende Wilders die voortborduurt op de lijn  van Fortuyn en Ayaan Hirsi Ali. Op borden tijdens een demonstratie pro Wilders staan leuzen  als”Onze vrijheid ritueel geslacht”, “Vrijheid ja, islamisering nee”, “linkse elite + islam = dictatuur” .  Na het onverwachte succes van Fortuyn hebben de regerende partijen geen andere keus dan serieus  aandacht te besteden aan de onderwerpen die ter tafel worden gebracht. Ondanks het populistische  taalgebruik, ondanks het ontbreken van een integrale visie op hoe het dan wel moet, is het duidelijk  dat de Nederlandse bevolking erg  gevoelig is voor deze problematiek en de manier waarop deze te  berde wordt gebracht. Sterker nog, ook als deze boodschap wordt gebracht door figuren als Fortuyn,  Ayaan en Van Gogh, die geen van drieën een natuurlijke verwantschap hebben met hun doelgroep  en de “gemiddelde” Nederlander.  Of juist doordat deze mensen niet makkelijk weg te zetten zijn en  een relatieve buitenstaander zijn, precies waar het gaat om het multiculturele erfgoed van de jaren  voor de eeuwwisseling.  Wat, door de grote focus op de islam, onduidelijk blijft, is wat het uiteindelijke ideaal is. Het is  duidelijk dat de Nederlandse identiteit de norm is en dat er van iedere immigrant aanpassing wordt  gevraagd aan die norm, maar wat houdt die norm in? De taal spreken is dat genoeg? Geen aanspraak  maken op de algemene middelen, economisch onafhankelijk zijn of in gelijke mate als de  autochtoon? Een eigen voedingswijze mag dat wel? Bestaat er zoiets als de Nederlandse keuken? Op  welk niveau wordt het belang van de individuele vrijheid groter en wanneer telt de grote gemene  deler?  Hoe verhoudt zich deze normering zich tot het liberale ideaal? Zijn in dit opzicht verschillend  culturen gelijk, of is er sprake van superioriteit van de één ten opzichte van de ander en ligt er  inderdaad fascistisch gedachtegoed aan ten grondslag? Hebben we het over de ouderwetse “melting  pot “ , over de  moderne “fruitbowl” of allemaal terug naar het land van herkomst? Geert Mak zegt  hierover “Het voortdurend problematiseren en ter discussie stellen van de aanwezigheid van  minderheden zoals nu in Nederland plaatsvindt, is [..], niet zelden de voorfase van discriminatie en  soms zelfs geweld. Dat proces wordt versterkt als zulk racistisch gedachtegoed als het ware uit de  extremistische hoek ontsnapt en een stempel krijgt van ‘normaliteit’. Bijvoorbeeld doordat de  gevestigde media zulke ideeën als een ‘normale’ politieke richting presenteren. Of, nog ernstiger,  doordat gevestigde politieke partijen en de vakbeweging zich voor coalities met zulke extremistische 

