Oosterschelde (NL) De Nederlandse zeearm Oosterschelde is uitzonderlijk rijk aan vogels, maar de vraag is voor hoe lang nog. De platen, slikken en schorren, die nu nog in uitgestrekte foerageer- en rustplaatsen voorzien, brokkelen in hoog tempo af. De oorzaak is de bouw van een stormvloedkering; klimaatverandering zal het proces versnellen. Climate Proof Areas heeft bijgedragen aan experimenten om het intergetijdengebied te behouden. Proeven met plaatsuppleties en schorrandverdedigingen geven bemoedigende resultaten. De bescherming van slikken met kunstmatige oesterriffen en suppleties (‘hangende slikken’) moeten zich de komende jaren bewijzen. Mogelijk ontstaat ook nieuw schor, door afgedamde kreken opnieuw te verbinden met de zeearm.
toenemende golfaanval op de dijk intergetijdegebieden eroderen
zeespiegelstijging
Klimaatbestendige Oosterschelde Vraagstelling In de zuidwestelijke delta van Nederland ligt de Oosterschelde. De zeearm is aangewezen als Natura 2000-gebied, onder meer omdat bij laagwater duizenden vogels op de slikken en zandplaten foerageren. Bij hoog water rusten ze uit op de schorren. De waardevolle slikken, platen en schorren in de Oosterschelde brokkelen langzaam maar zeker af. Jaarlijks gaat vijftig hectare van deze intergetijdengebieden verloren. Rond 2050 zal nog maar 6000 hectare over zijn, in 2075 slechts 1500 hectare. Rijkswaterstaat verkent maatregelen om het intergetijdengebied te beschermen tegen afbraak. Climate Proof Areas heeft bijgedragen aan onderzoek, met als centrale vraag: zal de afname van het intergetijdengebied versnellen door klimaatverandering en zijn maatregelen denkbaar om het intergetijdengebied te behouden?
2000
Oosterschelde De Oosterschelde is het grootste Nationale Park van Nederland. De zeearm is niet alleen bijzonder aantrekkelijk voor vogels, maar ook voor waterrecreanten en vissers. In de vorige eeuw is een stormvloedkering in de monding gebouwd om het omringende land te beschermen tegen overstromingen. Na de bouw van de stormvloedkering is onbalans in de zandhuishouding ontstaan. Golven woelen bij stormachtig weer het zand van de slikken en platen los en laten het wegstromen naar de getijdengeulen. In een gezonde zeearm brengt de getijdenstroom het zand bij rustig weer weer terug. Zo blijven afbraak en opbouw in evenwicht. In de Oosterschelde is de getijstroom door de stormvloedkering te zwak geworden om het zand terug te brengen. Afbraak van intergetijdengebied overheerst sindsdien. Klimaatverandering, en met name zeespiegelstijging, zal deze trend versterken. De Oosterschelde grenst aan de SchouwenDuiveland, waar Climate Proof Areas ook een pilot uitvoert.
2045
2075: nog 1500 hectare intergetijdengebied over
Proces en stakeholders Rijkswaterstaat beheert de Nederlandse rijkswateren, waaronder de Oosterschelde. Toen uit metingen bleek dat het intergetijdengebied in de Oosterschelde snel aan het verdwijnen was, heeft Rijkswaterstaat een alarmerend rapport uitgebracht (2004). In de jaren daarna heeft onderzoek naar mogelijke oplossingen plaatsgevonden, in samenspraak met andere betrokkenen. Belangrijke partner is het Nationaal Park Oosterschelde, de hoeder van de natuur- en gebruikswaarden van de Oosterschelde. Het proces heeft verschillende sporen gevolgd: ►► kennis uitbreiden: meer inzicht in het probleem en de oplossingen verwerven met metingen en
analyses van klimaatverandering; ►► allianties zoeken: de problematiek onder de aandacht brengen van politiek en bestuurders in de regio, samen met Nationaal Park Oosterschelde; ►► proefmaatregelen uitvoeren; ►► formele verkenning uitvoeren in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (MIRT-Verkenning): deze verkenning moet uitmonden in een voorkeursalternatief waar het kabinet in 2013 een besluit over neemt. In 2008 is Rijkswaterstaat begonnen met proeven in de Oosterschelde. De proeflocaties liggen dicht bij mosselpercelen. Met de betrokken vissers is uitgebreid overlegd.
