Kleefkruid. Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid. Contactblad IVN-Raalte

Kleefkruid

Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid.

Contactblad IVN-Raalte

September 2013

jaargang 19 nummer 3

Inhoudsopgave

Colofon.................................................................................................................... 3 Voorwoord............................................................................................................... 4 Kleefkruid digitaal!................................................................................................... 4 Gierzwaluwen in Raalte........................................................................................... 5 Successie: van A naar B(eter)?............................................................................... 8 Werk-doe-dag Jeugd & Jongeren 2013................................................................... 9 De evolutie van veren............................................................................................ 10 Jan Legebeke, 25 jaar kerkuilenbeschermer........................................................ 13 Bijzondere ontdekking........................................................................................... 14 Oproep.................................................................................................................. 15 Succesvolle excursies van De Groene Laarzen.................................................... 16 Bijenmengsel in de tuin......................................................................................... 19 Cursus vogelzang 2013......................................................................................... 20 Belegering mezenkast........................................................................................... 21 Resultaten Werkgroep Weidevogels 2013............................................................ 22 Ontdek de geheimen van de Nacht....................................................................... 24 Kartering van planten in het Hoge Broek.............................................................. 25 2013 - Geen goed steenuilenjaar.......................................................................... 28 Druk bezocht Boerendag Stöppelhaene............................................................... 29 Geen Salland Natuur Fair 2013............................................................................. 30 Bestuur en coördinatoren...................................................................................... 31 Programma van IVN-Raalte.................................................................................. 32

Colofon Kleefkruid Kleefkruid is het contactblad voor leden en donateurs van IVN-Raalte, Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid. Kleefkruid verschijnt 4 maal per jaar. Redactie: Marie-José van Beurden Westdorplaan 16 8101 BE Raalte. tel. 353751 [email protected]

Wil je Kleefkruid voortaan graag digitaal ontvangen? Mail dan naar: [email protected]

Contacten adverteerders: Ton Schoorlemmer Torenvalk 45 8103 GJ Raalte tel. 352410 [email protected].

Graag vermelden dat je Kleefkruid voortaan digitaal wilt ontvangen met vermelding van je: naam, adres en mailadres.

Lay-out: Jos Harink De Spinde 37 8102 LA Raalte. tel. 362944 [email protected]

Dan kunnen de gegevens genoteerd worden in de ledenadministratie.

Kopij voor volgende kleefkruid

Contributie

Leden: € 15,--; jonger dan 18 jaar of tweede lid binnen een gezin: € 7,--. Contributie jeugdleden: € 7,–. Donateurs: € 10,–.

inleveren vóór 24 november 2013

Machtiging: Het bestuur vraagt leden die IVN nog geen machtiging hebben gegeven voor het automatisch overmaken van de contributie, contact op te nemen met het secretariaat. Bankrekening 35 45 71 710

bij [email protected] 3

Voorwoord Zoals jullie allemaal kunnen zien, heeft Kleefkruid zijn oude huid afgeworpen. Onder die oude huid zit een (vinden wij) verfrissend nieuw uiterlijk. Hier kunnen we weer jaren mee vooruit. Er zit nu ook een inhoudsopgave in, zodat je snel een bepaald artikel kunt opzoeken. Het drukken van Kleefkruid wordt voortaan verzorgd door leerlingen van het Carmel College Salland, afdeling Praktijkonderwijs. Zij verzorgden ook al het boekje van juni en kunnen op deze manier praktijkervaring opdoen. Veel leesplezier gewenst!

Kleefkruid digitaal! Beste Kleefkruidlezers Om de kosten te drukken en het milieu te sparen, bieden we nu ons Kleefkruid ook digitaal aan. Omdat we overgestapt zijn naar een andere drukker, zijn we niet meer gebonden aan de afname van de huidige oplage. Willen jullie Kleefkruid voortaan ook digitaal ontvangen? Mail dan naar: [email protected] Graag vermelden dat je Kleefkruid voortaan digitaal wilt ontvangen met vermelding van je naam, adres en mailadres. Dan kunnen de gegevens genoteerd worden in de ledenadministratie. 4

Gierzwaluwen in Raalte Het is onderhand bekend, rond 1 augustus verdwijnen de smaakmakers van het luchtruim uit beeld, de gierzwaluwen kondigen daarmee het naderend einde van de echte zomer aan en vertrekken naar Afrika. Dit jaar zag ik, na 8 augustus geen gierzwaluw meer in Raalte, ze waren dus hun trektocht van pakweg 7000 km. begonnen. Eind april-begin mei komen ze hier om in drie maanden hun nest her in te richten, hun eieren te leggen en uit te broeden en hun jongen groot te brengen. Aanvankelijk leken ze dit jaar wat minder in aantal, doch dat bleek slechts schijn, want toen het weer wat opklaarde, waren ze duidelijk aanwezig. De lange reis, het relatief kille weer, maakte kennelijk dat ze wat meer op hun nestplaats verbleven. De werkgroep gierzwaluwen telt jaarlijks de aantallen in de verschillende locaties, doch let ook vooral op de aantallen invliegers in de kleine openingen onder pannen en vooral hoog onder de gevelplaten van woningen, de nestplaatsen bij uitstek! Sinds vorig jaar waren we bekend met een populatie in Raalte-Zuid, we telden toen pas op het eind van het seizoen daar en zagen ca. 40 gierzwaluwen. Dit jaar hebben we die locatie vanaf het begin nauwgezet gevolgd en zagen tot onze verrassing 100-120 gierzwaluwen, die op maar liefst 18 verschillende plaatsen in die wijk, in 37 invliegopeningen hun broedplaatsen hadden! Ons nieuwe werkgroeplid, Jos Harink, heeft zich hier, mede mogelijk omdat hij daar ook zelf woont, extra voor ingezet. Daarmee bleek de wijk Raalte– Zuid meteen veruit de grootste kolonie te herbergen. 5

