Korenwolf wereld Dit is een uitgave van de Korenwolfcommissie.
Voorwoord van de voorzitter Sinds het verschijnen van de vorige Korenwolfwereld is er al ruim een half jaar verstreken. Voor de hamster een rustige periode van winterslaap, maar voor de Korenwolfcommissie een periode waarin het werk gewoon is doorgegaan. Ook een periode waarin het afgelopen jaar is geëvalueerd. Daarbij hebben we vastgesteld dat we op een succesvol jaar kunnen terugkijken. Er zijn in het najaar verspreid over de 6 leefgebieden, de opvangranden en een aantal percelen daar tussenin zo’n 600 burchten aangetroffen. Dat is een duidelijke stijging ten opzichte van 2005. Als de groei van de hamsterpopulatie zo doorgaat, hopen we aan het eind van dit jaar rond de 1000 burchten te vinden. We hebben nu ook hamsters uitgezet in het zevende leefgebied in Wittem en daarmee is de herbevolking van de leefgebieden voorlopig gereed. In de komende jaren worden er nog wel hamsters uitgezet, maar dan alleen als aanvulling op de dieren die er al in het wild leven. Ook het beheer, zowel door de deelnemende agrariërs als door de WBE’s, is geëvalueerd. Ten aanzien van het beheer door de agrariërs hebben we vastgesteld dat dit goed wordt uitgevoerd en dat het steeds duidelijker wordt wat het beste beheer is voor de hamster. Op een informatieavond zijn de ervaringen onderling uitgewisseld en daarna hebben we de richtlijnen voor het beheer weer iets aan kunnen passen, omdat er nog een paar praktische zaken in opgenomen zijn. Ook het beheer door de WBE’s, het beheer van de vossenstand in en om de hamsterleefgebieden, is op een informatieavond besproken. De resultaten van het onderzoek, dat tijdens het verschijnen van de vorige Korenwolfwereld nog niet was afgerond, zijn hier gepresenteerd en ook dit heeft geleid tot aangepaste richtlijnen voor het beheer. Hierover leest u elders in deze uitgave meer. In 2007 worden de Korenwolfcommissie en haar werk ook internationaal op de kaart gezet. Van 11 t/m 14 oktober 2007 vindt het 15e internationale hamstersymposium plaats in Kerkrade. Dit wordt georganiseerd door de mensen van Alterra, maar de Korenwolfcommissie levert hieraan een bijdrage, zodat ook ons werk hier uitgedragen kan worden. Jean van der Linden Voorzitter Korenwolfcommissie
Augustus 2007
In dit nummer
2 “Niet
Aantal hamsterburchten groeit met ruim 40 procent...
3
altijd even gemakkelijk maar beslist de inspanningen waard!”...
Gaiapark Kerkrade speelt
3 Verbeterde beheerafspraken bieden korenwolf goede kansen...5 15 Internationale Hamster Congres, 11-14 October 2007, Kerkrade...5 Verbindingszones voor Amby, Heer en Sibbe...6 belangrijke rol in fokprogramma... e
De cirkel is rond:
30 korenwolven in hamsterleefgebied Wittem
In 2002 is gestart met het opnieuw bevolken van de hamsterleefgebieden met gefokte korenwolven. Toen werden de eerste hamsters in het leefgebied Sibbe uitgezet. Sinsdien is er veel gebeurd en op 12 juni jongstleden zijn in het hamsterleefgebied Wittem 30 korenwolven uitgezet. Wittem is het zevende en voorlopig laatste leefgebied dat door de Korenwolfcommissie wordt herbevolkt. Daarmee is een mijlpaal in het werk van de Korenwolfcommissie bereikt!