Een schelpenbank op de Galgeplaat in de Oosterschelde. Droogvallend bij laag water, overspoeld met 2,5m water bij hoogwater.
Producten en resultaten Gevolgen van klimaatverandering Door zeespiegelstijging verdwijnen intergetijdengebieden geleidelijk onder water. In de Oosterschelde wordt dat effect versterkt door de onbalans in de sedimenthuishouding. Als de intergetijdengebieden onder water verdwijnen, zal de golfaanval op de dijk toenemen. Daardoor zijn eerder dijkverhogingen of -versterkingen nodig. Het verlies aan intergetijdengebied leidt ook tot verlies aan fourageermogelijkheden voor steltlopers. De populaties zullen de komende twintig tot dertig jaar kleiner worden. De Oosterschelde loopt daarmee vooruit op ontwikkelingen die op langere termijn ook in andere zeearmen te verwachten zijn. CPA heeft de scenario’s voor zeespiegelstijging van het KNMI vertaald in scenario’s voor de Oosterschelde. Daaruit blijkt dat de zeespiegel in deze zeearm tot 2050 met 15 à 35 cm stijgt. Daarna stijgt de zeespiegel versneld verder, tot 35 à 85 cm in 2100. Deze voorspellingen zijn met forse onzekerheden omgeven: de effecten kunnen kleiner uitvallen, maar ook groter. Op lange termijn (2050-2100) zijn grote aanpassingen aan de stormvloedkering nodig als gevolg van de zeespiegelstijging. Alternatief is het weghalen van de stormvloedkering en het fors versterken van de dijken rond de
Oosterschelde. Slikken, schorren en platen spelen een rol van betekenis bij deze keuze: als deze intergetijdengebieden tegen die tijd nog bestaan, kunnen ze de noodzakelijke dijkversterkingen beperken omdat ze een buffer tegen hoge golven vormen. Voor de natuur van de Oosterschelde is ook de temperatuurverandering relevant. Planten en dieren zien geschikte leefgebieden verschuiven en zullen zich in andere regio’s vestigen. Het aantal exoten in de Oosterschelde neemt nu al toe. Climate Proof Areas heeft deze effecten niet onderzocht.
Bescherming van het intergetijdengebied In de Oosterschelde vinden proeven plaats met bescherming van het intergetijdengebied tegen erosie, ten behoeve van de kustbescherming en behoud van natuurwaarden: ►► Zandsuppleties (Galgeplaat) ►► Oeververdedigingen (hanging beaches) ►► Binnendijks natuurgebied verbinden met de Oosterschelde (Rammegors) ►► Bestaand intergetijdengebied fixeren (ecobeach)
De stormvloedkering. Door de bouw van deze en andere dammen leiden de intergetijdengebieden aan erosie.
Zandsuppleties
Constructie van de plaatsuppletie op de Galgeplaat
In 2008 is 130.000 kubieke meter zand aangebracht op de Galgeplaat. Hiermee is twintig hectare intergetijdengebied opgehoogd. De veldproef is uitgevoerd om antwoord te krijgen op twee belangrijke vragen: hoe lang blijft het zand op de zandplaat liggen en hoe snel is het bodemleven volledig hersteld? De resultaten zijn bemoedigend. Twee en een half jaar na aanleg is al het zand nog aanwezig. Het bodemleven (zoöbenthos) is naar verwachting na de zomer van 2011 volledig hersteld. Het zand is stabiel onderdeel van het intergetijdengebied geworden. De suppletie zal het betreffende intergetijdengebied naar schatting tien jaar op voldoende hoogte kunnen houden. In die schatting is geen rekening gehouden met zeespiegelstijging.
