Md | zomer 2015
‘We do not resist the vibrations, pulses, and rhythms of nature, just as the yachtsman does not resist the wind. But he knows how to manage his sails and, therefore, can use the wind to go wherever he wishes. The art of life, as we see it, is navigation.’ (Alan Watts)
14
Manfred van Doorn en Caroline Wiedenhof
Klopt je verhaal? Hoe de narratieve psychologie organisaties kan helpen Manfred van Doorn (
[email protected]) begon zijn loopbaan als psycholoog en psychotherapeut. Daarnaast had hij een grote passie voor films. Toen hij ontdekte dat krachtige filmscènes een grote therapeutische werking hadden, begon een nieuwe fase in zijn loopbaan: het geven van trainingen en lezingen aan de hand van inspirerende filmfragmenten. Caroline Wiedenhof (
[email protected]) kwam tijdens haar studie in aanraking met internationale samenwerking en maakte daar als diplomaat haar beroep van. Gaandeweg kwamen haar talenten voor coaching, management en advies naar boven. Zij stelt inmiddels haar visie en ervaring als bestuurder en leidinggevende ten dienste van mensen en organisaties die duurzame waarde toevoegen aan de wereld.
Md | zomer 2015
Narratieve psychologie
De mens heeft altijd al verhalen gebruikt: om ervan te leren, troost te ontvangen en er moed uit te putten. De grote religies zijn bijvoorbeeld gebaseerd op krachtige heldenverhalen met allerlei verwijzingen naar bovennatuurlijke fenomenen en magische transformaties. Verhalen ontstaan niet alleen uit cultuur; ze dragen die cultuur ook én blijken in staat culturen te transformeren. De laatste honderdvijftig jaar is het vertellen van verhalen in een stroomversnelling geraakt. Film en televisie maakten duidelijk dat vermaak, informatie en beïnvloeding onlosmakelijk verbonden zijn en het internet zorgde voor een exponentiële groei van de stroom verhalen via email, nieuwssites, blogs, facebook, linkedin, twitter, instagram en youtube. Het is niet voor niets dat storytelling zo populair is geworden binnen organisaties als middel om klanten, medewerkers, shareholders en anderen te boeien en binden. Dit artikel beschrijft de belangrijkste wetmatigheden die bepalen hoe invloedrijk een verhaal is. Het beschrijft hoe verhalen helpen bij het ontwikkelen van leiderschapsvaardigheden en hoe ‘kloppende’ verhalen gebruikt kunnen worden om niet alleen organisaties te versterken, maar de wereld ook richting te geven en te helpen transformeren. Via www.MDonline.nl kun je alle besproken filmfragmenten in dit artikel online bekijken.
De narratieve psychologie heeft als uitgangspunt dat de mens een verhaal is. Maar of wij ons eigen verhaal maken of dat het verhaal ons maakt, zullen we nooit weten. Deze paradox hangt nauw samen met de dynamiek tussen aangeboren trekken (nature) en aangeleerde eigenschappen (nurture). Als mens ontvouwen we ons als het ware tijdens ons leven; ons verhaal vertelt zichzelf en vervolgens maken we daar weer verhalen over. We zeggen over onszelf bijvoorbeeld: ik ben slim, opvliegend, gedreven of idealistisch. Of we zeggen: ik ben atheïst, christen, jood, moslim, boeddhist of hindoe. Of ‘ik heb moeite met hechten’. Maar welk deel van onszelf is dat? Een groot deel van onze identiteit wordt immers bepaald door de cultuur waarin we opgroeien en de opvoeding die we krijgen. En die bestaan uit verhalen over de wereld die ons verteld worden - verhalen over wie we zijn en wat we geloven. Onze persoonlijkheid - net als onze cultuur - is daardoor te beschouwen als een samenstel van verhalen die tot gewoonten en rituelen zijn gestold. De theorie van het dialogisch zelf stelt dat we gevormd worden door het gesprek tussen onze sub-persoonlijkheden. En dat gesprek is dus niet meer en niet minder dan… een verhaal.