Genetische verbreding Als u zich afvraagt of er nu nog nieuwe korenwolven worden bijgezet in deze leefgebieden en de tussenliggende verbindingszones, is het antwoord overduidelijk ‘ja’! Dat gebeurt niet omdat de bestaande populaties zich niet zouden kunnen handhaven, maar om de genetische basis van de wilde hamster-
populatie te verbreden en de ‘lege plekken’ in deze gebieden snel te bevolken. Wellicht herinnert u zich nog dat het fokprogramma in 1999 begon met 10 hamsters uit Heer (gemeente Maastricht). Daardoor was de genetische basis erg smal. Om de genetische basis voor de in het wild levende hamsters te verbreden zijn in de loop der jaren ook hamsters van Duitse en Belgische afkomst in het fokprogramma gebruikt. Dat heeft ook bijgedragen aan een toenemend aantal jongen per worp. Omdat tussen de leefgebieden een aantal percelen hamstervriendelijk wordt beheerd, kan de korenwolf zich ook tussen de verschillende leefgebieden verplaatsen. Zo is de basis gelegd voor een levensvatbare hamsterpopulatie. Wij hebben er alle vertrouwen in dat over enkele jaren de wilde hamster niet meer weg te denken is uit het Limburgse land.
Korenwolf wereld De hamster in 2006
Aantal hamsterburchten groeit met ruim 40 procent 2006 is een prima jaar geweest voor de korenwolf. Of korenwolven het ‘goed doen’ is niet alleen afhankelijk van de hoeveelheid jongen die er worden geboren, maar ook van het weer (mede bepalend voor het tijdstip van de graanoogst) en predatie (door roofvogels, vossen en kleine marterachtigen). Ondanks deze factoren is het duidelijk dat in de meeste leefgebieden de hamsterpopulatie is gegroeid. De tellingen in de nazomer en herfst hebben uitgewezen dat er zo’n 600 burchten verspreid over de verschillende leefgebieden aanwezig waren. Dat is een stijging van ca. 250 burchten ten opzichte van 2005!
Belgisch en Duits bloed Er zijn in 2006 nog zo’n 170 hamsters uit- en bijgezet. In de leefgebieden Puth en Koningsbosch was dit een eerste uitzet. In de gebieden Amby en Sittard zijn hamsters aan de bestaande populatie toegevoegd. Hierbij zijn ook hamsters met Belgisch en Duits bloed gebruikt. Op deze manier wordt de genetische basis van de in het wild levende hamsters breder. Het blijkt namelijk dat hamsters met een genetische Belgische en Duitse achtergrond 1 tot 2 jongen extra werpen. Dat scheelt 4 tot 8 jongen per jaar per vrouwtje. Dat lijkt misschien weinig, maar kan toch een substantieel verschil maken voor de groei en omvang van de populatie.
Een kort overzicht per leefgebied Zoals u weet hebben we nu 6 leefgebieden voor de Korenwolf in beheer. Laten we per
gebied eens kijken naar de belangrijkste ontwikkelingen: Sittard: Er waren in het najaar ongeveer 200 burchten aanwezig, waarvan 130 buiten het reservaat. De hamsterpopulatie is er sterk gegroeid. Dat is voor een belangrijk deel veroorzaakt door de weersomstandigheden waardoor een aantal belangrijke graanpercelen pas laat kon worden geoogst. Een aantal dieren heeft daardoor in 2006 een derde nest jongen groot kunnen brengen. Amby: Hier werden in het najaar zo’n 75 burchten aangetroffen. In het gebied Heer zijn, vooral in het zuidelijk gedeelte, 60 tot 80 burchten aangetroffen en in de verbindingszone tussen deze twee gebieden maximaal 10 burchten. Sibbe: Hier lijkt de hamsterpopulatie met zo’n 100 burchten stabiel. Buiten het reservaat zijn nog eens 35 tot 40 burchten aangetroffen, waaruit blijkt dat de hamster zich ook daar thuis voelt. Puth: Er zijn ongeveer 50 burchten gevonden. Dit valt wat tegen, maar de verwachting is dat de populatie in 2007 wel flink zal groeien.
pagina 2
Koningsbosch: Er zijn maar 10 burchten gevonden, ondanks de uitzet van zo’n 60 hamsters. Dat is niet het resultaat waar op gerekend was. Er is nog geen duidelijke oorzaak gevonden, maar predatie lijkt in dit gebied aan de hoge kant. In schema ziet de populatie er als volgt uit: Sibbe Amby Heer Sittard Puth Koningsbosch
150 75 100 200 50 10 585
Hoewel de resultaten per leefgebied wisselen, is er in het algemeen sprake van een uitbreiding van het aantal in het wild levende hamsters. Al met al geven de resultaten over 2006 en met name de bereikte groei van het aantal hamsters goede hoop dat er eind 2007 mogelijk 1000 burchten zullen worden gevonden.