In de wijk Westdorp, zagen we op een mooie zomeravond in juli, 40-45 gierzwaluwen rond de Westdorplaan- Bergmolenstraat en daar telden we 11 invliegopeningen. De daar vorig jaar aangebrachte nestkasten aan de gevels zijn nog niet bezet, maar een aangrenzende buur heeft wel kunnen constateren dat een gierzwaluw een kast aantikte, hetgeen wordt gezien als een voorteken van interesse om daar een volgend seizoen in te broeden. We wachten rustig af. Overigens is in die wijk het aantal broedplaatsen, denken wij, nog meer verbreidt dan ons nu bekend is, dus bewoners in die wijk meld ons als je daar concrete informatie over hebt. Gierzwaluwen zijn uitermate gebonden aan hun vaste nestplaats, een nestkast wordt aanvankelijk vaak met enige reserve benaderd, maar een keer de nestkast accepteren betekent na-aap gedrag van andere gierzwaluwen die nog geen broedplaatsen hebben. Ook de Blekstraat kent 1 locatie en een buur heeft daar een tweetal nestkasten geplaatst! Ook in de omgeving van Raalte-Zuid heeft een enthousiaste bewoner eveneens kasten opgehangen. Goede ontwikkelingen, maar hou bij het ophangen rekening met een aantal belangrijke voorwaarden om succes te kunnen hebben. Nestkasten voor gierzwaluwen moeten voldoende hoog aan de gevel hangen, een vrije val vanaf de kast van minimaal 3, liefst 4 meter is belangrijk, de kast mag in de periode van 9-19 uur niet in de zon hangen, liefst op het noorden of oosten, er mogen aan de gevel onder de kast geen uitsteeksels de vrije val belemmeren en er moet een vrije aanvliegroute zijn. Zorg ook voor meerdere kasten bij elkaar, gierzwaluwen zijn bij uitstek kolonievogels en het is natuurlijk belangrijk dat in de omgeving gierzwaluwen aanwezig zijn. Ook in Raalte-Noord zijn 5 locaties bekend en hebben we 7 invliegopeningen geconstateerd, de kolonie bestaat voor zover nu bekend uit zeker 25 gierzwaluwen. Tellen van aantallen en constateren van invliegers is boeiend maar kost veel tijd. geduld en concentratie.

Lokaties van gierzwaluwen in Raalte 2013

6

Salland Wonen heeft ons, met het oog op groot onderhoud aan huizen, gevraagd om in de Iepensingel en de Esdoornstraat te inventariseren of daar gierzwaluwen gehuisvest zijn. We telden daar inderdaad 6 invliegers verdeeld over 4 locaties, het aantal schatten we op zeker 20, misschien nog meer. Met deze wetenschap kan voorkomen worden dat deze broedplaatsen onbedoeld schade zouden kunnen oplopen. Salland Wonen zal bezien of het mogelijk is daar extra nestkasten te plaatsen voor het volgend seizoen, om de gierzwaluwen ook daar meer kansen te geven. Hebt U misschien interesse om mee te werken aan het welzijn van gierzwaluwen of hebt U voor ons belangrijke informatie, laat het ons weten! De werkgroep gierzwaluwen bestaat uit Karin in ’t Veld, Jos Harink en Jan van Dam, coördinator, kijk ook op de website van ons IVN! Jan van Dam Coördinator Werkgroep Gierzwaluwen

7

Successie: van A naar B(eter)? Hoe meer je weet over de natuur, des te meer je de natuur gaat waarderen. Mijn vorige artikel ging over het begrip biodiversiteit, een begrip met vele gezichten. Dit artikel gaat over successie. Successie is dat een levensgemeenschap (alle organismen in een bepaald gebied) dankzij natuurlijke processen overgaat en opgevolgd wordt, door een volgende levensgemeenschap. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen primaire successie en secundaire successie. Bij primaire successie is nog geen bodem aanwezig, bijvoorbeeld op kale rotsen. Bij secundaire successie is er al wel een bodem aanwezig, zoals na een bosbrand of bij een verwaarloosd stuk grasland.

Boven: primaire successie op een steen. Onder: secundaire successie in een open plek in het bos (‘t Reelaer). Foto’s Ralph Temmink

De opeenvolging van verschillende planten- en diersoorten volgt geen vast stramien. De opeenvolging is tijdsafhankelijk, maar is ook afhankelijk van de aanwezige verstoringen (stormen, begrazing, bosbranden). Een open plek in het bos (foto) hoeft niet per se over te gaan in bos. Als de open plekken begraasd worden door bijvoorbeeld reeën, dan kunnen de bomen zich niet ontwikkelen, omdat scheuten (jonge boompjes) worden opgegeten. Hierdoor blijft de plek in het bos open. De plek op de foto is al jaren open en is te vinden in ‘t Reelaer. Hier kun je goed reeën spotten. Ook kan de mens de successie vertragen door beheer-ingrepen uit te voeren. Heide is een ‘tussenvorm’, die onder natuurlijke omstandigheden, meestal overgaat in bos. Vroeger werd de heide gebruikt door boeren om hun schapen te laten grazen en plaggen te steken voor de potstal, waarvan de mest weer op het land gebruikt werd. Hierdoor bleef de heide in stand. Tegenwoordig gebruiken de boeren kunstmest en gebruiken zij de heide niet. 8

Door ingrepen van natuurbeheerders, zoals begrazen door schotse Hooglanders, het maaien of plaggen van de heide, kan de heide zich in stand houden. Hierdoor kunnen wij nog van deze natuur genieten.

Dit is het Boetelerveld............................................................................................ Foto’s Ralph Temmink Op het linkerplaatje is de natte heide te zien die afgelopen jaar gemaaid is. Aan de rechterkant is de heide niet gemaaid. Hier zie je de opslag van Grove dennen. Als hier niet wordt ingegrepen gaat de natte heide over in bos.

De natuur is constant in beweging. Als je ziet dat natuurbeheerders een stukje bos gekapt hebben, volg dan eens de ontwikkeling van dat stukje natuur door er een aantal jaren heen te gaan. Blijft de plek open? Verbost de plek? Wat gebeurt er eigenlijk met dat stukje natuur? Probeer als je door de natuur loopt, je voor te stellen hoe dit landschap zich heeft ontwikkeld en hoe dit landschap zich in de toekomst kan ontwikkelen. Ga erop uit en beleef de natuur: hoor, proef, ruik, voel en aanschouw! Ralph Temmink

Werk-doe-dag Jeugd & Jongeren 2013 Datum: Zaterdag 28 september Locatie: Doepark Nooterhof, Goertjesweg 1, 8013 PA te Zwolle. Deelname aan deze dag is gratis! Je kunt je voor deze dag opgeven via NMEpodium middels het aanmeldingsformulier. Doe dit zo snel mogelijk, maar uiterlijk vrijdag 13 september 2013. IVN Noord, contactpersoon: Jolanda Boekhout, tel. (050) 313 59 33. 9

De evolutie van veren (Bron National Geographic februari 2011 )