15
Daardoor kunnen we nooit precies weten wie we nou ‘echt’ zijn. Want ook dat is een verhaal dat ons wel of niet aanspreekt. Ook als we willen veranderen, is het de vraag wie of wat er eigenlijk wil veranderen. Soms dicteert ons lichaam dat we een oude manier van leven niet meer kunnen voortzetten. Dat begint ons lijf dus een verhaal te vertellen waarop wij moeten voortborduren. Dat lijkt meer op een lot dat zich voltrekt, dan dat we zelf aan het stuur staan. Zo bezien we kunnen nooit zeker weten hoe vrij we in ons handelen zijn. Wel kunnen we onszelf beschouwen als een interessant verhaal, waarvan we zowel acteur, regisseur, schrijver als publiek zijn. Op die manier kunnen we dus tegelijk ons eigen verhaal schrijven, nieuwsgierig zijn naar wat we gaan doen, en zelfs observeren dat we nieuwsgierig zijn. Deze paradox van het zelf-vertellende verhaal houdt dus in dat we niet weten wat ons precies bepaalt en dat juist dit ons vrij maakt. En dat we misschien wel voorbestemd zijn om ons vrij te voelen. De paradox van het zelf-schrijvende verhaal is verwant aan de bevinding in de kwantummechanica dat onbetrokken, objectief waarnemen niet mogelijk is, omdat de waarnemer door de waarneming de uitkomst van een experiment altijd beïnvloedt. Op dezelfde manier schrijven wij mee aan ons levensverhaal dat zich aan ons ontvouwt.
>>
Md | zomer 2015
Dit fenomeen geldt ook voor geschreven teksten, foto’s, documentaires en fictiefilms. ‘Ik houd niet van science fiction’ zeggen sommigen, en anderen ‘ik lees alleen non-fictie’. Maar een documentaire kan de werkelijkheid nooit objectief weergeven. Want door zijn manier van filmen en monteren vertelt de filmer altijd zíjn verhaal over de werkelijkheid. En omgekeerd kun je stellen dat de meest fantasievolle fictiefilm altijd oerwaarheden bevat, en daar zelfs door gedicteerd wordt.
16
Een klassiek voorbeeld van het zelf-vertellende verhaal zien we in de film ‘Basic Instinct’ waarin een schrijfster in een van haar boeken een moord beschrijft die later ook precies zo plaatsvindt. Is het toeval, is het planning of zit ze in een zelf-vertellend verhaal?
In ‘A late quartet’ vertelt Robert (Philip Seymour Hofman) hoe hij bij de eerste informele kennismaking al voelde dat zijn toekomst bij het kwartet lag - zijn
Reality follows fiction: in de gedramatiseerde biopic ‘Erin Brockovich’ zien we een advocate beweren dat het water in Hinckley niet vergiftigd is en goed drinkbaar. Als Erin vervolgens zegt dat het water dat in het glas van de advocate zit, daadwerkelijk uit Hinckley komt, stopt ze met drinken.
Verhalen, in de vorm van woorden, muziek of beelden (en in film vaak allemaal tegelijk) zijn buitengewoon krachtig in het geven van richting aan zowel individueel als collectief gedrag. Daarom bedienen verstandige leiders zich van verhalen, en kennen ze de belangrijkste structuren, motieven en wendingen van de grote verhalen. Op die manier leven wijze leiders in de paradox van het zelf-vertellende verhaal. Dat betekent dat zij het verhaal van hun organisatie (of land, of zelfs de mensheid als geheel) begrijpen in de context van de geschiedenis waaruit het verhaal is ontstaan, en vervolgens onderzoeken of ze het kunnen bijstellen aan de hand van een toekomstvisie. Vaak is er daarbij sprake van een ‘moeten’: zoals ons lichaam ons kan dwingen om een nieuwe wending aan ons levensverhaal te geven, zo kunnen de ef-
In een recent interview voor het Franse Canal+ beweert GMO-voorstander Patrick Moore dat de onkruidverdelger Roundup niet kankerverwekkend is en dat je producten die er mee behandeld zijn, veilig kunt eten en drinken. Hij beweert zelfs dat je RoundUp kunt drinken. Alsof de interviewer de film goed kent, zegt hij dat ze een fles bij zich hebben zodat Moore meteen kan bewijzen dat hij het meent. Het maakt de man razend en hij verliest zijn geloofwaardigheid net als de advocate in ‘Erin Brockovich’.