Agrariër Henny Hartmann over bijdrage aan korenwolfprogramma
“Niet altijd even gemakkelijk maar beslist de inspanningen waard!” Hij is een ‘man van het eerste uur’ als we praten over het beschermingsprogramma voor de korenwolf. Henny Hartmann is lid van de Korenwolfcommissie en eigenaar van een agrarisch bedrijf net buiten Maastricht, met zo’n 160 hectare grond, waarvan 18 hectare geschikt is gemaakt als leefgebied voor de korenwolf. “We participeren nu ruim 10 jaar in het beschermingsprogramma”, begint Hartmann. “Dat is een periode geweest met ups en downs, maar onveranderlijk overheerst één duidelijk gevoel: het leveren van een bijdrage is dik de moeite waard!” Plussen en minnen “Het moet ongeveer 1996 zijn geweest toen de Vereniging Das en Boom ons vroeg of we een bijdrage wilden leveren aan de bescherming van de korenwolf, die toen met uitsterven werd bedreigd”, vervolgt Hartmann. “Daar moest ik over nadenken, want hoewel ik de economische voordelen van de subsidieregelingen wel aantrekkelijk vond, waren er ook een aantal implicaties. Zo zouden we op de grond die we beschikbaar stelden geen chemische middelen voor bijvoorbeeld onkruidbestrijding meer mogen inzetten.
Stille kracht achter aanwas korenwolfpopulatie
Gaiapark Kerkrade speelt belangrijke In het zuidelijkste puntje van Limburg,
Risiscospreiding
in Kerkrade, ligt het Gaiapark. Dit park
Hanny Verberkmoes is één van de mensen die binnen het Gaiapark nauw betrokken is bij het fokprogramma. Zij vertelt: “Een aantal jaren geleden was de situatie voor de korenwolf heel slecht en het beestje werd in Nederland met uitsterven bedreigd. Het was duidelijk dat er iets moest gebeuren en onder invloed van de overheid en Das en Boom werd besloten om hamsters te vangen ten dienste van een fokprogramma. Een aantal van die dieren werd daarvoor naar Blijdorp gebracht en een aantal ging naar Das en Boom. Met behulp van Alterra werden stamboeken aangelegd om te bepalen welke dieren met elkaar gekruist konden worden. Helaas kwam er een kink in de kabel toen er een conflict ontstond tussen Das en Boom en de overheid over het te voeren beleid. Dat gebeurde precies in de tijd dat het Gaiapark
bestaat nu ruim 2 jaar en is een van de kleinere dierentuinen van Nederland, maar is zonder meer een bezoek waard. Er zijn allerlei dieren te zien, zoals cheeta’s, giraffes, gorilla’s, wolven, oerossen en lynxen. Niet voor niets passeren jaarlijks tienduizenden bezoekers de entreehekken om de talrijke diersoorten te bekijken. Onzichtbaar voor het publiek, achter de schermen, gebeurt er echter nog iets anders; het Gaiapark speelt een belangrijke rol in het fokprogramma voor het behoud van de korenwolf in Nederland en België.
pagina 3
haar deuren opende. Via onze contacten met Blijdorp en de wens om het fokprogramma in verband met risicospreiding op twee verschillende plaatsen uit te voeren, werd besloten in het Gaiapark verder te gaan. Bovendien wilden wij graag meewerken aan een oplossing voor de problematiek die zich als het ware in onze achtertuin voordeed!”
Investeren Verberkmoes: “Vorig jaar zijn de korenwolven die oorspronkelijk bij Das en Boom waren gehuisvest, overgebracht naar het Gaiapark. Wij hebben twee hallen speciaal voor het fokprogramma laten neerzetten en enkele van onze dierenverzorgers zijn naar Blijdorp geweest voor kennisoverdracht rondom het fokprogramma. Er waren dus behoorlijke investeringen nodig om te kunnen participeren in het programma, maar tot nu toe zijn we
Korenwolf wereld Daarnaast moest diezelfde grond anders worden bebouwd, met graan en luzerne, zodat de korenwolf betere overlevings- en voortplantingskansen zou hebben. En, ook geen onbelangrijk aspect: ik moest andere machines aanschaffen omdat de normale ploegen te zwaar zijn en de burchten zouden kunnen beschadigen. Vergeet niet dat het in die tijd nog niet duidelijk was hoe duurzaam en rendabel een bijdrage aan het korenwolfprogramma zou zijn. Maar al plussend en minnend vonden we meedoen toch de enige juiste keuze.”