bewegingen openstellen alsof ze binnen de ‘normale’ democratische orde vallen.”32 Dat dit kan  gebeuren lijkt te maken met de Catch 22 situatie waarin de eerst aangewezen groep om protest aan  te tekenen ‐ de intellectuelen, politici, journalisten en schrijvers‐  lijkt te verkeren: hardop kritisch zijn  staat op één lijn met die culturele elite die het multiculturele ideaal hoog houdt, die niet weet wat er  speelt onder ‘het volk’, de ogen sluit voor de Islam realiteit en die daarmee op een bepaalde manier  medeverantwoordelijk is voor de moord op Van Gogh. Misschien dat hierin ook een verklaring ligt  waarom de kunstensector zo opvallend stil is met betrekking tot dit onderwerp.  Angst om in het  kamp van de liberalen en populisten terecht te komen, maar ook bang om weg gezet te worden als  laffe relativist.    Tegenover deze werkelijkheid en een geschetst ideaal dat terug grijpt op oude waarden staan ook  andere ideeën en idealen. In de landelijke politiek komt dit nauwelijks aan de orde. De gevestigde  partijen proberen een zo pragmatisch mogelijke houding in te nemen en al te principiële discussie te  omzeilen. Dat geldt overigens niet alleen voor dit onderwerp, maar geldt voor de hele regerings‐stijl  van alle Balkenende kabinetten. In Amsterdam wordt onder leiding van de burgemeester Job Cohen  echter vasthoudend voortgegaan op de “oude” koers: een open tolerante stad, waar ruimte is voor  iedereen.  Cohen zet telkens weer in op de dialoog, op ruimte maken voor verschillen. Hij toont zich  hierin een volgeling van Gorashi die zegt dat integratie vraagt om de wil om zich in de ander te  verplaatsen, de ander ruimte te geven, maar ook ruimte, stilte om dit op zich in te laten werken.  Basis voor succesvolle integratie is dan een behoefte, noodzaak en daarop volgend de wil enerzijds  en de capaciteit tot veranderen anderzijds. 33 Cohen staat daarmee model voor een zelfbewuste,  kosmopolitische elite die weigert culturele verschillen te confronteren en die weinig waardering  heeft voor het ontwikkelen van een positieve, nationale identiteit. Hem treft ondertussen niet het  verwijt dat hij de ogen sluit voor de ontwrichtende effecten die deze houding heeft op de  Nederlandse samenleving, maar wel dat zijn aanpak veel te soft is, kopjes thee drinken bij de Imam  niet helpt en “de boel bij elkaar houden” niet genoeg is.  De afgelopen jaren heeft hij zich gesteund  geweten in de eerste plaats door het zittende college en de raad, maar ook door een groep  schrijvers, intellectuelen en kunstenaars. Anders dan de aanhangers van het “Scheffer”ideaal, is deze  groep niet zo duidelijk hoorbaar en zichtbaar. Dit hangt wellicht voor een deel samen met de  eerdergenoemde Catch 22 situatie, waarin ze zijn gemanoeuvreerd. Anderzijds hebben ze zich er ook  in laten manoeuvreren. Melkert zegt hierover in een interview in het NRC 8 jaar na zijn verkiezing  debacle34 dat het nog steeds onbegrijpelijk is hoe iedere nuance, maar ook iedere werkelijkheid en                                                               32

 Mak, 2009   Ghorashi, 2006  34  Melkert, NRC weekend editie 23/24 jan 2010  33

waarheid uit het oog verloren werd in die tijd en ziet een samenhang met de snelheid van de grote  gebeurtenissen achterelkaar die op een of andere manier het zicht op de werkelijkheid ontnamen  ook bij de intellectuelen. De afgelopen tijd  lijkt er meer ruimte te ontstaan, ook in de landelijke  media voor andere en genuanceerde geluiden en lijkt de ergste polarisering voorbij, maar het is nog  te vroeg om te kunnen zien of er ook echt sprake is van een kentering van het tij.     In zijn Cleveringalezing35 zette Cohen uiteen dat de maatschappij onder invloed staat van  ‘middelpuntvliedende krachten’ te weten: individualisering, democratisering, globalisering,  privatisering en secularisatie. Elk van die ontwikkelingen heeft positieve gevolgen, maar ondermijnt  tevens het idee van een gemeenschap en tezamen hebben ze geleid tot vervreemding van burgers.  Het is dus niet alleen de migratie of de islam die problemen veroorzaakt. En niet alleen de  nieuwkomers hebben een gebrekkige binding met de samenleving, maar ook autochtonen. Er moet  een nieuwe vorm van verbondenheid komen. Cohen vindt die in burgerschap. Burgerschap is  'vertrouwen in elkaar als burgers van dezelfde gemeenschap'. Dat vertrouwen moet zich ook  uitstrekken naar het bestuur, de rechtspraak en de ondernemers. Onderdeel is respect voor anderen  en het opnieuw leren omgaan met verschillen. Daarbij hoort volgens Cohen ook dat het soms  wenselijk is een negatieve reactie op gedrag van anderen te onderdrukken als daarmee een hoger  doel gediend wordt. Dat doel is, uiteraard, cohesie. Er moet niet gepoogd worden iedereen in het  keurslijf van een Nederlandse mono‐identiteit te persen. Vrijheid moet inhouden dat iedereen een  eigen invulling aan de Nederlandse identiteit kan geven. Een moderne samenleving kan niet anders  dan divers zijn. De aanzet tot meer verbondenheid moet van de overheid komen, omdat niemand  anders die geeft. Daarbij moet natuurlijk iedereen met elkaar in gesprek blijven: het beroemde kopje  thee. Cohen ziet nog een kracht met samenbindende werking: religie. Hij bestrijdt het idee dat  iedereen seculier zal worden. Voor migranten is geloof misschien wel de beste manier om te  integreren. De overheid zal ook een verhouding met religie moeten aangaan. Die overheid moet  seculier zijn, want alleen die kan de ruimte bieden voor diversiteit, ook voor diverse religies. De  scheiding van kerk en staat voldoet prima, maar moet niet te strak worden uitgelegd. Cohen streeft  naar een 'inclusieve' identiteit, maar erkent ook dat dit problematisch is. Iedere groep bestaat bij de  gratie dat er anderen zijn die er niet bij horen, die worden buitengesloten. Er zullen altijd vreemden  zijn.     Cohen begint als het ware bij sociale cohesie om daarmee te bewerkstelligen dat er een ideale  samenleving ontstaat. Die samenleving houdt ergens het midden tussen de “melting pot” en de                                                               35