fecten van een oud maatschappelijk of economisch verhaal ons ook dwingen een nieuwe plotwending te ontwerpen. En voor een deel ontwerpt die wending dus ons… Op die manier is de wijze leider te zien als iemand die op een grote golf surft. Hij heeft de golf niet gemaakt, maar misschien beïnvloedt zijn manier van surfen de golf. En heel misschien zijn de leider en de golf wel samen deel van een veel groter verhaal.
Is er iets te voorspellen over de richting die ons verhaal opgaat? Misschien niet. Als er een God meekijkt, is die misschien wel net zo nieuwsgierig als wij wat we onze volgende stap is. Maar aan de andere kant is er wel veel te leren van de verhalen die we elkaar al eeuwen vertellen. ‘Ken uw klassieken’ lijkt het motto. De bekendste onderzoeker van verhalen uit alle culturen en tijdperken is Joseph Campbell. Zijn ‘De held met de duizend gezichten’ is een van de invloedrijkste boeken van de afgelopen honderd jaar en wordt ook wel ‘de bijbel van Hollywood’
toekomst ontvouwde zich als vanzelf.
Wijs leiderschap
Patronen: onmisbare beproevingen en transformaties
Md | zomer 2015
Klopt je verhaal?
genoemd. Campbell wijst erop dat in alle overheersende verhalen van over de hele wereld een structuur valt aan te wijzen die duidelijk maakt hoe we als individu en als gemeenschap - en mogelijk dus ook als mensheid - door een betrekkelijk voorspelbare cyclus gaan. Het kennen van deze ontwikkelingscyclus is dus voor leiders van onschatbare waarde. Het universele verhaal dat Campbell beschrijft, bouwt altijd voort op een eerdere cyclus. Vaak wordt al aan het begin van het verhaal het einde voorspeld (Proloog). Vervolgens krijgt de hoofdpersoon (het kan ook een groep zijn) een ingeving of aanwijzing die het nieuwe avontuur inluidt (Oproep). Na de gebruikelijke Weerstand (van binnenuit of buitenaf) maakt de held zich nieuwe inzichten en vaardigheden eigen (Mentor), waarmee hij erkenning en uiterlijke macht verwerft (Selectie). Daarmee voelt hij zich de Ster van de Dag en denkt hij dat dit succes altijd zal voortduren. Kenmerkend voor deze fase is dat het eigenbelang nog prevaleert boven het belang van de gemeenschap. De tweede helft van het verhaal is vaak grimmiger. De hoofdpersoon begint in toenemende mate signalen te krijgen dat er een moeilijke tijd aankomt en krijgt de kans om zich daarop voor te bereiden (Aarding). Toch nog onverwacht barst de crisis los en bevindt de hoofdpersoon zich in diepe wanhoop, vaak veroorzaakt door het eigen handelen (Dolk). In sombere verhalen of films noir, eindigt het verhaal in deze fase. De moraal is dan: eigen schuld, dikke bult. Maar in de populairste verhalen hervindt de hoofdpersoon de hoop en de richting (Terug naar het Licht). Op basis van deze hervonden idealen gaat de hoofdpersoon staan voor de diepste eigen waarden en maakt zij of hij een offer ten behoeve van een groter geheel. Dit leidt tot de transformatie van de hoofdpersoon (die nu pas met recht een held kan worden genoemd). Deze fase noemen we ‘Dood en Wederopstanding’. De wederopstanding kan zijn dat de held zich met hernieuwde krachten inzet voor zijn gemeenschap. Maar het kan ook zijn dat hij of zij zelf fysiek sterft maar een vruchtbare erfenis achterlaat (Elixer). Het Elixer van de strijd van Martin Luther King is bijvoorbeeld dat Barack Obama bijvoorbeeld president van de Verenigde Staten kon worden.