In 1861 werd in een steengroeve in Duitsland een 150 miljoen jaren oude afbeelding gevonden van een vogel met veren. Deze primitieve oervogel ( Archaeoptex), zo groot als een kraai, had veren die nu te vergelijken zijn met dons. Zonder veren geen vliegende vogels. Om de kracht van de tegemoet komende lucht te weerstaan hebben de slagpennen een asymmetrische vorm met een smalle, stijve voorzijde en een brede buigende achterzijde. Vogels kunnen de luchtstroom aan de onder en bovenkant van hun vleugels regelen door ze te kantelen, zo veroorzaken ze een op- of neerwaartse kracht. De aerodynamische trucs van een vogel zijn zeer geavanceerd . Een vogelveer bestaat uit een schacht waaruit aan beide zijde baarden groeien, hieruit ontspringen weer klein baarden die bezet zijn met haakjes, een veer is enorm sterk. Dit raadsel van de evolutie probeerde Darwin te omschrijven, naar aanleiding van een vondst in die Duitse steengroeve. Deze versteende vogel had veren en andere karakters van de huidige vogels, maar droeg ook sporen van reptielen: namelijk tanden, klauwen aan zijn vleugels en een lange benige staart. Darwin omschreef het als een uiterst gewichtige kwestie. Maar waar komen de veren vandaan. Geleerden hebben ontdekt dat alligators eenzelfde gen hebben, dat bij de vogels de veren ontwikkelt, maar bij zo een gedachte krijg je alleen maar vragen en geen antwoorden, b.v hoe zijn de krokodillen hun veren kwijtgeraakt??? Sommige onderzoekers denken, dat in het begin de veren dienden om warmte vast te houden. Er is nog een andere theorie n.l. deze: de veren zijn ontstaan om gezien te worden, dus om te imponeren. De veren van de moderne huidige vogels vertonen een bonte variatie van kleuren en patronen, dus men kan stellen dat de verenpracht ook is om de andere sekse aan te trekken. Ook heeft men microscopische pigmentzakjes in de veren van de oervogel gevonden waaruit men de veren op kleur kon brengen. De oervogel had volgens deze mensen een roodbruine kuif, een donker grijs lichaam en zwart- wit gestreepte vleugels. De staart van dit prehistories dier bleek roodachtige en witte strepen te bevatten . 10

Wat de huidige veren aan kracht missen (denk aan een pauw) maken ze met de grote aantallen weer goed. Er zijn ook onderzoekers die denken dat de eerste vogels (reptielen) door evolutie zijn gaan vliegen, doordat ze met hoge snelheid zijn gaan lopen en met de klauwen van de voorpoten zijn gaan klapwieken. Weer anderen beweren dat deze de veren gebruikten om uit bomen te springen, dat hierdoor de glijvlucht is ontstaan en veel later het vliegen.

Veren en de functie van de veren nu. Aan bijna alle veren die een vogel heeft zit een specifieke functie vast: b.v. de slagpen is geschikt om te vliegen. Vogels kunnen hun veren ook gebruiken als koel- of warmtebron, om geluid mee te maken of juist geluid te dempen (denk aan snip en uil), om te drijven (watervogels), nesten te bouwen (eenden, ganzen), zelfs om water te vervoeren (sommige duiven). Ook door enkele veren af te werpen om roofdieren in verwarring te brengen (houtduif, houtsnip) Veren zijn zeer ruim inzetbaar door de vogels o.a de kleuren. De vleugels: Zal het zo zijn dat de evoluerende oervogel al klapwiekend van de gevederde poten tot repeterende vleugel slagen kwam? Of waren ze te vergelijken met kitesurvers die boven de duinen of golven zweven, of zoals zwanen die het wateroppervlak gebruiken om op te stijgen, maar ook om te landen. Jonge uilen gebruiken de duim van de vleugel om weer in de boom te klimmen. Bij watersnippen worden sommige veren gemaakt om geluid te produceren . Denk ook aan de nachtzwaluw die de vleugels tegen elkaar aanklopt boven zijn lichaam tijdens zijn baltsvlucht, of bij de brilduiker die een fluitend geluid maakt met de vleugel veren. De kopveren: De kopveren zijn b.v om insecten te weren (denk aan een wespendief), of om een kuif op te zetten (b.v. een papegaai). Dan zijn er nog vogels die kop en nek vederloos hebben om infecties eerder te doen genezen (b.v. gieren). De nekveren: De nekveren hebben meestal de functie om te pronken, b.v. de houtduif. En wat dacht je van onze korhoen? Ook kan van het opzetten van de nekveren een dreiging uitgaan, denk aan een kip met kuikens. Borstveren: Tussen de borstveren van ganzen en eenden zit dons dat voor het nest gebruikt wordt als stoffering en warmte; natuurlijk de kale huid en de eieren hebben hierdoor betere warmte- regelingen. 11

Broedende uilen kan men door de borstvlek uit elkaar houden: man /vrouw. Het dons van eenden en ganzen wordt in kussens en dekbedden gebruikt, soms in jassen. Vleugels:Er zijn vergelijkingen wat vleugels aangaat zowel grote als kleine vogels hebben evenveel veren aan de vleugels en bestaan uit: handpennen, handdekveren, duimvleugel armpennen, grote dekveren, middelste dekveren, kleine dekveren, tertials en schouder dekveren. De vleugels zijn geavanceerde werktuigen van de vogel, ze kunnen er mee pronken, dreigen, sturen, stijgen, lucht beheersen, landen en remmen, dus……….. multi inzetbaar. De vleugel staat in een hoek van 5 graden ten opzichte van het vogellichaam hierdoor en met behulp van de staartveren kan de vogel zeer snel wenden of opstijgen . Snelle en wendbare vogels( denk aan albatros), hebben smalle vleugels om zo weinig mogelijk weerstand te ondervinden en daardoor zo min mogelijk energie te gebruiken en er op die manier jaren mee rond te vliegen. Denk tevens aan de slagpennen van ganzen of zwanen, die als schrijfgerei dienden. De buitenste 5 handpennen van levende dieren werden gebruikt. Men gaf de voorkeur aan deze linker handpennen, die door de lichte buiging het makkelijks door rechtshandigen te gebruiken waren. Rond het jaar 700 v. Chr. werd bovenvermelde slagpen tevens vervanger door riet en bamboe als schrijfgerei. Op dit moment wordt voor de kalligrafie nog vaak de ganzen- of zwanenveer gebruikt: deze zou superieur geacht zijn aan de metalen pen! Staartveren : De staartveren dienen ten eerste als roer en zoals gezegd voor de wendbaarheid van de vogel en natuurlijk als afremming van de snelheid. Maar ook om te pronken (pauwen, korhanen, fazanten, kraanvogels). Ook werden staartveren gebruikt (denk aan indianen en andere natuurvolkeren) om verschillende, vaak rituele of religieuze redenen, en om de dansen kracht en kleur te geven. En niet te vergeten het decoratieve gebruik in de mode wereld, b.v hoedversiering ,hiervoor werden hele kolonies vogels geplunderd; maar dit was gelukkig diep in de vorige eeuw. Hein Kogelman Coördinator Werkgroep Watervogels 12