Moeilijke start De betrokkenheid van Hartmann bij het korenwolfprogramma was groot, maar al snel liep het op een ongelukkige manier verkeerd. Hij vertelt: “Op een perceel dat niet onder de beschikbaar gestelde grond viel, wilden we aardappelen verbouwen. Tijdens het ploegen hebben we daarbij de ingang van een burcht dichtgeploegd waarvan we het bestaan niet kenden. Omdat men deze burcht wilde beschermen, hebben we alsnog een beheersovereenkomst afgesloten met de Dienst Landelijk Gebied, wat inhield dat zo’n 40.000 gepote aardappeltjes handmatig verwijderd moesten worden! Handmatig, omdat de inzet van zware machines tot meer beschadigingen zou kunnen leiden. Om de aardappels uit de grond te wippen, gebruikten we daarom een onkruideg. Leerlingen van de lokale basisschool hebben vervolgens in groten getale geholpen met het rapen van de aardappelen. Vervolgens is het perceel ingezaaid met graan en luzerne. Alles leek toen in orde, totdat we openlijk door het Ministerie beschuldigd werden van het feit dat we het veld voor een tweede keer
zouden hebben omgeploegd. Dat beeld was echter ontstaan door het afeggen van de aardappelruggen. Uiteindelijk is dit misverstand rechtgezet en is er een rectificatie in de Staatscourant opgenomen, maar het hele voorval heeft toch een wrange smaak achtergelaten.”
Bewezen concept Wie denkt dat Hartmann na het voorval zijn buik vol had van deelname aan het korenwolfprogramma heeft het mis. Integendeel, zijn betrokkenheid bij het programma werd alleen maar groter. De 3 hectare grond die hij aanvankelijk voor beheer ter beschikking had gesteld, werd geleidelijk aan verder uitgebreid naar de eerder genoemde 18 hectare. Daarnaast heeft hij intensief meegewerkt aan diverse onderzoeken. Bijvoorbeeld naar de geschiktheid van bepaalde soorten beplanting voor de leefomgeving van de korenwolf in nauwe samenwerking met Alterra. Of naar hoe de verwildering van akkers kan worden voorkomen en hoe deze landbouwkundig aantrekkelijk kunnen worden gehouden. Hartmann, tot besluit: “Ik vind betrokkenheid bij natuurbeheer een verantwoordelijkheid van ons allen. En het voelt heel goed dat we in een positie zijn om een ‘bewezen concept’ neer te zetten dat participatie van collegaboeren laagdrempeliger maakt. De subsidieafspraken lopen tot 2010. De komende jaren wordt het beschermingsprogramma geëvalueerd om te kijken hoe het beheer na 2010 moet worden ingericht. Wat mij betreft is het duidelijk. We moeten door. Nú stoppen zou alle inspanningen van de laatste jaren tenietdoen. Gezien het natuurlijk en economisch belang van de korenwolf is stoppen geen optie.”
rol in fokprogramma erg succesvol. In 2006 hebben bijna alle door Alterra aanbevolen fokcombinaties jongen voortgebracht en er zijn er slechts weinig gestorven. Vorig jaar bestond het grootste nestje uit 11 jongen, het kleinste uit één. Totaal zijn er 88 korenwolfjes geboren.”