Cycli in het het Double Healix model Het werk van Joseph Campbell is door ons voortgezet in het Double Healix model. Naast de stappen van Campbells reis van de held laten we in dit model ook zien hoe deze cyclus zich op verschillende niveaus van ontwikkeling voordoet. In de cyclus van een jong kind wordt de
‘dood en wederopstanding’ bijvoorbeeld gevormd door het oefenen met zelfstandigheid, het afscheid van de kinderjaren en de geboorte van de adolescent. Een volwassene op zijn beurt werkt eerst aan het maximaliseren van de eigen vaardigheden, waarna dit deel van de mens een beetje ‘sterft’ als hij of zij een intieme relatie krijgt, voor kinderen gaat zorgen of verantwoordelijkheid krijgt voor een team. De transformatie of ‘wederopstanding’ behelst dan dat zijn eigenbelang meer naar de achtergrond verschuift omdat hij zich gaat inzetten voor een relatie.
17
Eenzelfde transformatie-cyclus kan ook worden herkend bij teams, leiders, organisaties en culturen. Want ook organisaties zijn een ‘zelfvertellend verhaal’. Leidinggevenden, strategen, en alle anderen die zich inzetten voor de toekomst doen er daarom goed aan de structuur van narratieve cycli te kennen en zo mogelijk toe te passen in hun eigen processen. In de proloog van de serie ‘Borgen’ wordt al duidelijk dat de nog onbekende politica Birgitte Nyborg (gespeeld door Sidse Babett Knudsen) de vernieuwing personifieert waar Denemarken aan toe is. Alleen weet ze het zelf nog niet … De hele serie Borgen blijkt voorspellende waarde te hebben. Er kwam net als in de serie voor het eerst een vrouwelijke premier in Denemarken en vele dilemmas uit de serie traden later in de werkelijkheid ook op.
>>
Md | zomer 2015
Leren met en van verhalen met hulp van MovieLearning
18
Bij het opleiden van teams en leidinggevenden kan de narratieve structuur van het Double Healix model gebruikt worden om te zien welke vaardigheden of handelingen in welke fase van het verhaal benodigd zijn, en wat de mogelijkheden voor het vervolg zijn. Door inzicht in verhalen vergroten leiders hun voorspellend vermogen en invloed. En dan volgt het oefenen, oefenen, oefenen… Volgens de bekende ratio 70/20/10 kunnen we stellen dat 70% procent van het leerproces plaatsvindt tijdens lastige en leerzame werkzaamheden. 20% van het leerproces via ontmoetingen (inclusief de coaching door de leidinggevende en collega’s) en 10% via cursussen en trainingen. De methode die wij hebben ontwikkeld om al deze aspecten van het leerproces te ondersteunen, maakt gebruik van gefilmde inspirerende verhalen. Het blijkt dat emotioneel krachtige filmfragmenten heel goed worden onthouden en in het onbewuste worden opgenomen. En zoals elk goed verhaal ons gedrag beïnvloedt, komen de herinneringen aan het krachtige voorbeeld vaak omhoog in vergelijkbare omstandigheden en leveren dan nieuw gedragsrepertoire. We noemen die methode MovieLearning. Dat is ook de naam van een online video-leeromgeving (die naar behoefte kan worden aangevuld met training, coaching en live intervisie). Het is geordend aan de hand van de boven beschreven narratieve structuur van de menselijke ontwikkeling en biedt inspirerende voorbeelden van leiderschap in verschillende omstandigheden.