Jan Legebeke, 25 jaar kerkuilenbeschermer “Ons werk als kerkuilenbeschermer heeft ècht wel zin gehad want het aantal kerkuilen is flink toegenomen.” Dat zegt Jan Legebeke, die samen met Paul Uijttenboogaart en Gerard van den Enk zo’n kleine honderd kerkuilenkasten geplaatst hebben op boerenerven in de (oude) gemeente Raalte. Jan is dit jaar op de kop af 25 jaar actief als kerkuilenbeschermer. En zolang zijn gezondheid het toelaat zal de jubilaris ook vast en zeker met dit waardevolle vrijwilligerswerk voor IVN doorgaan. Met deze woorden begint het interview, dat Jan had met het Weekblad van Salland ter gelegenheid van zijn jubileum. ”Wat dit werk zo leuk maakt, zijn de vele sociale contacten. Je komt op zo’n boerderij waar de uilenkast hangt en maakt natuurlijk eerst altijd even een praatje met de bewoner. Zo doorkruisen we het buitengebied rond Raalte. Door de jaren heen hebben we met de auto honderden kilometers afgelegd. De ladder gaat altijd mee. ‘Daar heb je ze weer: de oelenjong’s’, horen we de boeren dan zeggen, ha ha!” In de uilenkast bij de boerderij van Jan Tielbeke in Luttenberg, was destijds het eerste broedgeval dat we konden registreren, herinnert Jan zich nog. Sinds 1993 maakt de kerkuilenbescherming deel uit van IVN-Raalte. ‘Géén belang bie!’ Ooit kwam Jan bij iemand die een boerderij had overgenomen waar een uilenkast geplaatst was. “Ik vroeg die man toen of het goed was dat wij elk jaar even kwamen kijken naar die kast. “Daar heb ik géén belang bie!” was toen het antwoord. Maar wat denk je: een tijd later belde diezelfde man… Hij vertelde dat er uilen aan het broeden waren en dat er een jong uit het nest was gevallen. Wat moest hij ermee? Zo zie je maar…Hij voelde zich dus tóch betrokken… Kijk, zoiets doet me ècht goed!” Tips over broedgevallen van kerkuilen? Graag bellen naar: 0572-357782. Jan, Namens alle IVN-ers, Van harte gefeliciteerd met deze mijlpaal en vooral……… doorgaan met deze fantastische bijdrage aan de natuur. 13

Bijzondere ontdekking in de bebouwde kom van Raalte Noord Het voorjaar stond bij mij volledig in het teken van de bouw van de nieuwe woning. Een superproject op zich, dat menig vogeltijd heeft verdreven. Timmeren, schuren, schilderen en heel veel opruimen en inrichten naar eigen smaak. Eigenlijk komt het er op neer dat ik geen tijd heb gehad om van roofvogels en ander natuurschoon te genieten. Ik ben echter nog wel dusdanig betrokken geweest, dat ik heb kunnen constateren dat het een heel mager roofvogelseizoen was. Wat dat betreft heb ik niet veel gemist gelukkig. Een goede graadmeter hiervoor zijn de legsels van de torenvalk. Normaal hebben we ongeveer een kwart van de kasten bezet, maar dit jaar gaven zelfs de vaste kastbewoners niet thuis. Door de verspreiding van de broedperiode zijn er bovendien geen jongen geringd. In het winternummer maken we de balans van dit seizoen op, maar we hopen nu al op verbetering voor volgend jaar. Ofschoon ik weinig het veld in ben geweest heb ik toch meer van de natuur kunnen genieten dan vooraf gedacht. Nu, wonende aan de rand van Raalte Noord, ervaar ik meer het boeren buitenleven dan op mijn ouderlijk adres aan de Reiger. Rondom het huis vliegen volop boeren- zwaluwen en mussen zijn er in overvloed. Er is schijnbaar genoeg eten te vinden hier. Dit is onder andere te merken aan de ganzen en kippen Zwarte roodstaart van de buurman die regelmatig in onze achtertuin foerageren. En het is een heel bijzondere achtertuin kan ik je vertellen. Het is namelijk een achtertuin die niet iedereen heeft. Mijn achtertuin grenst namelijk aan een open weide die dit voorjaar is voorzien van een vers mengsel zomertarwe ….. en dat biedt bijzondere perspectieven. Zo heb ik mogen ervaren dat een spannetje zwarte roodstaarten steevast rondom de woning vliegt en ook komt de witte kwikstaart regelmatig langs wippen. De meest bijzondere ervaring had ik afgelopen zaterdag. In de zonovergoten namiddag werd ik plotseling getrakteerd op een koppeltje van negen patrijzen! 14

Wat moet dat in mijn tuin? Het is echt een heerlijk gevoel om in de bebouwde kom van Raalte te wonen en het natuurschoon zo dichtbij te hebben. Ik heb de verrekijker alvast in de aanslag voor de volgende bijzondere ontdekking! Met de winter voor de deur en een voederplank kan dat nog heel veel beloven. Martijn Wijnberg Coördinator Werkgroep Roofvogels

Oproep Voor een volgend “Kleefkruid” zoeken wij mooie foto’s en/of belevenissen op natuurgebied van een vakantie in Nederland of in het buitenland. Wie zijn verhaal of foto’s wil delen, kan ze mailen naar de redactie: [email protected] Dit leuke idee kwam van Jeroen Willemsen 15