 Cohen, 2002 

“fruitbowl”: iedereen moet zijn eigen identiteit en cultuur kunnen behouden, maar zich ook aan  passen indien dat in het belang is van de gemeenschap. Lechner 36concludeert in zijn boek dat  Nederland een gemeenschap was van gemeenschappen en is veranderd in een natie van individuen.  Door het benadrukken van het burgerschap en gemeenschapszin lijkt Cohen terug te willen keren  naar de “oude“ situatie. Ook dit beeld, net als het beeld van Scheffer cs, is  geïnspireerd op een  terugwerkend geconstrueerd ideaal, alleen levert deze reconstructie een ander beeld op zowel van  de vroegere werkelijkheid als de huidige. Dit heeft   niet alleen te maken met de manier van kijken  maar ook waar naar gezocht wordt. In Cohen’s benadering schuilt een zekere pragmatiek, maar aan  de basis lijkt ook een principiële grondhouding waarbij hij zich een voorstander toont van het  cultuurrelativisme in een samenleving, waarin het op lokaal niveau prettig wonen is en er een open  verbinding is met de rest van de wereld. Het jaren zeventig en tachtig ideaal, waarbij hij hooguit wat  strenger is ten aanzien van de wijze waarop de minderheid zich zo nodig moet aanpassen aan de  meerderheid.  Het begrip burgerschap is in dit beeld belangrijk. Op het eerste gezicht lijkt deze  benadering alle ruimte te geven die nodig is om ook alle creatieve en ondernemende geesten te  inspireren. Door de nadruk op burgerschap en aanpassen aan de meerderheid, ontstaat er echter  een sfeer van vertrutting, die eerder beperkend dan verruimend is. Dit leidt er ook toe dat de   identiteit discussie in Amsterdam minder aandacht heeft. Overigens zou dit ook kunnen  samenhangen met de sterk gevoelde aparte status van Amsterdam. Het blijkt dat de in Amsterdam  wonende Marokkanen en Turken zich wel Amsterdammer voelen, maar niet Nederlander.     Diverse overzichten laten zien dat Amsterdam de afgelopen tien jaar op het gebied van sociale  cohesie grote stappen heeft gemaakt ook in bekende probleemwijken als Zuidoost.     Gemiddelde score op sociale cohesie in de buurt per stadsdeel 

 

 

 

 

 

 

stadsdeel 

2000 

2002 

2004  2006 

2008 

 

 

 

 

 

  

A Centrum 

6,3 

5,9 

6,1 

5,9 

6,3 

C Westerpark 

5,8 

5,8 

6,0 

6,3 

6,1 

D Oud‐West 

5,7 

5,1 

5,5 

6,2 

6,0 

G Zeeburg 

5,5 

5,3 

5,4 

5,4 

6,1 

H Bos en Lommer 

4,1 

5,1 

5,1 

5,4 

5,5 

J De Baarsjes 

5,0 

5,4 

5,7 

5,4 

5,7 

                                                             36

 Lechner, 2008 

 