sen schrikken er voor terug. Het ontwikkelen van zo’n holografische blik is misschien wel de grootste opdracht voor leiders van deze tijd. Op dit moment strijden twee grote verhalen over de mensheid om de macht. Het ene vertelt het verhaal van de mens als hebzuchtig individu die voortdurend op jacht is naar schaarse middelen. Het is een oud verhaal dat ons grote welvaart heeft gebracht - we zijn er als het ware de ‘Ster van de dag’ mee geworden. Het hoofdmotief in dat verhaal is zelfredzaamheid, zoals het dat ook vaak is in de eerste zes fasen van de narratieve cyclus van Campbell. Maar het verhaal heeft een prijs - zie de wereld die bijna stikt in al het vuil dat we produceren, zie de grondstoffen opraken en zie de onaanvaardbaar wordende verschillen tussen arm en rijk. Het is dus niet verbazend dat er een nieuw groot verhaal aan het ontstaan is. Dat verhaal gaat verder in de tweede helft van de narratieve cyclus. Het beschrijft hoe de mensheid een dood en wederopstanding doormaakt (‘Nederland kantelt’ noemt professor Rotmans het). De mens die individueel op zelfredzaamheid gericht was, verdwijnt ten gunste van de ‘samenredzaamheid’. Als we zo’n transformerend verhaal aan elkaar kunnen vertellen, gaan we ons er misschien meer naar gedragen en wordt de paradox van het zelfvertellende verhaal een self-fulfilling prophecy… Staan we toch nog aan het stuur! Wijze woorden uit een winnend opstel van Molly (Madeline Carroll) in de film ‘Swing vote’.
De tijd is rijp voor een nieuw verhaal In onze tijd wordt authenticiteit hoog aangeslagen en zijn veel mensen hard op zoek zijn naar wie ze ‘echt’ zijn. Leiders die de kunst van het authentiek zijn niet beheersen krijgen het steeds zwaarder. In de termen van de narratieve psychologie betekent dat ze authentieke verhalen moeten leren vertellen. (Opnieuw een paradox: authentiek zijn moet je leren!) Storytelling is op dit moment al zo populair, dat de droogste beleidstukken al met ‘narrative’ worden aangeduid om ze wat franje te geven. Maar zoals Aristoteles al onderwees: een verhaal is pas goed als het ethos, pathos en logos in zich draagt. Het moet geloofwaardig zijn, het hart raken en goed onderbouwd zijn. Om het verhaal dan echt ‘kloppend’ te maken is het van belang om het te koppelen aan een breder doel en dus een groter verhaal. Een wijze leider is iemand die kleine en grote verhalen aan elkaar kan koppelen; die het grote in het kleine ziet, en dat kan uitleggen aan anderen. Dat grote verhaal vertellen is niet eenvoudig en veel men-
Disney studio’s heeft op basis van jarenlange ervaring geconstateerd dat hun films het beste verkopen en het meest bekeken worden als ze voldoen aan drie voorwaarden. Allereerst moet de verhaalstructuur de 12 fasen volgen, zodat de hoofdpersoon een volledige loutering en transformatie doormaakt en het grotere belang gaat dienen. Bovendien moet de verhaallijn meerdere betekenislagen kennen (mythische lading hebben), zodat ouders en kinderen zich erin herkennen en behoefte voelen om de film vaker te bekijken. Tot slot moet er een belangrijke morele deugd in ontwikkeld worden. Disney Studio’s heeft dus ontdekt dat ze het meeste verdient aan verhalen die een hart en een geweten hebben...
Md | zomer 2015
Klopt je verhaal?
Klopt jouw verhaal? De belangrijkste les van dit artikel is dat gebeurtenissen binnen een goed verhaal geplaatst kunnen worden, en dat een goed verhaal een universele structuur kent. Je kunt als MD officer of HR manager naar je eigen leven als verhaal kijken, maar je kunt ook je organisatie als een spannend verhaal benaderen. Wat zijn de parameters van het verhaal van jouw leven, van jouw organisatie? Is het voorspelbaar of kun je jezelf verrassen? En omdat elk verhaal niet per se een goed verhaal is, dien je jezelf ook af te vragen: heeft het een hart? Klopt het hart? Ga ik met mijn verhaal richting een transformatie? Wijst mijn morele kompas mij de richting? Ga ik ergens voor staan? Wat is het grootst mogelijke belang dat ik dien? Wat is het grootst mogelijke belang dat we met onze organisatie dienen? Van welk stuk moeten we afscheid nemen en kunnen we getransformeerd wederopstaan? En hoe klopt mijn verhaal?