Succesvolle excursies van De Groene Laarzen Een kijkje op Landgoed De Gelder Zondag 7 april gingen we naar de Gelder bij Wijhe. Vroeger was dit een havezate, maar in 1913 is deze afgebroken met de bedoeling er een nieuw huis neer te zetten, maar door de eerste wereldoorlog is het er niet van gekomen. De Gelder heeft z’n vijver, brug, toegangspoort met kanonnen, hekwerk , koetshuis en het park nog behouden. Het eerste dat de kinderen opviel, was de vijver met z’n karpers. Met de meegebrachte broden kon je ze mooi voeren, maar ook goed zien. Daarna gingen we het park in met als eerste opdracht: geblinddoekt boom herkennen: We verdeelden de groep in tweetallen, één van beide kreeg een blinddoek om en werd voorzichtig, sturend naar een boom geleid. De geblinddoekte moest rustig de stam bevoelen en daarbij goed op de dikte van de stam letten: bobbels, takjes, rare vormen etc. Toen dit klaar was, werd deze met een ommetje teruggebracht naar de startplek en ging de blinddoek af. Nu was het de kunst om de gevoelde boom terug te vinden. Het gaat daarbij niet om boomsoorten, maar om individuele kenmerken. Het is een kennismaking met een boom op een zintuiglijke manier, waardoor de ervaring indringend is. De werkvorm heeft een duidelijke sociale component: je moet samenwerken en je bent verantwoordelijk voor elkaar. De kinderen en de ouders vonden het een erg leuk spel en ze deden het allen ontzettend goed.

Op naar de tweede opdracht: stil liggen met de ogen dicht: Wees 2 minuten helemaal stil, neem de omgevingsgeluiden in je op en vertel daarna wat je gehoord hebt. En ondanks de stilte, was dat echt veel. 16

Bij een kikkerpoel iets verderop vertelden we iets over padden en kikkers en de verschillen tussen beide soorten. Aan de weg langs de Gelder was duidelijk te zien dat de paddentrek op gang was gekomen: Stukken met gaas afgerasterd en hier en daar een ingegraven emmer. Het gaas leidt ze dan naar de emmer en niet naar de weg. Twee maal daags worden al die padden door groepen vrijwilligers naar de overkant gedragen. De padden gaan vaak in groepen tegelijk terug naar hun geboortepoel en ze beschikken over een uitstekend navigatiesysteem. Maar waarom zit er in iedere emmer een stok of tak? Siebren wist het wel en vertelde ons, dat deze erin zit omdat er ook muizen of andere dieren invallen en via die tak kunnen zij eruit klimmen en dat kunnen padden dus mooi niet. Ter afsluiting gingen we weer naar de karpers, gelukkig hadden we nog genoeg brood in de auto liggen. Er waren niet zo veel kinderen deze ochtend, maar de gezelligheid was er zeker niet minder om. Hermien, Marianne en Ineke

De “Groene Laarzen” bezoeken de sterrenwacht

Een enthousiaste groep kinderen, vergezeld door ouders, opa’s en oma’s ging op zondag 23 juni een kijkje nemen bij de nieuwe Sterrenwacht Hellendoorn, die dit voorjaar werd geopend door André Kuipers. Hier werden zij op een erg leuke manier een beetje wegwijs gemaakt in het heelal. Eerst vertelde een vrijwilliger op een begrijpelijke manier over hemellichamen die zich in het heelal bevinden, zoals planeten, manen, sterren en kometen, maar ook over zwarte gaten, bruine dwergen en dwergplaneten.

17

Na een half uurtje wist iedereen wat een ster is en dat de zon ook een ster is, die ons niet alleen licht geeft, maar er ook voor zorgt, dat wij om de zon heen kunnen draaien. Ook alle planeten van ons zonnestelsel kwamen aan bod en er werd beloofd dat de kinderen door de ring van Saturnus mochten vliegen. Iedereen was natuurlijk nieuwsgierig of dat echt zou gaan gebeuren. En ja hoor, de belofte werd waar gemaakt. Eenmaal in het planetarium, waar de sterrenbeelden werden geprojecteerd, werd op een boeiende manier duidelijk, hoe deze aan hun naam kwamen. En de kinderen schrokken, toen opeens een meteoriet uit de ruimte viel en in volle vaart in hun richting kwam.

Ook mocht iedereen een kijkje nemen op de Sky-Walk (Het observatieplatform) en in de koepel, waar modern instrumentarium staat, waaronder 2 telescopen en een zonnetelescoop Ondanks de bewolkte dag hebben de kinderen volop kunnen genieten van een heldere sterrenhemel en hebben ze heel wat beleefd in het planetarium. Marie-José van Beurden Lijkt het jou ook leuk om een keer met de “Groene Laarzen” op pad te gaan, samen met een van je ouders of opa of oma? Meld je dan aan bij het secretariaat. Dan krijg je vanzelf een uitnodiging voor de volgende activiteit.

Help de weidevogels, teken de petitie op: http://www.redderijkeweide.nl/

18

Bijenmengsel in de tuin

Resultaat van een zakje bijenmengsel in onze tuin. Ik kan het iedereen aanbevelen. Marie-José van Beurden

19

Cursus vogelzang 2013 In “Kleefkruid” van afgelopen juni werd er gesproken over een kkkoud voorjaar. En dat was het! Zelfs 1 x zo kkkoud dat we één dinsdag de cursus vogelzang hebben overgeslagen. Maar er waren genoeg mooie momenten om met verwondering op terug te kijken. Elke dag was er wel wat speciaals. Ik herinner me bijvoorbeeld tijdens een wandeling bij station Heino op 2 plekken de kleine bonte specht, met het naaimachine-geluidje. En het veld met wel 40 koperwieken tijdens dezelfde wandeling. Of de zwarte specht op het Boetelerveld die zich luid en duidelijk liet horen en zien. Ook van de niet zo speciale dingen konden we volop genieten en langzamerhand leerden veel cursisten de verschillen in zang van bijvoorbeeld winterkoning, roodborst, zwartkop, tuinfluiter (wel moeilijk) , fitis, geelgors, merel, zanglijster, grote lijster, boomklever, boomkruiper , diverse mezensoorten etc, etc. Maar voor iedereen geldt: Met een zonnetje en weinig wind is het dubbelop genieten. En van die dagen hebben wij er helaas wat te weinig gehad. De cursus was nog maar net voorbij en het werd prachtig voorjaarsweer. Rondom huis in het centrum van Heeten kon ik vaak en veel genieten van allerlei soorten zangvogels. Zo waren er zeker 4 kneutjes, die zich bij ons ophielden, luid met elkaar kneuterend in de lucht en in rust. En met de lage avondzon op hun lichaam lieten ze zich mooi fotograferen. (Zie foto!) Kneu Foto’s: Jeroen Willemsen