NOV 2008
OKT 2009
OKT 2010 Drie opnamen van de zandsuppletie op de Galgeplaat. De bovenste foto toont de situatie net na de suppletie, de middelste en de onderste foto respectievelijk één en twee jaar later.
Oeververdedigingen In de Oosterschelde vinden experimenten met drie typen oeververdedigingen plaats. Schorrandverdediging De rand van een schor is over drie kilometer met breuksteen beschermd tegen afslag. Deze manier van verdedigen lijkt te werken. Hangend slik Een ‘hangend slik’ ontstaat door een slik aan te vullen met een suppletie en die vervolgens te beschermen met een oeververdediging. Bij Schelphoek wordt een suppletie aangebracht die deels met stenen walletjes beschermd wordt, om te testen of de oeververdedigingen de levensduur van de suppletie verlengen. Oesterriffen Japanse oesters creëren hun eigen habitat. Ze vormen riffen die de golfenergie verminderen en sediment invangen. Oesterriffen zijn zo sterk dat ze oevererosie tegengaan. Om de groei van oesterriffen te stimuleren zijn metalen rekken met oesterschelpen geplaatst bij Viane en de Val (zuidkust Schouwen). Het is de bedoeling dat jonge oesterlarven zich vestigen op deze constructies, zodat uiteindelijk een levend oesterrif ontstaat. Maar ook zonder levende oesters vermindert de erosie al door de constructie. De eerste resultaten laten zien dat door de riffen minder zand in de getijdengeul verdwijnt. De ingreep veroorzaakt weinig schade aan het bodemleven.
Schorrandverdediging bij het schor van St. Annaland
Voorbeeld van een oesterrif
dijk HW LW slik Huidige situatie dijk HW LW slik Aanbrengen harde constructies in het slik dijk HW LW slik Erosie nivelleert zone tussen de constructies maar verlies blijft beperkt
Hangende slikken
Binnendijks natuurgebied verbinden met de Oosterschelde (Rammegors) Het Rammegors was in het verleden een schor in de Oosterschelde, maar is in 1972 afgedamd. Daarmee is een deel van het intergetijdengebied verloren gegaan. Eind jaren negentig zijn ideeën ontstaan om het zoute water weer terug te brengen. Dit plan is opgenomen als maatregel voor de Kaderrichtlijn Water (Water Framework Directive). Rijkswaterstaat heeft samen met Staatsbosbeheer en een ingenieursbureau een ontwerp gemaakt, waarbij de oude kreken weer in verbinding met de Oosterschelde komen te staan. De inzet is het project voor 2015 uit te voeren.
Huidige situatie
Toekomstige situatie Binnendijks natuurgebied in Rammegors. Huidige en toekomstige situatie
Bestaand intergetijdengebied fixeren (ecobeach) Climate Proof Areas zou ook het concept van ecobeach testen in de praktijk. De werking van ecobeach berust op drainage van een intergetijdengebied, waardoor het sediment minder snel loswoelt en wegspoelt. Uit een test op het strand van Egmond aan Zee blijkt dat het strand door drainage inderdaad droger wordt, maar dat de erosie niet afneemt. Daarom is besloten het ecobeach niet te testen in de Oosterschelde. Climate Proof Areas heeft bijgedragen aan de proeven met zandsuppleties, oesterriffen en hangende stranden.