N Amsterdam‐Noord 

5,4 

5,8 

5,9 

5,9 

5,9 

P Geuzenveld‐Slotermeer 

5,4 

5,1 

5,6 

5,3 

5,8 

Q Osdorp 

5,4 

5,6 

5,7 

5,4 

5,6 

R Slotervaart 

5,4 

5,5 

5,9 

5,3 

5,6 

T Zuidoost 

5,0 

5,0 

5,2 

5,7 

6,2 

U Oost‐Watergraafsmeer 

5,2 

5,8 

6,1 

5,8 

6,1 

V Oud‐Zuid 

5,8 

5,8 

6,1 

6,1 

6,4 

W Zuideramstel 

5,6 

5,8 

5,8 

5,8 

5,9 

Amsterdam 

5,4 

5,6 

5,8 

5,8 

6,0 

 

 

 

 

 

  bron: O+S/De Staat van de Stad 

1) Hoe hoger de score, des te meer sociale cohesie. 

 

 

Amsterdam V 

 

 

 

 

 

 

  Op een aantal punten komt de aanpak van Cohen overeen met het beleid dat wordt beschreven  bijvoorbeeld door Guidikova37 in een recent artikel als onderdeel van  Agenda 21 for Culture. In dat  artikel grijpt zij onder andere terug op het eerder aangehaalde boek van Wood & Landry, die een  groot belang hechten aan en een positief beeld hebben over de mogelijkheden die interculturaliteit   biedt. Guidikova zegt hierover:” In other words, rather than ignoring diversity (as with guest‐worker  approaches), denying diversity (as with assimilationist approaches), or overemphasising diversity and  thereby reinforcing walls between culturally distinct groups (as with multiculturalism),  interculturalism is about explicitly recognising the value of diversity while doing everything possible  to increase interaction, mixing and hybridisation between cultural communities. Most importantly,  perhaps, interculturality is about requiring a degree of introspection, flexibility and change on behalf  of the host population, an integration effort which goes in two directions. It is also about  understanding the importance of symbolism and discourse in creating a feeling of acceptance,  belonging and trust – all too often cities focus on providing material care and assistance to migrants  in need while omitting to deal with the symbolism of acceptance/rejection, identity and change.” Zij  noemt vervolgens sterk leiderschap en een open debat in de media over het ontstaan van een  andere identiteit, een groter “wij” als belangrijke factoren. Een interculturele stad ontstaat volgens  haar alleen uit een gedeelde visie en gezamenlijke inspanningen van alle betrokkenen en  belanghebbenden. Waar Cohen duidelijk stelling neemt ten aanzien van het belang van het ruimte                                                               37  Guidikova, 2009   

maken voor verschillende culturen, ziet hij daarbij voor zichzelf als leider een bescheiden rol,  samengevat in de beroemde woorden “de boel bij elkaar houden”.     Conclusie  De geschetste ideaalbeelden komen ieder voort uit overtuigingen ten aanzien van de gewenste  werkelijkheid en de ervaren werkelijkheid. Er liggen andere standpunten aan ten grondslag over  cultuurrelativisme en de  postmoderniteit. Er liggen aannames in besloten ten aanzien van  bijvoorbeeld de vanzelfsprekendheid van het bestaan van grondrechten, de democratie als  regeringsvorm en het bestaan van universele behoeften theorieën. Deze grondrechten, idealen en  principes zijn op veel punten met elkaar strijdig en daar leidt het multiculturele debat onder.  Opvallend is dat de kunstensector, ondanks dat er in Amsterdam wel ruimte voor lijkt te zijn, geen rol  van betekenis speelt in deze ontwikkelingen. De in het  voorjaar van 2009 door de wethouder van  cultuur aangestelde kunstintendant stelt dat we in Amsterdam  te hard dromen en constateert “Te  vaak echter wordt het dromen over de toekomst aangegrepen om niet te handelen in het heden.  Veel tijd en geld wordt gespendeerd aan luchtkastelen en nieuwe, peperdure projecten.  Realiseerbare visies en bestaande infrastructuren moeten hierbij soms het onderspit delven.”38 Ik  denk dat meer doen in het heden niet volstaat als er niet tevens wordt gekeken naar de aard en het  doel van het handelen. Er is een meer diepgaandere analyse nodig om te kunnen begrijpen waarom  de kunstensector  zich zo passief en weinig daadkrachtig toont, niet alleen in het realiseren van  dromen, maar ook in het omgaan met de multiculturele realiteit. 

                                                             38

 Demeester, 2010