En dan nu de zomer. Qua weer prachtig natuurlijk, maar voor de vogelaars onder ons het, wat mij betreft, minst aantrekkelijke jaargetijde. Weinig vogels te zien en te horen. Gelukkig zijn er uitzonderingen. De boerenzwaluwen blijven mooi actief. De gierzwaluwen ook, maar die zijn nu (half augustus) inmiddels wel weer zo’n beetje vertrokken. Waar ik met verwondering naar heb zitten kijken was een koolmees op jacht naar … vlinders. Veel vlinders in de tuin en veel mezen op de vlinderstruiken. Je zag al af en toe 20

een vleugel van een dagpauwoog liggen. Tja, die gaan ook een keer dood, denk je dan. Maar toen zag ik die koolmees als een gek door de vlinderstruiken fladderend. Hap, hij had iets, vloog naar een tak en er dwarrelde wat naar beneden. Een vleugel van de kleine vos, ook een vlindersoort. Maar van de soort kleine vos op dat moment eentje minder. Jeroen Willemsen

Belegering mezenkast

Onlangs fietste ik door Ramele en zag ik tot mijn verbazing, dat een door mij opgehangen mezenkast was belegerd door de eikenprocessierups. Dat een mezenkast niet altijd gebruikt wordt waar hij voor bestemd is, is algemeen bekend. Soms wordt hij gekraakt door een ringmus, die er niet voor terugdeinst om de mees te verjagen en boven op het broedsel van de mees haar eigen nest te bouwen en de jongen groot te brengen. Ook heb ik al eens een nest jonge muizen gevonden in een (verder lege) mezenkast en de hoornaar (grote wespensoort) maakt ook graag gebruik van deze kasten. Maar met de eikenprocessierups heb ik denk ik de primeur Of deze kast ook al is gebruikt door een mezenfamilie weet ik niet; die inspectie stel ik voorlopig maar even uit. Berend van Lenthe 21

Resultaten Werkgroep Weidevogels 2013 De tijd gaat snel, met zo`n voortreffelijke zomer. Het weidevogelseizoen is al lang en breed afgelopen en rond deze periode krijgen wij al weer veel meldingen binnen van Nederlandse Grutto`s in Afrika. Met dit jaar zelfs een record voor een van de Nederlandse gezenderde grutto’s. Deze is gesignaleerd in Sierra Leona, een afstand van maar liefst 5400km vanaf zijn broedplaats! Deze reis gaat niet zonder gevaren. Gelukkig hebben ze in Frankrijk het afschotverbod op de grutto opnieuw met 5 jaar verlengd. Dit is een teken dat ook de Franse autoriteiten inzien dat de populatie grutto`s hard achteruitgaat. Voordat dit verbod van kracht ging, werden er jaarlijks zes tot achtduizend grutto`s doodgeschoten. Terugblik Het weidevogelseizoen is bij ons wisselend verlopen. In een aantal gebieden zijn veel jongen groot geworden, maar ook in een groot deel van de gebieden helemaal geen. De oorzaak hiervan ligt grotendeels bij predatie. Landelijk ligt het aantal gepredeerde nesten op ongeveer 15%. Wij zitten hier eigenlijk al standaard boven, ongeveer 20-25%. De oorzaak hiervan is het wisselende landschap van bos, singels en open landschap. Maar dit jaar komen wij zelfs ruim boven de 40%. In onderstaande tabel de resultaten van onze werkgroep uitgesplitst in maïsland en grasland De resultaten zijn van het aantal gemarkeerde nesten door onze vrijwilligers. De weidevogels die broeden in de percelen met een uitgestelde maaidatum zijn hierin niet meegenomen. Maïsland: Uitgekomen Niet uitgekomen Totaal Kievit 95 79 174 Grutto Tureluur Wulp Scholekster 14 11 25 Totaal: 109 90 199 Grasland: Uitgekomen Niet uitgekomen Totaal Kievit 62 52 114 Grutto 24 23 47 Tureluur 12 10 22 Wulp 10 13 23 Scholekster 1 1 2 Totaal: 109 99 208

22

Alarmtellingen: Omdat we met bovenstaande cijfers nog steeds niet weten of de jongen van de uitgekomen legsels ook daadwerkelijk groot worden, kun je een alarmtelling uitvoeren. Dit seizoen hebben we weer alarmeringen gehouden in de twee weidevogelrijke gebieden bij Luttenberg, het Schanebroek en Hellendoornsebroek. In onderstaande tabellen hiervan de resultaten: Tabel 1. Alarmtellingen Schanebroek; Totaal van 3 tellingen. Soort Aanwezige paren met Percentage met paren 2013 (vliegvlugge) jongen (vliegvlugge) jongen 2013 2013 Kievit 87 40 46% Grutto 46 19 41% Scholekster 12 8 67% Tureluur 27 20 74% Gele kwikstaart ? ? ? Wulp 16 9 56% Totaal 188 96 51% (minimaal) Tabel 2. Alarmtellingen Hellendoornsebroek; Totaal van 3 tellingen. Soort Aanwezige paren met Percentage met paren 2013 (vliegvlugge) jongen (vliegvlugge) jongen 2013 2013 Kievit 51 10 19% Grutto 38 - 0% Scholekster 9 6 66% Tureluur 13 5 38% Gele kwikstaart 20 ? ? Wulp 4 2 50% Totaal 135 22 16% (minimaal) Je ziet dat de beide gebieden verschillend hebben gescoord. Met name het Hellendoornsebroek beleefde een zeer slecht seizoen. Dit komt mede door de vele predatie in het gebied. De inzet van de wildcamera, al benoemd in het vorige kleefkruid, heeft geen concrete predator kunnen aanwijzen. Maar er is een zeer grote kans dat hier vossen rondlopen, aangezien deze zijn gesignaleerd door boeren in het gebied. Om de weidevogelstand op peil te kunnen houden, moet minimaal 60% succesvol zijn. Dit jaar hebben wij dat niet kunnen redden. Het punt predatie verdient daarom voor komend jaar ook extra de aandacht. Komende winter gaan wij opnieuw een plan van aanpak maken, samen met de Sallandse jagersverenigingen, over hoe wij de predatie het beste kunnen aanpakken. Meer hierover in een volgend kleefkruid. Rick Wijnberg Coördinator Werkgroep Weidevogels 23