Bordeeltje “In de fokhallen van het Gaiapark staan ruime bakken met per bak één korenwolf”, vervolgt Verberkmoes. “Korenwolven zijn solitaire dieren. Om ze tot paring te laten komen, worden een mannetje en een vrouwtje in twee met elkaar verbonden bakken geplaatst. We noemen dit het bordeeltje. De bakken zijn gescheiden met een luikje van gaas. Zo hebben ze eerst de tijd om aan elkaar te wennen en als de ‘klik’ er is, wordt het luikje geopend zodat ze bij elkaar kunnen komen. Na de paring worden de beestjes weer
gescheiden om na enkele dagen weer bij elkaar te komen. Als ze dan weer gaan paren, is het vrouwtje kennelijk niet drachtig en is de eerste poging mislukt. Dan begint de cyclus opnieuw. Omdat hamsters avondactieve dieren zijn, is in de paartijd van begin mei tot half juni een dierenverzorger elke avond in touw om dit proces te begeleiden. Een deel van de aanwas wordt gebruikt voor de fok in het volgend jaar. Het overgrote deel echter wordt uitgezet in de natuur, vaak voorzien van een kleine geïmplanteerde zender zodat ze getraceerd kunnen worden. Het fok- en herintroductieprogramma dat zowel voor Blijdorp als Gaiapark wordt gecoördineerd door Alterra, is zeer succesvol. Enkele jaren geleden was de korenwolf vrijwel verdwenen. Tegenwoordig leven er weer ettelijke honderden vrij in de natuur van het Limburgse heuvelland.”
pagina 4
Korenwolf wereld
Verbeterde beheerafspraken bieden korenwolf goede kansen
In 2006 is de populatie in het wild levende hamsters opnieuw gegroeid; er zijn zo’n 600 burchten gevonden. Het aangepast beheer van percelen door agrariërs is een hele belangrijke factor bij het behoud en de groei van de in het wild levende hamsterpopulatie. Er zijn met een aantal agrariërs overeenkomsten voor hamstervriendelijk beheer afgesloten. Dit houdt in dat zij, tegen een vergoeding, volgens vastgestelde richtlijnen hun percelen beheren, zodat de hamsters in deze percelen kunnen leven. Het hamsterbeheer heeft nu nog een experimenteel karakter. Zo kunnen we aan de hand van opgedane ervaringen het beheer verbeteren, veranderen en gemakkelijker maken. Voor de deelnemers aan het experiment kan dit betekenen dat zij elk jaar enkele nieuwe aanwijzingen krijgen, maar ook dat de maatregelen steeds beter passen in de bedrijfsvoering. Het boer- en hamstervriendelijk
beheerpakket krijgt op deze manier steeds meer vorm. In 2007 zijn de beheerrichtlijnen aangepast. Deze aanpassingen hebben plaatsgevonden naar aanleiding van een informatieavond waarop zowel de onderzoekers als de deelnemers ervaringen hebben uitgewisseld. Het werd daarbij al snel duidelijk dat de deelnemers het beheer serieus opvatten en uitvoeren. De richtlijnen voor het beheer worden goed opgevolgd en bij twijfel doen de deelnemers eerst navraag bij de begeleiders ‘in het veld’. In de vorige editie van De Korenwolfwereld kon u lezen dat ook de Wildbeheereenheden beheer uitvoeren. Het gaat hier dan met name om regulatie van de vossenstand, zodat minder hamsters ten prooi vallen aan deze dieren. Uit onderzoek blijkt dat de beste resultaten worden bereikt als zich vroeg in het voorjaar geen vrouwelijke vossen met jongen in of direct rondom de hamsterleefgebieden bevinden. Deze moeten hun jongen voeren en hebben daarvoor meer prooi nodig dan solitaire vossen. Voor 2007 is dan ook met de jagers afgesproken dat zij het beheer van de vossenstand voornamelijk hierop richten. De aanpassingen in de afspraken over het beheer van de vossenstand kwamen tot stand na een informatieavond speciaal voor de leden van de Wildbeheereenheden. Daarbij zijn de resultaten van het onderzoek besproken en hebben de leden van de Wildbeheereenheden aangegeven wat de knelpunten in het door hen uit te voeren beheer zijn. Aan het eind van 2007 wordt bekeken of de nieuwe afspraken opnieuw tot een goed resultaat leiden.