Case PON Holdings In nauwe samenwerking met Pon Holdings heeft Double Healix film-fragmenten geslecteerd die illustratief zijn voor de belangrijkste waarden en management-vaardigheden van het bedrijf. Deze zijn opgenomen in de MovieLearning-omgeving voor de leidinggevenden van PON. Vervolgens zijn trainingen gegeven waarin de leidinggevenden zelf ook fragmenten uploadden en bespraken. De derde stap was dat tijdens diezelfde trainingen persoonlijke verhalen en ‘best practices’ werden gefilmd. Deze clips werden clips wereldwijd gedeeld, besproken en beoordeeld. Op die manier werd de beoogde culturele omslag bevorderd. Zo filmden we een krachtige testimonial van een HR-manager die was aangenomen om de overgang van een pioniers-cultuur naar een meer op due diligence en integriteit gebaseerde cultuur te helpen maken. Hij ontdekt al snel dat een grote groep werknemers een aantal jaren lang hun overuren niet precies volgens de CAO betaald hadden gekregen. Hij legt deze bevinding voor aan de Board en zij geven aan deze fout per ommegaande te herstellen. Hij vraagt hoe ze dat gaan doen. Ze benadrukken dat ze vanaf nu de hogere betalingen gaan doen. Hij is het er niet mee eens en legt uit dat integriteit vraagt dat je een fout met terugwerkende kracht recht zet. De board schrikt hiervan omdat het een onverwachte kostenpost van miljoenen euro’s gaat betekenen. De HR-manager houdt voet bij stuk en legt zelfs zijn portefeuille in de waagschaal. De Board vindt uiteindelijk dat hij gelijk heeft en maakt de fout van hun voorgangers goed.
Het verhaal wordt wereldwijd goed ontvangen en staat wekenlang op de eerste plaats van de meest gewaardeerde verhalen. Het leidt ertoe dat er nog meer positieve verhalen loskomen over de integriteit en de loyaliteit van de bestuurders. Het positieve effect op de werknemers-tevredenheid en de loyaliteit aan de organisatie overtreffen in een veelvoud de gemaakte kosten. Case Rijksoverheid Ook bij het ministerie van Buitenlandse Zaken ondersteunt MovieLearning de kernwaarden van de organisatie, die richting geven aan de verandering van een gesloten, hiërarchische werkwijze naar open netwerksamenwerking. Hoewel MovieLearning bij dit ministerie nog in een pilotfase is, wordt de methode al gebruikt voor uiteenlopende trainingen, programma’s en workshops, bijvoorbeeld over het terugdringen van werkdruk, het verbeteren van samenwerking of het ontwikkelen van een toekomstvisie. Een voorbeeld is een workshop voor ambassadeurs en secretaresses tezamen, die van over de hele wereld in Den Haag zijn om te worden bijgepraat. De workshop gaat over macht en invloed. Voor de deelnemende secretaresses wordt het duidelijk hoe ‘anders’ hun leidinggevenden denken en praten over situaties, en hoe belangrijk het is bij die gedachtenwereld te kunnen aansluiten om hen goed te kunnen ondersteunen. Het leidt op hun verzoek tot een traject voor de verbetering van strategische vaardigheden van secretaresses. Het team van veranderkundigen van het ministerie kreeg ook les in het achterliggende Double Healix model. Het brengt inzicht en taal om naar verandercycli te kijken, maar raakt ook al snel de samenwerking onderling. Een van de leden vat het enkele weken later kernachtig samen: ‘Mijn oude ik wil scoren, mijn nieuwe ik samenwerken, en wat is het vreselijk moeilijk het bekende los te laten, want het is een stap in het onbekende’. Een troost is dat het nieuwe verhaal zichzelf zal schrijven!
In de laatste scène van Pleasantville heeft een – voorheen vastgeroest – echtpaar een transformatie doorgemaakt. Eerst leefden ze in zwart-wit; nu is hun leven vol kleur. Nu durven ze het samen niet te weten, en staan ze open voor een nieuw verhaal. | Md
19