Ontdek de geheimen van de Nacht Zaterdag 26 oktober 2013 is de tweede editie van de Nacht van de Nacht in Raalte; van 19.00 tot 21.00 uur. Het doel van het evenement is aandacht te vragen voor de gevolgen van lichtvervuiling en de schoonheid van de nacht te benadrukken; dit op initiatief van de natuur- en milieu organisaties. Nederland is een van de meest verlichte landen ter wereld. Slecht afgeschermde lichtbronnen veroorzaken veel stoorlicht dat niet op wegen of straten valt, maar omhoog straalt. Andere belangrijke bronnen van lichthinder zijn glastuinbouw, sportveldverlichting, terreinverlichting, sierverlichting, skybeamers en reclameverlichting. Niet alleen mensen hebben last van teveel licht. Ook voor dieren en planten is het belangrijk dat de nachten duister blijven. Duisternis is net als stilte en ruimte één van de oerkwaliteiten van het landschap. Een overdaad aan licht verstoort het bioritme van allerlei organismen en kan een heel ecosysteem ontwrichten. Dit keer is de locatie het bos van Landgoed Groot Zwaaftink. We wandelen in groepjes van ongeveer 10 personen met twee gidsen/begeleiders. Alleen de gids mag een zaklamp mee en we gebruiken zo veel mogelijk onze zintuigen. Onderweg zijn allerlei activiteiten, die we uiteraard niet verklappen.

Startpunt: Adres: Wanneer: Tijd: Duur wandeling:

De schuur van landgoed Groot Zwaaftink Heetenseweg 26 8111PZ Heeten Zaterdag 26 oktober 2013 19.00 – 21.00 uur ongeveer 1 uur

Wij doen mee aan de Nacht van de Nacht. Jij ook?????? Meer informatie: www.ivn.nl/raalte

24

Kartering van planten in het Hoge Broek Op verzoek van Daan Vreugdenhil, werkzaam bij Natuurmonumenten, heeft de plantenwerkgroep een inventarisatie naar de plantengroei in het Hoge Broek uitgevoerd. Het Hoge broek is een gebiedje dat Natuurmonumenten enige jaren geleden heeft aangekocht. In een groot deel van het gebied is de bovenlaag verwijderd om allerlei voedingsstoffen van het grasland (waaruit het gebied vroeger bestond) te verwijderen. Wat dan overblijft is veel schralere grond en dat komt de groei van bepaalde plantengemeenschappen ten goede. Met name nat schraal land en vochtig hooiland. Om de ontwikkeling van de plantengroei te stimuleren heeft Natuurmonumenten op een deel van het perceel maaisel van het Luttenbergerven neergelegd. De twee plantengemeenschappen bevatten veel rode lijstplanten d.w.z. planten die vroeger veel meer voorkwamen maar nu bijna niet meer. Het gaat Natuurmonumenten om deze planten. En om de aantallen en de plaatsen waar wij die aan zouden treffen. Van Natuurmonumenten hebben wij een lijst ontvangen met planten die verwacht werden. Daarop stonden ook soorten die eind juni al uitgebloeid waren en andere die pas in augustus bloeien. Deze soorten zullen we dan ook niet aantreffen. De werkgroep bestond uit: Kees Withagen, Inez van Duijvendijk, Ben Veldman, Evert de Vos, Theo de Vries en Georg Soetens. Incidenteel aangevuld met wat deskundigen van buiten zoals Elja van Dongen (vroeger plantendeskundige van het Waterschap) en Math Berkers (oud-lid van IVN-Raalte) De inventarisatie begon op 25 juni en volgens afspraak met Daan Vreugdenhil moesten wij deze binnen 2 weken voltooien. Van de plantengemeenschap vochtig hooiland vonden we drie soorten: moeraskartelblad, rietorchis en waterkruiskruid.

25

moeraskartelblad rietorchis

Van de plantengemeenschap nat schraalland vonden we ook drie soorten: blonde zegge, heidekartelblad en schildereprijs.

heidekartelblad schilderereprijs

26

Uiteraard lijken heidekartelblad en moeraskartelblad veel op elkaar. Maar de moerasplant wordt veel hoger, de bladeren verschillen enigszins en de bloemen zijn ook niet helemaal gelijk. Soms was het wel moeilijk deze twee soorten te onderscheiden. Behalve de planten uit deze twee gemeenschappen vonden we nog meer interessante planten zoals stijve ogentroost (hier en daar heel massaal) grote ratelaar, kleine klaver, echte koekoeksbloem en beekpunge en waterpunge.

stijve ogentroost Stijve ogentroost en grote ratelaar zijn beide halfparasieten. Zij onttrekken water en mineralen aan de wortels van grassen, maar hebben wel bladgroen en dus een eigen fotosynthese. In totaal hebben we een viertal bezoeken gebracht om te inventariseren. De laatste was op 5 juli. Toen was wel al duidelijk dat de beide kartelbladen aan het verdwijnen waren; hun bloeiseizoen was voorbij, maar volgend jaar zullen we ze wel terugvinden. Op 3 augustus hebben we een herhalingsbezoek gebracht aan het Hoge Broek. Om eens te kijken hoe de planten zich ontwikkeld hadden. Dus nu geen nieuwe inventarisatie. Toch had ook dit bezoek een goed resultaat: we vonden o.a. rode ogentroost (zeer zeldzaam) en klokjesgentiaan.





klokjesgentiaan

27

Deze inventarisatie was voor ons en voor Natuurmonumenten een experiment. Natuurmonumenten heeft ons willen testen (wat kunnen we waarnemen en zijn we wel nauwkeurig genoeg) en voor ons was het een eerste grote ervaring om zoiets uit te voeren. De werkgroep vond het experiment wel geslaagd. Door vakanties bij Natuurmonumenten is hun oordeel nog niet bekend. De werkgroep is bereid dit experiment voort te zetten. Georg Soetens Coördinator Werkgroep Wilde Planten en kruiden

2013 - Geen goed steenuilenjaar in de gemeente Raalte. - In de periode van 10 januari tot 24 januari 2013 waren er 13 ijsdagen. (Zowel vorst overdag als `s nachts) - Op 11 maart 2013 vroor het in Enschede 12,3 graden (sinds 1928 was er nooit zo’n koude 11e maart). - Vaak stond er een straffe oosten- of noordenwind. Genietend van een stralende zomer, denk ik dat wij inmiddels de lange winter en het koude, aanvankelijk zeer droge voorjaar alweer bijna zijn vergeten. Steenuilentil? Maar hoe hebben de steenuilen hierop gereageerd? Overal in Nederland begonnen ze fors later met de eileg. Op de meeste plaatsen was de legselgrootte zeer klein. Dit blijkt uit de voorlopige resultaten van 16 regio’s (bron STONE). 2013 was ook in de gemeente Raalte een ongunstig steenuilenjaar met veel uitval. Uit de eerste landelijke cijfers blijkt dat dit op meer plaatsen het geval was, maar gelukkig zijn er ook regio’s die melden dat er ondanks de kleinere legsels relatief veel jongen uitvlogen. Op dit moment zijn we bezig de laatste gegevens te verwerken in de digitale nestkaarten. De definitieve cijfers voor 2013 van onze regio volgen in een later nummer van Kleefkruid.