pagina 5
Dit jaar op Nederlandse bodem
15e Internationale Hamster Congres, 11-14 October 2007, Kerkrade Van 11 tot en met 14 oktober aanstaande vindt het 15e Internationale Hamster Congres plaats in conferentiecentrum Rolduc te Kerkrade. Hier komen deskundigen, onderzoekers en vrijwilligers bij elkaar om de meest recente ontwikkelingen en onderzoeken over de korenwolf voor een breed publiek te presenteren en te bespreken. Het programma bestaat uit lezingen, een excursie naar het leefgebied van de korenwolf en een bezoek aan het fokcentum. Vanzelfsprekend is er ook veel tijd ingeruimd om met andere congresgangers van gedachten te wisselen. Meer informatie over het congresprogramma vindt u op onze internetsite: www.korenwolfwereld.nl. Dit jaar besteden we tijdens het congres extra aandacht aan de achteruitgang van akkervogels. Uit diverse recente onderzoeken blijkt dat deze achteruitgang wordt veroorzaakt door intensivering van de landbouw in Europa sinds de jaren ’70. Deze intensivering lag ook ten grondslag aan de enorme achteruitgang van de hamsterpopulatie. We hopen daarom dat onderzoekers die bezig zijn met de korenwolf en met de akkervogels van elkaars kennis en ervaring kunnen leren. Het 15e Internationale Hamster Congres wordt georganiseerd door Alterra en de Radboud Universiteit Nijmegen in samenwerking met de Korenwolfcommissie en het Vlaamse Agentschap voor Natuur en Bos.
Korenwolf wereld
Belangstellenden zijn meer dan welkom!
Verbindingszones voor Amby, Heer en Sibbe Allen 7 hamsterleefgebieden waarop de Korenwolfcommissie haar aandacht richt, zijn inmiddels opnieuw bevolkt met korenwolven. Het aantal korenwolven in het wild neemt toe, maar het is wel van belang dat zij zich kunnen verplaatsen van het ene leefgebied naar het andere of van en naar gebieden in Duitsland, waar zij ook kunnen leven. Voor een deel is dit ook al gerealiseerd. Vanuit de leefgebieden Koningsbosch en Sittard is aansluiting gevonden met Duitsland. Vanuit Sittard is ook uitwisseling met het gebied Puth mogelijk en omgekeerd. Ten behoeve van het leefgebied Wittem is een verbindingszone gerealiseerd naar de Horbacher Börde in Duitsland via Bocholtz en Avantis. Daarvoor zijn met agrariërs overeenkomsten voor hamsterbeheer gesloten met betrekking tot ongeveer 40 hectare verspreid liggende geschikte percelen. Een prachtig resultaat, maar we zijn er nog niet!
Colofon: Korenwolfwereld is een uitgave van Dienst Landelijk Gebied Limburg in samenwerking met provincie Limburg en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.
Redactieadres: Dienst Landelijk Gebied Limburg Postbus 1237 6040 KE Roermond
Concept en uitvoering: Coppen advertising and marketing, Roermond
Opvangranden Elk jaar opnieuw is er een netwerk aan zogenaamde opvangranden. Dat zijn randen van 20 meter breed waar het graan niet wordt geoogst. Hierdoor zijn er voor de in het wild levende hamsters betere overwinteringsmogelijkheden, omdat in deze opvangranden voldoende graan achterblijft voor de aanleg van een wintervoorraad.
Steentje bijdragen? Dit jaar wil de Korenwolfcommissie zich nog richten op het verbinden van de leefgebieden Amby, Heer en Sibbe. In deze leefgebieden ontwikkelt de hamsterpopulatie zich goed, maar er vindt nog geen uitwisseling tussen de gebieden plaats. Deze verbinding ontbreekt nu nog, omdat in eerste instantie de aandacht is uitgegaan naar het realiseren van de leefgebieden zelf. Dit is nu in een dermate vergevorderd stadium dat de aandacht nu verschoven kan worden naar de laatste verbindingszones. De Korenwolfcommissie is daarom nog op zoek naar grondgebruikers in het gebied tussen de leefgebieden Amby, Heer en Sibbe die belangstelling hebben om deel te nemen aan het hamsterbeheer en zo hun steentje willen bijdragen aan het behoud van de wilde hamster op lange termijn.
Contact Heeft u belangstelling om hieraan mee te doen en liggen uw gronden in het juiste gebied, dan kunt u contact opnemen met de secretaris van de Korenwolfcommissie, mevrouw I. Orbons-Hettema van de Dienst Landelijk Gebied op telefoonnummer 0475-35 68 03 of mobiel op nummer 06-52401377.
Stichting Faunabeheereenheid Zuid-Limburg Stichting Faunabeheereenheid Midden Limburg
Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.
pagina 6