Internationale uitwisseling Voor de problematiek in de Oosterschelde bestaan geen standaardmaatregelen. Juist daarom is internationale uitwisseling van kennis en ervaring van groot belang. De Britse langetermijnvisie voor het natuurgebied Wicken Fen heeft de Nederlandse partners van Climate Proof Areas geïnspireerd ook voor de Oosterschelde een visie tot stand te laten brengen. Het Nationaal Park Oosterschelde is hiermee aan de slag gegaan. Groot-Brittannië heeft veel ervaring met habitatherstel en natuurbouw. In de pilot Oosterschelde is met name kennis over het bouwen
en beschermen van schorren benut. In GrootBrittannië is het gebruikelijker dan in Nederland om de economische waarde van natuur mee te wegen in beleidsbeslissingen. De onbalans in de zandhuishouding van de Oosterschelde heeft meer effect dan verwacht. Groot-Brittannië heeft die ervaring benut bij plannen voor een energiecentrale in de monding van de Severn, die een vergelijkbaar effect op het intergetijdengebied zal hebben als de stormvloedkering in de Oosterschelde.
Aanbevelingen voor beleid Voor de veiligheid op de lange termijn zijn met name de intergetijdengebieden langs de dijken van belang. Deze gebieden remmen de golven af. Voor de natuurwaarden zijn alle intergetijdengebieden van belang. Er bestaan geen pasklare oplossingen voor de bescherming van intergetijdengebieden. Innovatieve maatregelen moeten zich in de praktijk bewijzen. Proeven kunnen de communicatie over de onbalans in de sedimenthuishouding ondersteunen. Het verbinden van binnendijkse gebieden met de Oosterschelde, zoals bij het Rammegors, draagt bij aan het behoud van natuurwaarden. Dergelijke succesvolle projecten maken de drempelvrees voor nieuwe projecten kleiner. Rijkswaterstaat kan de erosie van intergetijdegebieden als een technisch probleem benaderen. Toch is de gebiedsalliantie met het Nationaal Park Oosterschelde cruciaal, omdat de oplossingen bedoeld zijn om de kwaliteit van het gebied voor natuur en mensen te behouden.
Het schor voor de dijk remt de golven en is belangrijk als natuurgebied
Achtergrond documenten ►► verminderd getij: impact analyse van de erosie van wadplaten en rapport met mogelijke maatregelen ►► voortgangsrapportage 2010 suppletie Galgeplaat: analyse van de morfologische en ecologische evolutie. ►► proef schelphoek: ontwerprapport ►► proef schelphoek: monitoringplan ►► monitoringplan oesterrif
EU inspiratie ►► ComCoast: inrichting van multifunctionele kustzones
Wat is Climate Proof Areas? Het klimaat verandert en we bereiden ons er maar beter op voor. Eén van de grootste uitdagingen in de Noordzee-regio is de aanpassing aan deze weersveranderingen en zo een veilige, natuurlijke en welvarende toekomst verzekeren voor de hele regio. België, Engeland, Duitsland, Zweden en Nederland steken de hoofden bij elkaar in het project ‘Climate Proof Areas’. Een team van wetenschappers, waterdeskundigen en ambtenaren uit deze vijf landen ontwikkelt innovatieve en duurzame methodes om zo 8 klimaatbestendige gebieden te ontwikkelen. Bij elk project betrekken we de lokale besturen en bevolking. Op die manier wordt er rekening gehouden met de ervaring en beleving van de omwonenden. Climate Proof Areas focust op lokale omgeving, economische kansen en het delen van expertise. We zullen allen veel leren uit de verschillende projecten. De opgedane kennis en ervaring stelt Climate Proof Areas dan ook ter beschikking voor toekomstige projecten. Binnenkort kan Climate Proof Areas helpen om ook jouw regio een betere toekomst te bieden. Bezoek onze website en bekijk onze resultaten. Let’s adapt!
Colofon Projectleider van de pilot: Eric van Zanten, Rijkswaterstaat Zeeland Tekst: Houtekamer & Van Kleef, Nelie Houtekamer Redactie: Tekstbureau Met Andere Woorden, Arnhem Foto’s: Rijkswaterstaat Vormgeving en druk: www.jusbox.be