28

Gerard Alferink, Contactpersoon Werkgroep Steenuilen

Druk bezochte Boerendag Stöppelhaene

Een warme en zonovergoten dag zorgde er mede voor, dat jong en oud, luchtig gekleed, kwam genieten van alles wat er op de Domineeskamp in Raalte te zien was. En dat was heel veel en heel gevarieerd. De kinderen konden hun hart ophalen als ze dieren wilden bekijken, knuffelen of aaien en waren onder de indruk van mooie glimmende tractoren. Veel oude ambachten en oude machines werden gedemonstreerd. En halverwege de oude dorsmachine en de imkers, stond de kraam van IVNRaalte. Ook deze werd door veel mensen bezocht. Er werden heel wat vragen gesteld, die we naar tevredenheid konden beantwoorden. En van enkele geïnteresseerden konden wij de namen noteren, omdat ze graag een keer met een IVN-activiteit mee zouden willen doen. Zo droeg deze dag ook bij om mensen wat meer de natuur te laten (gaan) beleven. Marie-José van Beurden

29

Geen Salland Natuur Fair 2013 Met als thema “Leven op het Boerenland” ging een groot aantal vrijwilligers aan de slag om SNF nieuw leven in te blazen. Om te attenderen op deze dag, zag men overal in de omgeving schitterende en goed in het oogspringende posters hangen. En behalve aandacht in de pers, werd er volop gebruik gemaakt van sociale media. Maar………Wat is meer natuurlijker dan het weer? Wat meer veranderlijker? ……. Was de boerendag zonovergoten …..op zondag 8 september viel de regen met bakken uit de hemel. ’s Ochtends was het terrein al onbegaanbaar. Er zat niets anders op dan de fair af te gelasten. Erg jammer voor de vrijwilligers die er zo veel werk in hadden gestoken, voor de deelnemers en voor de mensen die zich op een mooie dag verheugd hadden. In de boomgaard, onder de fruitbomen, was de plek voor IVN-Raalte al helemaal ingericht. Een mooie houtwal was opgebouwd en een kikkerpoel was aangelegd. Midden op het terrein stond een heus bijenhotel en in de kinderhoek lagen de houtschijven klaar, zodat kinderen zelf met een boor aan de slag konden om insectensmileys te maken. Rick, Martijn, Marijke, Agnes, Sjaak, Ine en alle andere IVN-leden die er druk mee zijn geweest…..Bedankt voor de leuke nieuwe opzet. Jammer dat het niet door kon gaan. Maar………. het draaiboek ligt klaar voor het volgend jaar. Marie-José van Beurden

Kikkerpoel

Houtwal

30

Bestuur en coördinatoren Bestuur Voorzitter: Vacant

Secretaris: Ine Kappert De Heerd 113 8102 LL Raalte. Tel. 357345 [email protected] Penningmeester: Albert-Jan Hoekerswever [email protected] tel. 06–34872330 Bestuursleden: Agnes Walraven [email protected] 0572-358339 Inez van Duijvendijk [email protected] 0572-358774 Marijke Stroek [email protected] 06-48041104

Coördinatoren Steenuilen: vacant Contactpersoon Gerard Alferink [email protected] 0572-381767 Roofvogels: Martijn Wijnberg [email protected] 06-29113940 Weidevogels: Rick Wijnberg [email protected] 0572-789013 06-29488564

Paddenstoelen: André Houter [email protected] 06–20941870 Nestkasten: Albert Hut [email protected] 0572-360400 Landschapsonderhoud: Algemeen Vacant Wilgenknotten: Dick Boersma [email protected] 0572-363937 Jos Tutert [email protected] 0572-357907 Hoogstamfruit: Marit Maas [email protected] 06-10134104 Watervogels: Hein Kogelman [email protected] 0572-354750 Kerkuilen: Jan Legebeke [email protected] Paul Uijttenboogaart [email protected] 0572-352647 Vogelzang: Agnes Walraven [email protected] 0572-358339 Wilde planten en kruiden: Georg Soetens [email protected] 0572-357765

31

Natuurlijke omgeving: Albert Hut [email protected] 0572-360400 Voorlichting (kraam): Yvonne Soetens [email protected] 0572-357765 Lezingen/Excursies: Reni Sterkman [email protected] 0548-595898 Landschapstuin: Kees Withagen [email protected] 0572-850147 06-20687863 Vogeltrektelpost: Sjaak Bruggeman [email protected] 0572-354884 06-54928939 Groene Laarzen: Ineke Koopman [email protected] 0572-382209 Gierzwaluwen Jan van Dam [email protected] 0572-360336

Oproep aan alle leden!!! Om onze ledenadministratie actueel te houden, verzoekt het bestuur ieder lid om een adreswijziging, een nieuw e-mailadres en een nieuw telefoonnummer zo spoedig mogelijk door te geven. Deze wijzigingen kunnen doorgegeven worden aan: [email protected]

Programma van IVN-Raalte Dinsdag 17-9-2013 Lezing over natuurlijk tuinieren Aanvang lezing : 20.00 uur Locatie : Annahuis, de Plas 8, Raalte In samenwerking met Groei en Bloei. Een kleine bijdrage wordt gevraagd. Leden IVN en Groei en Bloei gratis.

Zaterdag 26–10–2013 Nacht van de Nacht Start : tussen 19.00 en 21.00 uur Locatie : Landgoed Groot Zwaaftink Heeten

Dinsdag 12-11-2013 Presentatie over vogels Start : 19.30 uur Locatie : Annahuis, de Plas 8, Raalte Entree : € 3,00 incl. consumptie

Zondag 5–01–2014 18e Winterwandeling Start : Landbouwmuseum De Laarman in Luttenberg Georganiseerd door : IVN en de Laarman

Lid worden van IVN Raalte? Kijk op www.ivn.nl/afdeling/ivn-raalte

32